Niçin ve niyelerin katili neden

Türkçede sebep, ilgi ve sonuç öğrenmeye yarayan üç ayrı soru sözüdür. Zarf işlevi görürler. Anlamları biri birine çok yakın görünse de aralarında farklar bulunmaktadır.

Neden sözü ne sorusu ve –den ayrılma, çıkma hali ile oluşur. Bir olayı doğuran başka bir olayı sormak için ya da bir nesnenin ne ile, ne kullanılarak, hangi maddeden yararlanılarak ortaya çıkarıldığını öğrenmek için kullanılır. Örnek:

1. Sıradan bir mimari ürünmüş gibi görünmüyor. Bu ev neden yapılmış?
2. Biz İstanbullular neden rahatımızdan ödün vermeyiz?

Niçin sözü ne sorusu ve için edatından oluşur. Ne için halinde iken zamanla kaynaşmıştır. Maksadı, niyeti, amaç ve uğuru öğrenmek için kullanılır. Örnek:

1. Bu demirler buraya niçin getirilmiş? Niçin kullanılacaklar?
2. Niçin bana sormadın? Gizlemeye çalıştığın bir şeyler olduğu için mi?

Niye sözü ne sorusu ve –e yönelme hali ile oluşur. Neye halinde iken y sesinin i-leştirici etkisi sebebiyle zamanla niye halini almıştır. Eski Türkçede neye yönelik olarak, neye doğru manalarını taşırken çağımızda yalnızca Türkiye Türkçesinde değil başka Türk dillerinde de hemen hemen niçin ile anlamda birleşmiştir.

Neden, niçin ve niye anlam kargaşasından kaçınılmak istenen edebi ve teknik metinler dışında günlük dilde çoğu zaman biri birinin yerine kullanılmaktadır. Türk dilinin anlatım kıvraklığı ve anlam zenginliği buna imkân tanımaktadır.

Ancak asıl dikkat edilmesi gereken ve dilimiz açısından bir tehlike sayılabilecek olan niçin ve niye sözlerinin git gide daha az kullanılır olması ve neden sözünün her bağlamda niçin ve niye sözünün yerini almaya başlamasıdır. Neden sorusu olduk olmadık her yerde niçin ve niyeyi yok edercesine yaygınlaşmıştır.

Bunda İngilizceden yapılan çevirilerde “why” soru sözcüğü için bağlama bakılmaksızın neden sözünü seçme kolaycılığı ve bu kolaycılığın eseri olan çeviri yayınların halka doğrudan ulaşması etkilidir.

Niçin ve niyelerimize sahip çıkmalıyız. Özellikle niçin ve neden arasındaki bağlam farklarını gözeterek konuşmak dilimizin iç mantığı ve anlam ayrımlarındaki zenginliğinin korunması açısından önemlidir.

Neden sözü üzerinden İngilizcenin dolaylı etkisi ile niçin ve niye sözlerimizin yitip gitmesine de izin verilmemelidir. Türkçeseverlerin niçin ve niyelerin değerini bileceğini umuyoruz.

Yazan: Nadir Hikmet Kuleli
Tarih: 29 Kasım 2014