kısaltmalar \nalkyş s. - alkyş sözi\nanat. - anatomiýa degişli adalga\nasman j. - asman jisimleri\nbagl. - baglaýjy\nbalykç. - balykçylyga degişli sözler\nb.e. - biziň eýýamymyz\nçal. - çalyşma\nd. ý. - demir ýol adalgasy\ndeňizç. - deňizçilik adalgasy\nderm. - dermanlyk adalgasy\ndil b. - dil bilimi adalgasy\ndäp-dess. - däp-dessura degişli söz\ndipl. - diplomatik adalga\ndokm. - dokmaçylyk adalgasy\ndurm. - durmuş ýagdaýy bilen bagly söz\nedeb. - edebiýat adalgasy\nekeran. – ekerançylyk\nfilos. - filosofiýa adalgasy\nfiz. - fizika degişli adalga\nga - gektar\ngeogr. - geografiýa adalgasy\ngeol. – geologiýa adalgasy\ngepl.d. - gepleşik dili\ngöd. s. - gödek söz\ngöç.m. - göçme many\ngiriş s. - giriş sözi\ngurl. - gurluşyk adalgasy\nhaýwanat d. - haýwanat dünýäsine degişli\nsözler\nharb. - harby adalga\nhasap. - hasap işlerine degişli söz\nhim. - himiýa adalgasy\nhukuk - hukuk adalgasy\nişl. - işlik\nkg - kilogram\nk.d. - kitap dili\nköm. s. - kömekçi söz\nkön. s. - könelişen söz\nküşt. - küştçülik adalgasy\nl. - litr\nlukmanç. - lukmançylyk\nm. - metr\nmaliýe - maliýe işlerine degişli adalga\nmaldarç. - maldarçylyk\nmat. - matematika adalgasy\nmin. - mineral\nmukd. s. - mukdar san\noba h. - oba hojalygyna degişli söz\nown. b. - ownuk bölek\nösüml.d. - ösümlik dünýäsine degişli adalga\ns. - sahypa\nsazç. - sazçylyk adalgasy\nsenetç. - senetçilige degişli söz\nser. - serediň\nsözs. k.- sözsoňy kömekçi\nsport. - sport adalgasy\ns. ş. aňl. söz - ses we şekil aňladýan söz.\nsung. - sungat adalgasy\nsyp. - sypat\nsyýas. - syýasy adalga\nşahyr. - şahyrana söz\nt. - tom\ntaryh. - taryhy söz\nteatr. - teatr adalgasy\nteh. - tehnika degişli söz\ntik. - tikinçilik\nugrukd. - ugrukdyryjy söz\nüml. - ümlük\nwe b. - we başgalar\nwe ş. m. - we şuňa meňzeşler\nykd. - ykdysadyýete degişli söz\nzergärç. s.- zergärçilige degişli sözler a [a:] ab [a:p], at, k.d. Suw. Ab kibi rowan gelur, Ýaş kibi dowan gider (Nesimi). Içmegil, beýhuda aby, Yşkyň meýinden gana sen (Talyby). Ne derýadyr, ne ummandyr, ne abdyr? Katrasyndan içe bilmen, bu nedir? (“Nejep oglan”). aba [ava], at. 1. kön.s. Kaka. Aljyran aýal ärine aba diýer (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. abadan [avada:n], syp. 1. Hemme zat ýerbe-ýer, tertipli, gurnalan. Abadan ýurt. Narynjy, turunjy, leýmun, almalar, Bir abadan jaýa duşdum, ýaranlar (Magtymguly). 2. Abat. Il abat, men abat. 3. göç.m. Dawa-jenjelsiz, uruşsyz, asuda, parahat, dynç. Ülkämiz abadan bolsa ýaňadan, Altyn-kümüş berer öňküden beter (B. Kerbabaýew). 4. Gyza dakylýan at. 5. Aşgabat şaherindäki bir etrabyň ady. abadançylyk [avada:nçylyk], at. 1. Parahatlyk, asudalyk. Hemmäniň gije-gündiz edýän pikiri-de abadançylykdyr (B. Seýtäkow). 2. Saglyk- amanlyk, gurgunçylyk, başybitinlik. Hemme uly-kiçi abadançylykmydyr? (B. Kerbabaýew). 3. Oňlulyk, gowulyk. Henize çenli adamçylygyň, abadançylygyň gyrasynda görünmeýän Jepbara meňzeş adamlardan onuň tamasy şeýledi (B. Kerbabaýew). 4. Ýerbe-ýer ediş, düzgün-tetibe salyş, abadanlaşdyryş. Abadançylyk işleri. abadanlaşdyrma [avada:nlaşdyrma], iş ady. Abadanlaşdyrmak ýagdaýy. abadanlaşdyrmak [avada:nlaşdyrmak], işl. Abadan etmek, tertibe salmak, timar bermek, ýerbe-ýer etmek. Obany abadanlaşdyrmakda bu zähmetsöýer adamlar uly işler bitirdi (“Edebiýat we sungat”). abadanlaşdyrmaklyk [avada:nlaşdyr- maklyk], iş ady. Abadanlaşdyrmak ýagdaýy. abadanlaşdyrmazlyk [avada:nlaşdyr- mazlyk], iş ady. Abadanlaşdyrmak işini ýerine ýetirmezlik. abadanlaşdyrylmak [avada:nlaşdyrylmak], işl. Abadan edilmek, tertibe salynmak, ýerbe-ýer edilmek. Abadanlaşdyrylan ýaşaýyş jaýy. abadanlaşma [avada:nlaşma], iş ady. Abadanlaşmak ýagdaýy. abadanlaşmak [avada:nlaşmak], işl. 1. Abadan görnüşe girmek, abadan bolmak. Oba- şäherlerimiz ýyl-ýyldan abadanlaşýar. 2. Rahatlyk, dynçlyk aralaşmak, asuda bolmak. Dünýäler abadanlaşdy, güzeran ýeňilleşip başlady (T. Gurbanow). abadanlaşmaklyk [avada:nlaşmaklyk], iş ady. Abadanlaşmak ýagdaýy. abadanlaşmazlyk [avada:nlaşmazlyk], iş ady. Asuda, abadan, parahat bolmazlyk. abadanlaşybermek [avada:nlaşyvermek], işl. Abadan bolup başlamak. abadanlaşyş [avada:nlaşyş], iş ady. Abadanlaşmak ýagdaýy. abadanlyk [avada:nlyk], at, ser. Abadançylyk. Halkymyz asuda-abadanlyk ýoluny saýlap aldy. abadrak [a:va:dra:k], syp. Azda-kände abat. Gap-gaçlaryň abadragyny saýlap goýuň. abandyrmak [a:vannyrmak], işl. 1. Biriniň abanmagyna ýol bermek. Birini üstüňe abandyrmak. 2. Abanyp durar ýaly etmek, abanyp durmaga mejbur etmek. abanma [a:vanma], iş ady. Abanmak ýagdaýy. abanmak [a:vanmak], işl. 1. Dik duran ýeriňden biriniň ýa-da bir zadyň üstüne egilmek; bir uly, beýik zat özünden kiçi zadyň üstünde haýbatlanyp durmak, galyp durmak. Seňrikläp, abanyp duran gaýalar, Öňi- ardy, sagy-soly Gürgeniň (Magtymguly). Ol gamçysyny howada gaharly gezdirip, onuň üstüne abandy (G. Ku- lyýew). 2. göç.m. Gozgalaň salmak, alada galmak. Abanyp gelen gara bulut gelşi ýaly hem geçip gitdi (“Edebiýat we sungat”). abanmaklyk [a:vanmaklyk], iş ady. Abanmak ýagdaýy. abanmazlyk [a:vanmazlyk], iş ady. Abanyp durmazlyk; gozgalaň-howp salmazlyk Abanmasyn diýip atom belasy, Beýgelýär dynçlygyň beýik galasy (“Ýodadan ýola") abanyş [a:vanyş], iş ady. Abanmak ýagdaýy. abanyşmak [a:vanyşmak], işl. 1. Birnäçe bolup abanmak. Şonda olar ýaraly köpegiň üstüne abanyşyp durdular (“Edebiýat we sungat”). 2. Birnäçe uly, beýik zat özlerinden kiçi zadyň üstünden abanyp durmak. Beýik dagyň kert gaýalary üstümizden abanyşyp durdy. abat [a:va:t], syp. 1. ser. Abadan. Iki dünýäň abat bolsun! (Alkyş sözi). 2. Zaýa bolmadyk, döwük- ýenjik däl, bitin. Eliň abat,aýagyň abat, işdäň sag, göwräň hiç bir adamyňkydan pes däl (A. Durdyýew). 3. Rejeli, tertipli, düzgüne salnan, oňat gurnalan. Köçelerimiz diýseň abat, görmäge göz gerek. 4. Ölüm- ýitimsiz, başybitin. Sürüdäki dowarlar gyşdan abat çykypdyr (“Edebiýat we sungat”). 5. Gyza dakylýan at. abatlaýyş [a:va:tlaýyş], 1. iş ady. Abatlamak ýagdaýy. 2. Döwlen, hatardan çykan zatlary bejermek bilen bagly iş ýagdaýy. Düşen girdejiniň hasabyna abatlaýyş, gurluşyk işleri geçirilýär (“Türkmenistan”). abatlyk [a:va:tlyk], at. 1. Parahatlyk, asudalyk, dynçlyk. Ýurt abatlygy uludan-kiçi hemmäniň ýürekde besleýän ilkinji arzuwydyr. 2. Bitinlik, döwük-ýenjik dällik, ýerbe-ýerlik. Çäýnek-käseleriň abatlygy. abaý [avaý], at. Biriniň üstüne gaharly gygyryş, gorkuzmak, çekindirmek üçin haýbat, hemle, azm. Sorag gidýär dar türmede, Abaý-da bar, syýasat bar (Ç. Aşyr). \n\t‣ Abaý etmek çekindirmek, gorkuzmak üçin azm urmak, haýbat atmak. abaý-syýasat [avaý-syýa:sat], at. Adamy eýmendirmek, çekindirmek maksady bilen edilýän hereket, haýbat, hemle, azm. Eger elden geler-gelmez her bir iş, Abaýu-syýasat duşmana ýagşy (Zelili). abdal [avda:l], at, kön.s. 1. Derwüş, galandar. Ner kibi bolgaý ýamanlarda gözi, Halk arasyn gezgeý abdal tek özi (Döwletmämmet Azady). Ahyr meni abdal eýlär, Seniň gözleriň, gözleriň (“Asly–Kerem”). 2. Oglana dakylýan at. ablak [avlak] I, syp. Gyzyl ýüzli, gyzyl meňiz. Aýjemalym ablak ýüzli maralym (Kemine). Ala gözli ablak Saýat, Saňa näm boldy, näm boldy? (Seýdi). \n\n\n ABLAK [avlak] II, at, kön.s. Ala, çypar (at hakynda). Girmedi meýdana ýar, ablagyn segretmedi (Gaýyby). abraý [a:vyraý], at. Halal zähmet, belent adamkärçilik, ata-babaň ýagşy adyna çirk getirmän, abraýyny saklap gazanylan hormat-sylag, şan-şöhrat. Yslam, dogrusy, paýhasly ýigitdi, oňadam okaýardy, ýoldaşlarynyň ýanynda abraýam ýok däldi (T. Gur- banow). \n\t‣ Abraýdan düşmek ser. Abraýy gaçmak. Onuň abraýdan düşüp, masgara bolasy gelenok. Abraýa eýe bolmak oňat ada eýe bolmak, hormat-sylagy gazanmak, gadyrly, arzyly bolmak. Abraý tapmajagyny bilmän telbemi ol? (“Görogly”). Abraýy gaçmak sylag-hormatdan mahrum bolmak, ynamdan gaçmak, iliň gözünden düşmek. Abraýyny dökmek ser. Abraýyny gaçyrmak biriniň hormatyny gaçyrmak, sarpasyna şek ýetirmek. abraýlama [a:vyraýlama], iş ady. Abraýlamak ýagdaýy. abraýlamak [a:vyraýlamak], işl.,gepl.d. Haýsydyr bir dabaranyň, çäräniň abraýly geçmegine ýardam etmek. Sen toýa goşant edip abraýlaýdyň, bolmasa kyn ýagdaýda galardyk. abraýlamaklyk [a:vyraýlamaklyk], iş ady. Abraýlamak ýagdaýy. abraýlamazlyk [a:vyraýlamazlyk], iş ady. Abraýa eýe etmezlik. abraýlaýyş [a:vyraýlaýyş], iş ady. Abraýlamak ýagdaýy. abraýly [a:vyraýly], syp. Abraýy bar bolan, sylag-hormata mynasyp, sarpasy saklanýan, sylagly, hormatly, adamkärçiligiň iň ýokary derejesine eýe bolan. Abraýly adam. Orazsoltan, menem-ä siziň abraýly ýeriňize şärikdirin (H. Derýaýew). abraýlylyk [a:vyraýlylyk], at. Abraýy barlyk, sylag-hormata eýelik, uly hormata, sylaga mynasyplyk. abraýlyrak [a:vyraýlyra:k], syp., hal. Belli derejede abraýly. abraýsyz [a:vyraýsyz], syp. Abraýy bolmadyk, abraýy ýok, il içinde hormat goýulmaýan, sylanmaýan, sylagsyz, abraýdan düşen. Abraýsyz adam. abşanaklama [avşanaklama], iş ady. Abşanaklamak ýagdaýy. abşanaklamak [avşanaklamak], işl. Aýaklaryň arasyny birneme köweldip, açybrak ýöremek, satanyňy giňräk açyp ýöremek. Şatyr beg aýaklanmadyk köşek ýaly, abşanaklap, onuň yzyndan ylgady (G. Kulyýew). abşanaklamaklyk [avşanaklamaklyk], iş ady. Abşanaklamak ýagdaýy. abşanaklamazlyk [avşanaklamazlyk], iş ady. Abşanaklamak ýagdaýyna geçmezlik. abşanaklaşmak [avşanaklaşmak], işl. Birnäçe bolup abşanaklap ýöremek. abşanaklaýyş [avşanalaýyş], iş ady. Abşanaklamak ýagdaýy. abşarma [avşarma], iş ady. Abşarmak ýagdaýy. abşarmak [avşarmak], işl. Aýaklaryň arasyny giň açyp durmak. Ýaňyrak botlan düýe köşegini ysyrganyp abşaryp dur (B. Kerbabaýew). abşarmaklyk [avşarmaklyk], iş ady. Abşarmak ýagdaýy. abşartmak [avşartmaklyk], işl. Aýaklaryň arasyny giňden açyp goýmak. abşarylmak [avşarylmak], işl. Abşaryp duran ýagdaýda bolmak. Başlygyň nazary özüne düşende, ammarçy oturgyjyna sygman abşarylyp oturan ýerinden söze goşuldy (G. Gurbansähedow). abşaryş [avşaryş], iş ady. Abşarmak ýagdaýy. abşaryşmak [avşaryşmak], işl. Köp bolup, köpçülikleýin abşarmak. abtap [a:pta:p], at, k.d. Günüň düşüp duran ýeri, güneş ýer. Äleme dessan edip, abtaba serdi meni (Magtymguly). abuna [abu:no], at. Gündelik, döwürleýin metbugat neşirlerine ýazylyşyk. \n\t‣ Abuna ýazylmak gündelik metbugat neşirlerine ýazylmak. Sizde abuna ýazylmak işi nähili alnyp barylýar? abunaçy [abu:noçy], at. Gündelik metbugata ýazylan adam. aby-haýýat [a:by-haýýa:t], at, k.d. 1. Ýaşaýyş, dirilik suwy (gadymdan gelýän düşünjelere görä, bu suwdan içen ynsan ebedi ýaşaýarmyş). Ölüm bolmaz aby-haýýat içene, Lebiň sorup, inçe bilden guçana (Aşyky). 2. göç.m. Söýgüli. Dök etekden daşyňy, aby-haýýatym, gitmegil, Bizi bu gamda goýup, nurbat-amanym, gitmegil (Talyby). aby-köwser [a:by-köwsör], at, k.d. 1. Jennet çeşmesiniň suwy. Akar uçmah içinde aby-köwser (Nesimi). 2. göç.m. Örän süýji, şirin. Aby-köwser narydan, Boldum men aman, farsyýa (Mollanepes). Lebiň aby-köwserdir, ýüzüň aý bile gün dek, Kast edip jan almaga, degme zynhary, dilber (Zelili). abyny-tabyny [a:vyny-ta:vyny]: abyny- tabyny almak (bilmek) bir zadyň ugruny, tilsimini öwrenmek, nähili iş salyşmalydygyny, işiň tärini ele almak, ebeteýini tapmak, ýagdaýyny bilmek. aby-rowan [a:bu-rowa:n], at, k.d. 1. Akar, akaba suw. 2. göç.m. Gözýaş. Akdy gözümden aby- rowanym (“Saýatly – Hemra”). Hasratynda sahypjemal ýarymyň, Akar eşkim, aby-rowandyr meniň (Zelili). abyrsyz [a:vyrsyz], syp. Ymgyr köp, ummasyz. Abyrsyz köp zähmet çekmek. abyr-zabyr [avyr-zavyr], at. Gorkuzmak, çekindirmek üçin birine atylýan haýbat. Magtymguly Abdylmejit hanyň abyr-zabyryna ähmiýet bermedi (G. Kulyýew). \n\t‣Abyr-zabyr etmek çekindirmek üçin buýruk beriji äheňde birine bir zatlar aýtmak. Abyr-zabyr edip durmasaň, käbir adam diýeniňi hem etjek däl. aby-zemzem [a:by-zemzem], at, k.d. Käbedäki Zemzem çeşmesiniň suwy. Aby-zemzem suwy, çeşme- bulagy, Amanmyka gözelleriň awlagy (Magrupy). aby-zülal [a:by-züla:l], at, k.d. Dury, arassa suw. Ne şekerden damgan aby-zülal sen? (Mollanepes). Bagtym gaflat içre oýanmaz, ganmaz, Lebi şeker, aby- zülalym bardyr (Zelili). abzal [avza:l], at. Esbap, gural, enjam. Aman gerek abzallary aldy. abzallaşdyrma [avza:llaşdyrma], iş ady. Abzallaşdyrmak işi. abzallaşdyrmak [avza:llaşdyrmak], işl. Gerekli abzallar, gurallar, enjamlar bilen üpjün etmek. abzallaşdyrmaklyk [avza:llaşdyrmaklyk], iş ady. Abzallaşdyrmak ýagdaýy. abzallaşdyrmazlyk [avsza:llaşdyrmazlyk]‚ iş ady. Abzallaşdyrmagy amal etmezlik. abzallaşdyrtmak [avza:llaşdyrtmak], işl. Abzallaşdyrmak işini başga birine etdirtmek, ýerine ýetirtmek. abzallaşdyrybermek [avza:llaşdyryvermek], işl. Abzallaşdyrmaga girişmek. abzallaşdyrylmak [avza:llaşdyrylmak], işl. Abzallaşdyrmak işini edip bolmak, amal edilmek, ýerine ýetirilmek. Mekdebiň oňat abzallaşdyrylan edebiýat otagy bar. abzallaşdyryş [avza:llaşdyryş], iş ady. Abzallaşdyrmak ýagdaýy. aç [a:ç] I, syp. Dok bolmadyk, zat iýmedik açlygy başdan geçirýän ynsan ýa-da haýwan. Ajyň aňy bolmaz (Nakyl). Aç towuk düýşünde dary görer (Nakyl). 2. Garyp, pakyr-pukara. Açda algyň, bege bergiň bolmasyn. Iş müşgildir, aňlamaza duş gelse (Magtymguly). \n\t‣ Aç eşege ýük çökder, agyr, agramy gereginden artyk. Aç ölmek ajygyp halys bolmak, ysgyndan düşmek, surnukmak. Ajygan ölmez, alňasan öler (Nakyl). \n\n\n AÇ [a:ç] II, at, kön.s. Piliň dişi, piliň süňki. aç-açan [aç-aça:n], syp. Açykdan-açyk, aýdyňdan-aýdyň, dogry, aýan. aç-açanlyk [aç-aça:nlyk], at. Aýanlyk ýagdaýy. Dostlukly döwletleriň baştutanlarynyň duşuşygy özüniň aç-açanlygy we ýürekdeşligi bilen ýatda galar... (“Türkmenistan”). aç-açanrak [aç-aça:nyra:k], syp. Ýarym-ýalta aç-açan, doly däl aç-açan. Aç-açanrak gürleşmek. Aç- açanrak hereket etmek. açalak-ýumalak [açalak-ýumolok]: gözüňi açalak-ýumalak etmek ýaňy ukudan açylan ýaly, gözleriňi çalaja bir açyp, bir ýummak. açar at. 1. Gapyny, gulpy açmak, gulplamak üçin ýöriteleşdirilen demir guraly. 2. Nurbatlary we ş.m. towlamak üçin enjam. Ata, on ýedilik açaryň barmy? 3. göç.m. Bir zadyň ýoluny açmak, ele almak, bir zada yhlas etmek üçin tilsim, tär, ýol. Kitap ylymlaryň açarydyr. açdyrmak [aşdyrmak], işl. Açmak işini başga birine etdirmek. Dükany açdyrmak. Gulpy açdyrmak. Böwedi açdyrmak. Sahnany açdyrmak. açgöz [a:çğöz], syp. Baýlygy hemme zatdan ileri tutýan, mal-mülk diýip ölüp-öçüp barýan, nebsewür, betnebis. açgözlük [a:çğözlük], at. Baýlygy hemme zatdan ileri tutmaklyk, nebsewürlik, betnebislik. açgözlülik [a:çğözlülük], at, ser. Açgözlük. aç-hor [a:ç-ho:r], syp. Hor-homsy, açlykdan ýaňa horlanýan. açlyk [a:şlyk], at. 1. Dok bolmazlyk, açlyk ýagdaýy. 2. Hasylsyzlyk, guraklyk netijesinde galla, däne ýetmezçiligi, iýmit gytçylygy, azyk gahatlygy. Dokluk näme diýdirmez, açlyk näme iýdirmez (Nakyl). Uruş ýyllarnyň çagalary açlyk belasyndan habarlydyrlar. açma iş ady. Açmak ýagdaýy. açmak işl. 1. Ýapyk zady açyk görnüşde goýmak. Penjiräni açmak. 2. Gulplanýan zatlaryň gulpuny we ş.m. aýyrmak. Ol gulpy aýryp, gapyny açdy. 3. Eplengi ýuka zady ýazyp goýmak, ýazmak. Saçagy ýazmak. 4. Gep-gürrüňe başlamak, gep-gürrüňi gozgamak. Biz gapyň agzynda öz aramyzda jedel açmalyň (B. Kerbabaýew). 5.Ýerleri özleşdirmek. Boz ýerleri açýarlar (“Edebiýat we sungat”). 6. Biriniň başyndaky, agzyndaky zady we ş.m. syrmak, ýuwaşjadan serpmek. Ýigit iki eli bilen gelniň ýüzüni açdy. 7. Açyk diýip yglan etmek, başlamak. Müdir ýygnagy açýar. 8. Möhletleýin saklanylýan bir zadyň üstündäki örtügini aýyrmak, üstüni açmak. Ýere gömlen käşiriň üstini açyp gördüler. 9. Äşgär etmek, mälim etmek, ýüze çykarmak. Öz syryny özi açdy. 10. Daňlan zady çözmek. Ol düwünçegi açdy. 11. Hal işligiň şekilini kabul eden açmak işliginden soň bermek, görmek, bilmek ýaly kömekçi işlikler gelip, täze many öwüşginli düzümli işlikler ýasalýar: Açyp barmak gidip barşyna açmagy dowam etmek. Açyp bermek başga biri üçin açmak işini özüň etmek, özüň ýerine ýetirmek. Ýaş ýigit ýaşy segsenden agan oraşan aýala öýüň gapysyny açyp berdi. Açyp bilmek açmagy başarmak, açmagyň hötdesinden gelmek. Açyp görkezmek ýüze çykarmak, aýdyň etmek, düşündirmek. Edebiýatçy alym Magtymgula bagyşlanan kitabynda şahyryň çeper diliniň täsinligini açyp görkezdi. Açyp görmek ýapyk zadyň agzyny açyp, içindäkini gözüň bilen görmek. Bukjany açyp görmek. 12. Käbir atlaryň yzyndan gelip, düzümli işlikler ýasalýar: Söz açmak gürrüňe başlamak, gürläp ugramak. Etrap häkimliginiň wekili pagtaçylykdan söz açdy. Üstüni açmak aýan etmek, äşgär etmek, ýüze çykarmak. Jenaýatyň üstüni açmak. Ýer açmak öň ekin ekilmedik ýerden ekerançylyk üçin ýerleri taýýarlamak. \n\t‣ Göwün açmak ser. Göwün. Göwün açmak islegi “Ylham” seýilgähine gezelenje gitmegime sebäp boldy. Gözüni açyp göreni bütin ömrüne bar göreni. Atamyň gözüni açyp göreni horluk bolupdyr. açmaklyk iş ady. Açmak ýagdaýy. açmazlyk iş ady. Açmak işini etmezlik, ýerine ýetirmezlik. Ol bada-bat gapyny açmady. açmaňyz [a:çmaňyz], syp. 1. Dok däl, maňzy doluşmadyk. Çabga ýaly eňýän açmaňyz gyzyl bugdaýlar aýaklarynyň töwereklerine paýrap düşdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Işdämen, näme görse ýalmap-ýuwdyp barýan, dokmäde bolmadyk, horan adam. Açmaňyz adam. açmaz at, küşt. Küşt oýnunda bir tilsim. açybermek [açyvermek], işl. Açyp başlamak. açygrak [açyğra:k], syp. 1. Çala açyk; biraz açyk, birneme açyk. Gapyny doly ýapma-da, açygrak goý. Açygrak ýer. 2. Goýy, dok däl reňk. Güljanyň köýneginiň reňki açygrakdy. açyk syp. 1. Bekli däl, ýapyk däl, bagly däl. Seniň üçin hemişe gapymyz açykdyr. 2. Dury, bulutsyz, kir-kimirsiz. Güýzüň açyk günleriniň biridi. 3. Belli, gönüden-göni, göni, aýdyň, anyk. Açyk bir zat diýmäýin. 4. Gözýetim, töwerek alaň-açyk, boş, ýalazy. Olar tokaýyň içindäki açyk ýere çykdylar (“Edebiýat we sungat”). 5. Esli aradaşlykda ýerleşýän, daş, uzak, ýakyn bolmadyk. Çukuryň arasyny açyk gazdy. 6. Gizlin däl. Gelen adam açyk gelýärdi ahyry (B. Seýtäkow). 7. Örtülgi bolmadyk, ýalaňaç. Ol aýak ýalaň, baş açyk ylgap barýar. 8. Açyk, anyk syýasaty ýöretmek. Açyk gapylar syýasaty. 9. göç.m. Tutuk däl, sap, päk, mähirli. Onuň ýüzi mähirlidi, açykdy. açyk-aýdyň [açyğ-a:ýdyň], syp., göç.m. Açyk, aýdyň, äşgär. Näme işlejegem bolsaň, pikiriňi açyk- aýdyň etmeli-dä. açykdan-açyk syp. Gös-göni, dos-dogry, gönüden-göni, aýdyň. Açykdan-açyk aýtmak. açyklyk at. 1. Giden giň ýer, tekizlik, boşluk. Ýol gündogara sowlup, açyklyga çykdy. 2. Ýüregi saplyk, göwni arassalyk, päklik. Ol goly açyklyk bilen myhmanlary kabul etdi. 3. Ýapyk dällik. Gapynyň açyklygy hem gowy zat. 4. Howanyň bulutsyzlygy, ümürsizligi. Howanyň açyklygy göwnüňe teselli berýär. 5. Aýanlyk, aşgärlik, aç-açanlyk. Ynsanperwerlik, açyklyk, din erkinligi, beýleki halklaryň medeniýetine sarpa goýmak ýaly ýörelgeler türkmen häsiýetiniň esasyny düzýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). açylganlyk [açylğanlyk], at. Howanyň bulutsyzlygy, ýagynsyzlygy, maýyllygy. Açylganlygyň öz janyna nähili gowy ýaraýandygyny ol duýýardy. açylmak işl. 1. Ýapylýan, gulplanýan zatlaryň gulpuny we ş.m. aýyrmak ýagdaýy. Tamyň gapysy açyldy. 2. Eplengi zat ýazylmak. Şemala depderiň sahypalary açylyp gitdi. 3. Gep-gürrüňe başlamak. Şygyrdan söz açyldy. 4. Özleşdirilmek (tarp ýer hakynda). Täze-täze ýerler açylýar. 5. Başdaky gyňajy, agyzdaky ýaşmagy, ýüzdäki nikaby we ş.m. syrylyp, ýuwaşjadan aýrylmak. 6. Başlanmak, açyk diýlip yglan edilmek (ýygnak hakynda). Ýygnak ir bilen açyldy. 7. Bagly, daňylgy, düwlen zady çözmek. Toýpaý berlen düwünçek hem açyldy. 8. Ýazgyn hala geçmek, açylmak (gül hakynda). Bahar geldi, gül açyldy, Meniň gülüm açylmazmy? (“Şasenem – Garyp”). 9. göç.m. Keýpi kök bolmak, keýpi saz bolmak, geçisi ýaýramak, gül-gül açylmak. Çaý degen wagty käwagt açylyp, gürrüň ediläýmesem bar (H. Garabaýew). açylyşmak işl. 1. Kem-kemden açylmak, yzly-yzyna açylmak, açylyp ugramak. Ýagşa otlaryň ýüzi ýuwlup, dürli güller açylyşypdy. 2. Aýrylyşmak, biri-birinden daşlaşmak, maşgalany bozmak. 3. Howa ümürsiz-dumansyz bolup başlamak, kem-kemden durlanmak, arassalanmak. Ýagan ýagmyrdan soň howa açylyşdy we läbikli suwlar durlandy. 4. Kem-kemden sagalmak, aýňalmak, gutulyp başlamak, bäri bakmak. Ol indi dümewden açylyşdy. 5. Bir zadyň ýygyrdy, epini ýazylyşmak, ýazgyn ýagdaýa geçmek. Ýygyrdy ýazylan köýnek. Buýrasy açylyşan telpek. 6. göç.m. Keýpi kem-kemden kök bolmak, keýpi saz bolup başlamak. Elkyssa, Elbent bagşy bu sözüni tamam edip, Sona gelniň açylyşmagyna garaşdy (“Nejep oglan”). 7. Ýüze çykan dawanyň bellisini etmek, ony çözmek. Goňşyňyz bilen ýer dawaňyz bar ýalydy-la, açylyşyp bildiňizmi? açym at. Tarada dokalýan matanyň dokalan ýeriniň gazygyň daşyna aýlanan bir aýlawy. açynmak işl. 1. Özüň üçin açmak. Ol dagyň eteginden ekin ýer açyndy. 2. Üstüňdäki ýapynjaňy aýyrmak. açyş I, iş ady. Açmak ýagdaýy. \n\n\n AÇYŞ II, at. Oýlap tapyş, täze bir zady dörediş. Ylmy açyşlar. açyşdyrmak işl. Yzly-yzyna açmak, bir ýanyndan açyp çykmak, bir ýan ujundan açmak. Garry kitabyň içini açyşdyryp gördi, ýüzüne syldy (N. Saryhanow). açyşmak işl. 1. Açmaga kömek etmek. Ol ejesine körek açyşdy. Täze ýer açyşmak. 2. Birnäçe bolup bilelikde açmak. Oglanlar ýapyk penjireleri açyşyp ýör. aç-ýalaňaç [a:ç-ýalaňaç], syp. Aç hem hor- homsy, garyp galan (adam hakynda). Aç-ýalaňaç ýetim-ýesirleri ýok. ada [a:da], at. Daş-töweregi suw bilen gurşalan gury ýer bölegi. adaglama [a:dağlama], iş ady. Oglany we gyzy ýaşlygyndan biri-birine adaglama däbi; geljekki gelinligi bellemek dessury; adaglamak ýagdaýy. adaglamak [a:dağlamak], işl. Oglany we gyzy ýaşlygynda biri-birine adagly etmek. Men seni patyşanyň gyzyna adaglap, ondan ähtnama alandyryn (“Şasenem – Garyp”). adaglamaklyk [a:dağlamaklyk], iş ady. Adaglamak ýagdaýy. adaglanmak [a:dağlanmak], işl. Adagly bolmak. adaglaýyş [a:dağlaýyş], iş ady. Adaglamak ýagdaýy. adagly [a:dağly], syp. kön.s. Adaglamak däbi boýunça geljekde biri-biri bilen durmuş gurmaly edilip, bellenilmek, birine adaglanmak. Adagly etmek. Adaglysyna bermek. Seniň başdan adaglyň men! Kän gepletme mundan aňry! (K. Gurbannepesow). adaglylyk [a:dağlylyk], at. Adaglanan ýagdaýda bolmaklyk. adaja [a:daja], syp. 1. Çalaja, pessaý. Adaja şemal öwüsýärdi (T. Gurbanow). Sag kenaryň sümmülleri şemala adaja tolkun atyp, birgeňsi sary deňzi ýada salýar (“Türkmenistan”). 2. sazç. Sadadan, pessaý ses bilen. adajyk [a:dajyk], syp., ser. Adaja 1. Bulutsyz howada adajyk öwüsgin bardy. adak [a:dak], at, gepl.d. Daşgyn wagtynda derýa kenarlarynyň suw basýan ýerleri ýa-da derýa gollarynyň arasynda galýan kiçijik adajyk. \n\n\n ADAK II at, kön.s. Aýak. \n\t‣ Adak araba çagalaryň ýörjen-ýörjen wagty ýöremegi öwrenmek üçin sürýän arabasy. adalat [ada:lat], at. Hakykat, her bir pursatda dogry hereketi aňladýan düşünje. adalatly [ada:latly], syp. 1. Adalata esaslanýan. 2. Dogry, dürs, talabalaýyk. adalatlylyk [ada:latlylyk], at. Adalatly bolmaklyk . Dostluk, doganlyk, agzybirlik, adalatlylyk, parahatçylyk ýoly bilen ýöräp, Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistany kuwwatly, beýik döwlete öwürmekde mähriban halkyma bil baglaýaryn (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). adalatsyz [ada:lassyz], syp. 1. Adalatyň tarapyny tutmaýan, adalatly bolmadyk, hakykata laýyk hereket etmeýän. Ol özüne ýöňkelýän aýbyň ada- latsyzdygyny, ýüreginiň kireňsizdigini öz-özüne subut etjek bolýar (N. Jumaýew). 2. Dogruçyl däl, hakykatçy bolmadyk. adalatsyzlyk [ada:lassyzlyk], at. Adalatly bolmazlyk, adalata esaslanmazlyk. adalga [a:dalğa], at. Ylymda, tehnikada, sungatda, edebiýatda we ş.m. bir zadyň, düşünjäniň ady hökmünde kabul edilen, esasan, bir manyly söz ýa-da söz düzümi, termin. adalyk [a:dalyk], at, geogr. Biri-birine ýakyn ýerleşýän köp sanly deňiz adalarynyň topary, arhipelag. adam [a:dam], at. 1. Pikirlenmäge we geplemäge, şonuň ýaly-da oýlap tapmaga, gural döretmäge hem-de durmuşda ondan peýdalanmaga ukyby bolan ynsan. 2. Jemgyýetiň agzasy, şahsyýet, adamlaryň biri, kişi. Älem içre adam gezmez, at gezer (Nakyl). Dag daga duşmaz, adam adama duşar (Nakyl). Adam bar, müň tümen iýdirseň azdyr, Bardyr adam, iýen nanyna degmez (Magtymguly). 3. Ýan-ýoldaş, ýassykdaş, är (düýp söze birinji, ikinji we üçünji şahsy görkezýän goşulma goşulyp ulanylýar, şeýle-de birinji hem-de ikinji şahsy görkezýän -ym, -yň, -iň, -im goşulmalaryndaky dar çekimli uzyn aýdylýar). \n\t‣Adam başy daşdan gaty adamzat hemme kynçylyga çydamly. Adam başy daşdan gaty diýleni. Biziň görmedigimiz gördedir (“Edebiýat we sungat”). Adam bolmak 1) kemala gelmek, ulalmak, ýetişmek, öz başyňy çarar ýaly bolmak. Ýeri, goýsana, namartaý, ogluň elmydam şu bolşuna bolup gidesi ýok-la, gelin alyp berenimizden soň, eklenç başyna düşenini biler, adam bolar (A. Durdyýew). 2) adamkärçilik mertebesini saklamak, düzelmek. Ol-a asyl adam bolaýypdyr. 3) näsaglykdan, heläkçilikden sagalmak, gutulmak, ölmän galmak. Biz, ony adam bolar öýtmändik (B. Pürliýew). Adam etmek ekläp-saklap kemala getirmek, ýetişdirmek, ile goşmak, terbiýelemek. Adam etjek bolsaňyz, terbiýe bermek gerek. Adam sanyna goşulmak (girmek) terbiýeli adama öwrülmek. Menem adam sanyna goşuldym (T. Taganow). Adam saýmazlyk äsgermezlik, adam hasap etmezlik. Ýelliniň ony adam saýman aýdan sözi Wüşi keliň gaharynyň öňündäki böwedini böwüsdi (A. Gowşudow). Adam taňryly adamy ala tutýan, gorkmasa sylamaýan; çekinýän, gorkýan adamsyny görende boýun egýän, çekinmeýän adamsyny görende hereketini üýtgetýän. Beýle adam taňryly bolmazlar (“Edebiýat we sungat”). Adam ýaly adama mahsus bolan belent adamkärçilikli häsiýetleri özünde jemleýän, edepli (adam hakynda). Sen bir adam ýaly gürlesene! adamça [a:damça], at. Çagalaryň gurjak oýnunda öýlenýän ýigidiň atlandyrylyşy. adamçy [a:damçy], syp. Adama topulýan, adamy dişleýän, depýän-gapýan, kowalaýan (mal hakynda). adamçylyk [a:damçylyk], at. 1. ser. Adamkärçilik. 2. Adama mahsus belent häsiýetlilik. Onuň adamçylygy ýokarydyr. adamçylykly [a:damçylykly], syp., ser. Adamkärçilikli. adam-gara [a:dam-ğara], at. Adam we beýleki janly-jandarlar, janly-jemende. Öýüň golaýynda adam- gara ýokdy. Daşarda adam-gara görnenok. adamhor [a:damho:r], syp. 1. Adam etini iýýän. 2. göç.m. Adamy gaty horlaýan, agyr güne salýan, ganhor, rehim-şepagatsyz, ezýän. Niçik düşdüň adamhoryň goluna (“Saýatly – Hemra”). adamhorlyk [a:damho:rluk], at. 1. Adam etini iýijilik. 2. Adamyň janyna kast edijilik, ganhorlyk, rehim-şepagatsyzlyk. adamjyk [a:damjyk], at. Kiçijik adam (käbir ýagdaýda göwnüýetmezlik, kemsitmeklik öwüşgini bilen ulanylýar). adamkärçilik [a:damkä:rçilik], at. Adama mahsus bolan gowy gylyk-häsiýet, rehim-şepagatlylyk, adamçylyk. Şonuň üçin ol dostunyň şol adamkärçiligini, oňa bolan minnetdarlygyny hiç unudyp bilmeýärdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣Adamkärçilik etmek adamkärçilik bilen hereket etmek, adamkärçilikli bolmak. Sen adamkärçilik etdiň (N. Baýramow). adamkärçilikli [a:damkä:rçilikli], syp. Adama mahsus bolan gowy‚ oňat, belent gylyk- häsiýetli, adamçylykly, rehim-şepagatly adam. Adamkärçilikli ynsan. adamkärçiliksiz [a:damkä:rçiliksiz], syp. Ýaramaz gylyk-häsiýetli, adamkärçiligi pes, rehim- şepagatsyz adam. Adamkärçiliksiz bolmagy hiç wagt oňlan tapmarsyňyz. adamly [a:damly], syp. 1. Jemende, mähelle üýşen; adam-gara bar ýer. Juwazçynyň tamynyň öňi adamlydy. 2. Töweregi adam bilen gurşalan; ýany adamly, ýoldaşly. Ýany adamly goja ädimini barha çaltlandyrýardy. Onuň daşy mydama adamlydy. adamlyk [a:damlyk], 1. at. Adama mahsus bolan asylly gylyk-häsiýetlilik, çyn adamkärçilik. Çyn adama her wagt adamlyk derkar (Magtymguly). Men adam bolmaly, Adamlyk bolsa – Diňe Wepa bilen Mertlige bagly (K. Gurbannepesow). 2. syp. Sanlaryň yzyndan gelip, "bir ýa birnäçe adama niýetlenen" diýen manyny aňladýan söz. Üç adamlyk nahar. 3. zergärç.s. Ýaş gelinleriň beýik börüklerine dakynýan hasawa şaýynyň iki çekge tarapyna düşýän adam şekilli uly böleginiň ady. adampisint [a:dampisint], syp. Adam kysmy. adama meňzeş, adamsöýüjilik [a:damsöýüjülük], at. Adama hormat-sylag goýmaklyk, ynsan mertebesini sylamaklyk, söýmek, gowy görmeklik. Adamsöýüjilik duýgusy. adamsöýüjilikli [a:damsöýüjülüklü], syp. Adamsöýüjiligi bolan adam. adamsyz [a:damsyz], syp. Adam, janly-jemende ýok, çola ýer. Ony adamsyz, çöl-beýewana äkidip taşlady (“Türkmen halk ertekileri”). adamsyzlyk [a:damsyzlyk], at. Adam ýokluk, çolalyk. Köçäniň adamsyzlygy ony geň galdyrdy. adamsyzrak [adamsyzra:k], syp. Belli bir derejede adamsyz, adam azrak. Adamsyzrak ýer. adamzat [a:damza:t], at. Ynsanyýet, adamlar, adam nesli. adaşmak [a:daşmak] I, işl., kön.s., ser. Azaşmak. Ýoldan adaşyp gitmesin, Ýary-talapkärim kany? (Andalyp). Arzyruma gitdigimde adaşdym (“Asly – Kerem”). \n\n\n ADAŞMAK [a:daşmak] II, gepl.d. Çaga oýnunda ýaranlary bölüşmek üçin ikibir-ikibir bolup biri-biriňe at, lakam dakmak. adat [a:dat], at. 1. Bir milletiň, halkyň durmuşyna ornaşan däp-dessur, gadymdan gelýän ýörelge, urp-adat. 2. Öwrenişilen gylyk-häsiýet, endik. Bu ne adatdyr, eý türki perizat‚ Gamyňdan bolmadym bir lahza azat (Nesimi). adatça [a:datça], hal. Hemişe bolşy ýaly, ýörelge bolup galyşyna görä, köplenç halatda. Adatça, tolkun deňizde, derýada bolýar (Ş. Borjakow). adatda [a:datda], ser. Adatça. Adatda, öz gyzy hakynda edilýän gürrüňleriň köpüsinden ata bihabar bolýar (B. Seýtäkow). adatdaky [a:datda:ky], syp. Hemişeki, öňki. Ýagyş ýuwan ýapraklar adatdakysy ýaly göwnüňi göterýärdi. \n\t‣ Adatdan daşary aýratyn, hemişekilerinden üýtgeşik, geň, täsin; has, çendenaşa. Adatdan daşary hadysa. Onuň tymsallary, meňzetmeleri adatdan daşary çeper çykýardy (B. Kerbabaýew). adatky [a:datky], ser. Adatdaky. Adatky endigin çykarar ýatdan, Poslar oň piliniň gumhanasy- da (I. Nuryýew). adatlandyrma [a:datlannyrma], iş ady. Adatlandyrmak ýagdaýy. adatlandyrmak [a:datlannyrmak], işl. Biriniň bir zady ýa-da gylyk-häsiýeti başga birine endik, adat etdirmegi. Okuwçylary zähmeti söýmäge adatlandyrmak zerur terbiýeçilik işdir. adatlandyrylmak [a:datlannyrylmak], işl. Adat etdirilmek, endik etdirilmek. Çeperçilik mekdeplerinde çagalar irgözinden sungata adatlan- dyrylýar. adatlandyryş [a:datlannyryş], iş ady. Adatlandyrmak ýagdaýy. adatlanmak [a:datlanmak], işl. Bir zady adat edinmek, bir zada endik etmek. Pil sapyna adatlanan eller ýarag tutmasyny bilmeýärdi (B. Kerbabaýew). adatlanmaklyk [a:datlanmaklyk], iş ady. Adatlanmak ýagdaýy. adatlanyş [a:datlanyş], iş ady. Adatlanmak ýagdaýy. adaty [a:daty], syp. Hemişekisi ýaly bolup duran, hemişe gabat gelýän, öwrenişilen. Bu gün adaty günlerden diýseň üýtgeşikdi, şagalaňdy, şowhundy (“Edebiýat we sungat”). adatylyk [a:datylyk], at. Hemişekilik, öňki ýagdaýynda bolmaklyk. adwokat [advaka:t], at, hukuk. Raýatlara we edara-guramalara hukuk kömegini berýän, şeýle-de kazyýetde olaryň bähbitlerini gorap çykyş edyän ýurist, aklawçy. adwokatura [advakatur:a], at, hukuk. Adwokatlaryň guramasy, adwokatlar kollegiýasy. Adwokatura raýat jemgyýetiniň hukuk instituty bolup durýan we döwlet häkimiýet we dolandyryş edaralarynyň ulgamyna girmeýän, adwokatlaryň adwokatlyk işini amala aşyrmak maksady bilen döredilen we öz-özüňi dolandyrmak ýörelgelerine eýerýän professional birleşigidir (“Türkmenistanda adwokatura we adwokatlyk işi hakynda" Türkmenistanyň kanunynyň 1-nji maddasy). ady [a:dy:]: ady sanlar bitin sanlar, adaty sanlar. adygyş [a:dyğyş], iş ady. Adykmak ýagdaýy. adykma [a:dykma], iş ady. Adykmak ýagdaýy. adykmak [a:dykmak], işl. Ady, şan-şöhraty il içine ýaýran, at-abraýy ile dolan. Bu sözler diňe bir adygan şahyrlar üçin aýdylmandy (“Edebiýat we sungat”). adykmaklyk [a:dykmaklyk], iş ady. Adykmak ýagdaýy. adykmazlyk [a:dykmazlyk], iş ady. Ady, abraýy bolmazlyk, ile dolmazlyk. adyl syp. Adalata gol ýapýan, hakykaty goldaýan adam. Bedewni tanymaz har bakan harban, Jomardy il tanar, adyly diwan (Magtymguly). Sähel zada gyzyp, egrilik etmek, Ýurt eýesi adyl hana ýaraşmaz (Baýly şahyr). adyllyk at. Adyl häsiýete eýe bolmaklyk, adalatlylyk, hakykatçyllyk. adylyýet at. Kazyýet edaralarynyň ulgamy, adalat edaralary. adyr at. Toýun we çäge gatyşykly kiçiräk takyr, beýikli-pesli ýer. Alty bugraly adyra, takyra düşende, ýelgamaga döndi (B. Kerbabaýew). adyrlyk at. Toýun we çäge gatyşykly kiçiräk takyrlyklar, beýikli-pesli ýerler. Ol ýerler giden adyrlykdy. adyrsow syp. Az-kem adyr (ýer hakynda). Men ýaş çerkez, çetiler basan adyrsow otlukda durun (B. Hudaýnazarow). adyrsowlyk at. Adyrly ýerler, adyra meňzeşräk takyrlyklar. Ýüzi jaýryk-jaýryk takyrlar, bozagan-ýowşanly adyrsowlyklar agras dem alyp ýatyr (“Edebiýat we sungat”). adyýaman [a:dyýaman], at. Ak ekiniň içinde bitýän däneli haşal ot. aerobika [aýro:bika:], at. Ritmli gimnastika – saza goşup ýerine ýetirilýän sagaldyş maksatly fiziki maşklar. aerodinamika [aýradina:mika], at. Aeromehanikanyň gazlaryň (mysal üçin, howanyň) hereketi, şeýle-de gazlaryň öz içinde hereket edýän gaty jisimler bilen özara täsirini öwrenýän bölümi. aerodrom [aýradyro:m], at. Uçarlaryň durmagyny, uçmagyny, gonmagyny, şeýle-de olara tehniki hyzmat etmegi üpjün edýän inženerçilik desgalar toplumy bilen bir hatarda radiotehniki serişdeler we ş.m. bilen abzallaşdyrylan giň meýdan, uçarlar gonalgasy. aeromehanika [aýrameha:nika], at. Mehanikanyň gazlaryň deňagramlylygyny hem-de hereketini, şeýle-de içine goýberilen gaty jisimlere gazlaryň edýän mehaniki täsirini öwrenýän bölümi. aeroplan [aýraplan], at. Uçar (awiasiýanyň ilkinji ýyllarynda ulanylan söz). aeroport [aýraport], at. Ulag awiasiýasynyň yzygiderli uçuşlaryny we ýolagçylara hyzmat etmegi amala aşyrýan aerodromly we aerowokzally (howa menzilli) desgalar toplumy (ser. Aerodrom we Aerowokzal, Howa: howa menzili). afrikaly [a:frikaly], at, ser. Afrikalylar. afrikalylar [a:frikalylar], at. Afrikada doglan we ýaşaýan adamlar. aga [a:ğa], at. 1. Özüňden uly erkek dogan; kakaň, ataň erkek dogany; ýaşy özüňden uly erkek doganoglan. 2. Özüňden uly ýaşly adamlara hormat, sarpa goýmak üçin olaryň adyna derek ýa-da adynyň yzyndan artdyrylýan söz. Meret aga. Aşyr aga. 3. Hökümdar, häkim; baýar. Ýer özüňkimi? Ýok, aganyňky (G. Seýitliýew). 4. Gadyrdan, hossar. Görogly agam gelipdir (“Görogly”). aga-beg [a:ğa-veğ], at. Agalar hem begler, hökümdarlar, häkimler. Aga-begler, muhannesiň on müňi, Mert ähliniň alty ýüzüne degmez (Magtymguly). agaç [ağaç] I, at. 1. Miweli ýa miwesiz, köpýyllyk uly şahaly ösümlik, daragt, bag. Agaç agaja bakar, Arasyndan suw akar (Läle). Agaç ekmek, kemally perzent ýetişdirmek, köpri gurmak, guýy gazmak – ine, ömür menzillerindäki iň aňrybaş parzlar şulardyr (“Türkmenistan”). 2. Agaç-tagta önümleri; pürs. 3. gepl.d. Taýak, hasa. Agsagyň elinden alsaň agajyn, Ýaman derde düşer, tapmaz alajyn (Magtymguly). Agsak aýra düşse, agaçsyz galsa, Ýol aňlamaz kary hemrasyz bolsa (Magtymguly). 4. gepl.d. Ýakar ýaly odun. Çar tarapa zyňylýar Agaçlar darka- darka (M. Garryýew). \n\t‣ Agac at tabyt. Göterlerne garaşyp dur Köpi gören agaç at. (K. Gurbannepesow). Agaç ata münmek (çykmak) ölmek, aradan çykmak. Agaç ussasy agaç, tagta önümlerinden jaý gurýan, dürli hojalyk esbaplaryny ýasaýan ussa. Agaç ýuwdan ýaly sömelip, dim-dik bolup duran (adam hakynda). \n\n\n AGAÇ [ağaç] II, at, kön.s. 6-7 kilometre deň bolan uzynlyk ölçeg birligi. Kyrk alty müň agaç deňiz derýadyr (Magtymguly). \n\t‣Agaç kömür gumda bitýän gandym, sözen, sazak, ýaly gaty agaçlar ýakylyp taýýarlanýan gaty ýangyç. Ýörite gazylan çukurda tygşytly örülip goýlan agaç bölekleri gyzyl köze öwrülende çukur çäge bilen gömülýär. agaçlyk [ağaşlyk], at. Dürli agaçlaryň köp biten ýeri, durşuna bag, agaç bolup ýatan meýdan; tokaýlyk. Göm-gök agaçlyklar jülgä gelşik berýär. agaç-ugaç [ağaj-uğoç], at. 1. Agaç-tagta we onuň bölekleri. 2. gepl.d. Agaçgoş önümleri: sandyk. aga-döne [a:ğa-dö:nö], hal. Öz erkine, ygtyýaryna, maýdalyna, peýwagtyna. Görogly bilen Öwez aga-döne uzak ýoly kesibersinler (“Görogly”). aga-ini [a:ğ(a)-ini], at. Ganybir doganlar, doganoglanlar. Ikimiz biri-birimize aga-ini bolýarys. agajet [ağajet], syp. Inçesagt, hortap, sagdyn bedenli. Ene ýatyr üstünde Giň maňlaýly, Agajet (K. Gurbannepesow). Uzyn boýly, garaýagyz, agajet ýigit ör turdy (“Edebiýat we sungat”). agajetlilik [ağajetlilik], at. Inçesagtlyk, hortaplyk, sagdyn bedenlilik. Agajetlilik oňa gelişmän duranokdy. agaly [a:ğaly], syp. 1. Agasy bar bolan. Agaly oglan aglamaz (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. agalyk [a:ğalyk] I, at. Biriniň agasy bolmak ýagdaýy. Öz iniň bigäne däldir, agalyk edip, kömek edäýerler. \n\n\n AGALYK [a:ğalyk] II, at. Hökmürowanlyk, hökümdarlyk. \n\t‣ Agalyk etmek gol astynda saklap dolandyrmak. agar-agar [ağar-ağar], at. Gyzyl hem goňur suw otlaryndan alynýan şepbik, ýelim şekilli önüm. agaran [a:ğaran], at. Gorküýzedäki düýe çalynyň üstüne täze süýt guýlanda, çalyň ýüzüne galýan goýy galdyrym. Obalara barsaň, kersen doly agarany öňüňde goýýarlar (“Edebiýat we sungat”). agarçäkmen [a:ğa:rçä:kmen], at. Düýäniň gapdal ýüňünden inçe egrilip, örän syk dokalan matadan tikilýän çäkmen. agardylmak [a:ğardylmak], işl. Agartmak işi ýerine ýetirilmek, amal edilmek. Agardylan ýüpek. agarma [a:ğarma], iş ady. Agarmak ýagdaýy. agarmak [a:ğarmak], işl. 1. Ak bolmak, ak reňki almak; ak bolup görünmek. Aýyň ýagtysyna meýdan agaryp ýatyrdy. 2. Gahar, gorky, näsaglyk zerarly ýüzüň gany gaçmak, boz-ýaz bolmak, ýüzüň nury öçmek. Gurban aganyň ýüzi hem agarýar, hem gyzarýar (“Edebiýat we sungat”). 3. Açylyp başlamak, açylyp ýetişmek. Gowaçalar agaryp başlady. 4. Daň saz berip ugramak, ýagtylyp başlamak, daň atar wagty ýakynlamak. Dünýä ýüzi agaryp, Gündogar ýagtylypdy (A. Alamyşow). 5. Ak girmek (saç, sakgal hakynda), saç-sakgala ak sepmek, çalarmak. 6. Reňki gitmek, solmak, ak reňke öwrülmek. Onuň gök köýnegi güne agarypdyr. 7. Gar basmak, gar bilen örtülmek. Ertir ir bilen tursak, ýer agaran eken. 8. Tamdyr mazaly gyzaryp, çörek ýapmaga taýyn bolmak. agarmaklyk [a:ǧarmaklyk], iş ady. Agarmak ýagdaýy. agarmazlyk [a:ǧarmazlyk], iş ady. Ak bolmazlyk, ak reňki almazlyk; ak bolup görünmezlik. agarowan [a:ǧarowa:n], at, deňizç. Gäminiň gapagynyň üstüne ýygnanan suw akar ýaly deşik. agartdyrmak [a:ğartdyrmak], işl. Agartmak işini başga birine etdirmek; agartmaga ýol bermek, rugsat etmek. Jaý agartdyrmak. agartma [a:ğartma], iş ady. Agartmak ýagdaýy. agartmak [a:ğartmak], işl. 1. Ak reňke öwürmek, ak reňk çalmak, aklamak. Olar şo günler jaýlaryň daşyny agardýardylar (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir sebäbe görä reňk-petiňi üýtgetmek, gan-petiňi gaçyrmak. Reňkini agardyp duran ýigide gaharly seretdi. 3. Açmak, ak patrak ýaly etmek. Agşamky şemal gowaçalary agartdy. 4. Çig ýüpegi sabyna, aşgara gaýnadyp, reňkini ak etmek. Ol aýal uly gazanda ýüpek agardýardy. 5. zergärç. Zergärçilik işinde otda gyzdyrylyp ýasalýan, bejerilýän kümüş önümleriň, şonuň ýaly-da, wagt geçmegi bilen garalan şaý-sepleriň reňkini ýörite erginde açmak. 6. Reňkini almak, reňkini gidermek, soldurmak. Gün köýnegi agartdy. agartmaklyk [a:ğartmaklyk], iş ady. Agartmak ýagdaýy. agartmazlyk [a:ğartmazlyk], iş ady. Ak reňke öwürmezlik, ak reňk çalmazlyk, aklamazlyk; agary [a:ğa:ry], at. Köşek ýa-da ogşuk ýüňünden egrilip dokalýan çäkmenlik mata. agaryş [a:ğaryş], iş ady. Agarmak ýagdaýy. agaryşmak [a:ğaryşmak], işl. Ak öwüsmek, uzakdan agaryp görünmek, köpçülikleýin agarmak. Lebap suwy suwmudyr, Agaryşýan guwmudyr, Meni gaban, doganlar, Girdapmydyr – köwmüdir (N. Pomma). aga-ýana [a:ğaýa:na], syp. Öz erkine, arkaýyn. Olar aga-ýana gezýärdiler. agdar-düňder [a:ğdar-düňdör], syp. Akan- dökän, ýykan-ýumran, bulam-bujar. agdar-düňderlik [a:ğdar-düňdörlük], at. Akan-dökänlik, ýykan-ýumranlyk. agdarma [a:ğdarma], iş ady. Agdarmak ýagdaýy. agdarmak [a:ğdarmak], işl. 1. Birini ýa-da bir zady beýleki tarapyna öwürmek, döndermek. Ýatan daşy agdarmak. Ýatan çagany sagyna agdarmak.2. Bir zadyň üstünden ýykmak; bir zady, birini ýykmak. Bir ok bilen ony agdaryp bildiň, Men seniň goluňa gurban bolaýyn (“Görogly”). 3. Çäýnekden käsä, käseden çäýnege çaýy gaýtaryp guýmak, gaýtarmak. Çaýy üç gezek agdarmaly. 4. Ekişe taýýarlamak üçin ýer depmek; ýer sürmek. Habyp aga şol kepje bilen töwereklerindäki agaçlaryň düýbüni gör, näçe gezek agdarypdy (G. Ezizow). 5. Kitaby we ş.m. sahypama- sahypa açmak, Depderçäni haýdan-haý agdaryp başladym (“Edebiýat we sungat”). 6. Palawyň gyradeň bişmegi üçin aşagyny ýüzüne çykarmak, beýle ýüzüne öwürmek. Tüwi suwuny çekip-çekmänkä agdardy. 7. Dökmek, düňdermek; döküp boşatmak. Ol dolduran bedresini bilgeşleýin agdaryp goýberdi (B. Seýtäkow). 8. Gözüni owasynyň içinde eýläk-beýläk döndermek, gezdirmek. Ol ullakan gözlerini agdaryp, çyny bilen sorady (B. Kerbabaýew). 9. göç.m. Ýykmak, tagtdan düşürmek, iş başyndan aýyrmak. 10. Aty çapyşyga taýýarlamak üçin seýislemek. agdarmazlyk [a:ğdarmazlyk], iş ady. Agdarmak hereketini, işini etmezlik. agdarylyşyk [a:ğdarylşyk], at. Güýç bilen amala aşyrylýan jemgyýetçilik häsiýetli öwrülişik. agdarynmak [a:ğdarynmak], işl. Ýatan ýeriňden öz göwräňi bir gapdalyňdan beýleki gapdalyňa agdarmak. Gaty keçäniň üstünde ýanlary agyryp, iki ýana agdarynýardy (N. Saryhanow). agdaryş [a:ğdaryş], iş ady. Agdarmak ýagdaýy. agdaryşdyrmak [a:ğdaryşdyrmak], işl. 1. Birnäçe zady tertipli-tertipsiz ýykyşdyrmak, dürli tarapa zyňyşdyrmak, itişdirmek. 2. Köp gezek agdaryp çykmak; yzly-yzyna agdarmak, öwrüşdirmek. Ol bir topar kagyzlary agdaryşdyryp otyrdy. 3. Çäýnegiň çaýyny köp gezek yzyna gaýtaryp çykmak. Ol töweregindäki çäýnekleriň çaýyny agdaryşdyrdy. 4. Ýer sürüp çykmak; depip çykmak. Ol mellegini agdaryşdyryp çykdy. agdaryşmak [a:ğdaryşmak], işl. 1. Agdarmaga kömek etmek. Ol kakasyna uly daşy agdaryşdy. 2. Bilelikde agdarmak. Olar ýer agdaryşyp ýördüler. agdyk [a:ğdyk], syp. 1. San taýdan köp, kän, artyk, artykmaç. Olaryň güýji agdykdy. 2. Gereginden artyk, örän köp, öte. Aý, meniň işim başymdan agdyk (“Edebiýat we sungat”). 3. Bir tarapy agyr, bir ýana agan. Düýä urlan ýüküň bir ýany agdyk bolupdyr. 4. göç.m. Çekip-çydardan beter, agyr. Seniň ol sözüň maňa agdyk degýär. agdyklyk [a:ğdyklyk], at. 1. San taýdan artyklyk, köplük. 2. Artykmaçlyk. Maddy tarap agdyklyk edýärmikä öýdýärin (G. Kulyýew). 3. Bir ýany bolmalysyndan agyr gelmeklik. Ýüküniň bir ýana agdyklygy onuň azaryna-da däldi. 4. göç.m. Çekip- çydardan beter ýagdaýda bolmaklyk. Aýdýan sözleriniň agdyklygyndan onuň özi bihabardy. agdyrmak [a:ğdyrmak], işl. 1. Gyrasyndan agýança akdyrmak, agmak derejesine ýetirmek. Suwy joýalaryň üstünden agdyrypdyr. 2. Bellenen möçberden geçirmek. Pagtany borçnamadan agdyryp tabşyrdyk. agentlik [aǧe:ntlik], at. Habar beriş, araçy (dellalçylyk) edaralarynyň ady. Türkmenistanyň döwlet habarlar agentligi. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Nebitgaz serişdelerini dolandyrmak we peýdalanmak baradaky döwlet agentligi. agla [ağla:], syp., k.d. Iň ýokary, iň beýik. Peri- peýker agla bolmaz özüňden, Leýli, Akja, Senem ýetmez yzyňdan (Kemine). aglaba [ağla:va], syp., hal. 1. Bir zadyň ýa-da adamlaryň esasy bölegi, köpüsi, köp bölegi, agramy, galaba. Oba hojalyk önümleriniň aglabasy şu ýerde öndürilýär (“Edebiýat we sungat”). 2. Esasan, galapyn, köplenç. Derýalaryň we kölleriň ýanyndaky adamlar aglaba balykçylyk bilen meşgul bolupdyrlar. aglabermek [a:ğla:vermek], işl. Aglap başlamak; aglamagyny dowam etdirmek. Çagajyk birden möňňürip aglaberdi. aglagan [a:ğlağan], syp. Häli-şindi aglap ýören. aglagrak [a:ğlağyra:k], syp. Has aglak, beter aglak. Kiçi çagam ulularyna garanyňda aglagrak. aglak [ağlak], syp. 1. Az sanly. Aglak maşgala. 2. Dagynyk, seýrek, selçeň; Il aglak bolsa, doňuz depä çykar (Nakyl). \n\n\n AGLAK [a:ğlak], syp. Köp aglaýan, aglap başlasa diňmeýän. Aglak çaga. aglaklyk [a:ğlaklyk], at. Aglak bolmaklyk, aglaganlyk. Çaganyň aglaklygy ýöne ýere däldi, onuň gulagy agyrýan eken. aglalyk [ağla:lyk], at, kön.s. Beýiklik, ululyk, belentlik. Akyl olgan tapdy aglalykny ednalyk bile (Şeýdaýy). aglama [a:ğlama], iş ady. Aglamak ýagdaýy. aglamak [a:ğlamak], işl. 1. Agyr hala, gynanja we ş.m. çydaman, gözden ýaş dökmek, gözýaş etmek, ses etmek, eňremek. Kimse aglap gitdi, kimseler gülüp, Kimse çekip dürli azap, hoş imdi (Seýdi). 2. göç.m. Bir zatdan zeýrenmek, nalamak. Bu halymga rehmi inip, Aglaýyr şähri-Ýemen (Magtymguly). aglamaklyk [a:ğlamaklyk], iş ady. Aglamak ýagdaýy. aglamazlyk [a:ğlamazlyk], iş ady. Gözden ýaş dökmezlik, gözýaş etmezlik, eňremezlik. Aglamazlyga çalyşmak. Aglaman oturmak. aglamjyrama [a:ğlamjyrama], iş ady. Aglamjyramak ýagdaýy. aglamjyramak [a:ğlamjyramak], işl. Çala aglamak, ýuwaş sesli aglamak, hamsykmak. aglamjyramaklyk [a:ğlamjyramaklyk], iş ady. Aglamjyramak ýagdaýy. aglamjyramazlyk [a:ğlamjyramazlyk], iş ady. Aglamjyrap durmazlyk. aglamjyraşmak [a:ğlamjyraşmak], işl. Birnäçe bolup aglamjyramak. aglamjyraýyş [a:ğlamjyraýyş], iş ady. Aglamjyramak ýagdaýy. aglaşmak [a:ğlaşmak], işl. Birnäçe bolup aglamak, bilelikde aglamak. Ygtyýar bermersiň aglaşmak üçin, Ýöne biygtyýar aglaşan gerek (K. Gur- bannepesow). aglatmak [a:ğlatmak], işl. Birini aglamaga mejbur etmek, aglamak katdyna ýetirmek. agma [a:ğma]‚ iş ady. Agmak ýagdaýy. agmak [a:ğmak], işl. 1. Dolup ýa-da joşup hanasyndan çykmak. Gowaçanyň içine suw agypdyr. 2. Belli bir sandan, wagtdan, möhletden, pursatdan... geçmek, aňry geçmek, aşmak. Çerkez obalaryň çetinden inende, gije ýarymdan agypdy (B. Kerbabaýew). 3. Bir tarapa gyşarmak, syrylyp düşmek, ýykylmak, agdarylmak. Ol ýabydan äwmezlik bilen agyp düşdi. 4. Kadaly ýagdaýdan gyşarmak, syrylmak, süýşmek. Atyň eýeri bir tarapa agypdyr. agmaklyk [a:ğmaklyk], iş ady. Agmak ýagdaýy. agmal [ağma:l], at, k. d. Iş, hereket, amal. Bolmagaý hergiz ylymdan bihabar, bolsa agmal biylym, köpdür hatar (Azady). Haýry-şer agmalyňyzny hak bagyşlasyn size, Aýşy-aşrat,döwri-döwranlar sürüňler elmydam (Kätibi). agmazlyk [a:ğmazlyk], iş ady. Agmak katdyna ýetmezlik, agyp gitmezlik. Heniz gije ýarymdan agmandy. agöýli [a:ğöýlü], syp. 1. taryh. Geçmişde ýurdy goramak maksady bilen dürli uruglardan toplanyp, araçäklere ýörite göçürilip, ak öýler bilen üpjün edilen boý ýigitlerden ybarat garawullar topary. 2. Urug ady. Ürgenç şäheriniň ýakynynda agöýli diýen türkmen urugy hem bar (“Türkmen dili”). 3. Oglana dakylýan at. agrak [a:ğyra:k], syp. Reňki aga ýakyn; beýlekä görä has ak reňkli. agraldyş [ağraldyş], iş ady. Agraltmak ýagdaýy. agralma [ağralma], iş ady. Agralmak ýagdaýy. agralmak [ağralmak], işl. 1. Agramy artmak, agramy köpelmek. Goýun bir aýda üç kilo agralypdyr. 2. Nämedir bir zadyň möçberi, mukdary artmak, sany köpelme. Süri öten ýylkysyndan has agraldy. 3. Belli bir sebäbe görä ýagdaýy kynlaşmak‚ agyrlaşmak, kyn ýagdaýda galmak. Bolan çaknyşykdan soň, onuň ýagdaýy has agralypdy (B. Kerbabaýew). 4. Ýaltalyk, näsaglyk we ş.m. zerarly süňňüňe agyrlyk aralaşmak, ýere siňip barmak. Ol ýany ýere degenden, barha agralyp, irkiljiräp ugrady (B. Gurbanow). 5. Dem almagy kynlaşdyryjy derejede petiş bolmak. Otagyň howasy birden agraldy (G. Kulyýew). 6. göç.m. Göwrelilik möhleti dolaňkyrlamak, çaga dogar wagty ýakynlamak. Ýaş gelin agralany üçin, lukmana ýygy- ýygydan görnüp başlady. agralmaklyk [ağralmaklyk], iş ady. Agralmak ýagdaýy. agralmazlyk [ağralmazlyk], iş ady. Agralmak derejesine ýetmezlik. agraltmak [ağraltmak], işl. 1. Bir zadyň agramyny köpeltmek, agyrlygyny artdyrmak. Maşynyň ýüküni agraltmak bolmaz. 2. Petiş etmek, dem almagy kynlaşdyrmak. Çilimiň tüssesi otagyň howasyny agraldýar. 3. göç.m. Erbet ýagdaýa salmak, ýagdaýy öňküsinden kynlaşdyrmak. agralybermek [ağralyvermek], işl. Agralyp ugramak. Ýüki kem-kemden agralyberdi. agralyş [ağralyş], iş ady. Agralmak ýagdaýy. agralyşmak [ağralyşmak], işl. 1. Kem- kemden agralmak, birneme agralmak. Mallar öňküsinden agralyşypdyr, semräp ugrapdyr. 2. Göwreliligi daşyndan mazaly bildirip duran derejä ýetmek. agram [ağram], at. 1. Bir zadyň çekmek arkaly kesgitlenýän agyrlygy. Gerekli daşyň agramy ýok (Nakyl). 2. göç.m. Bir zadyň täsirinden döreýän kynçylyk, kyn ýagdaý. 3. Birtopar adamyň ýa-da bitewi zadyň köpüsi, aglabasy, galabasy. 4. gepl.d. Biriniň il arasyndaky hatyrasy, tutýan orny, täsiri. Onuň il içinde agramy bardy. \n\t‣ Agram bermek bir zada köp üns bermek, bir zady ileri tutmak. Şu günler däne ekişine agram berýäris. Agram salmak kyn ýagdaýa sezewar etmek. Ol bu işi kärdeşlerine agram salman gutardy. Agramyna aşyr atmak bir işiň köp bölegini gutarmak. Harmanyň agramyna aşyr atdyk (B. Kerbabaýew). agramlama [ağramlama], iş ady. Agramlamak ýagdaýy. agramlamak [ağramlamak], işl. 1. Bir zady eliňe alyp, onuň çen-takmyn agramyny bilmek, göterip görüp, agramyny çaklamak, saldarlamak. 2. göç.m. Bir zada, işe oňat hem erbet tarapdan öňünden baha bermek. Maral aýtjak bolýan zadyny öz ýanyndan agramlap görýän ýaly, biraz oýlanyp oturdy (G. Gurbansähedow). agramlamaklyk [ağramlamaklyk], iş ady. Agramlamak ýagdaýy. agramly [ağramly], syp. 1. Belli bir mukdarda agramy bar bolan, saldamly. Iki kilo agramly terezi daşy. 2. göç.m. Agyr, kyn, ejirli, güzaply. Agramly oýlary başyndan geçiren Aýgülüň birdenkä elindäki sagada gözi düşdi (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Ýaramajak, ýokuş degip biljek, erbet täsir edip biljek (söz hakynda). Men oňa gaty-gaýrym söz aýdamok, agramly söz diýenimi bilemok, ýöne özi meni görse, ýüzüni sowup ýör. agramlyk [ağramlyk], at. Gara öý, oraça ýelde agdarylman, gyşarman deňagramlylygyny saklar ýaly tüýnük ýüpden asylýan içi gumdan doly çuwal we ş.m. agyr zat. Gara öýe çöwşi etmeli, çuwaly gumdan dolduryp, tüýnük ýüpünden agramlyk asyp goýmaly (A. Gowşudow). 2. Terezini sazlamak üçin atylýan, asylýan zat, daş. Terezä agramlyk dakdylar. agramlylyk [ağramlylyk], at. 1. Agramy barlyk, agyrlyk taýdan belli bir möçberlilik. 2. göç.m. Salyhatlylyk, parasatlylyk. 3. göç.m. Aladalylyk, ünjülilik. Keşbinde bir agramlylyk duýulýardy (B. Ker- babaýew). agramma-agram [ağramma-ağram], hal. Deňe-deň, agramyna deň agram, biri-biriniň agramyna barabar mukdarda. Kişmişi bugdaýa agramma-agram çalyşmak. agramsyz [ağramsyz], syp. 1. Agramy az, agramy bildirmeýän, ýeňil. Agramsyz kirşenler ýeliň ugruna gaýyp gidýärdiler. 2. gepl.d. Sylagy ýokluk, sylagsyz. agramsyzlyk [ağramsyzlyk], at. 1. Agramy azlyk, agramy ýokluk, ýeňillik. Agramsyzlygy zerarly tozgalar islän ugruna gaýyşyp ýörler. 2. gepl.d. Abraýsyzlyk, sylagsyzlyk. agramsyzrak [ağramsyzyra:k], syp. Agramy azrak, ýeňilräk. agrar [aǧra:r], syp. Ýerden peýdalanmaga degişli, ýer bilen baglanyşykly. Agrar syýasat. Agrar partiýa. Agrar reforma. agras [ağras], syp. 1. Salyhatly, goýazy; gylyk- häsiýetinde ýeňlesligi bolmadyk, edep-ekramly. Ol indi öňküsi ýaly geplemsek, alçak däl-de, az gepli, agras adamdy (B. Pürliýew). 2. göç.m. Haýallyk bilen, zordan, ýadaw. Otly ýuwaş hem-de agras ýöreýär (B. Seýtäkow). 3. göç.m. Dem almasy agyr, petiş, dymyljyk; tämiz bolmadyk, arassa däl. Agras howa. agraslandyrmak [ağraslannyrmak], işl. Agras keşbe salmak. Aman aýalyna şulary aýtdy-da, ýüzüni agraslandyryp durdy (N. Saryhanow). agraslanma [ağraslanma], iş ady. Agraslanmak ýagdaýy. agraslanmak [ağraslanmak], işl. Agras görnüşe girmek, salyhatlanmak, goýazylanmak. Hawa, ol agraslanypdyr, maňlaýynyň saçlary düşüpdir (“Edebiýat we sungat”). agraslanmaklyk [ağraslanmaklyk], iş ady. Agraslanmak ýagdaýy. agraslanybermek [ağraslanyvermek], işl. Agras bolup ugramak. agraslyk [ağraslyk], at. 1. Agras keşplilik, agras häsiýetlilik, saýhallylyk, goýazylyk. 2. Ýadawlyk, argynlyk, süňňi agyrlyk. Göwresindäki agraslyk şol bada uçup giden ýaly boldy. agrasrak [ağrasyra:k], syp. Beýlekiler bilen deňeşdireniňde, öňkä görä azda-kände agras. agrassyrabermek [ağrassyra:vermek], işl. Agrassyrap ugramak. agrassyrama [ağrassyrama], iş ady. Agrassyramak ýagdaýy. agrassyramak [ağrassyramak], işl. Agras bolan bolmak, özüňi agras keşpde görkezjek bolmak. agrassyramaklyk [ağrassyramaklyk], iş ady. Agrassyramak ýagdaýy. agrassyramazlyk [ağrassyramazlyk], iş ady. Agrassyrap durmazlyk. agraýak [ağraýak], syp., gepl.d. Göwreli, hamyla, ikigat. Agraýak bolmak. agressiýa [ağre:ssiýa], at. Halkara hukugy nukdaýnazaryndan bir döwletiň başga bir döwletiň garşysyna bikanun suratda güýç ulanmagy, aýratyn-da basyp almak üçin başga döwletiň üstüne ýaragly çozup girmegi. agro [a:ğro], "Agronomiýa degişli" manyny aňladýan agrofizika, agroekologiýa, agrohimiýa sözleriniň, "oba hojalygyna, ekin ekilmeli ýerleri bejermeklige degişli" manyly agrotehnika ýaly goşma sözleriň birinji bölegi. agronom [ağrano:m], at. Oba hojalygy, aýratyn-da ekerançylyk boýunça ýokary bilimli hünärmen. agronomçylyk [ağrano:mçuluk], at. Agronomyň kesp-käri we hünäri. Ol obada agronomçylyk edýär. agronomiýa [ağrano:miýa], at. Ekerançylygyň kanunlary hakyndaky ylym, giň manysynda – oba hojalyk önümçiliginiň ylmy esasy, oba hojalygynyň ähli pudaklary hakyndaky bilimleriň jemi. agrotehnika [ağrate:hnika], at. Ekerançylygyň tehnologiýasy, oba hojalyk ekinlerini ekmegiň, işläp bejermegiň we ýetişdirmegiň usullarynyň ulgamy. agrofizika [ağrafi:zika], at. Ösümlikleriň daşky ýaşaýyş şertlerini we olaryň ýaşaýşynda bolup geçýän fiziki prosesleri öwrenmegiň usullary hakyndaky ylym. agrohimiýa [ağrahi:mýa], at.Toprakda we ösümliklerde, ösümlikleriň iýmitinde, topragyň mesligini gowulandyrmak we ekinleriň hasyllylygyny ýokarlandyrmak üçin berilýän dökünlerde hem-de beýleki himiki serişdelerde bolup geçýän himiki we biohimiki prosesler hakyndaky ylym. agsabermek [ağsa:vermek], işl. Agsap başlamak. agsagrak [ağsağyra:k], syp. Az-kem agsak, çala agsak. agsak [ağsak], syp. 1. Bir aýagy gysga ýa-da şikesli bolansoň, agsap ýöreýän. Süri agsagyny gizlär (Nakyl). 2. Agsap ýöreýän adam. Agsagyň elinden alsaň agajyn, Ýaman derde düşer, tapmaz alajyn (Magtymguly). \n\t‣ Agsak durna kiçi ýaşly çagalar tarapyndan oýnalýan çalt hereketli milli oýun. Agsak durna iki topara bölünip oýnalýar, oýunçylaryň sany islendikçe bolup biler. Agsak towuk 1) kiçi ýaşly oglanjyklar we gyzjagazlar tarapyndan oýnalýan milli oýun. 2) agsak towuk oýnunda bir aýagynyň üstünde bökjekläp oýnaýan oýunçy. Oýun wagtynda agsak towuk iki aýagyny hem ýere degirse, ol oýundan çykarylýar (A. Jykyýew). agsaklabermek [ağsakla:vermek], işl. Agsaklap ugramak. agsaklama [ağsaklama], iş ady. Agsaklamak ýagdaýy. agsaklamak [ağsaklamak], işl. 1. Agsap ýöremek, bir aýagyň üstüne agram atyp keýtiklemek, ýempäp ýöremek. Ýabyň raýyşynyň pesräk ýerini tapyp, çala agsaklap kenara çykdy (G. Kulyýew). 2. gepl.d. Bir aýagyň üstünde towsup ýöremek. Gyzjagaz çyzyklary basman, üstünden agsaklap geçdi. agsaklamaklyk [ağsaklamaklyk], iş ady. Agsaklamak ýagdaýy. agsaklamazlyk [ağsaklamazlyk], iş ady. Agsaklap hereket etmezlik. agsaklaşmak [ağsaklaşmak], işl. Bilelikde agsaklamak. Olar agsaklaşyp gitdiler. agsaklaýyş [ağsaklaýyş], iş ady. Agsaklamak ýagdaýy. agsakly [ağsakly], syp. Içinde agsagy bar bolan (süri hakynda). Kyrk gulanyň içinde bir agsagy bildirmez (nakyl). \n\t‣ Agsakly goçak nagyş ady. agsaklyk [ağsaklyk], at. Agsak bolmak ýagdaýy. agsaksere [ağsaksere], at. Süýem we külembike barmaklarynyň gerlen ýagdaýyndaky aralyk ölçegi. Köýnek biçende matasy agsaksere ýetmedi. agsaksyz [ağsaksyz], syp. Agsagy ýok. Süri agsaksyz bolmaz (Nakyl). agsak-towsak [ağsak-towsok], syp., gepl.d. Agsaklaýan ýa-da başga bir kemi bolan, sürä eýermeýän (mal, dowar hakynda). agsama [ağsama], iş ady. Agsamak ýagdaýy. agsamak [ağsamak], işl. 1. Aýagyň agyrylylygy ýa-da aýaga şikes ýeteni üçin keýtikläp ýöremek. 2. göç.m. Işde we ş.m. yza galmak, edilýän talapdan pes bolmak, asgynjaňlyk etmek. agsamaklyk [ağsamaklyk], iş ady. Agsamak ýagdaýy. agsamazlyk [ağsamazlyk], iş ady. Agsap hereket etmezlik. agsaşmak [ağsaşmak], işl. Köpçülikleýin agsamak, bilelikde agsamak. agsatmak [ağsatmak], işl. 1. Keýtikläp, agsap ýörär ýaly etmek, agsamagyna sebäp bolmak. 2. göç.m. Biriniň abraýyny gaçyrmak maksady bilen onuň işini bilkastlaýyn bökdemek. agsaýyş [ağsaýyş], iş ady. Agsamak ýagdaýy. agsyl [ağsyl], at. Gara we ownuk mallarda bolýan howply ýokanç kesel. agşam [ağşam], at. 1. Gün ýaşyp, garaňky gatlyşan wagtynyň ady. Agşamyňyz haýyrly bolsun! (Alkyş-dileg). 2. hal. Gün ýaşyp, garaňky gatlyşan wagty. Aýly agşam Aýy gördüm, Gaýyp boldy bu derdim (Aýdym). Adaty endigine görä, ol her gün ir bilen hem-de agşamlaryna mallardan, çopanlardan habar tutýardy (“Türkmenistan”). 3. Yslam dininde parz hasaplanýan bäş wagt namazyň dördünjisiniň okalýan wagtynyň we şol namazyň ady. Ýaşulular agsam namazyna durdular. Ol agşamyny okady. 4. Agşamyna geçirilýän medeni çäre, ýygnanyşyk. Beýik akyldara bagyşlanyp, edebiýat agşamy geçirildi. \n\t‣ Agşamyňyz haýyrly bolsun! "giç ýagşy" manysyndaky aňlatma. Agşam güli köpýyllyk bezeg ösümligi, gijegözel. agşamara [ağşama:ra], hal. Günüň ýaşýan wagty, iňrik garalan wagty, garaňky gatlyşan wagty; giçlik, agşamlyk. Agşamaralar ganarlar gapana goýlanda, iň bir haýal ýygymçynyň ýygan pagtasy-da onuňkydan artyk gelýärdi (G. Gurbansähedow). agşamararak [ağşama:rara:k], hal. Agşamara ýakyn. agşamky [ağşamky], syp. 1. Agşamyň dowamynda, gün ýaşandan soňky. Onuň agşamky geljek haýsydyr bir myhmany hezzetlemek üçin, bazarlap gelýändigini aňan bolsalar gerek (“Edebiýat we sungat”). 2. Agşam, agşamlaryna bolup geçýän; işleýän; öten agşam bolan. Agşamky ýagyş. agşamlamak [ağşamlamak], işl. Gijäni geçirmek, agşam baryp düşlemek. Çopanlar täze ýurtda ilkinji agşamyny agşamladylar (R. Gelenow). agşamlamaklyk [ağşamlamaklyk], iş ady. Agşamlamak ýagdaýy. agşamlaýyş [ağşamlaýyş], iş ady. Agşamlamak ýagdaýy. agşamlyk [ağşamlyk], 1. hal, ser. Agşamara. Agşamlyk barjak bolaryn. 2. syp., at. Agşamyna iýmek üçin taýýarlanylýan, gijara iýilýän (nahar hakynda). agşamrak [ağşamyra:k], hal. Agşama ýakyn. Sen ataňlara agşamrak bar. agta [ağta], syp. Erkeklik agzasynyň mäzleri aýrylan, biçilen. Olardan sähelçe yzda Juma töweregine höwes bilen garap, agta ýabysyny loňkuldadyp barýardy (G. Kulyýew). agtalama [ağtalama], iş ady. Agtalamak ýagdaýy. agtalamak [ağtalamak], işl. Erkeklik mäzlerini aýyrmak, biçmek. Höwür atdan başgasyny agtalap çykypdyrlar. agtalatmak [ağtalatmak], işl. 1. Başga birine biçdirmek. 2. Biçmäge mümkinçilik döretmek. agtalaýyş [ağtalaýyş], iş ady. Agtalamak ýagdaýy. agtalyk [ağtalyk], at. Erkeklik mäzleri aýrylan, biçilen ýagdaý. agtarma [ağtarma], iş ady. Agtarmak ýagdaýy. agtarmak [ağtarmak], işl. 1. Birini ýa-da bir zady gözlemek, bir zadyň gözlegine çykmak. Agtaran – tapar (Nakyl). 2. Ýeke-ýeke, yzly-yzyna gözden geçirmek, agdarmak. Gündeligi şol agtaryp otyrys (“Edebiýat we sungat”). agtarmaklyk [ağtarmaklyk], iş ady. Agtarmak ýagdaýy. agtarmazlyk [ağtarmazlyk], iş ady. Gözlemezlik. agtartmak [ağtartmak], işl. Başga birine gözletmek. agtarybermek [ağtaryvermek], işl. Agtarmaga girişmek, gözlemäge başlamak. agtarylmak [ağtarylmak], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň gözlenilmegi. Şäher içindäki saraýlar agtaryldy (B. Kerbabaýew). agtaryş [ağtaryş], 1. iş ady. Agtarmak ýagdaýy. 2. at. Gözläp tapmak maksady bilen geçirilýän barlag, ylmy esasda alnyp barylýan gözleg. Ýazyjynyň döredijilik ýoly agtaryşlardan, gözläp tapmalardan ybarat. agtaryşdyrmak [ağtaryşdyrmak], işl. Birnäçe ýola agtaryp çykmak, bir zady, birini köp ýerden gözlemek. Ony gapyma-gapy agtaryşdyrdym. Kitabyň ähli sahypasyny agtaryşdyryp çykdym. agtaryşmak [ağtaryşmak], işl. 1. Agtarmaga kömek etmek. Men onuň gözleýän zadyny agtaryşdym. 2. Bilelikde agtarmak. Sülçüler bir zatlar agtaryşyp ýördüler. agtyk [ağtyk], at. Öz ogluňdan ýa-da gyzyňdan bolan çaga. agtyk-çowluk [ağtyk-çowluk], at. Ogluňdan ýa-da gyzyňdan bolan çagalar hem-de agtyklaryň çagasy. aguzyn [a:ğuzyýn], at. Köplenç, ilkagşam, aý aýdyňda oýnalýan türkmen milli oýny. agy [a:ğy], at. 1. Beden agyrysyna, açlyga (çaga) we ş.m. ýagdaýlara döz gelmän, çydaman, sesli aglaýyş. Sözüň yzy aga ýazdy, Hemmeleriň keýpin bozdy (Ç. Aşyr). 2. Adam ölende şol öýde, öli ugradylanda, gölegçiler gaýdyp gelende we ş.m. ýagdaýlarda köpçülikleýin aglamaklyk däbi. 3. Türkmen halk döredijiliginiň edebi görnüşleriniň (žanrlarynyň) biri. \n\t‣ Agysyny aglamak biriniň ýa-da birtopar adamyň aladasyny etmek, şolaryň ugrunda jan çekmek. Halkyň agysyny aglamak. agybermek [a:ğyvermek], işl. Agyp başlamak. agyl [a:ğyl], at. 1. Mal saklamak üçin çöp- çalamdan, agaçdan we beýleki zatlardan edilýän aýmança, töwerekleýin gurulýan germew. Agyl doly akja guzy, Ertir görsem, ýokja guzy (Matal). 2. göç.m. Gurşaw; aýlaw, halka. Aýyň daşyn agyl alyp, Käte gara bulda batýar (R. Seýidow). agylça [a:ğylça], at. Kiçijik agyl, uly bolmadyk agyl, agyljyk. Agylçalarynda iki sany semiz baggoýun hem gäwüşeýärdi (B. Kerbabaýew). agyllama [a:ğyllama], iş ady. Agyllamak ýagdaýy. agyllamak [a:ğyllamak], işl. 1. Bir zadyň töweregine agyl aýlamak. 2. göç.m. Daşyna halka bolmak, gurşaw, aýlaw bolmak. Gün gulaklap, Aý agyllar, Gar ýagar, garga gagyldar (Dowan şahyr). 3. Agylyň içinde bolmak. Goýunlar gyşyna ýörite gurlan agyllarda agyllaýardylar. agyllamaklyk [a:ğyllamaklyk], iş ady. Agyllamak ýagdaýy. agyllaşmak [a:ğyllaşmak], işl. 1. Agyllamaga, agyl aýlamaga kömekleşmek. 2. Köp sanlysy bile agyllamak (ser. Agyllamak 3). Goýunlar ýandak agylyň içinde agyllaşyp ýatyrlar. agyllatmak [a:ğyllatmak], işl. 1. Başga birine agyl aýlatmak. 2. Agyllamaga mümkinçilik döretmek, agyllamaga ýol bermek. agyllaýyn [a:ğyllaýyn], hal. Halkalaýyn, töwerekleýin. agyllaýyş [a:ğyllaýyş], iş ady. Agyllamak ýagdaýy. agym [a:ğym], at. 1. Öri meýdanyna sürlen süriniň otlap, kä tegelenip, kä öwrülip edýän dönümi, öwrümi. Heniz iňrik garalmanka, süriniň hem agym edip gelýänligi mälim boldy (A. Gowşudow). 2. At seýislenende, onuň öwrüm edýän meýdany, çägi. Pälwan hem Çaňlynyň atyny alyp, atyň agym edýän ýerine gitdi (“Aşyk Çaňly”). agymtyl [a:ğymtyl], syp. Ak öwüsýän, çala ak. agyn [ağyn], syp. 1. Tüýs, edil, hut, agynjak. Tüweleme, ogly hem agyn özi ýaly. 2. Bütinleý, durşuna, tükel. Men elinje bişen palaw diýýän, özem agyn käşir bolsun ýatsyn-la (“Edebiýat we sungat”). agynabermek [a:ğyna:vermek], işl. Agynap başlamak, agynap ugramak; agynamagyny dowam etdirmek. agynak [a:ğynak] I, syp. Agynamagy gowy görýän, hemişe agynap ýören, agynagan. Olaryň düýesi gaty agynak eken. \n\n\n AGYNAK [a:ğynak] II, at. Düýe agynaýan gumak ýer. Ak maýa düzde gölerendir, gözlemäge gideýin diýip gidipdir; agynaklarda ýok eken, gölermändir (“Nesil”). \n\t‣ Agynak tutmak agynakda bolan çukur, oý ýere düýäniň örküji gidip, aýak üstüne galyp bilmezlik. agynama [a:ğynama], iş ady. Agynamak ýagdaýy. agynamak [a:ğynamak], işl. 1. Ýatyrka gapdallaryny, gerşini, ýanyny-ýagyrnysyny ýere oýkamak (düýe, at, eşek hakynda). Ol agynap galan alaşa bakan ýüzlendi (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Guma bulaşmak. Topraga-toza agynap, saçynam çözüp goýberdi (“Görogly”). 3. gepl.d. Bir gapdalyňdan ikinji gapdalyňa öwrülmek, agdarylmak. Ol örän ynjalyksyz, iki gapdalyna agynap, daňyny atyrdy. agynamaklyk [a:ğynamaklyk], iş ady. Agynamak ýagdaýy. agynamazlyk [a:ğynamazlyk], iş ady. Agynamak hereketini etmezlik. agynaşmak [a:ğynaşmak], işl. Birnäçe bolup bile agynamak. Düýeler ürgün çägäniň üstünde agynaşýardy. agynatdyrmak [a:ğynatdyrmak], işl. Agynamaga ýol bermek. Düýäni ekinçiligiň içinde agynatdyraýsaň, menden gaty görmegin. agynatmak [a:ğynatmak], işl. Agynamagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. agynaýyş [a:ğynaýyş], iş ady. Agynamak ýagdaýy. agynjak [ağynjak], ser. Agyn. Bütin durky agynjak şol-da (A. Nazarow). agynyk [a:ğynyk], ser. Agynak II. \n\t‣ Agynyk tutmak agramynyň köpüsiniň ýapaşaga, oýa düşmegi sebäpli, agynaýan düýäniň ýerinden turup bilmezligi. Onuň erkegi agynyk tutup ýatan eken. agyp-dönme [a:ğyp-dö:nmö], iş ady. Agyp- dönmek ýagdaýy. agyp-dönmek [a:ğyp-dö:nmök], işl. 1. Belli bir düzgün boýunça öňe gitmek we yza öwrülmek. Süri ýapa ýarmaşyp, agyp-dönüp ýörendir. 2. Aşak-ýokaryk hereketlenmek; elek-çelek bolmak, bir kadada durman hereket etmek (adamyň gözi hakynda). 3. Öwşün atmak, dürli öwüsmek, reňki üýtgäp durmak, al-elwan reňkde öwüsmek. Reňki hywa donunyň matasy ýaly agyp-dönüp durýardy (B. Seýtäkow). 4. göç.m. Durnuksyz bolmak, belli pikirde durmazlyk. Hojamberdiniň agyp-dönüp durşy Garaja ýakmasa-da, ol onuň bilen kejeleşmedi (R. Gelenow). 5. göç.m. Ýaýnap gezmek, arkaýynlykda güzeran görmek, isledigiňçe döwran sürmek. agyp-dönmeklik [a:ğyp-dö:nmöklük], iş ady. Agyp-dönmek ýagdaýy. agyp-dönmezlik [a:ğyp-dö:nmözlük], iş ady. Agyp-dönmek hereketini etmezlik. agyp-dönüş [a:ğyp-dö:nüş], iş ady. Agyp- dönmek ýagdaýy. agyr [ağyr], syp. 1. Agramy köp. Bir çuwal bugdaýyň agramy garaşylanyndan agyr çykdy. 2. göç.m. Kyn, kynçylykly, azaply, zähmetli, jepaly. Agyr durmuş. Agyr iş. 3. Akyl ýetirmesi çetin, kyn, çylşyrymly. Gojanyň berýän maslahaty çaga düşünerden, oňa jogap bererden has agyrdy (B. Kerbabaýew). 4. Etlek, semiz, doly; daýaw. Agyr göwre. 5. Petiş, dymyljyk, sergin däl; basmarlaýjy, darykdyryjy. Näsagyň göwnüne otagyň howasy agyrdy. 6. Jan üçin howply. Çaganyň ýagdaýy hakykatdan-da agyrdy (B. Kerbabaýew). 7. Berk, oýanmasy kyn. Ýaz geler, wagt-da gider, gaflatda galmyş gözlerim, Açaýyn diýsem açylmaz, ne agyr uýkulydyr (Magtymguly). 8. Köp altyn-kümüş siňdirilen, gymmatbaha. Onuň ýaly agyr şaýlar ýasatmak baýlygyň nyşanydy. 9. Uzaga çeken, bejermesi kyn. Agyr kesel. 10. Aldym-berdimli, güýçli, dartgynly barýan. Agyr söweşleri başdan geçiren esger gürrüň berýärdi. 11. San taýdan köp. Agyr goşun. Agyr ýygyn toplandy (“Görogly”). Agyr bezirgenli, tüçjar eýeler (Magtymguly). 12. göç.m. Ardyryjy, ýadadyjy, iriziji, uzak. Onuň agyr ýoldan soň irkilesi gelýärdi. 13. Ini-boýy äpet, uly. Bu jaýlaryň içine agyr haly-palaslar düşelgi (“Görogly”). 14. Galyň (gar hakynda). Ýere agyr gar düşdi. 15. göç.m. Pajygaly, ölüm-ýitim bilen baglanyşykly, ajy, çydamsyz. Agyr habar. \n\t‣ Agyr degmek 1) göwne degiji täsir etmek, ýokuş degmek. 2) ölüm-ýitim dagyny çekmek. Agyr dem almak demi iki egniňden almak, kynlyk bilen sojap dem almak. Agyr düşmek ser. Agyr degmek. Agyr nahar siňmesi kyn, aşgazana, içegä agram salýan nahar. Agyr söz gödek söz, paýyş, göwne degiji söz, ajy söz. Agyr ýüki bagjygy maly-emlägi, hiç ilteşigi ýok, syrma sallah, öýi arkasynda, çemçesi bilinde, hiç aladasy ýok. Agyr ýüz rehim-şepagatsyz ýüz, yzgytsyz, hyrsyz keşp, domma, gaharly ýüz. Agyr ýüzli ser. Agyr ýüz. agyr-agyr [ağyr-ağyr], syp. 1. Çylşyrymly, düşünmesi ýeňil bolmadyk, kyn (köp zat hakynda). Agyr-agyr sözlemler derňeldi. 2. Kuwwatly hem uly (köp zat hakynda) Agyr-agyr döwletleriň dargamagyna halkymyzyň öz içki agzalalygy sebäp bolupdyr (“Nesil”). agyrak [a:ğyrak], syp. Agyryp duran, agyryp ynjalyk bermeýän, yza beregen, agyragan. Agyrak düwürtik. agyrama [a:ğyrama], iş ady. Agyramak ýagdaýy. agyramak [a:ğyramak], işl. 1. ser. Agyrmak. Syzlawuk agyrap, ynjalyk berenok. 2. göç.m. Birinden göwnüň galmak, bir zat zerarly ynjamak, göwün kineli bolmak. Ondan agyran ýeri ýokdy. agyramaklyk [a:ğyramaklyk], iş ady. Agyramak ýagdaýy. agyraşmak [a:ğyraşmak], işl. 1. Yzygiderli agyrap durmak (endam-janyň hakynda). El-aýagynyň çöp çyzan ýerleri agyraşýardy. 2. göç.m. Biri-birinden gaty görüp ynjaşmak. Sähel zat üçin biri-biriňden agyraşyp durmaň. Onuň goňşusy bilen agyraşanyny, ynjaşanyny gören ýokdy. agyratmak [a:ğyratmak], işl., ser. Agyrtmak. agyrlaç [ağyrlaç], syp. 1. Ýuwaşlyk bilen, larsyldyly; saldamly. Agyrlaç lars-lars gaýnaýan toşabyň reňki öwrülipdir (B. Kerbabaýew). 2. Agyr täsirliräk, gaharlyrak. Onuň agyrlaç nazaryna özüçe düşünesi geldi. agyrlaşaňkyrlamak [ağyrlaşaňkyr- lamak], işl. Agyrlaşmaga ýakynlamak. agyrlaşdyrmak [ağyrlaşdyrmak], işl. 1. Agyrlygyny artdyrmak, agramyny köpeltmek, agraltmak. Gerekmejek paty-puty bilen erkegiň ýüküni agyrlaşdyrýarsyň. 2. gepl.d. Kynlaşdyrmak, ýaramazlaşdyrmak. Gijesi bilen ýagan gar çopanlaryň işini agyrlaşdyrdy. 3. göç.m. Çylşyrymlaşdyrmak, erbetleşdirmek. Bu olaryň eden jenaýatyny has-da agyrlaşdyrýar. agyrlaşma [ağyrlaşma], iş ady. Agyrlaşmak ýagdaýy. agyrlaşmak [ağyrlaşmak], işl. 1. Amala aşyrylmasy kynlaşmak, agyr düşüp başlamak. Salgyt ýygnamak agyrlaşdy (B.Seýtäkow). 2. Ýaramazlaşmak, erbetleşmek, kynlaşmak. Günler gün-günden agyrlaşýardy. ...Hemme zat "Front" üçindi (“Türkmen dili”). 3. Saglygy pese düşmek, haýallamak, beterleşmek, asgynlamak. Düýn onuň ýagdaýy gaty agyrlaşdy (B. Seýtäkow). agyrlaşmaklyk [ağyrlaşmaklyk], iş ady. Agyrlaşmak ýagdaýy. agyrlaşybermek [ağyrlaşyvermek], işl. Agyrlaşyp başlamak. agyrlaşyş [ağyrlaşyş], iş ady. Agyrlaşmak ýagdaýy. agyrlyk [ağyrlyk], at. 1. Haýsydyr bir zadyň ölçeg arkaly kesgitlenýän agramy. Agyrlyk ölçegi. 2. Ýüküň we ş.m. agramynyň köplügi, agramyň artyklygy. Ýüküniň agyrlygyndan maşyn zordan gymyldaýardy. 3. göç.m. Kynçylyk, güzaplyk, kösenmeklik. 4. göç.m. Çykgynsyzlyk, çekip-çydamak mümkin dällik. 5. Agraslyk, haýallyk. Döwletmämmet oglunyň içki howsalasyndan habardar ýaly, adaty sowukganlylyk, süňňi agyrlyk bilen oturyp-turýardy (G. Kulyýew) \n\t‣ Agyrlyk güýji Ýeriň dartyş güýji bilen Ýeriň aýlanmagy netijesinde döreýän merkezden gaçýan güýjüň deň täsir edijisi. Agyrlyk merkezi jisimiň aýry- aýry bölejiklerine täsir edýän we olar deňölçegli bolan ugurdaş dartyş güýçleriniň deň täsir edijisiniň goýlan nokady. agyrmak [a:ğyrmak], işl. Näsaglyk, ýeten şikes we ş.m. zerarly bedende, endamda yza, agyry duýmak, yza çekmek. Gaty keçäniň üstünde ýanlary agyryp, iki ýana agdarylýarlar (N. Saryhanow). agyrrak [ağyrra:k], syp. Deňeşdirilýän zadyň agramyndan, garaşylan agramdan, bolmalysyndan az- kem agyr. Ýüküň-ä agyrrak eken. agyrsyramak [ağyrsyramak], işl. Agras bolan bolup hereket etmek, özüňi agras görkezmäge çalyşmak. agyrtmak [a:ğyrtmak], işl. 1. Agyra sezewar etmek, agyrmagyna sebäp bolmak. Näme, eliňi agyrdaýdyňmy? (B. Pürliýew). 2. göç.m. Biriniň göwnüne degmek, birini ynjytmak, göwnüni ýykmak. Adam bardyr, ony şalar çagyrdar, Adam bar, zulm edip, garyp agyrdar (Magtymguly). agyry [a:ğyry] I, at. 1. Näsaglyk ýa şikes ýetmegi zerarly döreýän yza. Içinden tutýan agyry ony öz erkine goýmady. 2. Kesel. Ol derman ençeme gezek ýürek agyrysyndan halas edipdi (T. Gurbanow). \n\t‣Agyryňa çydasaň, müň ýaşa! "etmesiz zady edip kösenesiň gelse, edeniňi ediber" diýen manyda ulanylýar. \n\n\n AGYRY [a:ğyry] II, at. Bir zat hakynda edilýän alada. Ol işiniň agyrysyny edenok. agyryly [a:ğyryly], syp. 1. Agyrysy bar bolan, yzaly, agyrýan. Çagasynyň şol ýagdaýyna enäniň agyryly ýüregi beter awaýardy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Ünjä goýýan, böwrüne sanjy bolýan, ynjalyk bermeýän. Inim, beýle agyryly ýeriň bar bolsa, öňräk aýtsaň bolmadymy? (“Edebiýat we sungat”). agyrylyrak [a:ğyrylyra:k], syp. Birneme agyryly, az-kem agyryly. Agyrylyrak dişler. agyrysyz [a:ğyrysyz], syp. Agyrysy bolmadyk, yzasyz, agyrmaýan. Agyrysyz ýara. agyrysyzlandyrmak [a:ğyrysyzlannyrmak], işl. Agyrysyny aýyrmak, agyrysyny duýmaz ýaly etmek. Ýarany agyrysyzlandyrdylar. agyrysyzlanma [a:ğyrysyzlanma], iş ady. Agyrysyzlanmak ýagdaýy. agyrysyzlanmak [a:ğyrysyzlanmak], işl. Agyrysy, yzasy köşeşmek, awuşamasy aýrylmak. Ýara agyrysyzlandy. agyrysyzlanmaklyk [a:ğyrysyzlanmaklyk], iş ady. Agyrysyzlanmak ýagdaýy. agyrysyzlanyş [a:ğyrysyzlanyş], iş ady. Agyrysyzlanmak ýagdaýy. agyrysyzlyk [a:ğyrysyzlyk], at. 1. Agyrysy ýokluk. 2. Biagyrylyk, biperwaýlyk. agyrysyzrak [a:ğyrysyzyra:k], syp. Agyrysy azrak. agyryşma [a:ğyryşma], iş ady. Agyryşmak ýagdaýy. agyryşmak [a:ğyryşmak], işl., ser. Agyraşmak 1, 2. Oýun gurma hatyn bile, baş bilen, Agyryşmagyl deňiň bile, duş bilen (Kätibi). agyryşmaklyk [a:ğyryşmaklyk], iş ady. Agyryşmak ýagdaýy. agyryşylmak [a:ğyrşylmak], işl., ser. Agyryşmak. Onuň bilen telim ýyllap agyryşylman, ynjaşylman, goňşy bolnup oturylandyr. agyş [a:ğyş], iş ady. Agmak ýagdaýy. agyşmak [a:ğyşmak], işl. Belli bir sepgitden agmak, geçmek. Ol ýaşy elliden agyşan adamdy. agyz [ağyz], at. 1. Adamlaryň, haýwanlaryň ýokarky we aşaky äňiniň aralygyndaky iýmek, içmek, ses çykarmak hyzmatyny ýerine ýetirýän dil, diş ýerleşýän beden agzasy. Süýtde agzy bişen suwy üfläp içer (Nakyl). 2. Iki dodagyň uzaboýundaky aralyk. Böriniň agzy iýse-de gan, iýmese-de gan (Nakyl). Agzy meňli aşa ýakyn, eli meňli – işe (Nakyl). 3. Gap-gajyň zat salmak, guýmak üçin bokurdagy (içine zat salnandan soň dykylýan, bogulýan, daňylýan ýeri). Il agzyny ýygyp bolmaz, çelek agzyny bogup bolmaz (Nakyl). Dykalap-dykalap, agzyny bogup, Torbajygmy egne atan badyma, Gulagmyň düýbüne bir şapbat degip, Özümden gidenim düşýär ýadyma (K. Gurban- nepesow). 4. Topuň, tüpeňiň we ş.m. niliniň gutaran ýerindäki deşik. Topuň agzy hoňkaryp durdy. 5. Girilýän gapynyň, derwezaniň we ş.m. öňi, öň ýüzi. Ol gapynyň agzynda aýak çekip, diňirgenip durdy (G.Kulyýew). 6. Iş, hojalyk gurallarynyň bir zady tutmak, goparmak, döwmek we ş.m. üçin açylyp- ýapylýan haçja şekilli ujy. Atagzynyň agzy. 7. göç.m. Dil. Haý, agzyma geleni şol boldy. 8. Bir ýeriň girelgesi, çykalgasy. Jülgäniň agzy. Hiniň agzy. Gowagyň agzy. \n\t‣ Agyz açmak 1) haýran galmak, geň galyp aňkarmak. Adamlar içlerini çekip, agyzlaryny açdylar (B.Seýtäkow). 2) gün ýaşandan soňra iýip-içmek (oraza tutýanlar hakynda). Aýtar enem sen gopgul, ruza agzyňny açgyl (Hoja Ahmet Ýasawy). Agyz beklemek oraza (remezan) aýynda daňdandan garaňky gatlyşýança hiç zat iýip-içmezlik. Agyz birikdirmek bir zady amala aşyrmak üçin pikiriňi bir ýere jemlemek, bir çukura tüýkürmek, dilleşmek, agzybir hereket etmek üçin wadalaşmak. Şonuň üçin-de köpläp, agyz birikdirip, bu işiň hötdesinden gelmegimiz gerek (B. Seýtäkow). Agyzda aş gatyklamak bolsady ekmek, boş, soňy gelmejek wada bermek, dilde hemme zady bol-elin etmek. Il-günüm üçin diýip, agzynda aş gatyklaýar (“Edebiýat we sungat”). Agyzdan-agza geçmek ýuwaş-ýuwaşdan köpçülige mälim bolmak, il arasyna ýaýramak. Agyzda bolmak bir ugurdan dile düşmek, il arasynda adyň ýygy-ýygydan tutulmak. Aýakda bolandan, agyzda bol (Nakyl). Agyz dolduryp aýtmak (geplemek) öwünmek, mahabatly sözler bilen bir zady ulaldyp gürrüň etmek. Ol kesewi ýaly şar gara aýagyny owkalap ýatyşyna: –Şahyr, arkaýyn boluň – diýip, agzyny dolduryp gepledi (G. Kulyýew). Agyz suwarmak iýesiň gelip, ymsynyp ýuwdunmak, gultunmak. Işşek goýnuň terje eti kimiň agzyny suwartmaýar (B.Kerbabaýew). Agyz suwy içilýän suw. Biz geljekde hem halkymyzy ýeterlik möçberde arassa agyz suwy bilen üpjün etmäge uly üns bereris (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Agyz ülňüsini aňmak ser. Agzyny ysgamak. Bize nama aýdyp ber hany, agyz ülňüsini aňaly (“Görogly”). Agyz ýaglamak amala aşmajak zady arzuw etmek, öz ýanyňdan göwnüňi hoşlamak, bolsady ekmek. Ol diýen zatlaryňy eder öýdüp, agyz ýaglap oturma. Agza aňkarmak 1) kişi maslahatyna gulak gabartmak. Göreniň agzyna aňkaryp ýörme. 2) biriniň aýdan sözüne haýran galyp, ony dykgat bilen diňlemek. Oglan ertekiçiniň agzyna aňkaryp otyrdy. Agza-burna gelmek ekinler ýetişip, gawun-garpyzlar bişip, hasylyny ýygnabermeli bolmak (bu aňlatma olaryň hasylynyň eýesine, ekini eken adama nesip etmedik ýagdaýynda ulanylýar). Gawun-garpyzlar bişip başlap, ýaňy agza-burna gelende, güýçli doly ýagyp, ekinleri bir ýanyndan zaýalap gitdi. Agzyna ýapyşmak gürrüňi bes etdirmäge çalyşmak, gürrüňe garşylyk görkezmek. Sen hemişe şolar hakynda gürlesem, agzyma ýapyşýarsyň. Agza, dile düşmek bir iş, waka zerarly ile gürrüň bolmak. Agza gelenini otlamak (otarmak) bolar-bolmaz samahyllamak, aýdýan zadyň manysyna üns bermän gürlemek, biderek ýaňramak. Märekede agza gelenini otlap oturmazlar. Agzy aja degmek tirýek çekip başlamak, tirýeki bolmak, neşe çekmek. Agzy aşa ýetmek ýaşaýyş derejesi, güzerany oňatlaşmak, maddy taýdan üpjün bolmak, mätäçlikden çykmak. Ýetimiň agzy aşa ýetende, burny ganar (Nakyl). Agzy bimaza aş saýlaýan, göwresinde çaga galan, göwreliligiň ilkinji döwrüni başdan geçirýän. Agzy boş (jäheksiz) ýerini-jaýyny bilmän ýaňrap ýören, agzyna eýelik etmeýän. Agzy dek durmazlyk geplemän oturyp bilmezlik, gepläp oturmak. Märekede onuň agzynyň dek durjak gümany ýokdur (“Edebiýat we sungat”). Agzy emzikli ýaly özüni oňarmaýan, öz başyny çarap bilmeýän, agzy sary. Agzy gowşak diýmeli sözi diýip, pikirini aýdyp bilmeýän, özüni oňarmaýan, lellim. – Seniň örän agzyň gowşak (H. Derýaýew). Agzy gum garbamak 1) bir zadyň güýjünden, täsirinden ýüzin ýykylmak, ýüzin ýazylyp gitmek. 2) ölmek. Agzy mumly (mumlanan) ýaly dymma, gürlemän dymyp oňýan, geplemezek. Agzyna ak-da gelse diýmek, gara-da gelse birine diline gelen sözleri aýtmak. Agzyna bek (berk) gepi içinde saklaýan, syr bermezek. Agzyna çöp ölçemek biriniň çenini-çakyny aňmak, agyz ülňüsini aňmak, çenini bilmek. Agzyna goýmak öz ýerlikli hereketi ýa-da jaýdar sözi bilen garşydaşyny ýeňmek, gürlemez ýaly etmek. Agzyna gulp urmak geplemez ýaly etmek, dil ýaryp bilmez ýaly etmek. Agzyna it daňlan ýaly hemişe lakgyldap oturan, yzyny üzmän ýaňraýan, ýaňra, lakgy. Ýeri how, agzyňa it daňlan ýaly bolup oturmasana. Agzyna öýkünmek göwnüýetmezçilik edip, kinaýa bilen biriniň gürleýşine meňzedip geplemek. Beýdişip, biri-birimiziň agzymyza öýkünişip dursak, biz oňly zadyň üstünden barmarys (B. Seýtäkow). Agzyna salyp bermek biriniň diýjek- aýtjak zadyny öwretmek. Kiçijik çaganyň aýtmajak, diýmejek sözlerini onuň agzyna salyp berýärler (“Edebiýat we sungat”). Agzyna sogan dogramazlyk birine boýun bolmazlyk, äsgermezlik etmeklik, sylag- hormat etmezlik. Agzyna suw alan ýaly ser. Agzy mumly (mumlanan) ýaly. Ol agzyna suw alan ýaly boldy. Agzyna suw damdyrmazlyk birine kyn günde kömek etmezlik. Agzyndan düşürmezlik zol-zol gaýtalap durmak, öwgi, alkyş bilen ýatlap ýörmek. Eli- aýagy dert görmesin, Berdi jan diýip agzyndan düşürenok (H. Derýaýew). Agzyndan (kakyp) almak biriniň gürrüňini bölmek, diýjek zadyny özünden öňürtmek, diline gelenini gürrüňdeşine gezek bermän aýtmak. Onuň aýdyp duran sözlerini Ogulgerek agzyndan kakyp aldy (N. Saryhanow). Agzyndan ot saçmak haýbat atmak, düblemek. Agzyndan sagyp almak gep-gürrüňi zoraýakdan aýtdyryp eşitmek. Agzyndan sarysy gitmedik ser. Agzyndan süýt ysy gitmedik. Näme üçin agzyndan sarysy gitmedik oglany iberdiň? (“Hüýrlukga – Hemra”). Agzyndan süýt ysy gitmedik durmuş tejribesi ýeterlik bolmadyk, ýaş, gögele, kemala gelmedik. Agzyny ajatmak birine göwne alar ýaly söz aýtmak, keýpini gaçyrmak. Köneden galan zady ýatlap, onuň agzyny ajatdylar. Agzyny alartmak bir adamy ikinji biri bilen tersleşdirmek, arasyna çöp atmak, biri-birine duşman etmek. Adamlaryň agzyny alartmak erbet zat. Agzyny baglamak gürlemez ýaly etmek, birini öz garşyňa çykmaz ýaly etmek. Agzynyň diýenini gulagy eşitmezlik seljermän, saýlaman, diliňe gelenini aýdyp oturmak, ýaňramak. Agzynyň eýesi däl aýtmasyz gepi gepleýän, diline buýrup bilmeýän ýaňra. Heleý, senem agzyň eýesi-hä dälsiň (“Edebiýat we sungat”). Agzyny öweltmek bir zada haýran galmak, mönlük bilen aňalyp durmak, agzyňy açyp durmak. Agzyny ysgamak biriniň pikirini bilmek, synamak. Agzyny ýerden tapan ýaly hetdenaşa köp gepleýän, bolgusyz zatlar hakynda lakgyldap ýören, ýaňra. Agzyňa alar ýaly däl aýdýan sözleri gaty hapa, aýdar ýaly däl. Onuň adamlara aýdýan sözlerini agzyňa alar ýaly däl, şeýle ýaramaz adam eken. Agzyňa bakdyrmak öz diýeniňi geçirmek, köpe diýeniňi etdirmek. Agzyňa buýurmak 1) gepi-gürrüňi aýtman saklanmak, syr saklamak. Ol agzyna buýurýandyr, oňa syr ynansa bolar. 2) berhiz tutmagy başarmak, iýjek-içjek zadyňy seljerip bilmek. Aşgazanyňdan zeýrenseň, agzyňa buýrarlar. Agzyňa siňek gonduryp ýörmek özüňi oňarman, agzyňy öweldip ýörmek, eliňden iş gelmän, lellimlik etmek, öz başyňy özüň çaramazlyk. Agzyň bilen ak guş almak güpläp, bolar-bolmaz gep otarmak, hemme zady aňsat etmek, amala aşjagy-aşmajagy gümana zatlar hakynda öwünmek. Onuň ýanynda müşgil zat bolmaz, haçan görseň, agzy bilen ak guş alyp oturandyr. Agzyň bir bolmak ylalaşykly bolup, bile hereket etmek (bir işe baş goşaňda, girişeňde). Agzyň bişmek bir zatdan çürkenmek, kösenmek, utulmak, bir işe ulaşyp, çykgynsyz güne düşmek. Tutaryksyz gürrüňden birnäçe gezek agzy bişipdi (A. Durdyýew). Agzyňdan al alsyn (kaksyn) daş etsin, ýaman niýetden daş edewersin. Agzyňdan gaçyrmak bir gürrüňi aýdanyňy bilmän galmak, bir syry duýdansyz paş etmek, diliňden sypdyrmak. Agzyň gyzmak gürrüňe gyzyşyp, çendenaşa köp gürlemek, artykmaç ýaňramak. Eý, Görogly, sen käwagtlar agzyň gyzanda, gaty gidiberýärsiň (“Görogly”). Agzyň suwarmak iýesiň gelmek ýa-da iýmiti görüp, işdäň açylmak. Agzyň tagam tapmak bir zatdan gönenmek, bir işden peýda görmek. Agzyňy deňemek özüňçe bar- ýok bilen deň sanaşyp durmak. Agzyňy gury çöp bilen çalmak baryňy ýok diýip oturmak, gysgançlyk, husytlyk etmek. Agzyňy ýygmak diliňi öz ugruna goýbermezlik, biderek gürrüň etmegi goýmak. Gören zadyňy samrap ýörme-de, agzyňy ýyg! Il agzyny ýygyp bolmaz, çelek agzyny – bogup (Nakyl). Agzy orazaly Oraza aýynda agzyny bekleýän (adam hakynda). Agzy sary ederini bilmeýän gögele, tejribesiz. Seniň ýaly agzy sary oglanyň elinden şol gyzy alyp bilmesem, men hem ussa adymy taşlaryn (A. Durdyýew). Agzyň ýagjarmazlyk 1) tagamly, teýli nahar iýmezlik. 2) nepi degmezlik, haýry ýetmezlik. Ondan agzyň ýagjarasy ýok-la! Agzy ýalak (hatap) ýaly agzy uly, ýiriljäp duran agyzly. Agzyň ýelini almak gürläp keýpden çykmak, müň gepiň başyny agyrtmak. Agzy ýelli bir gürrüňi bolşundan has beter ulaldýan, hakyky ýagdaýy çişirip, üstüne ýalan-ýaşryk goşup gürrüň berýän (adam hakynda). Agzy ýetse, gulagyny iýjek gara nebsiniň ýesiri, açgöz. Agzy ýetse, iki çigniniň etini iýjek nebisjeň, gysganç. Agzy ýirik bolar-bolmaz zatlar hakynda ýaňrap ýören. agyzbogy [ağyzvoğy], at. Haltanyň, çuwalyň, ganaryň we ş.m. agzyny bogmak üçin ulanylýan ýüp, bag. Ol ýygan pagtasyny ganara saldy-da, ganaryň agyzbogusyny düwmäge durdy. agyzbogulyk [ağyzvoğuluk], syp. Halta, çuwal, ganar we ş.m. gaplaryň agzyny daňmak, bogmak üçin niýetlenen (ýüp, bag). Agyzbogulyk ýüp. agyzdan-agza [ağyzzan-ağza]: agyzdan- agza geçmek (ýaýramak) dilden-dile geçmek, il arasyna ýaýramak, äşgär bolmak. Agyzdan-agza geçip gelýän halk döredijiligi. agyzgapak [ağyzğapak], at. Bir zadyň agzyny ýapmak üçin gapak, agyzýapy. agyzlandyrmak [ağyzlannyrmak], işl. Agyzlanmagy öwretmek, agyzlanmaga endik etdirmek. agyzlanma [ağyzlanma], iş ady. Agyzlanmak ýagdaýy. agyzlanmak [ağyzlanmak], işl. 1. Emmegi öwrenmek. Guzular indi kemsiz agyzlanypdy. 2. göç.m. Dogumlanmak netijesinde öz diýenini gögerdýän, aýtjagyny çekinmän aýdýan, tutan ýerini goparýan adam bolmak. Ol soňky döwürde gaty agyzlanypdyr. agyzlanmaklyk [ağyzlanmaklyk], iş ady. Agyzlanmak ýagdaýy. agyzlanybermek [ağyzlanyvermek], işl. Agyzlanyp başlamak. agyzlanyş [ağyzlanyş], iş ady. Agyzlanmak ýagdaýy. agyzlaşmak [ağyzlaşmak], işl. Biriniň aýdan sözüne gaýtargy bermek arkaly oňa gaýtawul bermek, agzyňy deňemek, sanaşmak. Şu guluň syrtyndan goltgy berýän barmyka diýýän. Ýogsa gul kim, meniň bilen agyzlaşmak kim? (A.Gowşudow). agyzly [ağyzly], syp. 1. Agzy bar. Agyzly ýara. 2. Agzy uly, gumy köp tutýan. Agyzly pil. 3. göç.m. Öz diýenini gögerdýän, aýtjagyny çekinmän aýdýan, tutan ýerini goparýan. Ol diýseň agyzly adamdy, hemişe sözüni gögerderdi. agyzlylyk [ağyzlylyk], at. Gepi-sözi ýol alýan, öz diýenini gögerdýän. Beýle agyzlylyk hem hemme kişä başardyp duranok. agyzlyrak [ağyzlyra:k], syp. Beýlekilerden azda-kände agyzly, diýjegini diýýän. agyzsyz [ağyssyz], syp. 1. Agzy bolmadyk. Syzzyldaşar tenim Eýýup teni dek, Kişi bilmez, bir agyzsyz ýaradyr (Magtymguly). 2. göç.m. Aýtjagyny aýdyp bilmeýän, çekinjeň. agyzsyzlyk [ağyssyzlyk], at. 1. Agzy bolmazlyk, agzy ýokluk. 2. göç.m. Aýtjagyny aýdyp bilmezlik, çekinjeňlik. agyzýapy [ağyzýapy], at, ser. Agyzgapak. agyzýapylyk [ağyzýapylyk], syp. Agyzýapy etmek üçin ýaramly. agyzzyryk [ağyzzyryk], at. Uýanyň ujuna berkidilip, atyň agzyna salynýan süýnmek, halkaly iki bölek demir. Alaşa ýazdyrylan agyzzyrygyny şakyrdadyp, gury saman çeýneýärdi (B. Kerbabaýew). agyzzyryklama [ağyzzyryklama], iş ady. Agyzzyryklamak ýagdaýy. agyzzyryklamak [ağyzzyryklamak], işl. 1. Atyň agzyna agyzzyryk salmak, geýdirmek. Ýabyny agyzzyryklamak. Aty agyzzyryklap münmek. 2. göç.m. Öz diýeniňe boýun etmek, özüňçe hereket etmäge mejbur etmek. agyzzyryklamaklyk [ağyzzyryklamaklyk], iş ady. Agyzzyryklamak ýagdaýy. agyzzyryklamazlyk [ağyzzyryk- lamazlyk], iş ady. Agyzzyryk salmazlyk. agyzzyryklanmak [ağyzzyryklanmak], işl. 1. Agzyna agyzzyryk salynmak (at hakynda). 2. göç.m. Biriniň diýenine boýun edilmek, başga biriniň aýdany boýunça hereket etmäge mejbur edilmek. agyzzyryklaşmak [ağyzzyryklaşmak], işl. 1. Agyzzyryklamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde agyzzyryklamak. agyzzyryklatmak [ağyzzyryklatmak], işl. 1. Agyzzyryklamak işini başga birine etdirmek. 2. Agyzzyryklamaga mümkinçilik bermek. agyzzyryklaýyş [ağyzzyryklaýyş], iş ady. Agyzzyryklamak ýagdaýy. agyzzyrykly [ağyzzyrykly], syp. 1. Agzyna agyzzyryk salnan, agyzzyryk geýdirilen (at hakynda). 2. göç.m. Boýun egdirilen, tabyn edilen. agýar [ağýa:r], at, k.d. 1. Keseki, ýat; özge, gaýry. Meni mahrum edip, agýar birle ýarlyk kylma (Baýram han Türkmen). Jamy meý sundugyň görmesin agýar, Gelmenem aklyma görmeýen känim (Magtymguly). Agýary neýlerem, maňa ýar gerek, gaz ornuga zaglar tutarmy derek (Talyby). Nobaty agýara berdim, nobatymdan aýrylyp, Galmady mejlisde söhbet, söhbetimden aýrylyp (Seýdi). 2. Duşman, rakyp, bäsdeş. Urup naýza, gylyç kim zory birle, Söweşerdi besi agýary birle (Abdysetdar Kazy). Dost sözüge tut gulak, agýary pendin tutmagyl (Mollanepes). agza [ağza:], at. 1. Bedeniň bir synasy, bölegi. Ýar, meni ýakdyň nar bilen, Bir agzam aman galmady (Talyby). 2. dil b. Sözlemde belli bir soraga jogap bolup, özara baglanyşyp gelýän sözler (eýe, habar, aýyklaýjylar). Sözlem agzalary. 3. Bir guramanyň, toparyň hatarynda durýan adam. Guramanyň agzasy. Iş toparynyň agzasy. agzabermek [ağza:vermek], işl. Agzap başlamak. agzaçar [ağzaçar], at. Oraza (remezan) aýynda agyz bekleýänleriň gijara agzyny açyp, iýip- içmäge başlaýan wagty. Agzaçar boldy. Agzaçara gatnaşmak. Agzaçar etmek. agzala [ağza:la], syp., at. 1. Özara ylalaşyksyz, biri-biri bilen oňşuksyz, agzybir däl. Agzala bolmak. Agzala adamlar. 2. Agzala adam. Agzybire taňry biýr, agzalany gaňrybiýr (Nakyl). agzalaçylyk [ağza:laçylyk], at, ser. Agzalalyk. agzalalyk [ağza:lalyk], at. Özara ylalaşyksyzlyk, biri-biriň bilen oňşuksyzlyk, agzybir dällik. Agzalalyk aýrar ili dirlikden, Döwlet dönüp, nobat duşmana gelgeý (Magtymguly). Agyzlar bir gerek, döwletli ilat, Agzalalyk agyr ile ýaraşmaz (Kätibi). agzalmak [ağzalmak], işl. Edilýän gürrüňiň arasynda biri ýa-da bir zat ýatlanyp geçilmek. agzalyk [ağza:lyk], at. Belli bir gurama, topara degişlilik, gurama we ş.m. agza bolmaklyk. agzam [ağzam], syp., k.d.. Iň uly, iň beýik. Atasy weziri-agzam erdi (“Zöhre – Tahyr”). agzama [ağzama], iş ady. Agzamak ýagdaýy. agzamak [ağzamak], işl. Edilýän gürrüňiň arasynda birini ýa-da bir zady ýatlap geçmek, biriniň ýa-da bir zadyň adyny tutmak. Indi men haýsy birini agzaýyn (“Edebiýat we sungat”). agzamaklyk [ağzamaklyk], iş ady. Agzamak ýagdaýy. agzamazlyk [ağzamazlyk], iş ady. Agzap durmazlyk, gürrüňiň arasynda biriniň adyny tutmazlyk. agzaşdyrmak [ağzaşdyrmak], işl. Agzap çykmak, bir zat hakynda aýdyşdyrmak. agzaşmak [ağzaşmak], işl. Bilelikde agzamak, birnäçe bolup agzamak. Biz seni agzaşyp otyrdyk. agzatdyrmak [ağzatdyrmak], işl. 1. Başga birine agzatmak. 2. Agzamaga maý bermek. agzatmak [ağzatmak], işl. Agzamagy başga birine aýtdyrmak; agzamaga ýol bermek. agzaw [ağzow], at. Bir zat hakynda agzaýyş; belli bir zat hakynda edilýän gürrüň. agzaýyş [ağzaýyş], iş ady. Agzamak ýagdaýy. agzoňurga [ağzoňuğro], at. Boýnoňurganyň kelle bilen birigýän ýerindäki oňurga. agzybir [ağzyvi:r], syp. Biri-biri bilen ylalaşykly, oňşukly. Agzybire – Taňry biýr, agzalany gaňrybiýr (Nakyl). agzybirlik [ağzyvi:rlik], at. Biri-biriň bilen ylalaşyklylyk, özara oňşuklylyk. agzyboş [ağzyvoş], syp. Bolar-bolmaz gep- gürrüň edýän, ýalan-ýaşyryk gürrüň ýaýradýan, lakgy. agzyboşluk [ağzyvoşluk], at. 1. Syr saklap bilmezlik. 2. Içinde gep ýatmazlyk, diline buýrup bilmezlik, ýaňralyk, lakgylyk. Käýarym agzyboşluk ediläýýär. agzygara [ağzyğara], at, syp. bot. 1. Iýilýän ýabany süýji ot. 2. Haýwanlaryň sypatlandyrmasynda ulanylýan söz. Agzygara gök eşek. agzysary [ağzysa:ry], syp., ser. Agyz: agzy sary. Agzysary oglan. 2. Ederini bilmeýän gögele, tejribesiz. ah Gynanylanda, bir işe ökünilende, ahmyr edilende ulanylýan ümlük. – Ah! Meniň hem dokmam özüme sep bolýan bolsa bolmaýamy... (H. Derýaýew. \n\t‣ Ah çekmek uludan demiňi alyp, ahmyr etmek, ökünmek. \n\n\n AH [a:h], at. Nala, gam, gussa; zar-zelillik. Yşka düşdi meň ýüregim, Ýene ah ile zarym bar (Magtymguly). Men ah urup aglar men, ahym çykar asmana, Bu azara goýdy sütemkär meni (Zelili). \n\t‣ Ah urmak (çekmek) nala etmek, gam-gussa çekmek, nalamak. Magtymguly diýrler meniň adyma, Bir ah ursam, älem ýanar oduma (Magtymguly). ahalteke : ahalteke aty (bedewi) dünýäde owadanlygy, ýyndamlygy bilen tapawutlanýan arassa tohumly, sap ganly türkmen aty. Ahalteke ýoly ahally bagşy-sazandalaryň aýdym-saz ulgamynda ýerine ýetirýän usullary. Ahalteke ýolunuň merkezi Gökdepe etraby bolup, ol, esasan, mukamlar ýoly hasaplanýar. ahaw [aho:w], Birine ýüzlenilende, köpçüligiň ünsi çekiljek bolnanda ulanylýan ümlük. Ahaw, Annaguly, beýle bolma, azajyk salym özüňi tutup otur (A. Durdyýew). ahbetin [a:hveti:n], ser. Ahyryn 1. Sen meniň inim ahbetin, heýem seni aldarynmy!? ah-eý [ahe:ý], üml. Örän göwnüýetmezçilik bilen aýallar tarapyndan aýdylýar. – Ah-eý, toýuna beýemçilik edýänem indi pylany boldumy!?*** ahlak [ahla:k], at. Özüňi alyp baryşda il içinde oňlanýan gylyk-häsiýet, edep-ekram. Adam ahlagy. Adamyň ahlak sypatlary. ahlakly [ahla:kly], syp. Ahlagy bolan, ahlagy päk, wyždanly. ahlaklylyk [ahla:klylyk], at. Ahlagy barlyk, ahlakly bolmaklyk, gowy edep-ekramlylyk. Ahlaklylyk adamyň bezegidir. ahlaksyz [ahla:ksyz], syp. Ahlagy bolmadyk. ahlaksyzlyk [ahla:ksyzlyk], at. Ahlak taýdan bozuklyk, wyždansyzlyk. Ahlaksyzlyk aýypdyr. ahmal [ahma:l], syp. 1. Ätiýaçsyz, seresapsyz, bihabar. Bir gün basarlar habarsyz, Gezişiň ahmala meňzär (Zelili). 2. Ynjalyksyz, gorkuly, hatar. Meseläniň ýene bir ahmal tarapy bar. 3. "Ähtimal, mümkin" diýen manylarda ulanylýan söz. Şu gün gar ýagaýmagy ahmal. ahmallyk [ahma:llyk], at. Ätiýaçsyzlyk, seresapsyzlyk; bihabarlyk. ahmallykda [ahma:llykda], hal. Duýdansyz, birden, bihabar, aňka-taňkalykda, ätiýaçsyzlykda. Öweziň özi hem ahmallykda duşmanyň eline düşýär (“Görogly”). ahmyr at. 1. Bir zat sebäpli ýüze çykan ökünç, puşman, arman. Ahmyr bilen dodagyny dişledi. 2. Bir zat sebäpli ýürekde galan öç, ar duýgusy. ahmyrçyl syp. Içinde ahmyr saklaýan (ser. Ahmyr 2.). ahmyrçyllyk at. Ahmyr edijilik. ahmyrly syp. 1. Ökünçli, puşmanly. Ol bu sözleri aýdanda kellesini ýaýkap, hyrçyny dişläp, örän ahmyrly gepledi (N. Pomma). 2. Öçli, kitüwli, arly, hyltly. Olar menden ahmyrlydyrlar (B. Kerbabaýew). ahmyrlylyk at. 1. Armanlylyk, ökünçlilik, puşman edijilik. 2. Öçlülik, içi kitüwlilik; arlylyk. ahmyrlyrak [ahmyrlyra:k], syp. Birneme ahmyrly. ahun [a:hu:n], at. Ýokary dini bilimi bolan adam, sowady güýçli uly molla. ahuw [a:hu:w], at, kön.s. Keýik, jeren, maral. Ahuw men saýýatdan gaçyp, Höwesiň şerbetin içip, Kä çümüp, kä boýlap geçip, ýigrimi bäş köle düşdüm (Kätibi). Negäh ol ahuwlaryň gözi Mejnuna düşdi (“Leýli – Mejnun”). \n\t‣ Ahuw gözli Gündogar edebiýatynda söýgüliniň gözi, köplenç, keýigiň gözüne meňzedilende ulanylan aňlatma. Boz dumanly daglar aşyp, Ahuw gözli maral geldi (“Şasenem – Garyp”). Indi armanym ýok jan çyksa tenden, Ahuw gözli maralymga ýetişdim (Şabende). ah-wah üml. Ýadawlygy, argynlygy, ýarawsyzlygy aňlatmakda ulanylýar; hykgy-çokgy. – Ine, ýene gyzzyrma başlady – diýdi we ol uzyn gijesini hüňňürdäp, ah-wah bilen geçirdi (A. Gow- şudow). ah-wahlabermek [ah-wahla:vermek], işl. Ah-wahlap başlamak. ah-wahlamak işl. Ah-wah etmek. Hasasyny söýget edinip, sähelçejik beýige itiň güni bilen çykan goja ah-wahlap, ýene hasasyna söýendi (B. Kerbabaýew). ah-wahlamaklyk iş ady. Ah-wah etmeklik. ah-wahlaýyş iş ady. Ah-wah etmek ýagdaýy. ahwal [ahwa:l], at. Hal-ýagdaý(lar), ýagdaý. Bir gardaşsyz panyda, Niçik öter ahwalym (Magtymguly). ahwalat [ahwa:lat], at. 1. ser. Ahwal. 2. dil b. Sözlemdäki gymyldy-hereketiň wagtyny, ýerini, sebäbini we ş.m. görkezip gelýän aýyklaýjy agza. ahy-nala [a:hy-na:la], at, ser. Ahy-zar. Dumly- duşdan ejiz biçäräniň ahy-nalasy ýaňlanyp eşidilýärdi (G.Kulyýew). Siziň ahy-nalaňyzdan dünýä garaňkyrap, gün sönmäge durdy (“Edebiýat we sungat”). ahyr [a:hyr] I, at. Mala ot, iým dökmek üçin palçykdan, agaçdan edilen nowa şekilli gap. Ýabynyň ýatagyna baryp, ahyrynyň üstünden irişmesini aldy-da, ýaba saldy (A. Durdyýew). \n\n\n AHYR [a:hyr] II, köm.s. 1. Bir zadyň gutarýan ýeri, iň soňy. Ýylyň ahyry. 2. gepl.d., ser. Ahyry 1. ahyra [a:hyra], at. Nowhana gazylanda, laý zyňmak üçin ýabyň raýyşynyň iç ýüzünden edilýän kert. Aşakdan zyňylýan palçyk şol ahyra gelip düşýärdi (B. Seýtäkow). ahyraçy [a:hyraçy], at. Ahyrada durup, raýyşa laý zyňýan adam. ahyrça [a:hyrça], at. Suw degirmeninde un dökülýän ýer. Ahyrça undan doldy. ahyret [a:hyret], at. Ahyrzaman; o dünýä. Ahyretde hemra bolsun imanyň, Jan jesetden jyda düşen günlerim (“Görogly”). Magtymguly, çagyr rebbil-ybady, Bu dünýä, ahyret bergil ybady (Magtymguly). Bäş wagt namazyň oky her günde,”Ahyret ýoldaşyň – iman” diýdiler (Magtymguly). Rehim etseň, garyp-pakyr, misgine, Bu dünýä, ahyret işiň oň bolar (Zelili). Düsünýärsiň: güýz pasly Ahyret däl, öçmek däl (G. Ezizow). ahyrky [a:hyrky], syp. Soňky, iň soňky, yzky. Ahyrky sapagymyz sagat ikide gutarýar. ahyry [a:hyry], 1. ser. Ahyryn 2. Ahyry bolar sen ýerge barabar, Köňlüňde men-menlik satyjy bolma (Magtymguly). 2. Berk tassyklamagy, igenç-ökünç ýokundyly äheňde gürleşmegi aňladýan söz. Bu jaýa girip-çykýanlar, ylaýta-da biz ikimiz, gar bilen oýnar ýaly çaga däl ahyry! (B. Kerbabaýew). ahyryn [a:hyry:n], 1. Berk tassyklamagy, bir pikiri aýratyn nygtamagy aňladýan söz. Ol işden çykdy ahyryn. 2. gepl.d. Iň soňunda; öňi-soňy, ahyrsoňy, ahyry. Olar ahyryn geldiler. ahyrynda [a:hyrynna], hal. Iň soňunda, ahyrky pursatda. Olar ahyrynda bir çukura tüýkürmeli boldular. ahyrzaman [a:hyrzama:n], at. 1. Dünýäniň soňy, kyýamat. Tä kyýamat ahyrzaman bolýança adyň ýitmesin (“Görogly”). 2. göç.m. Dünýäni gapyşdyrýan apy-tupan, uruş, zenzele; agyr ýagdaý, waka, iş. ahy-zar [a:hy-za:r], at. Bir zada çendenaşa gaty gynanylyp çekilýän nalyş, gam-gussa duýgusy gaplap alan agy hem zaryn ses, nala, ahy-nala. Bilbilem, ahy- zar çekip, Täze gülzardan aýryldym (Magtymguly). ajadylmak [a:jadylmak], işl. Ajan hala ýetirilmek. Hamyr köp saklanyp ajadylypdyr. ajal at. Ölüm pursaty; ölüm, kaza. Kim galar görmeýen ajal hilesin (Magtymguly). Ajal töweregne guranda duzak, Ýatypdyr geplemän, ýatypdyr uzak (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Ajala el bulamak janyň üçin howply iş etmek, janyňy howp astyna salmak. Ajal alsyn! sög. s. Ajalyň ýetsin, kazaň dolsun, ömrüň kesilsin, ölüm ýygnasyn. Ajal dony kepenlik mata, kepen, köpün. Aşyk Hemra diýer, ajal donuny, Biçişeli, han Saýadym, ne diýr sen? (“Saýatly – Hemra”). Ajal guşy ölüm habarçysy, ölüm sawçysy, ölüm. Ajal guşy uçup baran, gaýdyp gelmez onda baran, Özün pälwan tutup ýören, Şiru-peleň, piller galmaz (Seýdi). Ajal oky ölüm oky, ölüm sebäpkäri. Ajalyňa howlukmak ser. Ajala el bulamak. Näme, ajalyňa howlugýarmyň? (B. Kerbabaýew). Ajaly ýetmek ýaşaýyş möwriti gutarmak, ölüm pillesi tutmak, ölmek möhleti ýetmek, ölmek. Ajaly ýeten tilki hinine bakyp uwlar (Nakyl). Kast edip janymga ýetse ajalym, Bu ýerde hem bolsa tapar, Azadym (Magtymguly). Ajal ýakaňdan tutmak ajalyň ýetmek, başyňa ölüm düşmek. Ajal gelip tutar ýakaňdan, bilgin, Bäş günlükdir, göwün ýykanyň galar (Baýly şahyr). ajally syp. Ajaly ýeten, ajal üstünden düşen, ölümli. Kyrk ýyl gyran gelse, ajally öler (Nakyl). ajalsyz syp. Ajaly ýetmedik; ajaldan öň. Oýan haby-gaflatdan ajalsyz ölen köňlüm, Umyt üzüp älemden, dergaha dolan köňlüm (Magtymguly). ajama [a:jama], iş ady. Ajamak ýagdaýy. ajamak [a:jamak], işl. 1. Asyl tagamyny ýitirmek, ajy tagama öwrülmek, ynjamak, zaýalanmak. Möhletinden ötse, hamyr-da ajar (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Gaharly görünmek. Onuň ýüzi ajap dur. ajamaklyk [a:jamaklyk], iş ady. Ajamak ýagdaýy. ajap syp.1. ser. Ajaýyp. Muhupbetden degdi bir ok, Bir ajap ýaýa uçradym (Andalyp). Ýada düşer, dolanmazmy ajap döwranly çaglar, Köňül arzuw eýlär, Watanym, seni (Zelili). 2. göç.m. Geň, täsin, haýran galmaly. Jahany şury-şer tutdy, ajap döwri-zaman geldi (Gaýyby). 3. Gyza dakylýan at. ajaplamak işl., kön.s. Geňlemek. ajaplyk at, ser. Ajaýyplyk. ajar [a:jar], at, ýerli g. 1. Pet. 2. Görk, görmegeýlik. ajarly [a:jarly], syp. 1. ýerli g. Petli, peti gitmedik. 2. Görkli, görmegeý, syrdam boýly. 3. gepl.d. Edenliligini görüp, synyň oturýan, diýen sözüne gulak asylýan. Ajarly adam. ajaşmak [a:jaşmak], işl. 1. Ajamak derejesine ýetip ugramak. 2. Biri-birine ajy söz aýdyp sanaşmak, biri-biriňe ajyňy pürkmek. ajatmak [a:jatmak], işl. Ajamak katdyna, derejesine ýetirmek. Hamyry ajatmak. ajaýyp [aja:ýyp], syp. Örän oňat, diýseň gowy, ýokary derejeli; täsin, ajap, haýran galdyryjy. Türkmenistanyň ýazyna, güýzüne ajaýyp howasy bolýar. Sizi şu ýylyň däne oragynda gazanan ajaýyp zähmet ýeňşiňiz bilen ýene-de bir gezek tüýs ýürekden gutlaýaryn (“Türkmenistan”). ajaýyp-ajaýyp [aja:ýyv-aja:ýyp] syp. Diýseň ajaýyp (köp zat hakynda). Aşgabadyň ak mermerden gurlan ajaýyp-ajaýyp jaýlaryny görmäge göz gerek. ajaýyplaşmak [aja:ýyplaşmak], işl. Öňküsine garanda ajaýyp bolmak, hemme taraplaýyn ajap bolmak. ajaýyplyk [aja:ýyplyk], at. Örän oňatlyk, uçursyz gowulyk; täsinlik, haýran galdyryjylyk, ajaplyk. ajaýyş [a:jaýyş], iş ady. Ajamak ýagdaýy. ajöze [a:jö:zö], hal. Hiç zat iýip-içmän, aç garna, açlygyna. Ajöze derman içmek. ajrak [a:jyra:k], syp. Birneme aç. ajy [a:jy] I, syp. 1. Kekräniňki ýaly ýakymsyz ýiti täsir ediji tagamly; süýji sözüniň garşylykly manysy. Ajy sogan. Ajy burç. 2. gepl.d. Tirýek, neşe. Onuň ajydan habary bar diýýärler. 3. göç.m. Erbet söz, gaty-gaýrym söz. Ajysy bolmadygyň süýjüsi bolmaz (Nakyl). \n\t‣ Ajy çaý atymy gereginden artyk düşen, köp atylyp demlenen çaý. Ajy deriňi dökmek der döküp, zähmet çekmek. Ajy diliňi ýetirmek birini duzlamak, ajyňy pürkmek, diýmesiz gepi diýmek. Ajy habar ölüm, aýralyk, pajygaly waka bilen bagly habar, şum habar. Ajy habar ýyldyrym çaltlygynda ýaýraýar (B. Kerbabaýew). Ajyňy pürkmek (dökmek) biriniň ýüzüni almak, söz bilen dalamak, birine ýakmaz söz aýtmak, gaharlanyp, ýoknasyz zat diýmek. Ajy söz kemsidiji, göwne degiji söz, gyjytly aýdylan ýakmaz söz. Ajy ýaş pajygaly ýagdaý, ölüm, zorluk-sütem zerarly dökülýän gözýaş. Ajy ýylgyrmak närazylygy, kinäni, gyjydy hem beýleki käbir içki duýgulary ýylgyryş bilen aňlatmak, bildirmek. \n\n\n AJY [a:jy] II, at. Dokaljak halynyň ýüpüni, argajyny ýumşatmak üçin bugdaý dänesinden ajadylyp alynýan suwuklyk. ajy-ajy [a:j(y)-a:jy], syp. Biri beýlekisinden ajy. Süýji-süýji iýmäniň ajy-ajy gägirmesi bar (Nakyl). ajybadam [a:jyva:dam], at, ösüml.d. Badamyň ajy maňyzlysy. ajybalgaz [a:jyvalğaz], at. Atanak güllüler maşgalasyna degişli boýy 20-30 sm. ýetýän, topbak ösýän, süýri ýapraklary ýaşka bişirilip iýilýän, baldagynyň ujy topbak ak gülli bir ýyllyk ýabany ot (bu osümlik Aşgabat töwereklerinde balgaz ady bilen bellidir). ajybuýan [a:jyvuýon], at. Iri baldakly, ownuk ýaprakly, çal reňk, ajy tagamly ösümlik. ajydäne [a:jydä:ne], at. Miwesiniň maňzy ajy erik. ajygabyk [a:jyğa:vyk], at, ösüml.d. Süýrümtikden togalak, daşy dilim-dilim, ajy paçakly gawunyň bir görnüşi. ajygyşmak [a:jyğyşmak], işl. Birneme ajygyp başlamak, iýmit, nahar iýesiň gelip ugramak. ajyja [a:jyja], at. Atanak güllüler maşgalasyna degişli inçeden uzyn ýaprakly, düýbünden şahalaýan ýaz oty. ajykdyrmak [a:jykdyrmak], işl. Ajykmak derejesine ýetirmek. Inim, Kakabaý, myhmanlaryňy birden ajykdyraýma! (B. Seýtäkow). ajykma [a:jykma], iş ady. Ajykmak ýagdaýy. ajykmak [a:jykmak], işl. Nahar, çaý, çörek iýesiň, içesiň gelmek. Ajygan ölmez, alňasan öler (Nakyl). Saçagynda ýagly petir, Kim ajyksa, elin ýetir (K. Gurbannepesow). ajykmaklyk [a:jykmaklyk], iş ady. Ajykmak ýagdaýy. ajykmazlyk [a:jykmazlyk], iş ady. Ajykmak derejesine ýetmezlik, iýesiň gelmezlik. ajylyk [a:jylyk], at. Ajy ýagdaýynda bolmaklyk; ajy tagamlylyk derejesi, süýji dällik. ajymtyk [a:jymtyk], syp. Çala ajy tagamyly, ajyrak. ajyrak [a:jyra:k], syp. Az-kem ajy, beýlekilerden birneme ajy. ajyrgamak [a:jyrğamak], işl., kön.s., ser. Ajykmak. Ýene birnäçe menzil ýol ýöräp, ajyrgap, suwsurgap, bir daga baryp çykdylar (“Saýatly – Hemra”). ajy-süýji [a:jy-süýjü], syp. Gowy-erbet, ýagşy- ýaman. Ajynam-süýjinem deň paýlaşardy. ajytere [a:jytere], at, ösüml.d. Ajymtyk tagamly iýilýän ot. Ajyteräni sowuk urmaýar. ajyz [ajy:z], syp., kön.s. Ejiz, gowşak, asgyn; nalajedeýin. Şeýle ajyz galmyş, ýalbaryp her ýan, Rehm eden bolmady, bagty garadyr (Magtymguly). Çekip men synama derdi-pyrakyň, Şu ajyz tenimde galdy hasratyň (“Gül – Bilbil”). aždar , at. 1. ser. Aždarha. Bedasyl götermez bäş gün mesligi, Kelpezä ýutdurmaz aždar maslygy (Magtymguly). Aždar gördüňmi, şir gördüňmi, ganyň gaçypdyr-la! (“Görogly”). 2. Oglana dakylýan at. aždarha [aždarha:] at. 1. Hyýaly ertekilerde, köplenç, gahrymana garşy çykyş edýän köp kelleli, örän ullakan ýylan, aždar. Ýeriň arkasynda, gençli daglarda, Aždarha eýelär zawuň ýagşysyn (Magtymguly). Aždarhadyr, marlarydyr güwlener, Aýrak, goç, ak maral munda suwlanar (Misgingylyç). 2. göç.m. Gara ýer, ýuwdarha. Ýedi başly aždarha- adamzatdan doýan ýok (Mätäji). Seniň şu dünýäňe mährim gitmeýär, Gara ýeriň – aždarhanyň barynda (Kemine). ak [a:k] I, syp. 1. Garyň, hekiň reňkine meňzeş reňkdäki, gar reňkli, gara sözüniň garşylykly manysy. Ak pagta. 2. göç.m. Günäsiz, ýazyksyz, päk. Ak adama günä sürtseň hem ýokmaz. 3. göç.m. Agaran, aga öwrülen (saç, sakgal hakynda). Sakgalyň agy köpelipdir. \n\t‣ Aga – ak, gara – gara diýmek hakykaty aýtmak, ýüz görmezlik, göniňden gelmek. Aga-gara düşünmek ýagşyny-ýamany seljermek, aň-düşünjäň artmak, gözýetimiň giňemek. Senem indi aga-gara düşünerçe bolupsyň. Ak altyn pagta. Ak altyna deňelýän pagta süýümini işlemek, täzeden işlemek we hil taýdan dünýä ölçegine laýyk önümleri öndürmek bu pudaga başartdy (“Türkmenistan”). Ak amur köp ot iýýän, maňlaýy giň, agzy aşak balyk. Ak bazar bazaryň göterýän nyrhyndan harytlaryň satylýan we satyn alynýan ýeri. Ak daban zatdan gaýtmaýan, şermende, haýýar (aýal hakynda). Ak düýäni gördüňmi? Göremok bilemok müň belany başdan sowar etmek, bihabar bolan bolmak, bihabarsyramak. Onda "Ak düýäni gördüňmi? Göremok", diý-de, ýoluňa düş (B. Seýtäkow). Ak ekin ser. Ak III. Ak geçiň owlagy gowy görülýän, aýry tutulýan, ilden artyk görülýän. Arçynyň ogly boldugy, ak geçiň owlagy boldugymy? (A. Durdyýew). Ak girmek (sepmek) saç- sakgaly agaryp başlamak, saç-sakgalda ak görnüp ugramak. Ak girse-de, aň girmedik ulalyp oňalmadyk, akylyna gelmedik, ýaşyna görä paýhasy bolmadyk. Ak, gök geýdirme nika gyýlyp, süýjülik suwy paýlanansoň, nikalaşanlar aýry jaýa salnandan soň, olaryň arkasyna gezekli-gezegine kakyp, sanalýan alkyşyň, sargydyň başlangyjy; öýlenýän ýigidiň borçlarynyň beýany. Ak, gök geýdirme, Arpa çörek iýdirme... (Halk döredijiligi). Ak guş bolmak özüňi günäsiz saýmak, günäni öz başyňdan sowmak. Ak öý köplenç, yrsgaly aýrylýan ogluna ata-enesiniň tutup berýän täze öýi. Atasy öýüniň duşunda Ak öý tutjak balama (Hüwdi). Ak öýüň eýesi, baýyň gyzlary, Eýýamyň soltany diýrler sizleri (Kemine). Ak iş zergärç. zergäriň kümüş eretmek, ony çekiçläp süýmek, ondan ýasaljak şaýyň şekilini gaýçy bilen gyrkmak, tershalka, gulp oturtmak, ýüzüni nagyşlamak, haşamlamak ýaly ýerine ýetirýän birnäçe işleriniň atlandyrylyşy. Ak pata almak birinden ýoluň ak bolsun, tutan işiň oňuna bolsun diýen alkyşy almak. Ak pata bermek birine oňatlyk, şowlulyk arzuw etmek. Ol kişi Bilbile ak pata berdi (“Gül – Bilbil”). Ak şygyr edeb. setirleriniň soňky sözi kapyýalaşmaýan ak goşgy. Ak uzyn köplenç, ilkagşam, aý aýdyňda oýnalýan türkmen milli oýny. Häzir ak uzyn oýnuny oýnap ýören oglan-gyzlara duş gelmek kyn (A. Jykyýew). Ak ýer arpa-bugdaý ekmek üçin suwarmaga taýýarlanylan ýer. Güýzde däne ekilmedik ýer juda bir köpem däldi. Esasan, täze açylan ak ýerlerdi, kiçeňräk hemem suw çykmasy kynrak par pellerdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). Ak ýol garşylyksyz, päsgelçiliksiz, heläkçiliksiz, betbagtçylyksyz ýol arzuw edilýän alkyş. Ak ýol arzuw etmek. \n\n\n AK [a:k] II, at. Süýt, gatyk we ondan öndürilýän önümler. Ýaz aksyz bolma, güýz – göksüz (Nakyl). \n\n\n AK [a:k] III, at. Arpa-bugdaý. Ak ekinden näçe ir gögeriş alynsa, gyş sowugy düşmänkä, onuň köki, baldagy gurplanýar (“Watan”). \n\n\n AK [a:k] IV, at. 1. Balyk tutulýan uly tor. 2. göç.m. Duzak, tor. Düşmegeý sen jellat guran aklara (Mollanepes). \n\n\n AK [a:k] V, at. Gözüň garasyna düşýän ak menek, göze düşýän gül. Onuň gözüne ak düşüpdir. aka : aka bişmek kemsiz bişmek, kemsiz ýetişmek, öte bişmek. Aka bişen sary gawunlaryň beýhuş ediji ysy dumly-duşda burk urýardy (B. Kerbabaýew). akaba [aka:va], syp., at. 1. ser. Akar. Şol teşne çölleri gandyrmak üçin hem ölçegsiz akaba suw zerurdy (B. Kerbabaýew). 2. Suwuň akan ugry. 3. Suwaryş ulgamlary üçin gazylýan uly, giň ýap. akademik [akade:mik], at. 1.Ylymlar akade- miýasynyň hakyky agzasy. 2. Degişli akademiýa saýlanan alyma we ş.m. berilýän at. akademiki [akade:miki], syp. Ylymda, sungatda we ş.m. däbe öwrülen ýörelgeleri berjaý edýän. Akademiki neşir. Akademiki suratkeşlik. akademiýa [akade:miýa], at. Esasy wezipesi ylmy ýa-da sungaty ösdürmekden ybarat bolan ýokary ylmy edaralaryň ady. akan-çukan [aka:n-çuka:n], syp. Büdür-südür, oý-çukur, çukanak, düz däl, çarkandak. Akan-çukan köçeler tertibe salyndy. akan-çukanlyk [aka:n-çuka:nlyk], at. Akan- çukan ýer, büdür-südür, çukanak-çukanak ýer. akan-dökän [aka:n-nökä:n], syp. Bulam-bujar, tertip-düzgünsiz, agdar-düňder, bulaşyk. Öýüň içini akan-dökän edip, tapan depder-kitaplaryny alyp, ýeňsesini tüňňerdip, mekdebine gitdi (A. Durdyýew). akan-dökänlik [aka:n-nökä:nlik], at. Bulam- bujarlyk, tertip-düzgünsizlik, agdar-düňderlik, bulaşyklyk. Ussanyň dükanynda şeýle akan-dökänligiň arasynda adamlar özlerine ýer tapýardylar (A. Gowşudow). akar syp. 1. Kesilmän akyp ýatan, mydama akýan, akaba. Bu ýanda dury akar suwlaram bardy (“Görogly”). 2. at. Suwly ýap. Men akara syn edip, näçeräk duranymy-ha bilemok (T. Gurbanow). Akar akar-da gider, Baryp bir teşnä ýeter (G. Ezizow). akarbaş [akarva:ş], at. Ýaranyň ady. Ýüze, el- aýaga çykýan suwly baş. Ol belki hem, akarbaşdyr, wagty bilen bitmez (B.Kerbabaýew). akarly syp. Jerhedi akyp duran başly (adam hakynda). akbalyk [a:kba:lyk], at. Kellesi togalak, ýasy teňňeli, eti gylçyksyz balyk. akbaş [a:kbaş], at. Tozgalaýan owunjak ak gülli, gowaça boýly, ýalaňy odun hökmünde peýdalanylýan ösümlik. \n\n\n AKBAŞ [a:kba:ş], at. Ownuk mallaryň endamyna çykýan ýüzi tozgalap duran düwürtik, ýara. akburuk [a:kburuk], at. Gülli keçeleriň ortasyna basylýan, goç şahy görnüşli aýlawly nagyş; el işlerine keşdelenip salynýan nagyş. akçöp [a:kçöp], at. Dagda, gumda bitýän ýowşana meňzeş, gurçuk basyrmak üçin ulanylýan gaty baldakly ösümlik, siňren. akdaş [a:kda:ş], at. 1. gurl. Esasan, gurluşykda ulanmak üçin kerpiç ýasalýan hek daşynyň bir görnüşi. Şagadamyň akdaşy, Jaýlar gurmaga ýagşy (Küştdepdi). 2. Balkan welaýatynda bir oba. akdyrma iş ady. 1. Akdyrmak ýagdaýy. 2. zergärç. Uly gyzlaryň we ýaş gelinleriň bezeg hökmünde dakynýan uzynly-gysgaly kümüş şelpejiklerinden ybarat alyn şaýy. akdyrmak işl. 1. Suwy, nebiti, gazy we ş.m. bir ugra akyp gider ýaly etmek, sowmak. 2. Akyp gitmegi üçin bir zady suwa atmak, akymyň ugruna alyp gitmegi üçin bir zady suwa taşlamak; bir zadyňy akyp ýatan suwa gaçyrmak. Ol ýapdan bökende, aýagyndaky köwşüni suwa akdyranyny duýman galdy. 3. göç.m. Syrykdyrmak, dökmek. Mamur eje gözlerinden begenç ýaşlaryny akdyryp, oglunyň boýnundan gujaklady (G. Gurbansähedow). akdyrmaklyk iş ady. Akdyrmak ýagdaýy. akdyrmazlyk iş ady. Akmaz ýaly etmek, akyp barmaz ýaly, akyp gitmez ýaly etmek. akdyryjy at. Suwuklyk, gaz we ş.m. bir ýana akdyrylýan enjam. akdyryş iş ady. Akdyrmak ýagdaýy. akga at, gepl.d. Kaka. ak-gara [a:k-gara], syp., göç.m. Ýagşy-ýaman, gowy-erbet. Ol agy-garany saýgarýan adam. \n\t‣Aga-gara düşünmek ýagşyny-ýamany seljermek, aň-düşünjäň artmak, gözýetimiň giňemek. akgaýma [a:kgaýma], at. Gaýma iňňesi bilen gaýalýan ak çyzmyk şekilli nagyş. \n\t‣ Akgaýma tahýa erkek adamyň gaýma bilen gaýalyp tikilýän tahýasy. Ol örän sünnälenip bejerilen akgaýma tahýady (“Edebiýat we sungat”). "Bu akgaýma tahýajygy, Neneň görýäň, Taýmaz şepe?" (K. Gurbannepesow). akgaýyr [a:kgaýyr], at. Derýanyň suwunyň çekilen ýeri. akgaýňak [a:kgaýňak], at. Pişme şekilli çyzygyň içine oýnam goçak ýa-da daş-töweregine goçak aýlanyp, haly önümlerine salynýan göl, nagyş ady. akgelinçek at. Ak gülli, ýaşyl, gyzgylt reňkli birýyllyk ösümlik, saryçöp. akgär [a:kgä:r], syp., mald., ser. Gär. akgoýun [a:kgoýun]: akgoýun etmek (bermek) adam pygamber ýaşyna – 63 ýaşa ýetende goýun soýup, sadaka etmek. ak-gök [a:k-gök], at. Süýt-gatyk ýaly ak önümleriň we hyýar-pomidor, kelem, badamjan ýaly gök önümleriň umumy ady. akgöwünli [a:kgöwünlü], syp. Göwnünde ýagşylyk etmek niýeti bolan, hoşniýetli, ýamanlygy ýok, göwni päk. Ol akgöwünli adamdy. akgöwünlilik [a:kgöwünlülük], at. Göwnünde ýagşylyk etmek niýeti barlyk, hoşniýetlilik, päk göwünlilik. akgulak [a:kgulok], at. Gawunyň, garpyzyň ýapragyna ak tegmil görnüşinde düşýän kesel ady. akgulaklabermek [a:kgulokla:vermek], işl. Akgulaklap ugramak. akgulaklama [a:kguloklomo], iş ady. Akgulaklamak ýagdaýy. akgulaklamak [a:kguloklomok], işl. Akgulak keseli bilen kesellemek. Gawun pazyllary akgulaklapdyr. akgulaklamaklyk [a:kguloklomokluk], iş ady. Akgulaklamak ýagdaýy. akgulaklaýyş [a:kgulokloýyş], iş ady. Akgulaklamak ýagdaýy, akgulak degiş derejesi. akgül [a:kgül], at. 1. ösüml.d. Ak gülli birýyllyk ösümlik. 2. Gyza dakylýan at. akgürbek [a:kgürvök], at. Gawunyň bir görnüşi. akgyn at. 1. Suwuň akyş ugry, akýan tarapy. Akgyna ýüzmek ýeňil bolýar. 2. Işiň depgininiň ýagdaýy. Okalyş akgyny. Işiň akgyny. akgynly syp. Sazlaşyp duran, sazlaşykly. Goşgy diýseň akgynly okalýar. akgyr syp. Gaty akýan, çalt akýan. \n\t‣Akgyr ýap "dyrnak gölli" halynyň keseligine we uzynlygyna gidýän gyra nagşynyň umumy ady. akgyt at. Jaýyň üstüniň eňňidi, ýapgyt. Jaýyň akgydy gowy bolupdyr, damja dammaz. akja [a:kja] I, syp. 1. Akdan göze ýakymly (gowy görülýän hem kiçijik zat hakynda). Akja gül. Akja owlak. Akja köýnek. 2. Adam ady. \n\t‣ Akja jüýje bolmak esassyz ýere özüňi ak, günäsiz edip görkezmek. \n\n\n AKJA [a:kja] II, at. 1. ýerli g. Pul. 2. kön.s. Kümüş pul. Geçenden otuz üç akja alurdy, geçmeýenden döge- döge kyrk akja alurdy (“Kitaby dedem Gorkut”). akjarma [a:kjarma], iş ady. Akjarmak ýagdaýy. akjarmak [a:kjarmak], işl. 1. Ak öwsüp göze ilmek, ak reňki saýlanyp durmak. Onuň guzyňky ýaly hatara deň dişleri akjaryp göründi (B. Kerbabaýew). 2. Ak bolmak, agarmak; solmak. Penjek günden ýaňa akjarypdyr. akjarmaklyk [a:kjarmaklyk], iş ady. Akjarmak ýagdaýy. akjartmak [a:kjartmak], işl. 1. Ak edip görkezmek, akdygyny görkezjek bolmak. Ol işini akjartdy. 2. göç.m. Gaharlanyp gözüň agyny köpeltmek. Görogly üzeňňä galyp, gözüni akjartdy (“Görogly”). akjarybermek [a:kjaryvermek], işl. Akjaryp ugramak. akjaryş [a:kjaryş], iş ady. Akjarmak ýagdaýy. akjasüňk [a:kjasüňk], at, ser. Aksüňk. akjyk [a:kjyk], syp., ser. Akjymak. Gyzyň akjyk alkymy Begenji gozgalaňa saldy (B. Kerbabaýew). akjymak [a:kjymak], syp. 1. Aga ýakyn, aksowult, akjyk, agrak. 2. Solak, doly boýag, reňk almadyk, bolmaly reňkinden pes, reňki dok düşmän, ak öwüsýän. Alan ýaşyl mataň birhili akjymak görünýär. akkordeon [akkardyýo:n], at. Ýarym äheňli sesleri çykarmak üçin enjamlaşdyrylan we sag el bilen çalmak üçin fortepýanonyňka kybapdaş klawişli saz guraly. akkordeonçy [akkardyýo:nçy], at. Akkordeon çalýan sazanda. aklabermek [a:kla:vermek], işl. Aklamaga başlamak; aklamagy dowam etdirmek. aklama [a:klama], iş ady. 1. Aklamak ýagdaýy. 2. Keşde, haly işlerinde ak ýüp, ýüplük, sapak bilen ýerine ýetirilýän işler. aklamak [a:klamak], işl. 1. Ak etmek, ak reňk bilen örtmek, agartmak. 2. Bir işiň dogrudygyny delillendirmek, deliller üsti bilen mamla etmek. 3. Nagşyň ak sapak bilen etmeli ýerlerini gutarmak, ak nagyşlary etmek. 4. Pagtanyň diňe açylanyny ýygmak. Her gün açylanyny her günde akla, Ýyg, isrip bolmasyn çigit ýalysy (G. Seýitliýew). 5. hukuk. Jenaýatkäriň bigünädigini delillendirip subut etmek. aklamaklyk [a:klamaklyk], iş ady. Aklamak ýagdaýy. aklanmak [a:klanmak], işl. 1. Ak reňk bilen örtülmek, ak edilmek. Tamyň daşy aklanyp gutardy. 2. Deliller arkaly biriniň günäsizligi subut edilmek. 3. hukuk. Işi kazyýetde seredileniň günäsizdigi tassyk bolmak. aklaň [a:klaň], at. Selinden başga ot-çöp gögermeýän uly çäge depesi, ak alaň. aklaňlyk [a:klaňlyk], at. Ak alaňlaryň köp ýeri. aklar [a:klar], at, köpl., küşt. Ak mallar. Aklaryň perzisi oňat ýerde otyr. aklaşdyrmak [a:klaşdyrmak], işl. 1. Bir ýanyndan aklap çykmak, ak reňke öwrüşdirmek. Kümelere çenli aklaşdyryp çykdy. 2. göç.m. Bir ýan ujundan aklap çykmak, günäsizdigini subut edişdirmek, ýazyksyz hasaplaşdyrmak. Aklawçy olary aklaşdyrdy. 3. göç.m. Ak sapak bilen edilmeli nagyşlary edişdirmek. Ol tahýany aklaşdyryp otyrdy. aklaşmak [a:klaşmak], işl. Aklamaga kömekleşmek; birnäçe bolup bile aklamak. Men oňa kürte aklaşdym. Iki keş pagtam galdy, şony aklaşaý! aklatmak [a:klatmak], işl. 1. Aklamak işini başga birine etdirmek. Ony ökde aklawça aklatdylar. 2. Aklamaga sebäp bolmak. 3. Aklamaga mümkinçilik bermek. aklawçy [a:klowçy], at, hukuk. Kazyýet işinde günä bildirilýäni aklaýan hukukçy; günä bildirilýäni kanun boýunça goraýjy, adwokat. aklawçylyk [a:klowçuluk], at, hukuk. Aklawçynyň kesp-käri, adwokatlyk. aklaýyş [a:klaýyş], iş ady. Aklamak ýagdaýy. akly-garaly [a:kly-ğaraly], syp. Ak hem gara gatyşykly, ak-gara reňkli, ak-gara gatyşyk. Ýazyň ilki başynda olaryň öýleriniň töwereklerinde akly-garaly guzujyklar göründi (B. Kerbabaýew). akly-gyzylly [a:kly-ğyzylly], syp. Ak we gyzyl gatyşykly, ak-gyzyl reňkli, ak-gyzyl gatyşyk. Kejebäniň töwereginde akly-gyzylly atgulaklar galgaýardy (B. Gulow). aklyk [a:klyk] I, 1. at. Ak reňkli bolmaklyk. Jaýlaryň aklygy gözüňi gamaşdyrýar. 2. Päklik, arassalyk; günäsizlik. 3. göç.m. Oňatlyk, gowulyk, ýagşylyk. Menden aklyk tamasyny etme. \n\t‣ Aklyk haty nähak tutulan adamyň aklanandygy hakynda habardar ediş haty. Aklyk hatym gelse gerek (Kerim Garaja). \n\n\n AKLYK [a:klyk] II, at. Eden hyzmaty üçin molla, tebibe berilýän hak. \n\t‣ Aklygyňy almak sag bolsuna, minnetdarlyga derek käýinç, igenç, teýeneli söz eşitmek, ýagşylygyňa ýamanlyk edilmek; almytyňy almak, ýüzüňi aldyrmak. Kyrk ýyl çopançylyk edip, sizden alan aklygym şu boldumy? (A. Gowşudow). El aklygy çeken zähmeti üçin (tebibiň, lukmanyň, mollanyň we başg.) eline berilýän aklyk, hak, sowgat. akma iş ady. Akmak ýagdaýy. akmak I, işl. 1. Bir ýana akyp barmak, guýulmak; syrykmak, dammak. Suw akar – daş galar (Nakyl). Sil bolar, agdarlyp akar bulaklar, Çille dolup, garlar gyşdan aýrylsa (Magtymguly). 2. göç.m. Öte bişmek. Gawunlar bişmeg-ä däl, akypdyram. \n\n\n AKMAK II, syp. Akyly gysga, özüni alyp barşy paýhassyz, akylsyz, samsyk, ýeňilkelle, kemakyl. Akmak özün akyl diýr, Tentek özün sag saýar (Magtymguly). akmakçylyk at, ser. Akmaklyk 2. Edip ýören bu akmakçylyk işlerine we özüniň yrymçy aýalynyň howsala düşüşine Goçmyrat diňe güldi (A. Gowşudow). akmaklaç syp. Akyly gysgarak, akmagrak, ýeňilkelleräk, samsyklaç. Ol özüni ýeser hasap etse-de akmaklaçdy (B. Kerbabaýew). akmaklyk I, iş ady. Akmak ýagdaýy. \n\n\n AKMAKLYK II, at. Akyly gysgalyk, samsyklyk, akylsyzlyk, ýeňilkellelik. Ýaman işdir öz nebsiňi besleseň, Akmaklykdyr özüň ýagşy toslasaň (Magtymguly). akmanat [a:kmanat], at, zergärç.s. Zenan eginbaşlarynyň ýakasynyň, jübüleriniň töweregine, etegine, ýeňiniň agzyna dakylýan, saçbagylaryna düzülýän gulply kümüş gyran. Onuň akmanat ady ýerliginiň ak kümüşdendigi bilen baglanyşyklydyr. akmaňyz [a:kmaňyz] I, syp. Doly kemala gelmedik, şaty görmedik, tejribesiz, ýaş, gögele. Ol entek akmaňyz oglandy. \n\n\n AKMAŇYZ [a:kmaňyz] II, at. Gawunyň bir görnüşi. akmaýa [a:kma:ýa], at. 1. Bugra bilen arwanadan bolan düýe. Akmaýa aldyrsa elden köşegin, Bagryn bozup bozlamaýyn bolarmy?(Magtymguly). Aýjemalym akmaýanyň üstünde, Bir keniz başyny çekdi- de gitdi (Kemine). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Akmaýanyň ýoly (süýdi) gijesine asmanda görünýän, örän köp öçügsi ýyldyzlardan ybarat, uzap gidýän ýagty zolak. Asmandaky ýyldyzlar akmaýanyň ýoluny ýadyňa salýardy. akmazlyk iş ady. Akyp durmazlyk, akyp gitmezlik, akyp gelmezlik. aknabat [a:knava:t], at. 1. Süýri, torsuz, daş ýüzi dilim-dilim görnüşli, ýuka paçakly gawun. 2. Gyza dakylýan at. aknäzik [a:knä:zik], at. 1. Süýri, dykyz, ýylmanak ak paçakly gawunyň bir görnüşi. 2. Gyza dakylýan at. akpamyk [a:kpa:myk], at, ösüml.d. 1. Ýumşak baldakly, gol ýaýradyp ösýän haşal ot. 2. Gyza dakylýan at. akrap [akyra:p], at. 1. asman j. Içýan ýyldyzlar toparyndan bolan ýyldyz. Şems diýerler, Kamar diýerler, Akrap diýerler, Mizan diýerler, Kowus diýerler, Aftap burçundan dogarlar (Mollanepes). 2. Güne esaslanyp ýöredilýän şemsi ýyl hasabynyň 8-nji aýynyň ady, milady senesiniň 22-nji oktýabryndan 21- nji noýabr aralygyna laýyk gelýän aýyň ady; güýzüň ahyry. Akrapda urmadygymy, ahyretde-de urmaryn (Nakyl). Ýüpden boşan däli ýaly, Akrap girdi külbejigme. Akrap ogşan ýaňaklary, Çygly gül dek buldurap dur (K. Gurbannepesow). Akrabyň öň ýany, güýzüň günüdi, Howaň çigregi bar, ýagypdy ýagşam (M. Seýidow). 3. Düýäniň owsaryna dakylýan dört dişlije demir. aksakgal [a:ksakgal], 1. syp. Sakgalyna ak giren, sakgaly agaran (adam hakynda). Çagalyk yzyň galan ýerlerinde aksakgal çagyňda myhman bolmak juda täsin (B. Hudaýnazarow). 2. at. Bir obanyň, tire- taýpanyň we ş.m. ýaşulusy, kethudasy, geňeşdary, baştutany. Beg, töre, aksakgal ýurduň eýesi, Küren tutar gözel ili türkmeniň (Magtymguly). aksakgallyk [a:ksakgallyk], at. Aksakgal bolmak ýagdaýy, kethudalyk, ýaşululyk, baştutanlyk. aksaply [a:ksaply], at. Ýanpyçakdan ulurak edilip, demir ussalar tarapyndan tygy ýokary hilli polatdan ýasalýan sowuk ýarag. aksowult [a:ksowult], syp. Agymtyl reňkde bolan, agrak. ...Aksowult bulutlar ýokary galyp, onuň açylan ebşit ýaly bolup duran aşak eteginde çogsuz ýaz güni tukat äleme seretdi (A. Gowşudow). aksuw [a:ksuw], at. 1. Halylara, eňsä salynýan içi dürlüli gyra nagşy. 2. Ahal welaýatynda bir oba. 3. Gözbaşyny Köpetdagdan alýan bir çaý. aksüňk [a:ksüňk], at. 1. Oglanlaryň agşamlaryna iki tarap bolup, ownuk malyň injik süňküni zyňyp oýnaýan oýny. 2. Aksüňk oýnalýan süňk. aksüýek [a:ksüýök], at, ser. Aksüňk. aksüýt [a:ksüýt], at, ösüml.d. Sapagynyň düýbi çala torly, reňki gögräk ir bişýän etlek gawunyň bir görnüşi. akşekerek [a:kşekerek], at. 1. Salkymdaky üzümleri ownugrak, gijräk bişýän ak üzümiň bir görnüşi. 2. Şol üzümiň örän süýji miwesi. Gelinbarmak, akşekerek, Halylymy, haýsy gerek (K. Taňrygulyýew). aktiken [a:ktiken], at, ösüml.d. Dag etegindäki düzlüklerde, şor ýerlerde bitýän, boýy 1-2 metre ýetýän, düýedabanlar maşgalasyndan bolan gyrymsy agaç. aktýor [aktyýo:r], at. Teatrlarda goýulýan oýunlarda rollary ýerine ýetiriji. akustika [aku:stika], at. fiz. Fizikanyň sesi öwrenýän bölümi. akustiki [akustiki], syp. Akustika degişli bolan, akustika mahsus. aky [a:ky], at, ýerli g. 1. Uýalaryň ulusynyň kiçisine ýüzlenip aýdýan sözi. 2. Oglana hem gyza dakylýan at. akybermek [akyvermek], işl. Akyp başlamak, akyp ugramak. akybet [a:kyvet], at, k. d. Ahyr, soň, yz, netije. Akybet hijran otyga barçanyň bagry kebap (Şeýdaýy). akyda [aky:da], at, k. d. 1. Ynanç, pikir. Akydaňy aryg tut (Şeýdaýy). 2. Dini düşünjäniň esaslary. akydyşdyrmak işl. 1. Bir ýanyndan akydyp çykmak. 2. Bolşuna görä akytmak. akydyşmak işl. 1. Akytmaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup suw akytmak. Ýaş ýigitler nahar berilmeginiň öň ýanynda myhmanlaryň eline suw akydyşyp durdular. akyl at. 1. Adamyň aň ýetiriş we pikirleniş başarnygy, ukyby, paýhas, pähim. Adam beýleki mahluklardan akylynyň barlygy bilen tapawutlanýar. \n\t‣ Akyla getirmek gözüniň oduny almak, jeza berip, tertibe getirmek. Akyla sygmazlyk pikiriňe geler ýaly zat däl, sülä gelmeýän. Akyl bermek (öwretmek) öwüt-nesihat bermek, düzgün-tertip öwretmek, nesihat etmek. Akyl etmek dogry etmek, etmelisini bilmek, oňarmak. Akyly çaşmak akyly-huşy dargamak, paýhaslanyp bilmezlik. Magtymguly, akly çaşan, Gözläp gidermi gardaşyn (Magtymguly). Akyly çatmak ser. Akyly ýetmek. Akyly durlanmak paýhaslanmak, pähimlenmek. Birden Aşyrmädiň akyly durlanyp giden ýaly boldy (B. Seýtäkow). Akyly gelip- gitmeliräk akyly kem, samsyk. Akyly goýalyşmak akyl taýdan kemala gelip ugramak, goýazylanmak, paýhaslanmak. Aý, ejesi, entek howlukmaly-da, ýigrimi bäş-otuz ýaşa barsyn, belki, oňa çenli özüni tijäp, akyly goýalyşar (A. Durdyýew). Akyly gözünde etmeli- etmesiz zady, işi bilip duran; birinden çekinýän, gorkýan. Onuň akyly gözündedir, gyzgyn çäýnegi ellemez. Akylyna aýlandyrmak 1) maslahat, nesihat bermek, düşündirmek, dogry ýola salmak. 2) temmi bermek, çäre görmek. Akylyna gelmek akyllanmak, akylly-paýhasly bolmak, etjek-goýjagyňy bilmek. Akylyndan aýrylmak ser. Akylyndan azaşmak. Dostlarym, bendäni ýaradan alla, Akyldan aýyryp, jyda etmesin (Magtymguly). Akylyndan azaşmak däli-telbe bolmak, däliremek, üýtgemek. Akylyny aldyrmak ser. Akylyny ýitirmek. Bu hemişeki Pökgen aga-ha däl, akylyny aldyran ýaly-la! (A. Gowşudow). Akylyny ýitirmek sähne bolmak, paýhasy gitmek, pähimsizlenmek, akylyny aldyrmak. Beýik pikre galdym, aklym ýitirdim, Tirik erken, öli bolup galyp men (Magtymguly). Akylyň kesmek paýhas etmek, akyl ýetirmek, mana düşünmek. Kösse aklyň bu jahanyň ýörişin, Ygtybar etmegil dünýä duruşyn (Magtymguly). Akylyň öýi (öýjügi) örän akylly, düşbi. Seň özüň akylyň öýjügisiň-le! (B.Kerbabaýew). Akyly ýerinde akyly bar, bir zadyň öňüni-soňuny seljerýän, oýlanyşykly hereket edýän, samsyk däl. Akyly ýerinde bolan adam beýle iş eder öýdemok. Akyly ýetmek bir zadyň öňüni-soňuny ölçerip, netije çykarmagy başarmak, göz ýetirip bilmek, düşünmek. Akyl ýetirmek doly düşünmek, paýhaslanmak. \n\n\n AKYL [a:kyl], syp., k. d. Akylly. Akylyň sözüne köňül söýüner, Akmagyň işine zehin käýiner (Magtymguly). Akyl özün akmak biler, Akmak özün akyl tutar (Kätibi). akyldar [akylla:r], syp. Parasatly, bilimli, sowatly, aryf. Akyldar şahyr Magtymguly. akyldaş [akyllaş], syp. Akyl taýdan deň, deň pähimli. Iki sany adamyň akyldaş bolup, ömürboýy ýaşamagyny, döwrümize laýyk durmuş gurap, nesil öndürmegini şol mesele çözýär (A. Gowşudow). akyl-huş [akyl-hu:ş], at. Paýhas, pähim, ýat. Akyl-huşuň terk edip sen, Sözle, balam, bala meňzäp! (Andalyp). Akyl-huşum sen aldyň, eý, aýa meňzeş gelin (Kemine). akyllandyrmak [akyllannyrmak], işl. Akylyna getirmek. Ony akyllandyrmak gerek. akyllanmak işl. Akylly bolmak, akyl- paýhasyň goýalmak, akylyňa gelmek. akyllanmaklyk iş ady. Akyllanmak ýagdaýy. akyllanmazlyk iş ady. Akylyna aýlanmazlyk, akyl gelmezlik. akyllanybermek [akyllanyvermek], işl. Akyllanyp ugramak. akyllaşmak işl., gepl.d. Geňeşmek, maslahatlaşmak, özara ölçäp-biçmek. akylly syp. 1. Pähimli, paýhasly, aňly- düşünjeli. Obamyzda akylly, hemme zadyň ýagdaýyny bilýär diýilýän adamyň ýanyna bardym (N. Saryhanow). Hem – okumyşsyň, Hem akyllysyň – Ýöne weli dälsiň Ilden akylly (K. Gurbannepesow). 2. gepl.d. Uly erkek adam gyz maşgala, ýaş oglana, çaga ýüzlenip bir zat aýtjak bolanda aýdylýan sypaýyçylykly söz. akylly-başly [akylly-vaşly], syp. Akylly hereket edýän, akyla gulluk edýän, aňly-düşünjeli, pikirlenip hereket edýän, paýhasly. akyllylyk at. Pähimlilik, paýhaslylyk, aňly- düşünjelilik. akyllyrak [akyllyra:k], syp. Akyly köpräk, aňly-düşünjeliräk, beýlekilere, öňküsine görä akylly. Indi beri akyllyrak boljak bol! akylsyz syp. Akyly ýok, akmak, samsyk, kemakyl. Akylsyz näkes bolmasyn, Sadadan bolsun türkana (Magtymguly). akylsyzlyk at. Akyly ýokluk, samsyklyk, akmaklyk, nadanlyk. Beýle akylsyzlyk etmeli däl ekeniň. akylsyzrak [akylsyzyra:k], syp. Alasamsygrak, akyly azrak. akym at. 1. Suwuň, howanyň we ş.m. akýan ugry, gidýän tarapy. Suwuň güýçli akymy söwüdiň köklerini ýalaňaçlady (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Syýasatda, edebiýatda we ş.m. belli bir pikire, akyla gulluk edýän ugur, ýörelge. akyr-ukur at. Köne-sana goş-golam, döwük- ýenjik zatlar. Çöp kümäniň içi akyr-ukurdan doludy. akyş iş ady. Akyp biliş derejesi, ýagdaýy. Suwuň akyşy haýal. akyşmak işl. Akyp ýatmak (her ýerden akýan suwlar hakynda). Her ýanda akyşyp, aýdym aýtdy suw (R. Seýidow). akytdyrmak işl. Akytmak işini başga birine etdirmek. Myhmanlaryň eline suw akytdyryp çykdy. akytma iş ady. Akytmak ýagdaýy. akytmak işl. Biriniň elini, ýüzüni ýuwdurmak üçin kündükden we ş.m. gapdan suw guýmak. akytmaklyk iş ady. Akytmak ýagdaýy. akyzmak işl., kön.s. Akdyrmak, dökmek. Akyzdylar ganyny, çykardylar janyny, bilmediler halyny, turdular haýran galyp (Hoja Ahmet Ýasawy). Müjgäniň hanjary akyzdy ganym (Kemine). akýal [a:kýa:l], syp. 1. Esasan, ýaly, guýrugy ak, çypar reňkli (at hakynda). Onuň baýtaly akýal, gözleri çakan, guýrugy bolsa, şowady (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Saç-sakgaly agaran adam, garran adam. 3. göç.m. Päli-niýeti erbet, köpbilmiş aýala aýdylýan paýyş söz. akýüp [a:kýüp], at. Elde kakylyp nagyşlanan we tärimiň daşyndan berklik we owadanlyk üçin aýlanýan ýörite ýüp. akýüwrük [a:kýüwrük], at. Suwa gaýnadylan tüwiniň üstüne gatyk guýlup taýynlanýan ýeňil nahar. al [a:l] I, syp. Açyk gyzyl, gyzylyň bir öwüşgini. Ýaňagyň reňki al, uçmah gülüdir (Nesimi). Gyzyl diýsem gyzyl, al diýsem al sen (Magtymguly). Söwdügim, gül özün para eýlemiş, Reşk ediban ýaňaklaryň alyna (Seýdi). Otlar örer, dyza ýeter, mal doýar, Gelinleri ýaşyl geýer, al geýer (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Al petinden almak biriniň ýüzüni almak, dalamak. \n\n\n AL [a:l] II, at, kön.s. Arwah, eýe, jyn. Jynmu sen, ýa almu sen, Janyma ajalmu sen (Zelili). \n\t‣ Al kakmak (çalmak) arwah, jyn täsir etmek, saňsar, telbe ýaly bolmak. \n\n\n AL [a:l] III, at, lukmanç. 1. Iýmit çalşygynyň bozulmagy netijesinde adamyň bedeninde emele gelýän deri keseli, pis. 2. Belli bir kesel sebäpli, bedenden ganyň köp gitmegi bilen aýal maşgalany huşuny ýitirmek derejesine ýetirýän dert. Al bolmak. \n\t‣ Al açmak al keseli bilen kesellemek. Al ýanamak ganyň köp gitmek \n\n\nAL [a:l] IV, at. Hile, mekirlik, aldaw, sap, sapalak. Çoh saýýatlar aldanarlar alyna, Köňlüm talwas eýlär goşa halyna (“Saýatly – Hemra”). Bu dünýäniň köp ekendir allary, Başa saldyk niçe külpet hallary (Seýdi). Syndyryp bilmedi duşman erkiňi, Gabaw bilen, hile bilen. al bilen (A. Kowusow). \n\t‣ Al salmak aldamak, aldaw toruny gurmak, çoçgara çolaşdyrmak. ala [ala:], syp. Ýaramaz, bet häsiýeti çak edilişinden hem ýokary, pislikde hiç kim öňüne geçmeýän, barypýatan pis (köplenç, aýallar hakynda we aýallaryň arasynda ulanylýan söz). Gyzyň enesiniň aladygyny öňem çalarak bilýärdik weli, edil beýledir öýtmändik. \n\n\n ALA [a:la] I, syp. 1. Iki hem şondan köp garyşyk reňkli. Ala köýnek. 2. Bir sydyrgyn bolmadyk, birmeňzeş däl, gyradeň däl. Üsti ala garly daglar. \n\t‣ Ala daňdan daň atyp başlan wagty, gara daňdan. Ala düşmek 1) reňki, boýagy gyradeň almazlyk. Matanyň reňki ala düşüpdir. 2) bir sydyrgyn, tekiz ýerleşmezlik. Tohum ala düşüpdir. Ala garaňky ser. Alağaraňky. Ala garaňkyda obanyň bir çetinden girdim. Ala sakgal ala sakgally adam. Ala sakgal sowala jogap gaýtarman, dilegini dowam etdi (B. Kerbabaýew). Ala tutmak her bir ýagdaýda birini beýleki adamdan ileri tutmak, deň tutmazlyk. Onuň işgärlerini ala tutanyny gören ýok. Ala uruş biri-biri bilen gyr-tutuş, gyk-bak. Ala ýabylyň oýnuny başyna salmak batyrgaý hereket edip, garşydaşlaryna göz görkezmek. \n\n\n ALA [a:la] II, at. Çäge gatyşykly takyr. alabag [a:lava:ğ], at. Ak, gara ýüňden egrilip, bükdürilip ýa-da örülip edilen ýüp. Sallançagyň alabagyny ýaşy gaýdyşan aýal çekip otyrdy. alabahar [a:lavahar], at. Baharyň ilki başy, gyşdan ýaza geçilýän döwür, ýaz paslynyň başlanýan wagty. Ýakymly howasy alabaharyň ysyny getirýärdi. alabasgy [a:lavasğy], syp. Bir zadyň täsiri bilen döreýän başagaýlyk, aljyraňňylyk, basa-baslyk. alabeder [a:laveder], syp. Dürli-dümen reňkli, dürli reňklerden ybarat, ala. Alabeder mata. ala-böle [a:la-vö:lö], hal. Aýratyn-da, diňe. Şu ýerde bir waka ala-böle ýadymda galypdyr (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Ala-bölesinden saklasyn! "kynçylyk diňe biriniň başyna düşmesin, oňa ýeke-täk biri uçramasyn" diýen manyda ulanylýan dileg sözi. Il bilen gelen toý-da baýram. Allajan ala-bölesinden saklasyn! alaç [ala:ç], at. 1. Bir zady, işi amala aşyrmakda, ýerine ýetirmekde çykalga, çäre. Agsagyň elinden alsaň agajyn, Ýaman derde düşer, tapmaz alajyn (Magtymguly). 2. Ýagdaý, mümkinçilik. Bize onuň aýdylanlary bilen razylaşmakdan başga alaç galmady (T. Gurbanow). alaça [a:laça], at. 1. Tarada dokalan gyrasaryly nah mata. Gyzyl alaça. Ýaşyl alaça. Ol alaça dokap otyrdy. 2. Alaça matasyndan tikilen aýal köýnegi. Ol egnine alaça geýse-de gelşerdi. alaçaly [a:laçaly] I, syp. 1. Alaça matasy bolan. 2. Egninde alaça köýnegi bolan, alaça geýen. Egni alaçaly aýallar. \n\n\n ALAÇALY [a:laçaly] II alaçaly ýag toşap bilen guýruk ýagy garyşdyrylan ýag. Alaçaly ýag ýaly garyşmak tiz öwrenişip gitmek, köpçülige, maşgala goşulyp gitmek. Ol daýhanlar bilen edil alaçaly ýag ýaly garyşar ötägider. alaçsyz [ala:şsyz], syp. Çäresiz, çykalgasyz, bialaç. \n\t‣Alaçsyz ýolda galmak çykalgasyz galmak, näme etjegiňi bilmezlik. alaçsyzlyk [ala:şsyzlyk], at. Çäresizlik, çykalgasyzlyk, bialaçlyk. Ol alaçsyzlygyndan käýinýärdi. alada at. 1. Bir zat hakynda edilýän oý, pikir, ünji, iňkis, gam. "Malyň görki agzynda" diýlişi ýaly, ot- iými näçe köp taýýarlasaň, şonça-da aladaň az bolar (“Türkmenistan”). 2. Bir zadyň ugrunda edilýän iş, tagalla. Bereketli ýere umytly garan kärendeçi şeýdibem öz aladasynyň ýerine düşendigine ilkinji bolup guwandy (“Türkmenistan”). aladaçy syp. Ünji edegen, gam çekiji, alada edýän. Ol aladaçy adamdyr. aladaçyl syp., ser. Aladaçy. Käbir adamlar diýseň aladaçyl bolýarlar. aladaçylrak [aladaçylyra:k], syp. Azda- kände aladaçyl. aladaçyrak [aladaçyra:k], syp. Az-kem aladaçy. alada-derdeser at, ser. Alada 1. aladalandyrmak [aladalannyrmak], işl. Haýsydyr bir zat ýa-da biri hakynda alada etmäge mejbur etmek, alada goýmak. aladalanma iş ady. Aladalanmak ýagdaýy. aladalanmak işl. Alada etmek, alada galmak, iňkislenmek, ünji edinmek. Onuň ömründe beýle aladalanan ýeri ýokdy. aladalanmaklyk iş ady. Aladalanmak ýagdaýy. aladalanmazlyk iş ady. Alada etmezlik; aladasyny etmezlik. aladalanybermek [aladalanyvermek], işl. Aladalanyp başlamak; bir işiň aladasy bilen bolubermek. aladalanyş iş ady. Aladalanmak ýagdaýy. aladaly syp. Aladasy köp, iňkisli, ünjüli, bir zadyň gamy, oýy, pikiri bilen gümra. Ol mydama aladaly. aladalylyk at. Iňkislilik, ünjülilik, oý- pikirlilik, alada bilen gurşalan ýagdaýda bolmaklyk, aladasy barlyk, aladasyz dällik. aladalyrak [aladalyra:k], syp. Azda-kände aladasy bolan, birneme aladaly. aladaňdan [a:ladaňda:n], hal. Gara daňdan, çala daň atyp başlan wagty, daň agaryp ugran mahaly. Çagalyk ýyllarym bir ýola görlen, Aladaňdandaky düýşe meňzeşdir (A. Agabaýew). aladasyz syp. Hiç zadyň aladasyny etmeýän, gaýgysyz-gamsyz, ünjüsiz, iňkisi bolmadyk, aladasy ýok. Aladasyz çagalyk. aladasyzlyk at. Aladasy ýokluk, aladaly dällik, gaýgysyz-gamsyzlyk, gaýgysyzlyk, ünjüsizlik, iňkissizlik. Aladasyzlyk bir gowy zat. aladasyzrak [aladasyzyra:k], syp. Aladasy azrak, aladasy ýograk. alagaraňky [a:lağaraňky], syp., at. Daň atmazynyň öň ýanlary, töweregiň çala agaryp ugran wagty; iňrik garalýan uçurlaryndaky wagt, ne ýagty, ne garaňky. Daňdanyň alagaraňkysynda ukudan oýandyk. Otagyň içi alagaraňkydy. alagaraňkylyk [a:lağaraňkylyk], at. Ne ýagty, ne garaňky wagt, alagaraňky wagt. Agşamyň alagaraňkylygynda onuň keşbi saýgartmaýardy. alagaraňkyrak [a:lağaraňkyra:k], syp., hal. Alagaraňka ýakynrak. alagalmagal [a:lağalmağal], at. Dürli seslerden ybarat bolan galmagal, gopgun, goh, gykylyk. Motor dünýäni alagalmagal edip, bir salymyň içinde merkezden saýlandy (T. Gurbanow). alagaýyş [a:lağaýyş], at. Uzyn zolak gaýşyň ýüzüne altyn-kümüş, şaý-sep düzülip berkidilen at esbaby. Ýaraşar altyn şaý, alagaýyşy, Bedew bardyr, haýp, juluna degmez (Misgingylyç). 2. Keçä we beýleki käbir el işlerine, atyň göwüsbendiniň ýüzündäki kümüş nagyşlara meňzedilip salynýan nagyş. alagopgun [a:lağopgun], at, ser. Alagalmagal. alagowur [a:lağowur], at. Şagalaňly edilýän gürrüňden çykýan şowhun, galmagal, zenzele. alagowurdak [a:lağowurdok], at. 1. Ýagsyzrak gowurma. 2. Ak we gara ýüplerden, sapaklardan gezekleşdirilip basmada salynýan nagyş. alagowurdy [a:lağowurdy], at, ser. Alagowur. alagüpürdi [a:lağüpürdü], at. 1. Tertipli- tertipsiz ýagdaýda köp sanly aýakdan çykýan ses, başly-barat güpürdi. 2. göç.m. Gowga, dawa, galmagal, jenjel. alagykylyk [a:lağy:kylyk], at, ser. Alagalmagal. Bir topar oglan alagykylyk bolup, top oýnaýardy. alahasyrdy [a:lahasyrdy], at. Howsalaly güpürdi, başly-barat tapyrdy, tertipsiz güpür-tapyr. Daşy gabalan ýerkümäniň töweregi eýýäm alahasyrdydy (A. Geldiýew). alahekik [a:laheki:k], at, haýwanat d. Guýrugy uzyn, reňki ala, gargalar maşgalasyndan bolan guş. alahöwren [a:lahöwrön], at, haýwanat d. Boýnundan tä guýrugyna çenli arkasy tegmil-tegmil, ala reňkli zäherli ýylan. alaja [a:laja] I, syp. Ala reňkli (gabarasy, göwresi kiçijik zatlar hakynda). Alaja top. Alaja pişik. \n\n\n ALAJA [a:laja] II, at. 1. Akly-garaly sapaklardan örülen ýa-da işilen sapak, bag. Ol boýnuna alaja dakypdyr. 2. Halynyň gyrasyna ak bilen gara ýüp gezekleşdirilip çitilip edilýän akly-garaly çyzmyk nagyş. alajabars [a:lajavars], at, haýwanat d. Sargylt- çypar reňkli bedeninde köp sanly garaja tegmiller bolan, tüýi gysga, guýrugynyň ujy, garny we tumşugy ak, pişikler maşgalasyna degişli ýyrtyjy. alajagözen [a:lajağözön], at, haýwanat d. Pişikden kiçiräk, ýalmanpisint, ala reňkli, ýakymsyz ysly haýwan. alajaguzy [a:lajağuzy], at. Hala salynýan iki tarapy diş-diş, üçburçluk şekilli nagyş. alaja-mulaja [a:laja-mu:lojo], syp. ser. Ala - mula. Öňüňden alaja-mulaja pişik çyksa gorkjakmy, gorkjak däl? (Halk döredijiliginden). alajaýylan [a:lajaýyla:n], at. haýwanat d. Kellesiniň üsti we bedeniniň reňki gara ýa-da garamtyl- goňur, alkymy, bedeniniň aşagy ak ýa-da sargylt, suw ýylanlar maşgalasyna degişli süýreniji. alaka at. Syçandan ulurak, mele reňkli gemriji ýabany haýwan. alakjabermek [alakja:vermek], işl. Alakjap başlamak, alakjamagy dowam etmek. alakjama iş ady. Alakjamak ýagdaýy. alakjamak işl. Ýetişiksiz ýagdaýda bolmak, iki baka selpemek; howlukmaç, alňasak hereket etmek. Aç alakjap gezen gurtlar guwanar, Çölde ýaban galan har sesin aňsa (Zelili). alakjamaklyk iş ady. Alakjamak ýagdaýy. alakjaşmak işl. Köpçülikleýin alakjamak. alakjatdyrmak işl. Alakjar ýaly etmek. Men ony bir salym alakjatdyraýyn. alakjatmak işl. Ýetişiksiz ýagdaýa salmak, selpetmek, köp gezdirmek, ykdyrmak. Çagany oňa- muňa alakjadyp ýörmäň. alakjaýyş iş ady. Alakjamak ýagdaýy. alalama [a:lalama], iş ady. Alalamak ýagdaýy. alalamak [a:lalamak], işl. Birine bir zat bereniňde, sylaglanyňda, haýsydyr bir gowy zat bilen adyny tutanyňda we ş.m. ýagdaýlarda öz islegiňe görä saýlap bermek, birini goýup, beýlekisine bermek, deň tutmazlyk. Ol hezzet-hormat edende uly diýmän, kiçi diýmän, wezipeli diýmän, wezipesiz diýmän, deň tutardy, adamy alalamagy halamazdy. alalyk [a:lalyk] I, at. 1. Ala reňkde bolmaklyk, dürli reňkden ybaratlyk, ala ýagdaýyndalyk. 2. göç.m. Agzybir dällik, terslik, oňşuksyzlyk. Araňyza alalyk aralaşmasyn. \n\n\n ALALYK [a:lalyk] II, at. Çäge gatyşykly takyrlyk. alaman at, taryh. Olja, ýesir almak, maksady bilen edilýän çozuş, talaň. Galanlary bolsa ýow güni, alaman güni ýygnanýarlar (“Görogly”). Alamana – ýaby, ýaryşa – eşek, Toýa münüp gitmek sygra ýaraşmaz (Zelili). alamançy at, taryh. Alamana gatnaşyjy, alamançylyk ediji. Ýol üstünde alamançy, Sowul-ha gyzlar geleýdi! (“Görogly”). alamançylyk at, taryh. Olja, ýesir almak maksady bilen edilýän çapawulçylyk, talaňçylyk. alamat [ala:mat], at. 1. Göze görünýän aýratynlyk, belgi, nyşan, bellik. Şonuň ýaly alamatlary biz köp oglanlaryň maňlaýlarynda gördük. 2. Duýduryş, aňlatma, nyşan. Sizden alan sowgadymyz her öýüň toý saçagyna agyz süýjüliginiň alamaty bolup doldy (“Nesil”). 3. göç.m. Üm arkaly edilýän yşarat, hereket, duýduryş, üm. Gözel "ýok" diýen alamat bilen başyny ýaýkady-da, ýüzüni bir gapdala sowdy. 4. göç.m. Betbagtlyk, bela, howp. Görüp ýolda ýüz müň dürli alamat, Bu gaçgak guluňyz salam getirdi (“Raý Çyny”). alamatlandyrma [ala:matlannyrma], iş ady. Alamatlandyrmak ýagdaýy. alamatlandyrmak [ala:matlannyrmak], işl. 1. Belli etmek, görkezmek, aňlatmak. Üýşen mähelläniň agramynyň aýal-gyzlar bolmagy bu toýuň gelin alynýan toý ýa-da ogul toýy däl-de, gyz çykarylýan toýdugyny alamatlandyrýardy (B. Gulow). 2. Bellik etmek, bellemek. Emin utuk sanyny eli bilen alamatlandyrýardy. alamatlandyrmaklyk [ala:matlannyr- maklyk], iş ady. Alamatlandyrmak ýagdaýy. alamatlandyryş [ala:matlannyryş], iş ady. Alamatlandyrmak ýagdaýy. alamatly [ala:matly], syp. Alamaty, nyşany, belgisi bar bolan, daşky aýratynlygy bolan. Gaýrarak gitseň, üsti çelgi alamatly depe bardyr. ala-mula [a:la-mu:lo], syp. Ala reňkli, ala reňki bolan. Ala-mula sygyr. alan-aldy [alan-ally], alan-aldy etmek öňýeten birden-ikiden alyp, bir zady dagytmak, alha-al etmek, duw-dagyn etmek. alan-aldylyk [alan-allylyk], at. Bir zady eýeçiliksiz dargatmaklyk, alha-allyk. alaň at. Gum depesi, beýiklik, belentlik. Alaňdan düşüp gelýärkäk, ýaşlaryň biri: On dördi gijäniň Aýy gözel sen! diýip, pessaý ses bilen aýdyma hiňlendi (“Türkmenistan”). alaň-açyk syp. Hiç zat bilen daşy gabsalmadyk, örtülmedik, ýalazy, ýalaňaç, açyk; çyplak. Alaň-açyk meýdan. alaň-açyklyk at. Daş-töweregi açyk, kapas bolmadyk şemally ýer. Gawun-garpyz ýaly bakja ekinleri alaň-açyklykda gowy ösýär. alaňkyrlamak işl. Işi gutaryp, ahyrlap barmak. alaňlaç syp. Alaň sypat beýik ýer. Baýram şol barmana alaňlaç bir ýeriň üstünden bardy (B. Kerbabaýew). alaňlyk at. Alaňyň köp bolan ýeri, alaňly meýdan. alaňňyrt at. haýwanat d. Gemrijiler maşgalasyna degişli alaka pisint çöl jandary. alapa at, gepl.d. 1. Azyk. Bular duluna bir bogdak un taşlap bilse, "maşgalamyň ýyllyk iýjek alapasyny aldym" diýip, arkaýynlaşýan adamlardy (A. Gowşudow). 2. Ýoň edilip alynýan zat, almalymyş diýip alynýan zat. Ah-ow, muny ýöne alapamyka diýip alyp ýatyrsyňyz-la. alarak [a:lara:k], syp. Çala ala, az-kem ala. alarlamak işl. Almaga golaýlamak, alaňkyrlamak. alarlatmak işl. Almaga golaýlatmak, aldym- berdime salmak, alaňkyrlamak. alarlyk at. Almaga ýaramlylyk. Garpyzlar öte bişip, içi düşüpdir, biriniňem alarlygy ýok. alarma [a:larma], iş ady. Alarmak ýagdaýy. alarmak [a:larmak], işl. 1. Ala bolup görünmek, alalygy bilen beýlekilerden saýlanmak. Süriniň içinde Japbaklaryň sygry alaryp görünýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Agy köpelmek, ala bolmak (göz hakynda). Tä alyp gidýänçäler, onuň alaran gözleri Wepa baka dikilip galdy (A. Gowşudow). \n\t‣ Agzy alarmak ser. Agyz. alarmaklyk [a:larmaklyk], iş ady. Alarmak ýagdaýy. alarman 1. syp. Almagy gaty gowy görýän. Onuň zatdan gözi doýmandyr, gaty alarman adam. 2. hal. Almakçy, almagy ýüregine düwen. Şol maşyny alarman boldum. alartmak [a:lartmak], işl. 1. Agyny köpeltmek, ala reňke öwürmek, ala etmek. 2. göç.m. Gahar we ş.m. zerarly gözüň agyny köpeltmek. Ol gapydan girene gözüni alardyp seretdi. al-arwah [a:l-arwah], at. Fantastik, mifologik düşünjä görä: arwah, jyn, eýe. alarybermek [a:laryvermek], işl. Alaryp ugramak. alarylmak [a:larylmak], işl. Gözüňi alartmak. Çaga alarylyp seretmäň. alarylyşmak [a:larlyşmak], işl. Biri-biriňe alarylmak. Näme alarylyşyp dursuňyz? alaryş [a:laryş], iş ady. Alarmak ýagdaýy. alaryşmak [a:laryşmak], işl., ser. Alarylyşmak. alasamsygrak [a:lasamsyğra:k], syp. Akyly gelip-gitmeliräk, çala samsygrak. alasamsyk [a:lasamsyk], syp. Akyly gelip- gitmeli, ne akylly, ne samsyk. alasamsyklyk [a:lasamsyklyk], at. Ne samsyklyk, ne akyllylyk, kemakyllyk. alasar [a:lasar], at. haýwanat d. Reňki ala guş (saryň bir görnüşi). alasarmyk [a:lasa:rmyk/a:lasarmyk], syp. 1. Oýaly-ukuly, ukudan doly açylmadyk, ynjalyksyz. Onuň göwnüne bolmasa, ol uzak gijäni alasarmyk ukuda, gara basyp geçiren ýalydy (“Edebiýat we sungat”). 2. Ne ýagty, ne garaňky, çala, açyk däl. Indi goýry gara tüssäniň towlanyp asmana galýanyny hem alasarmyk garaňkynyň içinde saýgarmak bolýardy (A. Gowşudow). 3. Bulaşyk, gümürtik, düşnüksiz. alasarmyklyk [a:lasa:rmyklyk/a:lasarmyklyk], at. 1. Oýaly-ukulylyk, uky gatyşykly halda bolmaklyk. 2. Ne ýagty, ne garaňkylyk, açyk dällik. 3. Bulaşyklyk, gümürtiklik, düşnüksizlik. Ol bu alasarmyklygyň içinde Gurtgeldä ýüzlendi (B. Seýtäkow). alas-gopas [alas-ğopos], syp., gepl.d. Aljyraňňy, howlukmaç, alňasak. Ol zatlaryny alas- gopas ýygnaşdyrdy-da, turup gitdi. alas-gopaslyk [alas-ğoposluk], at, gepl.d. Aljyraňňylyk, howlukmaçlyk, alňasaklyk. Ol alas- gopaslykda näme alyp, näme goýanyny-da bilmedi. al-asman [a:l-asma:n], at. Dik ýokary, örän ýokary, beýik, belent asman. Ýaşyl baýdak al-asmanda parlaýar. alaşa at. Tohum at bilen tohum däl baýtaldan bolan at. alaşakyrdy [a:laşakyrdy], at. Dürli zatlaryň çakyşdyrylmagyndan emele gelýän ses, düzgünsiz çykýan takyrdy, güpürdi. alatakyrdy [a:latakyrdy], at. Gaty zatlaryň gozgalmagy, süýşürilmegi, ýykylmagy ýa-da çakyşmagy, biri-birine degmegi sebäpli döreýän şakyrdy, dürli seslerden ybarat güýçli takyrdy. Üýşürilip goýlan çelekler alatakyrdy bolup gaýtdy. alatogan [a:latoğon], at. haýwanat d. Ululygy torgaý ýaly, mör-möjek iýýän ala guş. alatow [a:latow], at, dokm. 1. Tarada dokalýan käbir matalaryň gyragarasyna akly-garaly salynýan eriş. 2. Aýal köýnekligi üçin ýörite dokalýan ýüpek mata. alatozan [a:latozon], at. Durşy bilen tozan, güýçli tozan, uly tozan. Galanyň içini alatozan edip, uly gopgun turzardylar (A. Gowşudow). alaw [alow], at. Ot; ýalyn. Zelili diýr işim ahy- pygandyr, Köňlüm alawdadyr, serim dumandyr (Zelili). alawagyr [a:lawagyr], at. Oturylyşykda we ş.m.-de dürli sesleriň garyşmagyndan çykýan wagyrdyly sesler, şowhunly galmagal. alawagyrdy [a:lawagyrdy], at, ser. Alawagyr. alawakyrdy [a:lawakyrdy], at. Dürli sesler garyşyp çykýan gülki, inçeli-ýogynly gülki sesi. Alawakyrdy bolmak. ala-wakyýa [a:la-wa:kyýa:], syp., gepl.d. Şadyýan, hezil edişip, goh bolşup oturan. Olar ala- wakyýa bolşup otyrdylar. alawlabermek [alowla:vermek], işl. Ýanyp başlamak. alawlama [alowlomo], iş ady. Alawlamak ýagdaýy. alawlamak [alowlomok], işl. Ýalynlap, lowlap ýanmak. Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňkbaşy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). alawlamaklyk [alowlomokluk], iş ady. Alawlamak ýagdaýy. alawlanmak [alowlonmok], işl. Öz-özünden tutaşyp ýanmak. Taýýar ýol ýok, Ýol açmaly özümiz, Alawlansyn hyjuw atly közümiz (B. Hudaýnazarow). alawlaýyş [alowloýuş], iş ady. Alawlamak ýagdaýy. alawuz syp. Alyp-ýolup barýan, aldajy. alaýaz [a:laýa:z], syp., hal. Şatlykly, şadyýan halda; şadyýanlyk, hezillik, şähdaçyk ýagdaý. Ýigitler alaýaz bolşup aýdym aýdýardylar. alaýhyssalam [alaýhyssala:m], at, k.d. Köplenç, pygamberleriň ady tutulanda, “oňa salam bolsun” diýen manyda ulanylýan söz. alazenzele [a:lazenzele], at, ser. Alagalmagal. alban [alba:n], at, ser. Albanlar. albanlar [alba:nlar], at. Albaniýanyň esasy ilatyny düzýän halk. albasdy [a:lvassy], at. Eýe, jyn ýaly hyýaly mahluklaryň nyşany; al-arwah. albaşym [alvaşym], syp.,gepl.d. Başagaý (adam hakynda). Köwşi bilinde... Barýar albaşym, Päliň ýoldaşyň! Päliň ýoldaşyň! (K. Gurbannepesow). albaý [alvaý], at. 1. Awçy guşlara aw awlamak öwredilýän wagtynda, olary ýokaryk gondurmak üçin ulanylýan ýüzi gyzyl mataly ak keçe. Bürgüt uçup esli ýokaryk galdygy, ol her gezek elguşuny nahara çagyranda aýdýan haýt, haýtyny, gygyryp, albaýyny galgatdy (O. Ödäýew). 2. göç.m. Çakylyk, hile, aldaw. Meňzäp şuňkara, humaýa, Albaýyna gelseň näder? (Zynhary). \n\t‣ Albaý bulamak çagyrmak, ýanyňa getirmek üçin, albaýy ýokaryk galdyryp, yşarat etmek. Albaý bulap çagyrsam, Şuňkarym sen gola gel (Kemine). Söwdügim tor guşdur, özgä tutdurmaz, Her kim albaý bulap ýortsa ýetdirmez (Balgyzyl). albaýlama [alvaýlama], iş ady. Albaýlamak ýagdaýy. albaýlamak [alvaýlamak], işl. 1. Albaý bulap, aw guşuny yzyna çagyrmak. 2. göç.m. Çagyrmak, wada bermek, emendirmek, güjeňlemek. Süýji-süýji günleri albaýlaýan ejirli burgy bu gezek oýnuny çynyrgatdy (T. Gurbanow). albaýlamaklyk [alvaýlamaklyk], iş ady. Albaýlamak ýagdaýy. albaýlaýyş [alvaýlaýyş], iş ady. Albaýlamak ýagdaýy. albaýly [alvaýly], syp. Özüne çekiji, emendiriji, gyzykdyryjy. Iňňän albaýly bir habar ýaýrady. albom [albo:m], at. 1. Surat çekmek, markalary, gerbarileri saklamak we ş.m. üçin kitap görnüşinde daşlanan arassa kagyzlar. 2. Poligrafiýa usuly bilen sungat eserleriniň, suratlaryň, çyzgylaryň, fotosuratlaryň we ş.m. şekilleri ýerleşdirilip çap edilen neşiri. alça at, ösüml.d. Garala mezeşräk miweli agaç we şol agajyň sary, gyzyl reňkli togalajyk miwesi. alçagrak [alçağyra:k], syp. Azda-kände alçak. alçak syp. 1. kön.s. Pes, aşak. 2. Gepi-sözi, hereketi bilen özüne imrindirýän, degişmegi, gürleşmegi gowy görýän, göwnaçyk, gadyrly. Alçak aş iýer (Nakyl). Görmegeýdi, edenlidi, alçakdy, Gyzlary jadylan gözleri bardy (I. Nuryýew). alçaklyk at. Alçagyň gylyk-häsiýeti, gadyrlylyk, degişgenlik, göwnaçyklyk. alçaksyramak işl. Alçak bolan bolmak, alçak görünjek bolmak. alçalyk at. Alça agajynyň köp ösüp oturan ýeri. alçy at. Aşygyň at tarapy, galyp durandaky üsti oýja tarapy. Altyn aşygym, alçy gop! (Halk dö- redijiliginden). \n\t‣ Alçy mündürip, towha gondurmak başyny gözüni aýlamak, oýnamak, enter-pelegini öwürmek. Gelin-gyzlar ony oýnap, alçy mündürip, towha gondurýardylar (A. Gowşudow). Aşygy alçy gopmak edeni oňuna bolmak. Goý, meniň göwnümde arman galmasyn, Alçy gop, aşygym, alçy gop basym (I. Nu- ryýew). aldabermek [a:lla:vermek], işl. Aldap başla- mak; aldamagy dowam etdirmek. aldadybermek [a:lladyvermek], işl., gepl.d. Aldadyp başlamak; aldatmagy dowam etdirmek. aldadym-mulladym [a:lladym- mu:llodum], gepl.d. aldadym-mulladym etmek bir işi çala-çula etmek, başdan sowma ýerine ýetirmek. aldajy [allajy], syp. 1. Alyp-ýolup barýan, aldym-berdime salýan, janyňa howp salýan. Şeýle-de bolsa, olar o diýen kän harap bolmanka, bu aldajy keseliň öňi alyndy (T. Gurbanow). 2. gepl.d. Öz erkine goýmaýan, gün bermeýän (adam hakda). Ol diýýän-ä, bu bir aldajy-laýt (A. Nazarow). aldama [a:llama], iş ady. Aldamak ýagdaýy. Adamlary aldamaň bolanok. aldamak [a:llamak], işl. Birini aldawa salmak, ýalan-ýaşryk sözlemek, galplaşdyryp aýtmak. Aldamaga oglan ýagşy (Nakyl). aldamaklyk [a:llamaklyk], iş ady. Aldamak ýagdaýy. aldamazlyk [a:llamazlyk], iş ady. Aldawa salmazlyk. aldanmak [a:llanmak], işl. Özüňi aldatdyrmak. aldap-ogşap [a:lla:v-oğşa:p], hal. Her edip, hesip edip, ugruny tapyp, ýalbaryp-ýakaryp. Muny aldap-ogşap atdan düşüreli (“Görogly”). aldaşdyrmak [a:llaşdyrmak], işl. Birnäçe adamy aldap çykmak, uçdantutma aldap çykmak. Ol oturanlaryň ählisini aldaşdyryp çykdy. aldatdym-mullatdym [a:llatdym- mu:llotdum], ser. Aldadym-mulladym. aldatdyrmak [a:llatdyrmak], işl., gepl.d. Birine özüňi aldatmak derejesine ýetirtmek. aldatmak [a:llatmak], işl. 1. gepl.d. Aldamak. 2. Başga birini aldamak, aldawa salmak. aldaw [a:llow], at. Hile, ýalan söz, galp hereket, pirim, al. Emeldarlaryň aldawyna gitdi, öz giýewisini hem özi bilen aldawa düşürdi (A. Gowşudow). aldawaç [a:llowa:ç], syp. 1. Aldap ünsüňi özüne çekýän, aldamaga ökde. Ependi: – Men aldawaç taýagymy alyp geleýin – diýip gitdi (Halk döredijiligi). 2. gepl.d. Çagalar üçin alynýan dürli sowgat, zat. aldawçy [a:llowçy], at, syp. Ýalan sözleýän, aldamak bilen meşgullanýan, hakykaty ýoýýan, ýalançy. aldawçylyk [a:llowçuluk], at. Hakykaty ýoýujylyk, galp sözlülik; ýalançylyk. aldaýyş [a:llaýyş], iş ady. Aldamak ýagdaýy. Onuň aldaýşy ýaly-ha aldap bilýän ýokdur. aldygyna [allyğna], hal. Ýetişibildiginden, elinde baryny edip, irmän-arman. Yzyňdan ýetjek bolup aldygyna ylgadym. aldym-berdim [allym-merdim]: aldym- berdime salmak agyr ýagdaýa salmak, gyssaga düşürmek, sypara ýer goýmazlyk, gyssamak. Ertirki görjek azaplarynyň wehimi olary aldym-berdime saldy (B. Kerbabaýew). aldym-berdimli [allym-merdimli], syp. Çekeleşikli, heläkçilikli; güýçli, gan döküşikli. Aldym- berdimli söweş. aldymgaç [allymğaç], at. Barmaga ildirilip, atanaklaýyn geçirilip kakylýan ýüp. Aldymgaç jähekden soň çäkmeniň, çabydyň gyrasyna tutulýar. aldyrmak [allyrmak], işl. 1. Almak işini başga birine etdirmek. Çagajyk ejesine buzgaýmak aldyrdy. 2. Ýanyňdaky zadyňy ogurlatmak, gidermek. Ol jübüsindäki pullarynyň barjasyny aldyrypdyr. 3. El, aýak we ş.m. synaň haýsy hem bolsa birinden mahrum bolmak. Uruşda aýagyny aldyrdy. \n\t‣ Aldyrany bar ýaly örän gyssagly, alňasak, howlukmaç, elem-tas, etek alty, ýeň ýedi. Bir adam aldyrany bar ýaly bolup içerik girdi. Eginlekden garynlak, semizliginiň derdinden gözleri çala çyzylyp duran bir adam, aldyrany bar ýaly bolup girdi-de, haşlap aýak çekdi (G. Gurbansähedow). Aldyryp ugramak üstünden düşmek, köteklemek, käýemek. Özüňi aldyrmak biriniň göwnünden turmak, adamlara ýarap bilmek. Akylly gelin ilki bilen gaýyn enesine özüni aldyryp ugrar. aldyrtmak [allyrtmak], işl. Bir zady başga birine aldyrmak. aldyryp-ýoldurmazlyk [allyryp- ýollurmazlyk], işl. Hiç bir zadyňy eliňden gidermezlik, hiç bir zadyňa zyýan ýetirtmezlik. Aldyrman- ýoldurman, sag-aman geldiňmi, serdar? – diýip, Seýitmyrat beg onuň habaryny aldy (A.Gowşudow). al-elwan [a:l-elwa:n], syp. Gyzyl-ala, gyzyl öwüsýän, gyzyl öwüşginli; dürli reňkli. Toý gidýär, gyz-gelin al-elwan öwsüp, Ýada salýar güller açan baglygy (M. Seýidow). Al-elwan güllerden galypdyr duman, Geçen günlerimden ýok mende arman (G. Ezizow). aleýkim [a:leýkim], "Sizem aman-esen boluň" diýen manyny aňlatmak bilen, salam beren adama gaýtargy üçin aýdylýan söz. Salam bermäge ýetişmänkäk "Aleýkim" diýdi-de, göýä garaşýan myhmanlary gelen ýaly, maşynymyzyň gapysyny açyp, öýüne tarap ümledi (“Türkmenistan”). algarak [a:lğarak], at. Düýäniň gözüne düşýän kesel, göze ak düşme. Düýäniň algaragyny teletin bilen duzy çeýnäp gözüne çüflemek arkaly bejeripdirler. algaş [a:lğa:ş], at. Al bolnanda yrym edilip boýna dakylýan ýaşyl monjuk. algebra [a:lğevra], at. 1. Matematikanyň san aňlatmalaryna garamazdan, ululyklar bilen geçirilýän amallaryň umumy kanunyny öwrenýän bölümi. 2. Okuw dersi. algy [alğy], at. Birine karz berlen pul, mal, birinden gaýtarylyp alynmaly karz. Bege bergiň, açda algyň bolmasyn (Atalar sözi). \n\t‣ Alga almak sana geçirmek, il hatarynda görmek, derekli hasaplamak, derege ýaratmak, äsgermek. Seni alga alýan bolsa, ol şeýdermidi? algy-bergi [alğy-verği], at. Adamlaryň arasynda karz-kowal almak hem bermek gatnaşygy, karzyna pul, mal alyş-berşini etmek hem üzlüşmek ýagdaýy. algyç [alğyç], at. Ýeditop, toplumgaçar oýunlarynda, top urlup oýnalýan ýasyja tagtajyk. algydar [alğyda:r], syp. Birine karzyna, nesýe pul, mal beren adam, birinde algysy bar adam, algyly. algyly [alğyly], syp., ser. Algydar. algyr [alğyr], syp. 1. Çüňki, dyrnagy ýiti, uly gözli, çalymtyl mele reňkli, elguşdan kiçiräk ýyrtyjy (guş). 2. Awy gowy awlaýan, tutýan, awçy. Algyr tazy. 3. göç.m. Batyr, edermen, eden işini oňarýan, gaçsa gutulýan, kowsa tutýan. Atarman, çaparman, algyr ýigide, Ýeri gelse, aman-nurbat ýagşydyr (Magtymguly). alha-al [alha:-al], at. Ýerli-ýerden alma, alan- aldy, köpçülik bolup alma, paýlaşma. Ýöne weli, şu alha-alda nähili ekin ekiljegini, nähili hasyl alynjagyny men-ä bilýän däldirin (B. Kerbabaýew). alha-allyk [alha:-allyk], at. Ýerli-ýerden alyşlyk, alan-aldylyk, köpçülik bolup almaklyk. al-howa [a:l-howa:], at, ser. Al-asman. aljyrabermek [aljyra:vermek], işl. Aljyrap başlamak. Sen aýdylan söze aljyraberdiň-le. aljyrama iş ady. Aljyramak ýagdaýy. Aljyramaň näme diýsene? aljyramak işl. Özüňi ýitirmek, gapyl galyp, howsala düşmek, eliňi-aýagyňy ýitirmek, başagaý bolmak, başyň çaşmak. Aljyran aýal ärine aba diýer (Nakyl). aljyramaklyk iş ady. Aljyrap durmaklyk, aljyramak ýagdaýy. aljyraňňy syp. Gara başyna gaý, el-aýagyny ýitiren, başagaý. aljyraňňylyk at. Gara başyňa gaýlyk, eliňi, aýagyňy ýitiren ýagdaýda bolmaklyk; howsalalylyk, ýeteşiksizlik, başagaýlyk. Öz oýy bilen meşgul goja şol habar täze ýaly eşidilip, aljyraňňylyk bilen sorady (B. Kerbabaýew). aljyraşmak işl. Birnäçe bolup aljyramak, bilelikde aljyramak. Olar aljyraşyp otyrlar. aljyratmak işl. Aljyraňňy ýagdaýa salmak. aljyratmazlyk iş ady. Aljyraňňy ýagdaýa salmazlyk. aljyraýyş iş ady. Aljyramak ýagdaýy. alkogol [alkoğo:l], at, ser. Spirt. alkogolly [alkoğo:lly], syp. Düzüminde spirt bolan. Alkogolly içgiler. alkym I, at. 1. Adamyň, haýwanyň eňeginiň aşak ýüzi. Gözel bardyr, uzyn boýly, alkymy, Garaňky gijede düşer ýalkymy (Magtymguly). 2. Bir zadyň öň ýany, garşysy, gaşy, golaýy . Meniň alkymyma dykylyp oturma! Ýary gijeden agandan soň, agyr güýjüni kerweniň alkymynda taýýarlap goýdy (A. Gowşudow). \n\t‣ Alkym bagy boýuntyrygyň samaçowlarynyň aşaky uçlaryny baglaýan ýüp, bag. Alkymyndan almak 1) ýakasyndan berk tutmak, kekirdeginden tutmak, gözüni gögertmek. 2) al petinden almak, berk gaýtargy bermek, dogry gaýtawul bermek. Onuň ýarysy çyn, ýarysy ýalan gürrüňleri ýaşulynyň gaharyny getirdi, ol oturyp bilmän: "Bes et!" diýip, derrew alkymyndan aldy. \n\n\n ALKYM II, at. Kärizden gowa bilen alynýan suwuň dökülýän çukury. alkymçaňňa at. zergärç. Börügi saklaýan, aşagy sakakly, alkyma dakylýan, ýüzi haşamly, gyzyl çaýylan kümüş şaý. alkymlabermek [alkymla:vermek], işl. Alkymlap başlamak. alkymlak syp. Alkymy uly, alkymy etli, etlek alkymly. alkymlama iş ady. Alkymlamak ýagdaýy. alkymlamak işl. Bir zadyň, biriniň golaýyna barmak, ýakynyna, ýanyna barmak, golaýlaşmak, ýakyn gelmek. Garajany alkymlap gelen Hojamberdi gözlerini gyrpyldatdy (R. Gelenow). alkymlamaklyk iş ady. Alkymlamak ýagdaýy. alkymlamazlyk iş ady. Alkymyna barmazlyk. alkymlaýyş iş ady. Alkymlamak ýagdaýy. alkymsa at. Owsaryň, uýanyň, kellekiniň malyň alkymyndan aýlap berkidilýän ýüpi, bagy. alkyş at. Biriniň eden ýagşylygyna, adamkärçilikli hereketine gaýtargy hökmünde aýdylýan oňat dileg, ýagşy niýet. Ýagyş bilen ýer gögär, alkyş bilen är gögär (Nakyl). Ýagşylykda ile özün tanadan, Alkyş alyp, derejesi zor bolar (Magtymguly). Enem pahyr maňa tebipçiligi öwredip ýörkä: "Altyn alma, alkyş al" diýerdi (“Türkmenistan”). \n\t‣Alkyş okamak alkyş aýtmak. Watan alkyş okap bakanda muňa, ýürek joşa gelip, diller oýandy (G. Ezizow). alkyşlabermek [alkyşla:vermek], işl. Alkyşlap başlamak; alkyşlamagy dowam etdirmek. alkyşlama iş ady. Alkyş etmek ýagdaýy. alkyşlamak işl. Alkyş aýtmak, alkyş okamak, oňat niýet beslemek, ýagşy dileg etmek. alkyşlamaklyk iş ady. Alkyşlamak ýagdaýy. alkyşlamazlyk iş ady. Alkyş etmezlik. alkyşlanmak işl. Alkyş edilmek. alkyşlaýyş iş ady. Alkyş ediş ýagdaýy. alla [alla:], at. Hudaý, Taňry, Biribar (yslam dininde). Dostlarym, bendäni ýaradan Alla, Akyldan aýyryp, jyda etmesin (Magtymguly). \n\n\n ALLA üml. Wiý, päheý, ýogsam-da bolsa. Alla, meniň pişik bilen bir oýun salyşmak höwesim bardy-ow (Erteki). allalabermek [alla:la:vermek], işl. Allalap başlamak; allalap oturmak. allalamak [alla:lamak], işl. Çagany ýatyrmak üçin hüwdülemek, huwwalamak. Günüm üçin günim oglun allalaryn (Nakyl). Allalasam, han ýigit, Eker bagynda çigit (Hüwdi). allalamazlyk [alla:lamazlyk], iş ady. Allalamak hereketini etmezlik, hüwdülemezlik. allalatmak [alla:latmak], işl. Allalamak işini başga birine etdirmek, hüwdületmek. allan-allan [alla:n-alla:n], üml. Çaga hüwdülenýän wagtynda aýdylýar. \n\t‣Allan-allan etmek daşyňdan sesli allan-allan sözüni aýdyp hüwdülemek. Allan-allan edeýin, Baga sallan edeýin. Bagyň gyzyl gülüni, Saňa gurban edeýin (Hüwdi). allanäme [allanä:me], syp. Gaty gowy, örän oňat. Allanäme adam. allanämelik [allanä:melik], at. Örän oňatlyk, bir geňsilik, parahatlyk. Olaryň öýleri asyl allanämelik. allaniçigsi [allaniçiğsi]: allaniçigsi bolmak gorkuly tisginmek, ör-gökden gelmek. Gyrat allaniçigsi bolup gaýra çekildi (“Görogly”). allatagala [Alla:tağala:], at, ser. Alla. allaý-allaý üml. Çaga ýatyrylmak üçin hüwdülenende, hüwdiniň arasynda gaýtalanýan sözler. Allaý-allaý ak bäbek, Sallançakda ýat, bäbek (Hüwdi). allowarra [alloworro], at. Örän uzak ýer, gaty daş, uzak aradaşlyk. alma I, iş ady. Almak ýagdaýy. \n\n\n ALMA II, at. 1. Miwe getirýän agaç, bag, daragt. 2. Şol agajyň içi çigitli togalak miwesi. Alma biş, agzyma düş (Nakyl). Tahyr Zöhre jany, Zöhre Tahyry, Alma bilen atyp urdy köşgünde (“Zöhre – Tahyr”). 3. Kart oýnunda gyzyl reňkli gül. 4. Gyza dakylýan at. almabaş [almavaş], at, haýwanat d. Ördegiň ösgün jygaly, çüňki narynç, gyzyl reňkli bir görnüşi. almadyksyramak işl. Alasy gelse-de, almadyk bolmak. Näme, berlen zady almadyksyraýaň? almak 1. işl. Eliň bilen tutmak, gysymyňa gysmak. Aýak bar ýörmäge, el bar almaga, Kany bende, saglyk, şükür kylmaga (Magtymguly). 2. Pul töläp edinmek, bahasyny töläp, öz eýeçiligiňe geçirmek. Hyrydar puluny töläp, halyny aldy. 3. Ýanyň bilen äkitmek, götermek. Kagyza dolap üç-dört atym çaý aldy. 4. Mahrum etmek, dyndarmak. Agsagyň elinden alsaň agajyn, Ýaman derde düşer, tapmaz alajyn (Magtymguly). 5. Eýelemek, öz hasabyňa geçirmek, eýe durmak, gola salmak. 6. Kabul etmek. 7. gepl.d. Geçmek, ätmek, aşmak. Olar on günlük ýoly üç günde alypdylar. 8. göç.m. Eýe bolmak, mynasyp bolmak. Ýagşylykda ile özün tanydan, Alkyş alyp, derejesi zor bolar (Magtymguly). 9. Gurşamak, gabamak, basmak. Ýowuz galdym, sil alypdyr etrabym, Köňlümniň ummany – Azadym kany? (Magtymguly). Gapyllykda duşman aldy daşymyz, Dargatdy her ýana deňi-duşumyz (Magtymguly). 10. Ýerine düşürmek, öwezini dolmak, haklaşmak, üzülmek. Aryňy almak. 11. Tapmak, ele salmak. Muny nireden aldyň? 12. Öýlenmek, gelin edinmek. Alsaň bir sary diş garry aýaly, Oýnaşyp gülüşseň, sapasy bolmaz (Magtymguly). 13. Syrmak, aýyrmak. Dyrnak almak. Saç-sakgal almak. 14. Turşulygy gerekli hetde ýetmek, kadaly turşamak. Hamyr alypdyr. 15. Öwrenişip, ysnyşyp kabul etmek. Goýun ýetim guzyny aldy. 16. gepl.d. Oňarmak, ýerine düşürmek, jüpüne düşürmek. Kak bäşi, bolsa-da, şuny-ha aldyň! 17. Öldürmek, ölmegine getirmek. Goýun-geçä çerreltme degse, derrew alýandyr. 18. Belli bir şekilde gelen almak işliginden soň barmak, bermek, bilmek, çykmak, galmak, ýatmak ýaly işlikler gelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Aljak bolmak almaga synanyşmak, almaga çalyşmak. Alyp barmak 1) bir ýerden ikinji bir ýere ýanyň bilen äkitmek, alyp gitmek. 2) ýolbaşçylygynda amala aşyrmak. 3) ýöretmek, dolandyrmak. 4) haýsydyr bir işi belli bir ugra gönükdirmek, dolandyrmak, bir zada ýolbaşçylyk etmek. Ýygnagy alyp barmak. 5) biri bilen gepleşeniňde gürrüňdeşiňe ýol bermezlik; gaty-gaty geplemek. Bolşuň nähili, edil ker bilen gepleşýän ýaly, alyp barýaň. 6) güýçli täsir edip, ýagdaýyňy kynlaşdyrmak, erbetleşdirmek. Bä, yssy alyp barýar, çydar, eder ýaly däl. Alyp başlamak (ugramak) almaga girişmek, alybermek. Alyp bermek birine bir zat äbermek; bir zat bermek. Alyp bilmek almagy başarmak, almagyň hötdesinden gelmek. Alyp bolmak 1) almak mümkinçiligi döremek. Alyp bolsa, menem maşyn alarmykam diýýän. 2) almak işini tamamlamak. Men-ä aljak zatlarymyň baryny alyp boldum, indi gaýdybersegem bolýar. Alyp çykmak 1) birini ýa-da başga zady özüň bir ýerden çykarmak. 2) başarmak, hötde gelmek. Alyp durmak bir zady gaýta-gaýta almak, zol-zol almak. Hiç zat diýilmese-de, özüňki däl zady her gezek alyp durmak bolmaz. Alyp galmak 1) özi almak, özünde goýmak. 2) ýanyndan hiç ýere goýbermezlik, öz ýanynda saklamak. 3) üýtgewsiz saklamak, saklap galmak. 4) haýsydyr bir zatdan halas etmek, saklap galmak. Alyp gaýtmak 1) öz ýurduna, öýüne ýany bilen äkitmek. Alyp gelmek başga bir ýerden ikinji bir ýere getirmek, eltmek; äkelmek. Alyp gitmek ýanyň bilen äkitmek, götermek. Alyp görmek 1) bir zady ilkinji gezek almak. Men bazardan et alyp gördüm diýsem ýalan bolar, öz bakyp- semreden janlylarym bilen mydar edýän. 2) bir zady mysal hökmünde almak, peýdalanmak. Alyp ýatmak bir zat aýdyp halys etmek, ýürege düşmek, bizar etmek. Meni kino äkit diýip alyp ýatdyň-aý. Basyp almak uruş edip eýelemek, uruş arkaly eýelemek. Gaplap almak kimdir biri ýa-da nämedir bir zat tarapyndan doly suratda eýelenmek (duýgy, pikir we ş.m. hakynda). Gaýdyp almak öz zadyňy, sözüňi yzyna almak, gaýtmyşym etmek (aýdan sözüň hakda). Gurşap almak daş-töweregini gaplap almak, eýelemek. Saýlap almak bar zatlaryň içinden gereklisini, gowy hasap edilenini almak. 18. Almak işligi atlaryň yzyndan gelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Bat almak bir işi, hereketi amala aşyrmak üçin bar güýjüňi bir ýere jemläp hereket edip ugramak. Bilim almak ylymly, bilimli bolmak üçin okuw okamak, öwrenmek. Boý almak ösmek; ese-boýa galmak. Boýun almak 1) eden etmişiňi, günäňi, hata işiňi özüň tassyklamak. 2) bir zada boýun bolmak, kaýyl bolmak. Dem almak ýaşaýyş üçin zerur bolan howany içiňe çekmek, içiňe sormak. Dynç almak güýjüňi dynçlyk arkaly dikeltmek, rugsadyňy bir ýerlerde geçirmek. Dyrnak almak dyrnagyňy kesip, gaýçy bilen gyrkyp aýyrmak. Garşy almak öňünden çykyp garşylamak. Goldaw almak kömek, ýardam almak. Görelde almak biriniň gowy hereketlerini etjek bolmak. Habar almak sorap, idäp ýa-da üstüne baryp, anygyny bilmek. Eger habar alsaň, gepiň teýinden, Diňleseň, diýeýin janym öýünden (Magtymguly). Hak almak ýerine ýetirilen işiň muzduny, aýlyk-günlük puluny almak. Hasyl almak ýetişdiren hasylyňy ýygnamak. Lezzet almak bir zadyň lezzetini bilmek, duýmak, başdan geçirmek. Misil almak nusga almak; mysal tutmak. Salgy almak bir ýere nädip barmalydygyny birinden sorap anyklamak. Sapak almak sapagy özleşdirmek. Satyn almak satylýan harydy, zady pul berip, öz tarapyňa geçirmek, almak. Surat almak fotoapparat arkaly suratyny, şekilini döretmek, surata düşürmek. Ugur almak bir zada esaslanmak. Wagtyny almak gerekmejek sözüň, hereketiň bilen birini gereginden artyk güýmemek, saklamak. Ylym almak ylymlary özleşdirmek, öwrenmek. Ys almak bir zadyň ýakymly ýa-da ýakymsyz ysyny burun arkaly duýmak, syzmak, bilmek. \n\t‣ Alan galaň özüňki dört tarapyň açyk, eliň-aýagyň boş, eliňden gelenini ediber. Alan galasy bolmazlyk başaran zady bolmazlyk, elinden iş gelmezlik. Alany ýanyna 1) artany üstüne, köpeleni peýda, üstüne goşulany haýryna. 2) göwnedeni özüne, yrany öz ýarany. Alan ýeri (ýerim, ýeriň, ýeri; ýerimiz, ýeriňiz, ýeri, ýerleri) satyn alan bahasy. Satyn alan harytlarym özüni ödärmikä ýa-da alan ýerime geçse-de oňaýmaly bolarmyka? Aldyň alty şaýyňy! aldyň gerek aklygyňy, aldyň almytyňy. Alyp barýan galasy ýok ilden saýlananok, elinden derekli iş gelenok. Aý, seniňem bir alyp barýan galaň ýok-la! Alyp gaçmak 1) gyzy gizlin äkitmek, gyzy razylygy bilen hossarlaryndan ýaşyryn alyp gitmek. 2) biriniň diýjek bolýan zadyny öňünden biljek bolmak, öňürtjek bolmak. Sen gürrüňi alyp gaçma-da, soňuna gulak goý. Alyp geç (geçsin) biriniň bir zat almagyny oňlamadyk adam tarapyndan aýdylýar. Olam alsa alyp geçsin, bize-de ýeter. Alyp götermek 1) biriniň pikirine goşulmak, duýgudaşlyk etmek, goldamak, tarapyny çalmak. 2) biriniň edenini etmek, öýkünmek. Alyp ýatmak 1) öz eňegiňe tutmak, ýürege düşmek, halys etmek, irizmek. 2) gutarnykly ýeňmek. Alyp-ýolup barmak bir işi çalt ýerine ýetirmek, iňňän başarnykly hereket etmek, ot ýaly bolmak. Ýüzüni almak esassyz ýere göni özüne gaty-gaýrym söz aýtmak. Ýersiz ýere çaganyň ýüzüni alyp durmak bolmaz. almaklyk iş ady. Almak ýagdaýy. almalyk I, at. Alma agajynyň köp ekilen, biten ýeri. Biz almalygyň içi bilen geçip gitdik. \n\n\n ALMALYK II, at, dokm. 1. Taranyň dessik agajynyň iki ujundaky deşikden geçýän ýasyja tagtajyklar. 2. Haly gölüniň içindäki gyzyl hem ýaşyl topbak nagyşlar. almanah [almana:h], at. Aýry-aýry awtorlaryň iň saýlama eserleriniň ýygyndysy. almaz at. 1. Ýaldyrawuk, berk, işlenip bejerilmedik gymmat baha daş. Bir çopan goluna degse bir almaz, Çakmak daşy eder, gadryn näbilsin (Magtymguly). 2. gepl.d. Aýna kesýän gural. Almaz aýnanyň ýüzünde çyzyk goýup gitdi. 3. gepl.d. Sakgal syrmak üçin ýörite enjama goýulýan ýuka polat päkijik. 4. Oglana dakylýan at. almazlyk işl. Almak hereketini etmezlik, berlen zada eýelik etmezlik. almyt 1. at. Bir möhüm iş bitirileni üçin alynýan peşgeş. 2. gepl.d. Etmiş üçin görülýän çäre, temmi. \n\t‣ Almytyňy almak hakyňy almak, gaýtarga duçar bolmak, gaýtawul görmek. alňasabermek [alňasa:vermek], işl. Alňasap ugramak. Birden alňasabermek gowy zat däl! alňasak hal. Gyssanmaç, howlukmaç, galagop, gyssagly halda, aljyraňňy. alňasaklyk at. Howlukmaçlyk, gyssanmaçlyk, galagoplyk; aljyraňňylyk. alňasama iş ady. Alňasamak ýagdaýy. alňasamak işl. Gyssanmak, howlukmak, howlamak; aljyramak. Men alňasap ugradym. alňasamaklyk iş ady. Alňasamak ýagdaýy. alňasamazlyk iş ady. Howlukmazlyk. alňasaşmak işl. Birnäçe bolup alňasamak. Beýdip alňasaşyp ýörmäň. alňasatdyrmak işl. Alňasamaga mejbur etdirmek. alňasatmak işl. Alňasamaga mejbur etmek, howlukdyrmak. Ol ýoldaşyny alňasatdy. alňasaýyş iş ady. Alňasamak ýagdaýy. alp at, kön.s. Batyr, edermen. al-pet [a:l-pet]: al-petinden almak ýüzüni almak, gaharly dalamak, azmly garşy çykmak, herrelmek. alpinist [alpini:st], at, sport. Alpinizm bilen meşgullanýan sportsmen. alpinizm [alpini:zim], at, sport. Barmasy kyn dag gerişlerine çykmaklyk – sportuň gornuşi. alşyk at. 1. Çalşyk, çalşyryş, alyş-çalyş. 2. Iki döwrüň sepgidi, çalşygy. altatar at. Daragynda alty ok ýerleşýän tüpeň. altaý at, ser. Altaýlar. \n\t‣ Altaý dilleri türki, mongol, tungus-manjur dillerini öz içine alýan dil maşgalasy. altaýlar at. Türki halkyýet. altmyş 60 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. altmyşlyk at. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. altmyşynjy san. 60 sanyndan ýasalan tertip san. Altmyşynjy ýyllaryň edebiýaty. alty 1. 6 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Giç ýat-da, ir tur, alty pişegi artyk ur (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. altyburçluk [altyvurşluk], at. Alty burçly geometrik şekil. altyganat [altyğa:nat], syp. Tärimi alty bölek, alty bölek tärimli. Alty ganat ak öýüň ýaraşygy sallançak (Hüwdi). altylyk 1. at. 6 san bilen aňladylýan haýsydyr bir zadyň ady. 2. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. Altylyk köwüş. altyn at. 1. Gymmat bahaly gyzylymtyl-sargylt reňkli metal, tylla, gyzyl, himiki element. Altyn alma, alkyş al (Nakyl). Suw damjasy – altyn dänesi (Nakyl). 2. göç.m. Hasylly, bereketli. Altyn güýz. 3. göç.m. Hemme taraplaýyn nusga. Altyn eller. 4. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Altyn asyr jemgyýetde, ýaşaýyşda, durmuşda, syýasatyň ýöredilişinde we ş.m. babatda nusga alarlyk belli bir ýüzýyllygy öz içine alýan döwür, döwletli asyr. altyngabak [altynğa:vak], at. Altyndan ýasalan kädini (gabak) ok-ýaý bilen atyp urmak boýunça guralýan gadymy türkmen oýny. At çapdyryp, altyngabak atdyrdylar (“Görogly”). Hysrow patyşa ýurduna gelip, kyrk gije-gündiz toý tutdy, at çapdyryp, altyngabak atdyrdy (“Hüýrlukga – Hemra”). \n\t‣Altyn gabak atdyrmak oýnunyň ady we şol oýny oýnamak. altynjy san. 6 sanyndan ýasalan tertip san. Altynjy kilometr. \n\t‣ Altynjy gün gepl.d. Şenbe. Ol obadan altynjy gün geler. altyn-kümüş at. Altyn hem kümüş, altyndan we kümüşden edilen zatlar, gymmat bahaly zatlar. Altyn-kümüş daş bolar, arpa-gylçyk aş bolar (Nakyl). altyýaşar syp. Alty ýaşyny dolduran, alty ýaşly (mal hakynda). Onuň altyýaşar inen düýesi bardy. aluw-satuw at. Satyn alyş we satyş, söwda. alwan at, ösüml.d. 1. Dagda bitýän, ýeralma meňzeş ösümlik. 2. Şol ösümligiň ajy miwesi. aly [a:ly], syp., k.d. Ýokary, beýik, belent. alybermek [alyvermek], işl. Almaga başlamak, alyp ugramak. alyç 1. at, ösüml.d. Dagda bitýän ýabany agaç. 2. Şol agajyň içi şänikli miwesi. alyhezretleri [a:lyheziretleri], at, k.d. Beýik mertebeli adama ýüzlenilende aýdylýan söz. alyjenap [a:lyjena:p], at, ser. Alyhezretleri. alyjy at. Harydy satyn alýan, hyrydar. alyjylyk at. Alyjynyň ýagdaýy, satyn alyş ukyby. alyk at. Sürä, çekenä goşulýan malyň gulagyna ýarag bilen edilen bellik, kesik. alym [a:lym], at. 1. Ylmyň haýsy-da bolsa bir ugrundan ýörite bilim alan, alymlyk derejesine ýeten adam, ylymly adam. Alym bolmak aňsat, adam bolmak kyn (Atalar sözi). Adam ýagşysy alymdyr, Amal etmese zalymdyr (Magtymguly). 2. göç.m. Özüni köpbilmiş saýýan adam. Magtymguly aýdar, bu ne hekaýat, Il bary alymdyr tutmaz nesihat (Magtymguly). 3. Oglana dakylýan at. alymlyk [a:lymlyk], at. Ylymdan baş çykarmaklyk, alym derejesine mynasyplyk: alymyň derejesi. alymsak syp., gepl.d. Para-peşgeş almagy gowy görýän, zat almagy söýýän, nebsewür. Ol alymsak däldi. alymsaklyk at. Para-peşgeş almagy gowy görmeklik, zat almagy söýmeklik, nebsewürlik. alymsumak [a:lymsumok], at. Ylymlysyran bolýan, alym adyna degmeýän, çala sowat alym. alymsumaklyk [a:lymsumokluk], at. Alymsyran bolmaklyk, alymsumak halda bolmaklyk, ylymlysyramaklyk. alyn [a:lyn], at. 1. Maňlaý. Halal zähmetiň, alyn deriň bilen gazananyňy maşgalaňa harç edip, barha güzeranyňy gowulandyrmak her bir adama göwün rahatlygyny bagyşlaýar, ruhuny belent saklaýar (“Türkmenistan”). 2. Öň, maňlaý tarap, öň tarap. \n\t‣ Alyn diş adamyň we oňurgaly haýwanlaryň ýokarky äňinde ýerleşýän isgene şekilli bir kökli diş. Adamda alty sany alyn diş bolýar. Alny gara betbagt; keçjal, hötjet. Ol alny gara-da tiz bejer diýsem, ýüz takal okar (A. Durdyýew). Alnyna barsyn! merhumyň hatyrasyna degsin edilip, okalan aýat-töwwiriň onuň ruhuna siňmegi dileg edilip aýdylýan aňlatma. Alnyna gelmek geň gören zadyňa duçar bolmak, öz başyňa düşmek. Alnyndan diremek kömek etmek, goldaw bermek, bir zada kömekleşmäge wagtynda ýetişmek, maňlaýyndan diremek. Adybeg ýykylan-sürşen ýerimizde biziň alnymyzdan direýär (“Görogly”). Alnyň açyk bolsun görjek günüň hemişe gowy bolsun. Başyňyz dik bolsun, alnyňyz açyk, gaýgydyr hasraty görmäň siz baky (B. Hudaýnazarow). Alnyň-bagtyň açyk bolsun! bagtly bol, durmuşyň gowy bolsun (durmuşa çykýan gyza edilýän dileg). Alnyňy diremek kömek, haraý isläp bir ýere barmak, ýüz tutup görmek. Alnyňy hak açsyn! bagtyň açylsyn, maňlaýyň açyk bolsun, görjegiň gowy bolsun. Sonam, alnyň hak açsyn, Nirde gezseň, sagja gez (A. Alamyşow). Nämäň alnyndan pylany kimmişin, ol hiç kim, elinden geljek zat bolmaz, diýen manyda ulanylýan aňlatma. O nämäň alnyndan, ondan hiç kim gorkanok. alyndaňy [a:lynnaňy], at. Aýal-gyzlaryň tahýasynyň ýa-da börüginiň daşyndan daňynýan ýaglygy. alyndaňylyk [a:lynnaňylyk], at. Alyndaňy etmek üçin ýaglyk. Olar gyňajy alyndaňylyk diýip, dörde böldüler. alynky [a:lynky], syp. Öňdäki, gabat garşydaky, ýüz tarapdaky. \n\t‣ Alynky hatar kentlewük çekimsizleri dil ujunyň alynky kentlewüge ýakynlaşmagy ýa-da degip gaýtmagy esasynda hasyl bolýan çekimsizler. alynmak işl. 1. Özüň üçin almak. Ol özüne köýnek, köwüş alyndy. 2. Eliň bilen tutulmak, gysymyňa gysylmak. Berlen zat alynsa gowy. 3. Satlyga çykarylan zat geçmek, ýerlenmek. Dükana gelen kitaplar derrew alyndy. 4. Mahrum edilmek (adamyň elindäki, eýeçiligindäki zatlar hakynda). 5. Eýelenmek, öz hataryňa geçirilmek. 6. göç.m. Eýe bolunmak, mynasyp bolunmak. 7. Syrylmak, aýrylmak (saç-sakgal hakynda). Saç-sakgal wagtynda alynsa ýagşy. alynsaç [a:lynsaç], at. 1. Gyzyň maňlaýyndaky saç. Alynsaçyn açmaly, Täze köýnek biçmeli, Joralary gelende, Nogul-nabat seçmeli (Hüwdi). 2. Atyň ýalynyň iki gulagynyň arasyndan aşak sallanyp duran bölegi. Ol atynyň alynsaçyny oýnap durşuna, ýalyna elini ýetirdi. alynşaý [a:lynşaý], at, zergärç. Şelpeleri uzynja, zynjyra düzülen, tahýanyň öň tarapyndan dakylýan kümüş şaý. Meniň bezegim-şaýym Bu-da onuň üstüne, bukawym, alynşaýym (A. Nyýazow). alynuk [a:lynu:k], at. Gara öýüň ýokarky işiginiň üstündäki uklar. Öýüň dört alynugy bolýar. alys syp. Uzak aralyk, uzak, daş, yrak. Alys ýerden gelmek. alyslyk at. Uzaklyk, daşlyk. Ol alyslyklara garap, pikire çümüpdi. alyş iş ady. Almak ýagdaýy. Başga birinden alan zadyňy alşyň ýaly edip yzyna gaýtarmalydyr. alyş-beriş [alyş-veriş], at. 1. Bir zat almaklyk ýa-da bermeklik. Ol goňşusy bilen alyş-berşini kesmeýärdi. 2. Gyz alyp, gyz bermek gatnaşygy, gudaçylyk gatnaşygy. Olar-a biziň köneden alyş-beriş edýän ýerimizdir. alyş-çalyş [alyş-şalyş], at. Haryt alyp, haryt beriş, ownuk söwda. alyşdyrmak işl. 1. Gerek-ýarak zatlary yzly- yzyna almak; gezekli-gezegine almak. Çagalara oýnawaç alyşdyrmak. 2. Köpçülik bolup almak, ýerli- ýerden alyp dargatmak. Her kim özüne ýeten paýy alyşdyrdy. 3. Biri-birine öwrenişdirmek, ysnyşdyrmak. Çopan goýun bilen guzyny alyşdyrdy. alyşmak işl. 1. Almaga kömekleşmek. Men oňa bazardan gawun-garpyz alyşdym. 2. Birnäçe bolup bilelikde almak. Olar bazardan gerek-ýarak zatlaryny alşyp ýördüler. 2. gepl.d. Çalyşmak, deregine zat berip, zat almak. Olar köwüşlerini alyşdylar. 3. sazç. Goşulyşyp, sazlaşyp gitmek. Dutar bilen gargy tüýdük alşyp gitdi. 5. Alyşmak işliginiň öňünden pikir sözi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Pikir alyşmak bir zat hakynda özara maslahatlaşmak. \n\t‣ Gep alyşmak biri-biriň bilen gürleşmek, gepleşmek. Ýüzün sowup, gep alyşmaz çyn ärler, Bir söý bilen ýagşy dosty çep bolsa (Magtymguly). Gep alşar ýaly däl goh-galmagal zerarly biri-biriň aýdýan sözüni eşider ýaly däl. Adamlar, ýuwaşrak boluň! Asyl gep alşar ýaly däl. al-ýaşyl [a:l-ýa:şyl], syp. Gyzyl, ýaşyl, gök we ş.m. reňkleriň sazlaşygy; gyzyl-ýaşyl reňkli. Al-ýaşyl bürenip çykar perisi (Magtymguly). alýuminiý [alýumi:niý], at. Çalymtyl-ak reňkli sozulagan ýeňil metal, himiki element. amal at. 1. Önümçilikde, ylymda bir zady ýerine ýetirmek üçin edilýän hereket, iş. 2. gepl.d. Çäre, alaç. Muňa amal tapylmazmyka? \n\t‣ Amala aşyrmak durmuşa geçirmek, ýerine ýetirmek, berjaý etmek, amal etmek. Uly çäreler amala aşyrylýar. Amal etmek ser. Amala aşyrmak. Biz öz üstümize alan wadamyzy abraý bilen amal etdik. amaly syp. 1. Amala degişli bolan, amala esaslanýan. Amaly iş. 2. Nazaryýet taýdan däl-de, iş ýüzünde, durmuşda ýüze çykmasy bolan. Amaly çäre. Amaly maslahat. Amaly sapak. amaly-haşam syp. Haşam bilen bagly amaly işlere degişli. Amaly-haşam sungaty. amalyýet at. 1. Adamlaryň jemgyýetiň ýaşamagy üçin zerur bolan şertleri döretmeklige gönükdirilen ähli işleriniň jemi. 2. Nazaryýet ýoly bilen bilimleri, endikleri iş ýüzünde ulanmaklyk. aman [ama:n], syp. 1. Sag-salamat, sag-gurgun, sag, başy bitin; diri. Aýda gelsin – aman gelsin (Nakyl). Sabr eýlegil, guzyň Ýusup amandyr (Andalyp). 2. "Rehim et!" diýen manyda ulanylýan ýüz tutma sözi. Aman diýse, ynsap ediň, Bir gözi girýan ýoluksa (Talyby). Arap gardaş aman, aman (“Görogly”). 3. Adam ady. \n\t‣ Aman bermezlik heläk etmek, weýran etmek. Çandybile baryp, tutaryn mekan. Duşman garşylaşsa, bermerin aman (“Görogly”). Aman dilemek rehim edilmegini haýyş etmek. Garýagdynyň aýagyndan ogşadylar, aman dilediler (H. Ysmaýylow). Amana (amana-toba) gelmek boýun egmek, puşman etmek, pälinden gaýtmak, toba gelmek. Namart gara görse, geler amana (Magtymguly). Pelegiň derdinden geldim amana, Kazaň dolan güni bermez zamana (Balgyzyl). Aman galmak ölmän, diri galmak, sag-salamat galmak. amanat syp. 1. Özüňe degişli däl, kesekiniňki, wagtlaýyn alnan, iliňki, başga kişiniňki (zat hakynda). Amanat geýim. 2. göç.m. Wagtlaýyn, hemişelik bolmadyk. Ýalan bilmäň bu kazany, Amanatdyr beren jany (Seýdi). \n\t‣ Amanadyny almak janyny almak, öldürmek. Sen ýetmeseň perýadyma, dadyma, Bergen amanadyň al diýp aglaryn (“Hüýrlukga – Hemra”). Amanadyny tabşyrmak ölmek, ýogalmak, aradan çykmak. aman-esen [ama:n-esen], at, ser. Aman-sag 1. aman-esenlik [ama:n-esenlik] syp., ser. Aman-saglyk. Oba-gara, mal-baş aman-esenlikmi? amanlyk [ama:nlyk], at. 1. Saglyk, gurgunlyk, başy bitinlik. Oglum, amanlykmy? 2. Dynçlyk, asudalyk. amanlyk-esenlik [ama:nlyğ-esenlik], at, ser. Amanlyk-saglyk. Atasy bilen amanlyk-esenlik soraşdy (“Görogly”). amanlyk-saglyk [ama:nlyk-sağlyk], at. Saglyk-gurgunlyk, salamatlyk, başbitinlik. Gol gowşuryp, amanlyk-saglyk soraşdy (“Görogly”). aman-nurbat [ama:n-nurvot], at. 1. Rehimdarlyk manysynda gelýän söz. Atarman- çaparman, algyr ýigide, Ýeri gelse, aman-nurbat ýagşydyr (Magtymguly). 2. "Aman-aman! Rehim et!" Şunça gezdim azapda, gamzalaň jandan öter, Aman- nurbat, eý gelin, ak ýüzli Maralym-a (Durdy bagşy). aman-sag [ama:n-sağ], syp. 1. Sag-gurgun, sag- salamat, sag-aman, aman-esen. Aman-sag geldiňmi? 2. göç.m. Dawa-jenjelsiz, gykylyk-galmagalsyz, gulagy dynç. Muny aman-sag ugradaweri (“Görogly”). aman-saglyk [ama:n-sağlyk], at, ser. Amanlyk-saglyk. Aman-saglyk soraşanlaryndan soň, ol kişi aýtdy (“Zöhre – Tahyr”). aman-zaman [ama:n-zama:n], aman- zamanyny bermezlik eglemän, ara salym salman, aýňaldyrman, derrew, tiz hereket etmek.hereket etm amat [a:mat], at. Maý, çeme, oňaý, wagt, şert, orun taýdan laýyklyk, degerli pursat. amatly [a:matly], syp. 1. Oňaýly, çemeli; wagta, şerte, orna laýyk, ýaramly. Amatly pursat. 2. göç.m. Peýdaly, maddy taýdan oňaýly, bähbitli, haýyrly. Ekerançylyk ýerlerini suwarmakda, topragyň yzgarlylyk derejesini saklamakda tygşytly hem amatly usul önümçilige ornaşdyrylýar (“Türkmenistan”). amatlylyk [a:matlylyk], at. 1. Oňaýlylyk, çemelilik. 2. göç.m. Maddy taýdan oňaýlylyk, peýdalylyk, bähbitlilik, haýyrlylyk. amatsyz [a:massyz], syp. 1. Oňaýsyz, çemesiz, ýaramsyz. Amatsyz wagt. 2. göç.m. Peýdasyz, haýyrsyz, bähbitsiz. Amatsyz söwda. amatsyzlyk [a:massyzlyk], at. 1. Oňaýsyzlyk, çemesizlik, ýaramsyzlyk. Ýokary hasyl almaga howa ýagdaýynyň amatsyzlygy päsgel bermedi. 2. göç.m. Peýdasyzlyk, haýyrsyzlyk, bähbitsizlik. amerikaly [ame:rikaly], ser. Amerikalylar. Amerikaly gyz. amerikalylar [ame:rikalylar], at. Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň raýatlary. amerikan [amerika:n], syp. Amerikanyň, Amerika degişli. Amerikan dollary. ammar at. 1. Galla we ş.m. zatlar saklamak üçin jaý, ýer. Ammarlary bugdaýdan dyňzap duran, dulundaky mukaddes saçagy ýaşaýşyň örki bolan mele- myssyk nandan dolup duran, ýüregi suwluja türkmeniň bu gün şatlanmaga-da, toý tutmaga-da haky bar (“Türkmenistan”). 2. Her hili zat saklanýan jaý, ýer. Ätiýaçlyk şaýlar ammary. El goşlary ammary. Nebit ammary. ammyr at. Körükde gyzdyrylan demri tutmak üçin uzyn saply, agzy egreldilen gural, ysaç. amper [a:mper], at. Birlikleriň halkara sistemasynda elektrik togunyň güýjüniň esasy birligi. ampermetr [a:mperme:tir], at. Elektrik togunyň güýjüni (amperlerde, milliamperlerde, mikroamperlerde we kiloamperlerde) ölçemek üçin enjam. ana çal. Anha, hanha (edil golaýyňdaky zady görkezmek üçin ulanylýan ine sözünden tapawutlanyp, özüňden azajyk daşrakdaky gözüň görüp duran we bolýan zatlary görkezmek üçin ulanylýar). anatomiýa [anato:miýa], at. Organizmleriň gurluşy hakyndaky ylym. Adamyň anatomiýasy. Adam anatomiýasynyň atlasy. anbar [anvar], at, k. d. Müşk ýaly ýakymly ysly jisim. Al-ýaşyl bürenip çykar perisi, Kükeýip bark urar anbaryň ysy (Magtymguly). Äleme anbar saçar, degende şana zülpüň (Kemine). ança çal., k. d. Şonça, şeýle, munça, ençe. Ançalar adyna Görogly dakdy, Namysly, edenli pälwan galmady (Magtymguly). andag [andağ], çal., k. d. Şeýle, şunuň ýaly, şuňa meňzeş. Emma rawylar andag rowaýat kylarlar kim, gadym eýýamda Turan welaýatynda Nasyr atlyg bir patyşa bar erdi (Şabende). andalyp [andaly:p], at, k. d. 1. Bilbil. Andalyp bolup saýradym, Göz bile gaşlar, hoş indi (Hatam şahyr). Kapas içre galyp, eýlerem nala, Andalybam gülgüzarym ýok meniň (Kätibi). 2. Adam ady. andyz [annyz], at, ösüml.d. Kösügi käşire meňzeş, ownuk ýaprakly derman ösümlik. Andyzlynyň aty ölmez (Nakyl). anha [anha:], çal. Ana, hana, hanha, halha. anjaýyn syp. 1. Başarnykly, ederini bilýän, zor, artykmaç. 2. Artykmaçlyk eden zor adam hakynda gürlenjek bolnanda öňünden getirilýän giriş sözi (köplenç, aýal-gyzlar tarapyndan ulanylýar). Anjaýyn, Orazgül eje goňşy-golamyň ümesinden galanok. anjaýynsyramak işl. Anjaýyn bolmaga ymtylmak, gowy, her babatda zor bolmaga çalyşmak, anjaýyn adamlara öýkünmek. anka at, kön. s. Ertekilerde, rowaýatlarda duş gelýän hyýaly guş. Anka aýdar: "Ýolçuýam" (Magtymguly). anna [a:nna], at. 1. Hepdäniň bäşinji gününiň ady. 2. Adam ady. \n\t‣Anna agşamy anna gününden öňki penşenbe gününiň agşamy. annaçy [a:nnaçy], at, kön. s. Sygyr ýa-da dowar bakany üçin, her anna güni süýt görnüşinde hak alýan çopan. Togsan dolup ýere ýyly gidende, Baýlaryň hakyny iýer annaçy (Halk döredijiliginden). ant I, at. Bir iş etmek üçin berilýän wada, gutarnykly äht, ynandyrmak maksady bilen edilýän kasam. Tä ölinçäm senden dönsem, Kelamylladan ant olsun (“Görogly”). \n\t‣ Ant içip, awy ýalamak her edip, hesip edip ynandyrmaga synanmak. "Ýalan" diýip, ýigit ant içip, awy ýalady. Ant içmek bir iş hakynda gutarnykly söz bermek, kasam etmek. \n\n\n ANT II, syp., gepl.d. Mekir, hilegär. antenna [ante:na], at. Radio tolkunlaryny kabul etmek we şöhle goýbermek üçin enjam. \n\t‣Çanak antenna kosmosda uçup ýören hemradan iberilýän radio we telewizion signallary kabul edýän antenna. antifaşist [antifaşi:st], at, taryh .Faşizme garşy göreşiji, faşizmiň duşmany. antifaşistik [antifaşi:stik], syp., taryh Faşizme garşy gönükdirilen. Antifaşistik hereket. antik [a:ntik], at. Gadymy grekleriň we rimlileriň taryhyna we medeniýetine degişli. Antik filosofiýa. Antik sungat. antologiýa [antalo:ğiýa], at. Aýry-aýry awtorlaryň saýlanan çeper eserleriniň ýygyndysy. antonimler [anto:ni:mler], at, dil.b. Bir many toparyna degişli bolup, garşylykly many aňladýan sözler. Reňk aňladýan ak – gara, tagam anladýan ajy – süýji, ölçeg aňladýan uzyn – gysga, beýik – pes sözleri antonimleriň hataryny hasyl edýär. anygrak [anyğyra:k], syp. Has anyk. Aýtjak bolýan zadyňy anygrak aýtsana. anyk syp. Umumy zatlara garanda takyk, kesgitli, belli. Anyk düşünje. Anyk mysal. Anyk mesele. Anyk jogap. Anyk sözlemek. anyklabermek [anykla:vermek], işl. Anyklap başlamak; anyklamagy dowam etmek. anyklagan [anyklağan], syp. Köplenç, anyklap duragan. anyklagyç [anyklağyç], syp. Anyklagan. Synçy adamlar her bir zady anyklagyç bolýar. anyklama iş ady. Anyklamak ýagdaýy. anyklamak işl. Bir zadyň anygyna, takygyna ýetmek, haýsydyr bir maglumatyň, habaryň we ş.m. bellisini bilmek, açyk etmek. Meseläni anyklamak. anyklamaklyk iş ady. Anyklamak ýagdaýy. anyklamazak syp. Anyklamagy endik etmedik. anyklamazlyk iş ady. Anygyna ýetmezlik. anyklanmak işl. Anygyna ýetilmek. anyklaşdyrmak işl. Bir zady, işi, habary has-da anyk etmek, yzly-yzyna takyklamak; birnäçe zady takyk etmek. anyklaşmak işl. 1. Anygyna ýetmek üçin birine kömek etmek. 2. Bir zady biri bilen bile anyklamak. anyklatdyrmak işl., ser. Anyklatmak. anyklatmak işl. Anyklamak işini başga birine etdirmek; anyklamaga mümkinçilik bermek.. anyklaýyş I, iş ady. Anyklamak ýagdaýy. \n\n\n ANYKLAÝYŞ II, at, lukmanç. Hekimçiligiň, lukmançylygyň keselleriň alamatlaryny öwrenýän bölümi; keseli anyklamaklyk. Keselleri anyklaýyş merkezi. anyklyk at. Belli bir zat hakyndaky takyklyk, aýanlyk, kesgitlilik. aorta [ao:rta], at. lukmanç. Özüniň şahalary arkaly bedeniň ähli organlaryny we dokumalaryny gan bilen üpjün edýän esasy gan damary. aň [a:ň], at. 1. Akyl, huş; ýat. Ajyň aňy bolmaz (Nakyl). 2. Pikirlenmek ukyby we hakykata gatnaşygyňy kesgitläp bilmeklik. Jemgyýetçilik aňy. \n\t‣Aň etmek üns bermek; bir zat bolar diýip pikir etmek, bolar öýtmek. Aň etmändirin-dä, edil beýle boljagyny näbileýin?! aňagan [a:ňağan], syp., ser. Aňçy. aňalagan [aňalağan], syp. Köplenç, aňalyp durýan. aňaljyramak işl. Aňalyp durmak. aňalma iş ady. Aňalmak ýagdaýy. aňalmak işl. Bir zada anyk göz ýetirip bilmän, düşünmän aňk bolup durmak, haýran galmak, aňkarmak. aňalmaklyk iş ady. Aňalmak ýagdaýy. aňalmazak syp. Aňalyp durmazak. aňalmazlyk iş ady. Aňalyp durmazlyk. aňaltmak işl. Başga birini aňalar ýaly etmek. aňalybermek [aňalyvermek], işl. Aňalyp ugramak. aňalyş iş ady. Aňalmak ýagdaýy. aňalyşmak işl. Birnäçe bolup aňalmak, köpçülikleýin, biri bilen bile aňalmak. Olar näme etjeklerini bilmän aňalyşyp durdular. aň-bilim [a:ň-milim], at. Sowat, okuw, bilim. aň-bilimli [a:ň-milimli], syp. Her taraplaýyn sowatly, okuwly, bilimli. Ol aň-bilimli bolup ýetişipdir. aňçy [a:ňçy], syp. Aňmagy oňat başarýan, aňmaga endik eden. Ol aňçy adamdy. aňçylyk [a:ňçylyk], at. Aňmak ukyby ösen halda bolmaklyk. Oňa aňçylyk hudaý tarapyn berlipdir. aň-düşünje [a:ň-düşünjö], at. Aň we umumy ýa-da başlangyç sowat, bilim, gözýetim. aňdyrmak [a:ňdyrmak], işl. Başga biri aňar ýaly etmek. Gyza ony aňdyrmanka, Köp gijeler ýanyp köýdi (R. Seýidow). aňk I, aňk bolmak birden haýran galmak, geň galmak, aňkarmak. Berdi aga onuň edýän manyly- manyly gürrüňlerine aňk bolup galdy (A. Durdyýew). Aňk etmek haýran galdyrmak, aňkartmak. Onuň owazy adamlary aňk etdi. \n\n\n AŇK II, at, haýwanat d. Otlar, gurçuklar bilen iýmitlenýän gazlar maşgalasyndan bolan uly ala guş, gyzyl ördek. aňka aňkaň aşmak beden ýa ruhy taýdan ýeten zyýan zerarly huşuň gitmek, akylyň çaşmak; aljyramak. Onuň hat öwrenmegi nirede, gaýtam, iş bilen aňkasy aşypdyr (N. Saryhanow). aňkabermek [aňka:vermek], işl. Aňkap ugramak. aňkama iş ady. Aňkamak ýagdaýy. aňkamak işl. Gaty yslanmak, dymyljap porsamak, erbet ys ýaýramak, porsy ys bermek. aňkamaklyk iş ady. Aňkamak ýagdaýy. aňkamazlyk iş ady. Aňkap durmazlyk. aňkarma iş ady. Aňkarmak ýagdaýy. aňkarmak işl. Bir zady geň görüp aňk bolmak, agzyňy öweltmek. aňkarmaklyk iş ady. Aňkarmak ýagdaýy. aňkarmazlyk iş ady. Aňkaryp durmazlyk. aňkartmak işl. Aňkarar ýaly etmek, aňkarmak katdyna ýetirmek. Bu oýun ähli tomaşaçynam, öňde oturan synçylaram aňkartdy (“Edebiýat we sungat”). aňkarybermek [aňkaryvermek], işl. Aňkaryp ugramak. aňkarylmak işl., ser. Aňkarmak. Aňkarylmaň-da, ugrubir ugraň yzyňyza! (B. Ker- babaýew). aňkarylmazlyk iş ady. Aňkarylyp durmazlyk. aňkarylyşmak [aňkarlyşmak], işl. Birnäçe bolup aňkarylmak. Gyzlar hem aňkarylyşyp durlar (“Görogly”). aňkaryş iş ady. Aňkarmak ýagdaýy. aňkaryşmak işl. Birnäçe bolup aňkarmak. aňka-taňka : aňka-taňka bolmak duýdansyz ýüze çykan hadysa, waka zerarly, birbada özüňi ýitirmek, aljyramak, äm-säm bolmak. aňkatdyrmak işl. Aňkap durar ýaly etdirmek. aňkatmak işl. Aňkap durar ýaly etmek, ýakymsyz ys ýaýratmak. aňkaw [a:ňkow], syp. Daş-töweregindäki zada aň etmezek, aňkasy aşan, düňle, üşüksiz. aňkawlyk [a:ňkowluk], at. Aňkasy aşan halda bolmaklyk, düňlelik, üşüksizlik. aňkaýyş iş ady. Aňkamak ýagdaýy. aňk-taňk aňk-taňk bolmak ser. Aňka-taňka. Şol waka duýdansyz peýda bolup, örän çalasyn hem örän düşnükli geçeni üçin, adamlar bir hili aňk-taňk bolup galdy (B. Kerbabaýew). aňladybermek [a:ňladyvermek], işl. Aňladyp başlamak. aňladylmak [a:ňladylmak], işl., ser. Aňlatmak. Pikirler söz arkaly aňladylýar. aňladyş [a:ňladyş], iş ady. Aňlatmak ýagdaýy. aňlama [a:ňlama], iş ady. Aňlamak ýagdaýy. aňlamak [a:ňlamak], işl. 1. Bir zada akyl ýetirmek, düşünmek. Sözüm aňlan ýok diýp ümsüm oturma, Jahan giňdir, çendan bilen-de bardyr (Magtymguly). 2. Aňmak, duýmak, aň etmek, syzmak. Myhmanyň äheňinden onuň jaýlyja gelenini aňlady (B. Seýtäkow). 3. Çala görmek, zordan görmek, aňmak, aňşyrmak. Ol ýoluny aňlap bilýändigine şükür edýärdi. aňlamaklyk [a:ňlamaklyk], iş ady. Aňlamak ýagdaýy. aňlamazlyk [a:ňlamazlyk], iş ady. Aňlap bilmezlik. aňlanmak [a:ňlanmak], işl. 1. Bir zada akyl ýetirilmek, düşünilmek. 2. Aňylmak, duýulmak, aň edilmek, syzylmak. aňlanylmak [a:ňlanylmak], işl., ser. Aňlanmak. aňlaşmak [a:ňlaşmak], işl. Bilelikde aňlamak, düşünişmek. Seniň ugruňy bir aňlaşaýly (“Görogly”). aňlatdyrmak işl. Başga biri aňlar ýaly etmek. aňlatma [a:ňlatma], 1. iş ady. Aňlatmak ýagdaýy. 2. at, mat. Şertli alamatlar, belgiler bilen aňladylýan hasap ululygy. 3. dil b. Durnukly many aňladýan söz düzümi, söz utgaşmasy. aňlatmak [a:ňlatmak], işl. 1. Haýsydyr bir belgi, bellik bilen görkezmek, bellemek. Näbelli sany iks bilen aňlatmak. 2. Duýdurmak, ýüze çykarmak, bildirmek.. Aman poşşy özüniň razydygyny her deminde aňladardy (A. Gowşudow). aňlatmaklyk [a:ňlatmaklyk], iş ady. Aňlatmak ýagdaýy. aňlaýyş [a:ňlaýyş], iş ady. Aňlamak ýagdaýy. Ýolumy aňlaýşymyň ugry ýok. aňly [a:ňly], syp. Aňy bar bolan, düşünjeli; düşbi, ukyply. Ata çykan aňly bolsa her ýerden, Akly känden kesen başy gerekdir (Magtymguly). aňly-düşünjeli [a:ňly-düşünjölü], syp. Aňy hem düşünjesi ýeterlik; paýhasly, pähimli. Aňly- düşünjeli adam. Aňly-düşünjeli hereket etmek. aňlylyk [a:ňlylyk], at. Aň ýetirijilik ukyby, pähim-paýhaslylyk, düşünjelilik, düşbülik. Her bir işde aňlylyk zerurdyr. aňma [a:ňma], iş ady. Aňmak ýagdaýy. aňmak [a:ňmak], işl. 1. Bir zada paýhas etmek, düşünmek, akyl ýetirmek. 2. Bir zady syzmak, duýmak, öňünden bilmek. Jygaly beg agtygynyň howsala düşenini aňdy (“Görogly”). 3. Çala görmek, zordan görmek, aňlamak. Ol zordan ýoluny aňýardy. aňmaklyk [a:ňmaklyk], iş ady. Aňmak ýagdaýy. aňmazlyk [a:ňmazlyk], iş ady. Aňyp bilmezlik, aňyp durmazlyk. aňňal at. Ak ekin ormakda, ýandak, ot ýatyrmakda ulanylýan oba hojalyk guraly, çalgy. Han küýli bu şatyrdyny barlap göreýin diýip, eline aňňalyny aldy (A. Durdyýew). aňňalak aňňalak gapmak iki ýana hars urup, boş çykmak, edeniň puç bolmak, eliňe zat ilmän galmak. aňňat at. Çägelik ýa-da gumluk meýdanda emele gelen tebigy depe, kese beýiklik. Haýsy ýana ser salsaňam, aňňat gum depeleri ýatyrdy (“Edebiýat we sungat”). aňňatlyk at. Aňňatlaryň köp ýeri, belentli- pesli giden ýer, depelik. Öňümizde aňňatlyk görünýärdi. aňňy aňňy diş iki dişiň arasyndan gyşyk çykan diş. aňňyrak syp. Köp aňňyrýan, yzyny üzmän aňňyryp duran (eşek hakynda). Aňňyrak eşek. aňňyrma 1. iş ady. Aňňyrmak ýagdaýy. Eşekleriň aňňyrmasy. 2. göç.m. Biriniň üstüne gaty ses bilen gygyrma, heňkirme, dazarylma. Meniň üstüme aňňyrmaň näme? aňňyrmak işl. 1. Gaty gygyryp seslenmek (eşek hakynda). Bir salymdan soň, eşek aňňyryp, tumşugyny diň göge tutup, kädini süýräp gidiberipdir (Halk ertekisinden). 2. göç.m. Biriniň üstüne gaty ses bilen gygyrmak, heňkirmek, dazarylmak. aňňyrmaklyk iş ady. Aňňyrmaklyk ýagdaýy. aňňyrmazlyk iş ady. Aňňyryp durmazlyk. aňňyrtmak işl. Aňňyrmaga ýol bermek. Ol eşegini aňňyrdyp geçip gitdi. Ony üstüňe aňňyrdyp durmasana. aňňyryş iş ady. Aňňyrmak ýagdaýy. Ol eşegiň aňňyryşy nähili?! aňňyryşmak işl. Birnäçe eşek bile aňňyrmak. Gije bir çene baransoň, eşekler aňňyryşyp, atlar kişňedi (N. Pomma). aň-paýhas [a:ň-paýhas], at. Aň, paýhas, düşünje. Aň-paýhas özgerse, durmuşam özgerer (“Nesil”). aňrujy [aňru:jy], hal. Sähelçe, mümkin boldugyça, ýagdaýyna garap azda-kände. Aňrujy başaryp bilseňiz, adamy ynjatmajak boluň, adamlar! (“Edebiýat we sungat”). aňry I, at. 1. Bir ýeriň, zadyň we ş.m. arka, ýeňse tarapy. Tamyň aňyrsy. 2. Bir zadyň, ýeriň we ş.m. gutarýan çägi, aňry başy. Bugdaý ekilen ýeriň aňyrsyna ýöräp ýeter ýaly däl. 3. Bir zadyň sanynyň iň soňy. Meýdandaky goýunlary sanap, aňyrsyna çykar ýaly däl. 4. göç.m. Başga ýer(de), ol tarap(da). Seniň bu diýýänleriň aňyrda bolan wakadyr. \n\t‣ Aňry dur, bäri dur edişmezlik sene-mene edişmezlik, sögüşmezlik, ajaşmazlyk. Goňşym bilen ömrüme aňry dur, bäri dur edişen däldirin. Aňryň bäriňe gelmek 1. ýüregiň bulanmak, gusjak, ögäp gaýtarjak bolmak; 2. erbet gaharlanmak; 3. bir bolmasy zady görüp, örän erbet ýagdaýa düşmek. Aňyrsyna çykmak doly gutarmak. Bir gijede kitabyň aňyrsyna çykdy. Aňyrsyndan bärsi ýakyn gaty garry, öler wagty ýakynlaşan. \n\n\n AŇRY II, at. 1. Bir zadyň düýp-teýkary, gelip çykyşy, asly. 2. Ata-baba, ilen-çalan. Aňyrsy-ha bihal adamlar bolmaly däldir. 3. Aşgazan, mäde. Ýagly- ýüzlini aňrym alanok. \n\t‣ Aňryňa il gonmak nahar-şamdan doýmak, doýa nahar edinmek. Aňyrsyna ýetmek düýp sebäbini bilmek, bir zady çintgäp doly öwrenmek. Her bir zadyň aňyrsyna ýetmän, adama baha berjek bolmaň. aňrybaş [aňryvaş], syp. Ýokary derejeli, ýokary hilli, örän gowy, juda gowy; barypýatan. Agaç ekmek, kemally perzent ýetişdirmek, köpri gurmak, guýy gazmak – ine, ömür menzillerindäki iň aňrybaş parzlar şulardyr (“Türkmenistan”). aňry-bäri [aňry-vä:ri], at. Ojuk-bujuk, oduk- buduk; paty-puty. Maral eje bazardan aňry-bäri alyşdyryp, duralga tarap ýöredi. aňryk [aňry:k], hal. 1. Aňry tarapa, bir ýerden aňyrlygyna, beýle ýüzüne, beýle tarapa. Mal-garany dagdan aňryk geçirdik. 2. Beýläk, bu ýana. aňryk-bärik [aňry:k-bä:ri:k], hal. Aňyrlygyna-bärligine, eýläk-beýläk, öňin-yzyn, öňe- yza. aňsat [aňsa:t], syp. Ýeňil, ýönekeý; kyn däl, kynçylyksyz, asan. Bu işiň hötdesinden gelmek aňsat bolar öýtme! \n\t‣Aňsadyna bakmak bir işi etmelisi ýaly etmän,ýeňil, ýöne göwnejaý bolmadyk usulyny, ýoluny saýlamak. aňsatladylmak [aňsa:tladylmak], işl. Aňsat edilmek. Ol aňsatladylan işi gowy görýär. aňsatlamak [aňsa:tlamak], işl. Ýeňilleşmek, sadalaşmak, çylşyrymsyz bolmak, aňsat bolmak. Indi işler aňsatlady. aňsatlaşdyrmak [aňsa:tlaşdyrmak], işl. Öňküsinden aňsat bolar ýaly etmek, ýeňilleşdirmek, ýönekeýleşdirmek. aňsatlaşmak [aňsa:tlaşmak], işl. Dura-bara aňsatlamak, kem-kemden aňsat bolmak, çylşyrymlylygy aýrylyp başlamak. Indi olaryň işi has- da aňsatlaşdy. aňsatlatmak [aňsa:tlatmak], işl. Aňsat etmek, aňsat bolar ýaly etmek. aňsatlyk [aňsa:tlyk], at. Bir işi amal etmekdäki ýeňillik, kynçylyksyzlyk, kyn dällik. Olar ýyldyzlar boýunça aňsatlyk bilen ýol tapypdylar (“Edebiýat we sungat”). aňsyz [a:ňsyz] I, syp. 1. Akyl-paýhassyz, aň- düşünjesiz, huşy giden, oýlanyşyksyz. 2. Entek hiç bir zada kän bir aňy ýetmeýän, akyly çatmaýan, gögele. Çopan entek aňsyz güjüjek mahaly Alabaýyň gulak- guýrugyny kesipdi. \n\n\n AŇSYZ [a:ňsyz] II, syp. Örän uly, ägirt; uç- gyraksyz, aňyrsy-bärsi görünmeýän, giden bir ölçegsiz. Öňümizde ýorunjaly aňsyz giňişlik ýaýlyp ýatyrdy. aňsyzlyk [a:ňsyzlyk], at. Aňy ýokluk, huşsuzlyk, aň-düşünjesizlik, paýhassyzlyk, oýlanyşyksyzlyk. Aňsyzlyk bilen hereket etmek. aňşyrma [a:ňşyrma], iş ady. Aňşyrmak ýagdaýy. aňşyrmak [a:ňşyrmak], işl. 1. Bir zady, meseläni bilmek, aňmak, duýmak; tanamak. 2. Eşitmek, seljermek. Men onuň sesini eşitsem-de, näme diýenini aňşyrmadym. 3. Saýgarmak, görmek. Gije ody, gündiz tüssäni has uzaklardan aňşyrmak bolýar. aňşyrmaklyk [a:ňşyrmaklyk], iş ady. Aňşyrmak ýagdaýy. aňşyrmazlyk [a:ňşyrmazlyk], iş ady. Aňşyryp bilmezlik. aňşyryş [a:ňşyryş], iş ady. Aňşyrmak ýagdaýy. Ýolumy aňşyryşym gowy däl. aň-taň aň-taň bolmak ser. Aňka-taňka. aňtalmak işl. Biri ýa-da bir zat gözlenmek, yzarlanmak. aňtama iş ady. Aňtamak ýagdaýy. aňtamak işl. Birini, bir zady gözlemek, yzarlamak, amatyna salmak üçin yzyna düşmek, pursat aramak. aňtamaklyk iş ady. Aňtamak ýagdaýy. aňtamazlyk iş ady. Bir zady, birini aňtap durmazlyk. aňtaýyş iş ady. Aňtamak ýagdaýy. aňtaşmak işl. Birnäçe bolup aňtamak. Olar birini aňtaşyp ýördüler. aňtatmak işl. Aňtamak işini başga birine etdirmek. Ony hemme ýerden aňtatdylar, emma tapmadylar. aňtaw [aňtow], iş ady. Aňtaýyş, gözleg, yzarlaýyş, ideg. Aňtaw etmek. aňtaýjy at. Birini, bir zady ele salmak üçin gözlege çykan adam, aňtap ýören adam. aňybermek [a:ňyvermek], işl. Aňyp ugramak. aňyjy [a:ňyjy], syp. Aňlaýjy, aňçy, duýgur, syzgyr. aňyjylyk [a:ňyjylyk], at. Aňlaýjylyk, aňçylyk, duýgurlyk, bilgirlik. aňyrsy-bärsi [aňyrsy-vä:rsi], at. 1. Eýlesi- beýlesi, uç-gyragy, çägi. Edilmeli işleriň aňyrsy-bärsi ýok. 2. Bir zadyň düýp-teýkary, änigi-şänigi. Aňyrsyny-bärsini pikir edip, her bir tarapdan ölçerip gördüm. aňyş [a:ňyş], iş ady. Aňmak ýagdaýy. aňyşyk [a:ňyşyk], at. Üns, dykgat. Biz-ä şoňa gaty bir aňyşygam etmändiris (“Edebiýat we sungat”). aňyýet [a:ňyýet], at. Jemgyýetçilik aňynyň dürli görnüşleri bolan syýasatda, hukukda, ahlakda, sungatda, dinde we ş.m. aňladylýan garaýyşlaryň, taglymatlaryň, düşünjeleriň ulgamy. aňzak at. Şatlama sowuk, gurak aýaz, şemally aýaz. aňzaklyk at. Çapgyn aýazlyk, aňzak howalylyk. Beýle aňzaklykda mör-möjek ölmän galmaz. ap "A" sesi bilen başlanýan sypatlaryň öňünden gelip, şol sözüň manysyny güýçlendirýän ownuk bölek. Ap-aýdyň, ap-ak, ap-arkaýyn. apa at, ýerli g. Aýal dogan, uýa. Naçar apasyna syryn aýtmady, Arman galdy, bir hoşlaşyp gitmedi (Andalyp). apadaňlama iş ady. Apadaňlamak ýagdaýy. apadaňlamak işl. Gopbamsy gadam urmak, ýöremek. Ol goltugy garpyzly ýaly, apadaňlap çişip ýördi. apadaňlaýyş iş ady. Apadaňlamak ýagdaýy. ap-ajy [ap-a:jy], syp. Örän ajy. apalabermek [a:pa:la:vermek], işl. Apalap ugramak; apalamagy dowam etdirmek. apalama [a:pa:lama], iş ady. Apalamak ýagdaýy. apalamak [a:pa:lamak], işl. Gaty gowy görüp söýmek, aýawly garamak, goramak. apalaşmak [a:pa:laşmak], işl. Birnäçe bolup bile apalamak. apalatmak [a:pa:latmak], işl. Apalamak hereketini birine etdirmek; apalamaga ýol bermek. apalaýyş [a:pa:laýyş], iş ady. Apalamak ýagdaýy. apaň-apaň : apaň-apaň basmak özüne göwnüýetijilik bilen gopbam gadam basmak, äwmezeklik bilen agras, haýal ädimlemek. ap-arkaýyn syp. Örän arkaýyn. aparma iş ady. Aparmak ýagdaýy. aparmak işl., kön.s. Alyp gitmek, äkitmek. Geçme namart köprüsinden, goý aparsyn sil seni (Atalar sözi). Durnam, meniň arzym ol ýara apar (“Saýatly – Hemra”). Aklymny apardy, bes men neýlärem, hesreti janymda galdy gürjiniň (Halk aýdymyndan). aparmaklyk iş ady. Aparmak ýagdaýy. aparyş iş ady. Aparmak ýagdaýy. apat [a:pat], 1. at. Tebigy bela, betbagtlyk, howp. 2. syp., şahyr. Aklyňy haýran ediji; janalgyç. ap-aýdyň [ap-a:ýdyň], syp. Örän aýdyň. Garaşsyzlygyň miwelerini watandaşlarymyz öz durmuşlarynda ap-aýdyň görüp başladylar. ap-aýry syp. Üýtgeşikden gowy, örän aýratyn. Ak bugdaý unundan bişirilen tamdyr çöreginiň tagamy ap-aýry bolýar. apbasy [apba:sy], at. 1. zergärç. Keteni köýnegiň öňüne düzülýän, ýüzüne gyzyl çaýylan ýa-da sap kümüşden ýasalan ýasyja şaý-sep. 2. Gymmaty bir manadyň bäşden bir bölegine barabar bolan demir pul birligi. apgyrt at. Aýakgabyň ýeňsesindäki gaty ýeri. Çarygyň apgyrdy. \n\t‣ Apgyrdy giden ugry ýiten, aňkasy aşan (adam hakda). apparat [apara:t], at. Enjam, mehanizm, gural. Telefon apparaty. apparatura [aparatu:ra], at. Apparatlaryň jemi, sehiň, barlaghananyň enjamlary, abzallary. aprel [apire:l], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň dördünji aýy. ap-tap [a:p-ta:p]: abyny-tabyny almak (bilmek) ser. Abyny-tabyny. Ol ýere seretmegiň abyny-tabyny alypdyr. apyla-sapyla [a:pyla-sa:pyla], gepl.d. apyla- sapyla sowulmak haýsydyr bir howp, waka, bela sowlup geçmek. apy-tupan [a:py-tupa:n], at. 1. Tozanly ýa-da ýagynly uly ýel, harasat, tebigy bela, elhenç gaý. 2. göç.m. Dawa-jenjel, gowga, goh. ar [a:r], at. Birinde galan öç, haklaşylmaly, öwezine salynmaly namys. Arym köýenden, imanym köýsün (Nakyl). \n\t‣Ar almak birinden köýen aryňy ýerine salmak üçin hereket etmek. ara [a:ra], at. 1. Iki zadyň, iki nokadyň, çägiň aralygy, ortasy. Ara daş, ýürek ýakyn (Nakyl). 2. Wagt taýdan bolan uzaklyk, wagt ülüşlerini birikdirýän möhlet, müddet. Aradan on gün geçip-geçmänkä, gurluşyk işi başlandy (B. Seýtäkow). 3. Köpçüligiň jümmüşi, içi. Ýaşlaryň arasynda düşündiriş işlerini alyp barmak. 4. göç.m. Baryş-geliş, gatnaşyk. Ýurt arasyny ýel bozar, adam arasyny dil bozar (Nakyl). \n\t‣ Ara açmak 1) bir ýerden daşlaşmak, uzaklaşmak. 2) baryş-gelşi kesmek, aragatnaşygy bes etmek. Ara almak köp bolup daşyna geçmek, köplemek. Ara çöp atmak biderek gürrüň aýdyp, arany bozmak; agzalalyk döretmek, tersleşdirmek. Aradan çykmak wepat bolmak, ölmek, ýogalmak. Aradan gyl geçmezlik ysnyşykly dost bolmak, ýakyn dostlukly gatnaşykda bolmak. Ara düşmek 1) iki adamyň gürrüňiniň ýa-da işiniň arasyny bölmek, goşulmak. Gürrüň şu ýere ýetende, Tawus ara düşdi (N. Baýramow). 2) ýakalaşýanlary, uruşýanlary aralamak. Arany açmak ser. Ara açmak. Arany aý dogan ýaly etmek iki adamyň arasynda gümürtiklik goýmazlyk, aýdyňlaşdyrmak, bar zady anyk etmek. Araň aý dogan ýaly bolandan soň, saňa başga näme gerek? (A. Gowşudow). Arany kesmek (üzmek) aragatnaşygy bes etmek, baryş-gelşi kesmek, dostlugy bozmak. Arany sazlamak oňat gatnaşygy ýola goýmak, dostlaşmak. Ara şeýtan düşmek sözüň azaşmak, tersleşmek. Ara tow düşmek bir sebäp bilen aragatnaşyk bozulyp, terslik başlanmak. araba [arava], at. Ýaba, eşege goşulýan iki, dört tigirli ulag serişdesi. Ýykyljak araba kyrk gün öňünden jygyldar (Nakyl). \n\t‣ Arabaňy daşda sür (tigirle)! öz işiň bilen bol, golaýymyza gelme, bize azar berme. Arabasy jygyldaýar işi gowy däl, iş ýagdaýy erbet. Ýykyljak araba kyrk gün öňünden jygyldar sowsuzlygyň boljagy öňünden duýlar. arabaçy [aravaçy], at. 1. ser. Arabakeş. Uly ýabyň köprüsine baryp, arabaçy saklandy (B. Seýtäkow). 2. Araba ýasaýan ussa, araba ýasamak bilen meşgullanýan ussa. arabaglanyşyk [a:rava:ğlanşyk], at 1. Iki we birnäçe zadyň arasynyň biri-birine baglanyşygy, baglylygy. 2. Özara gatnaşyk. arabaglanyşykly [a:rava:ğlanşykly], syp. 1. Bir-biri bilen, biri beýlekisi bilen bagly, baglanyşykly. Arabaglanyşykly waka. 2. Gatnaşykly, gatnaşygy bar bolan. Arabaglanyşykly taraplar. arabakeş [aravakeş], at. Araba sürýän adam, araba sürüji. arabakeşlik [aravakeşlik], at, Araba sürmek bilen meşgullyk, araba sürmek käri. Arabakeşlik etmek. arabek [aravek], at, kön.s., zergärç. Aýal maşgalalaryň burunlarynyň ýelpezegini deşip dakynýan halka görnüşli gyzyl, kümüş şaýy. arabermek [a:ra:vermek], işl. Arap başlamak. arabozar [a:rabozar], syp. Adamlaryň arasyndaky oňaýly gatnaşygy, baryş-gelşi, dostlugy bozujy. arabozarlyk [a:rabozarlyk], at. Arabozaryň häsiýeti, adamlaryň arasyndaky gatnaşygy, dostlugy bozujylyk. Arabozarlyk etme. araby [aravy], syp. Arap tohumyndan bolan. Araby goýun. Ol garry arabyny zer-zerewşan jul bilen eýer salyp mündi (“Görogly”). araçäk [a:raçä:k], at. Iki döwletiň arasyndaky çäk, serhet. Döwlet araçägi. Araçäkden geçmek. 2. Iki zadyň sepgidi. Durun iki paslyň araçäginde (M. Seýi- dow). 3. göç.m. Bir zadyň hetdi, soňy, çägi. araçäkçi [a:raçä:kçi], at. Serhet goşunlarynyň esgeri, serhetçi. araçäkdeş [a:raçä:kdeş], syp. Biri-biri bilen serhetdeş, goňşy. Araçäkdeş döwletler. araçy [a:raçy], at. 1. Ýakalaşýanlary, uruşýanlary aralaýjy, aralaýan adam; iki tarapy ylalaşdyryjy, barlyşdyrýan bitarap adam, maslahat beriji, geňeşdar, töwellaçy. Araça taýak deger (Nakyl). 2. Taraplar arasynda gepleşikler geçirilende arada durup gatnaşýan şahs ýa-da gurama. araçylyk [a:raçylyk], at. Araçy bolmaklyk, iki tarapy ylalaşdyryjylyk. Araçylyk etmek. arada [a:rada], hal. Birnäçe wagt mundan ozal, esli wagt mundan öň, öňräk, baýak; ýaňy-ýakynda. Arada aýlandym Tejen ýerlerne, Ýaşlyk ýyllarymyň geçen ýerlerne (K. Gurbannepesow). aragatnaşyk [a:rağatnaşyk], at. 1. Biri-biriň arasynda bolýan gatnaşyk, arabaglanyşyk, baryş-geliş. 2. Gatnaw, habarlaşyk. Howa aragatnaşygy. Hat aragatnaşygy. aragatnaşykçy [a:rağatnaşykçy], at. Aragatnaşyk işgäri. aragatnaşykly [a:rağatnaşykly], syp. 1. Biri-biri bilen gatnaşykda bolan, gatnaşykly. 2. Biri- biri bilen habarly, gatnawly, habarlaşykly. aragerbi [a:rağervi], at, zergärç. Aýallaryň saçlyk, saçýüzi ýa-da saçmonjuk goşup, örüp, arka atýan saçlarynyň öňe düşüp durmazlygy üçin iki örümi birikdirýän, ýüzi gyzylly, hakyk, pöwrize ýaly gaşly “üzülmez” nagşy bilen bezelen gulply gyranlaryň ýa-da asyk üçburç, dörtburç, goçbuýnuz görnüşli owunjak kümüş şaýlaryň düzümi. arak at. Humarlandyryjy, serhoş ediji alkogolly içgi. arakçy at, ser. Arakhor. Sizler hem bir bölek beňňi, arakçy, Paç bermenem gelse, ýüz müň garakçy (“Gül – Bilbil”). arakçyn at, kön.s. Tahýa. Barynyň boýdaşy ala arakçyn (“Gül – Senuber”). arakesme [a:rakesme], at. Işde, okuwda we ş.m. bellenilen wagtynda bolýan dynç alyş, dynç alynýan wagt. Maňa bu täze mülkdarlaryň birnäçesi bilen arakesme mahaly gürleşmek miýesser etdi (“Türkmenistan”). arakhor [arakho:r], at. Arak içmegi söýýän, aragy köp içýän adam, arakkeş. arakhorlyk [arakho:rluk], at. Serhoş ediji içgileri çendenaşa köp içmeklik, arakkeşlik. arakkeş at, ser. Arakhor. Ýogsa, men gününi sypdyrman arak içip ýören arakkeşem, gözi zatdan doýmaz-dolmaz açgözem däldim (“Watan”). arakkeşlik at, ser. Arakhorlyk. araksabyn [araksa:vyn], at. El-ýüz ýuwulýan sabyn. Hoşgeldi araksabyn gutusyny göterip daş çykdy (A. Gowşudow). araky [a:raky], syp. Mundan esli wagt ozalky, birnäçe wagt mundan öňki, öňräkki, baýaky. aralabermek [a:rala:vermek], işl. Aralamaga başlamak; aralamagy dowam etdirmek. aralama [a:ralama], iş ady. Aralamak ýagdaýy. aralamak [a:ralamak], işl. 1. Biri-biri bilen urşup duran adamlary ýa-da haýwanlary aýryşdyrmak. 2. gepl.d. Birini goýup, beýlekisini almak; alalamak. 3. Bir topar zadyň arasyndan aýlanyp, öwrülip geçmek; agtarmak, gözlemek. Magtymguly ilden-ile aralar, Hijran tygy bilen bagryn paralar (Magtymguly). aralamaklyk [a:ralamaklyk], iş ady. Aralamak ýagdaýy. aralamazlyk [a:ralamazlyk], iş ady. Aralap durmazlyk. aralanmak [a:ralanmak], işl. 1. Uruşýan, ýakalaşýan adamlaryň, garpyşýan haýwanlaryň aýryşdyrylmagy. 2. Biri goýlup, beýlekisi alynmak; alalanmak. 3. Bir topar zadyň arasyndan aýlanyp, öwrülip geçilmek. aralaşdyrmak [a:ralaşdyrmak] I, işl. Dawalaşýanlary, ýakalaşýanlary biri-birinden aýryşdyrmak. \n\n\n ARALAŞDYRMAK [a:ralaşdyrmak] II, işl. Ýakynlaşdyrmak, bir ýere golaýlaşdyrmak, bir ýeriň ýakynyna eltmek. Sürini oba aralaşdyrmak. aralaşmak [a:ralaşmak], I, işl. Aralamaga kömek etmek. \n\n\n ARALAŞMAK [a:ralaşmak] II, işl. 1. Bir zadyň, ýeriň golaýyna barmak, ýakynlamak, golaýlaşmak, baryp ýetmek. Garaňky gatlyşmazyndan öň oba aralaşmak gerekdi (A. Gowşudow). 2. göç.m. Geçmek, girmek, düşmek, başlanmak. Olar gün öýleden agyp, çala salkynlyk aralaşandan soň, giň bir aýtymda pökgi oýnaýardylar. (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Düýpli, jikme-jik öwrenmek. Häzir türkmeniň taryhyna çuňňur aralaşmaga ýol açyldy. aralatdyrmak [a:ralatdyrmak], işl. 1. ser. Aralatmak. 2. Başga birine aralamaga mümkinçilik döretmek, ýol bermek. aralatmak [a:ralatmak], işl. Aralamak işini başga birine etdirmek. aralaýyş [a:ralaýyş], iş ady. Aralamak ýagdaýy. aralmak [a:ralmak], işl. 1. Köp zadyň içinden belli-bellisi saýlanmak, seljerilmek. 2. Bir iş amala aşyrylanda, amaty, oňaýy gözlenmek, aňtalmak. aralyk [a:ralyk], at. 1. Iki zadyň ortalygy, ikara. Onuň telpeginiň etegi bilen maňlaýynyň aralygy örän gysby görünýärdi (N. Pomma). 2. Giňişlikde iki nokadyň arasyndaky uzaklyk, aradaşlyk. Täze garaýollar uzak aralygy gysga wagtda geçmäge mümkinçilik berýär. 3. Wagt bölekleriniň arasyndaky möhlet, wagt ülşüniň ortasyndaky uzaklyk. Sagat dört bilen bäşiň aralygy. aram [a:ram] I, syp. Aralyk, ne güýçli, ne pes, orta gürp, ortaça. Aram sowuk. \n\n\n ARAM [a:ram] II, at. Ynjalyk, karar, rahatlyk. Ýüregiň aram tapmak. arama [a:rama], iş ady. Aramak ýagdaýy. aramak [a:ramak], işl. 1. Köp zadyň içinden belli-bellisini saýlamak, seljermek. Pökgen aga: – Tudy entek arap kesiň – diýip tabşyrdy (A. Gowşudow). 2. Bir maksady, işi amala aşyrmak üçin amatyny aňtamak, gözlemek, pursat agtarmak. Buz üstünde tozan arama (Halk ertekisinden). Öz nejatymy garaýyn, il bähbidini araýyn (“Görogly”). aramaklyk [a:ramaklyk], iş ady. Aramak ýagdaýy. aram-aram [a:ram-a:ram], hal. Mahal-mahal, wagt-wagt, käte-käte, käwagt. Aram-aram şemal öwüsýärdi. aramazlyk [a:ramazlyk], iş ady. Arap durmazlyk. aram-karar [a:ram-kara:r], ser. Aram II. Meniň aram-kararym ýok. aram-takat [a:ram-ta:kat], at. Dyngy, dynçlyk; kanagat. Aram-takat tapmak. aran at. Gapana dakmak, guýa gaçan bedräni, gowany almak üçin ýüpüň ujuna daňylýan üç-dört dişli kiçijik labyr şekilli ilgençek. Gapanyň arany bir gandymyň düýbüne jaýdar ilişipdir (A. Gowşudow). araňkyrlamak [a:raňkyrlamak], işl. Armaga ýakynlamak. arap at. 1. ser. Araplar. 2. Oglana dakylýan at. arapça hal. Arap dilinde. araplar at. Günorta-Günbatar Aziýadaky we Demirgazyk Afrikadaky ýurtlarda ýaşaýan halklaryň iň bir uly topary we şol halkdan bolan adamlar. ar-ar : ar-ar etmek biriniň üstüne arlap gygyrmak. Üstüme ar-ar edip durarça kim bolupsyň!? arassa syp. 1. Tämiz, päkize, hapa, kir ýokmadyk. 2. Dury, açyk. Howa arassady. 3. Sap, goşantsyz, garnuwsyz. Arassa ýag. 4. Çalgyrt däl, sap. Ol biziň dilimizde arassa gepleýär. 5. göç.m. Ahlak taýdan päk, akýürekli; eli egri däl, il zadyna el garmaýan. Arassa adam. arassaçylyk at. Tämizlik, päkizelik, arassalyk. arassalabermek [arassala:vermek], işl. Arassalap ugramak. arassalama iş ady. Arassalamak ýagdaýy. arassalamak işl. 1. Bir zadyň kirini, hapasyny aýyrmak, arassa etmek. Öýüň içini arassalamak. 2. Daşky gabygyny aýyrmak, daşyny soýmak, gerekmez ýerini artmak. 3. Durlamak, saplamak, süzmek. Süýdi çöp-çalamdan arassalamak. 4. göç.m. Haýsydyr bir ýeri, guramany, edarany we ş.m. döwletiň ýöredýän syýasatyna garşy adamlardan saplamak. arassalamaklyk iş ady. Arassalamak ýagdaýy. arassalamazlyk iş ady. Arassa etmezlik, arassalamak üçin hapasyny aýyrmazlyk. arassalanmak işl. 1. Bir zadyň kiri, hapasy aýrylmak, arassa edilmek 2. Gabygy aýrylmak, daşy soýulmak. 3. Durlanmak, saplanmak, süzülmek. 4. Özüň üçin arassalamak. 5. Öz bedeniňi, egin-eşigiňi ýuwup-ardyp arassalamak. arassalaşmak işl. 1. Arassalamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup bile arassalamak. Adamlar gazan ataryljak ýeri arassalaşyp ýördüler. arassalatdyrmak işl., ser. Arassalatmak. arassalatmak işl. Arassalamak işini başga birine etdirmek; arassalamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Sogan arassalatmak. Daşaryny maňa arassaladaýsana. arassalaýjy at. Bir zady arassalamak bilen meşgullanýan, arassa ediji, tämizleýji. ...Suw arassalaýjy desgalar her bir obadyr säherde gurlup, halka hyzmat eder (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). arassalaýyş iş ady. Arassalamak ýagdaýy. arassalyk at. 1. ser. Arassaçylyk. Arassalyk saglygyň girewidir (Şygar). 2. Ahlak taýdan päklik. 3. Öz hakyna kaýyllyk, dogruçyllyk. Il emlägi bilen iş salyşýana arassalyk zerurdyr. arassasyrabermek [arassasyra:vermek], işl. Arassasyrap başlamak. arassasyrama iş ady. Arassasyramak ýagdaýy. arassasyramak işl. Arassa bolan bolmak, özüňi arassa görkezjek bolmak. arassasyramaklyk iş ady. Arassasyramak ýagdaýy. arassasyramazlyk iş ady. Özüňi arassa görkezjek bolup durmazlyk. arassasyraýyş iş ady. Arassasyramak ýagdaýy. araşmak [a:raşmak], işl. Birnäçe bolup, bilelikde aramak, gözlemek. Dil birikdiren ýaly, baryňyz buz üstünde tozan araşyp dursuňyz? aratmak [a:ratmak], işl. Aramak hereketini başga birine etdirmek. Men oňa her bir zatda buz üstünde tozan aradyp oturasym gelenok. araýyş [a:raýyş], iş ady. Aramak ýagdaýy. arbitraž [arbitra:ž], at. Eýeçiligiň görnüşine garamazdan, ýuridik şahslaryň arasyndaky jedelli meseleleri çözýän kazyýet. arça at. 1. Serwi maşgalasyndan bolup, ýylyň ähli paslynda gök öwsüp oturan agaç. 2. Oglana dakylýan at. arçabermek [arça:vermek], işl. Arçap başlamak; arçamagy dowam etdirmek. arçalmak işl. Arçamak işi amal edilmek. Ýap arçaldy. arçama iş ady. Arçamak ýagdaýy. arçamak işl. 1. Bir zadyň ýoluny, ugruny arassalamak, hapa-hupasyny aýyrmak, artmak, gyrçamak. 2. göç.m. Bir zady taýyn etmek, bir işi amala aşyrmaga mümkinçilik döretmek. Perzentlerine dogry ýol arçamak ata-enäniň borjudyr. 3. Ähem-ähem edip ardynjyramak. Bokurdagyňy arçamak. arçamaklyk iş ady. Arçamak ýagdaýy. arçamazlyk iş ady. Arçamak işini etmezlik. arçaşdyrmak işl. Bir ýanyndan arçap çykmak, yzly-yzyna arçamak, hemmesini arçamak. arçaşmak işl. 1. Arçamaga kömekleşmek. Men goňşymyň ýabyny arçaşdym. 2. Bilelikde arçamak. Olar uly ýaby arçaşyp ýördi. arçatdyrmak işl., ser. Arçatmak. arçatmak işl. Arçamak işini başga birine etdirmek; arçamaga mejbur etmek; arçamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Mirap ýene ýaby arçatdy. arçaýyş iş ady. Arçamak ýagdaýy. arçyn I, at. 1. Obalylaryň wekilleri tarapyndan saýlanýan oba häkimi. Oba arçyny. Arçyn saýlamak. 2. Daýhan birleşiginiň hem-de obanyň ýerli häkimi. \n\n\n ARÇYN II, at. 1. 0,71 metre deň bolan gadymy uzynlyk ölçegi. 2. Şol ölçegdäki ölçeg guraly. Demirden edilen arçyn. arçynlamak işl. Arçyn bilen ölçemek. Matany arçynlap ölçemek. arçynlaşmak işl. Bir mesele bilen ýa-da dawa açmak maksady bilen arçynyň ýanyna barmak, arçynyň kömegi bilen açylyşmak. arçynlyk at. 1. Arçynyň wezipesi. 2. Arçyna degişli bolan häkimligiň çägi. ardana [a:rdana], syp. 1. Köşeksiz, gölesiz sagdyrýan (düýe, sygyr hakynda). 2. Tagamy üýtgäp ugran (süýt hakynda). Sygryň süýdi ardana bolupdyr. ardurja [ardurjo], hal. Nähak, nähak ýere, armanly. ardylmak işl. 1. Arassa edilmek. 2. Daşynyň gabygy aýrylyp (köplenç kesilip) arassalanmak. Palawa atyljak käşirler derrew ardylyp bolundy. ardynjyrabermek [ardynjyra:vermek], işl. Ardynjyrap ugramak; ardynjyramagy yzly-yzyna gaýtalamak. ardynjyrama iş ady. Ardynjyramak ýagdaýy. Teblehananyň daşarsyndan Sary aganyň ardynjyramasy eşidildi (O. Ödäýew). ardynjyramak işl. Çalarak ardynmak, bogazyňy arçamak, duýduryş üçin üsgürinjiremek. ardynjyramaklyk iş ady. Ardynjyramak ýagdaýy. ardynjyramazlyk iş ady. Ardynjyrap durmazlyk. ardynjyraşmak işl. Birnäçe bolup bilelikde ardynjyramak. ardynjyratmak işl. Ardynjyramaga ýol bermek, mümkinçilik bermek. ardynjyraýyş iş ady. Ardynjyramak ýagdaýy. ardynmak I, işl., ser. Ardynjyramak. Ol ardynyp, gapyny açdy. \n\n\n ARDYNMAK II, işl. Özüň üçin artmak. Ol iýjek hyýaryny ardyndy. ardynmaklyk [ardynmaklyk], iş ady, ser. Ardynjyramaklyk. ardynmazlyk [ardynmazlyk], iş ady., ser. Ardynjyramazlyk. ardyrmak [a:rdyrmak], işl. Armak, ýadamak katdyna ýetirmek. Ýoluň uzaklygy kerweni ardyrdy. ardyş iş ady. Artmak ýagdaýy. arfa [a:rfa], at.Ýaý şekilli, kirişli gadymy saz guraly. argaç [arğaç], at. Mata, dokma dokalanda erşiň içinden geçirilýän ýüp, ýüplük. Çep eli bilen dokmany basyp, argajyny geçirdi (B. Kerbabaýew). argaçlyk [arğaşlyk] , syp. Argaç etmek üçin taýynlanan, argaja ýararly (ýüp, ýüplük hakynda). Argaçlyk ýüpi naýça sarady. argaly [arğaly], at, haýwanat d. Ýabany goýun. Argaly, gäw bolar maly Gürgeniň (Magtymguly). argamak I argentinaly [arğenti:naly], ser. Argentinalylar. argentinalylar [arğenti:nalylar], at. Argentinanyň ilaty, ýaşaýjylary. arguwan [arğuwa:n], at, ösüml.d. Owadan, açyk gyzyl gülli agaç. Anyň arguwanly serhowzy bar erdi (Şabende). Täze arguwanlar, gyrmyzy güller (“Gül-Senuber”). Uzyn, uzyn arguwan, Dogan, boýuňa gurban (Halk döredijiliginden). argyn [a:rğyn], syp. Köp zähmet çekip aran, halys bolan, ýadaw, surnugan, ysgynsyz. argynçylyk [a:rğynçylyk], at, ser. Argynlyk. argynlyk [a:rğynlyk], at. Zähmet, akyl zähmeti we ş.m. netijesinde döreýän ýadawlyk, wagtlaýyn ýadaw halda bolmaklyk. Birneme ymyzgandym, argynlygym aýrylan ýaly bolaýdy. argyş [arğyş], at. Öňki wagtlarda uzak ýollara gidilip, haryt alyş-çalşyna esaslanyp edilýän azyk, däne söwdasy. Gyş azygyny edineýin diýip, bir-iki ganar ýüň, bir-iki ganar kömür bilen Arkaja argyşa gitdim (N. Saryhanow). argyşçuwal [arğyşşuwol], at. Iki gapdaly köşeli, uzyn bagly, içine galla guýmak üçin niýetlenen çuwal. Argyşçuwal argapdyr (Halk döredijiliginden). argyşçy [arğyşşy], at. Argyşa gidýän adam, argyşa gidip, azyk we ş.m. söwdasyny edýän adam. Şol kerwen düýe kerweni argyşçy kerweni bolman, kömek kerweni, toý kerwenidi (B. Kerbabaýew). argyşlama [arğyşlama], iş ady. Argyşlamak ýagdaýy. argyşlamak [arğyşlamak], işl. Argyş etmek; argyşa gidip, däne getirmek. argyşlamaklyk [arğyşlamaklyk], iş ady. Argyşlamak ýagdaýy. argyşlaýyş [arğyşlaýyş], iş ady. Argyşlamak ýagdaýy. arheolog [arhiýo:lok], at. Arheologiýa boýunça hünärmen, arheologiýadan hünärmen. arheologik [arhiýolo:ǧik], syp. Arheologiýa degişli, arheologiýa bilen baglanyşykly. Arheologik tapyndy. Arheologik gazuw-agtaryş işleri. Arheologik ýadygärlik. arheologiýa [arhiýalo:ğiýa], at. Saklanyp galan gadymy ýadygärliklere, medeni ojaklara esaslanyp, irki halklaryň durmuşyny, ýaşaýyşlaryny adamzat jemgyýetiniň taryhy geçmişini gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde öwrenýän ylym. arhipelag [arhipela:k], at, geogr. Biri-birine golaý ýerleşýän we adatça bir bitewi zat hökmünde garalýan köp sanly adalaryň jemi ýa-da olaryň topary, adalyk ýer. arhiw [arhi:w], at. 1. Geçmişiň ýazuw we çyzgy ýadygärliklerini saklamak, olary belli bir ulgama salmak we ýazgy geçirmek bilen meşgullanýan edara. Döwlet arhiwi. 2. Edaranyň köne resminamalar, gutarylan işler saklanýan bölümi. 3. Bir edaranyň ýa-da adamyň hatlarynyň, golýazmalarynyň, suratlarynyň ýygyndysy. Ýazyjynyň arhiwi. arhitektor [arhite:ktor], at. Arhitektura ugrundan hünärmen, binagär. Şäheriň baş arhitektory. arhitektura [arhitektu:ra], at. Gurluşyk sungaty, jaýlaryň, her hili desgalaryň taslamasyny çyzmak we gurmak sungaty, binagärlik. arhiwçi [arhi:vçi], at. Arhiw işleri boýunça hünärmen. arhiwşynas [arhi:vşyna:s], at, ser. Arhiwçi. arifmetika [arifme:tika], at. 1. Matematikanyň sanlaryň ýönekeýje, sada häsiýetleri bilen, ilkinji nobatda bitin we drob sanlary, şeýle-de dört amaly – goşmagy, aýyrmagy, köpeltmegi hem-de bölmegi öwrenýän bölümi. 2. Okuw dersi, sapagy. arjaň [a:rjaň], syp. Arly-namysly, ary-namysy bilýän. Arjaň adam. arjaňlyk [a:rjaňlyk], at. Ar-namyslylyk, ar- namysy bilijilik. arjaňrak [a:rjaňyra:k], syp. Belli derejede arjaň bolan. arka I, at. 1. Göwräniň iki eginden guşaklyga çenli bolan syrtky bölegi, ýagyrny. 2. Bir zadyň ýüzüniň ters tarapy, ýeňsesi, yzy. Arka tarap. 3. göç.m. Goldaw, hemaýat, goltgy beriji. Dagdan arkasy bolanyň, daşdan ýüregi bolar (Nakyl). 4. Bir adam arkasyna alarlyk ýük. Bir arka ot. Bir arka odun. 5. Bir zadyň ýüzi däl-de, beýleki tarapy. Pyçagyň arkasy. \n\t‣ Arka atmak 1) belli bir ýaşy ýaşamak, başdan geçirmek. 2) bir zatdan dynmak. Okuwyň üç ýylyny arka atdym. 3) owarram etmek, näme bolsa, şol bolsun etmek. Arka dag daýanç, arkadaýanç. Arka durmak (çykmak) hossar bolup öňe çykmak, goldaw beriji bolmak. Arkasy barlyk ýeke dällik, goldawy barlyk, hossarlylyk. Arkasyna ýel çalmak birneme asudalyk aralaşmak, aladadan dynmak. Arkasyny almak zerurlyk bolan ýagdaýynda biriniň tarapynda durup, her ugurdan goldamak. Arkasyny tutmak (çalmak) ser. Arkasyny almak. Arkasy ýere degmedik hiç-haçan göreşde ýeňilmedik, ýykylmadyk (pälwan). Arka tutunmak kimdir birine daýanmak, biriniň goldawyna, hemaýatyna bil baglamak. \n\n\n ARKA II, at. Nesil aýlanyşygynda her bir nesil, pyşt. Agyr tebigy şertlerde ýaşan türkmeniň asyrlary köpri edinip, nesilden nesle, arkadan arka dowam eden göreşleriniň iň ulusy ýaşaýşyň gözbaşy suw ugrundaky göreşidir (“Nesil”). \n\t‣ Arka aýlanmak nesilden-nesle geçmek; köp wagt geçmek. Ondan bäri ençeme arka aýlanypdy. arkaba-arka [arkava-arka], hal. Nesilden- nesle, nesilme-nesil, bir arkadan ikinji arka, arkama- arka. arkadag [arkada:ğ], at. Arka dagy, her bir ýagdaýda goldaw berip durýan ýakyn hossar, arkadaýanç, daýanç. arkadaş at. Dogan-garyndaş. arkadaýanç at. Esasy daýanylýan adam, goldaw, hemaýat beriji. arkalabermek [arkala:vermek], işl. Aty arkalap başlamak. arkalama I, iş ady. Arkalamak ýagdaýy. \n\n\n ARKALAMA II, iş ady. Arkalamak ýagdaýy. arkalamak I, işl. Arka götermek, arka almak, arka bilen çekmek. Ol oduny berk çykap, arkalap çekýärdi. \n\n\n ARKALAMAK II, işl. Ata eýer, eşege gaňňa salmak üçin üstüne jul, keçe atmak. Gün batansoň, ýorganyň ot-iýmini berip, päkize bejerip, arkalap goýgun diýdi (“Nejep oglan”). arkalamaklyk iş ady. Arkalamak ýagdaýy. arkalanmak I, işl. Biriniň hemaýatyna, goldawyna daýanmak, birine bil baglamak. Ýigit agalaryna arkalanyp, hemişe batyrgaý hereket ederdi. \n\n\n ARKALANMAK II, işl. Arkasyna jul, keçe atylmak (at, eşek hakynda). Eýerleri aýrylan atlar arkalanypdy. arkalanmaklyk iş ady. Arkalanmak ýagdaýy. Ol kime arkalanýarka? arkalanmazlyk iş ady. Biriniň goldawyna daýanmazlyk. arkalaşma iş ady. Arkalaşmak ýagdaýy. arkalaşmak I, işl. Biri-biriňe goldaw bermek. Ýoldaşyň bilen arkalaşyp işlemek. \n\n\n ARKALAŞMAK II, işl. Aty arkalamaga kömekleşmek. arkalaşmaklyk iş ady. Arkalaşmak ýagdaýy. arkalaşmazlyk iş ady. Arkalaşyk etmezlik. arkalaşybermek [arkalaşyvermek], işl. Arkalaşmaga başlamak; arkalaşmagy dowam etdirmek. arkalaşyk at. 1. Biri-biriňe özara edilýän garaşyk, goldaw, hemaýat. 2. Birleşik, bileleşik. arkalaşykly syp. Biri-biriň bilen ylalaşykly, biri-biriňe garaşykly, özara hemaýatly, biri-birini goldaýan. Arkalaşykly adamlar. Arkalaşykly bolmak. arkalaşyş iş ady. Arkalaşmak ýagdaýy. arkaly syp. 1. Giň sagryly, arkasy uly (mal hakynda). 2. Üsti rahat, üsti ýumşak (ulag hakynda). 3. "Kömegi bilen, üsti bilen" diýen manylarda gelýän kömekçi söz. 4. göç.m. Goldaw berýäni, arka durýany bar bolan, hossarly. Arkaly köpek gurt alar (Nakyl). Arkaly goç ýigit tutsa her işi, Dagy talhan edip, suw eder daşy (Seýdi). 5. göç.m. Geçirimli, giň göwrümli, parasatly, dar däl. Ol arkaly adam. arkalyk at. Arabanyň ulaga tirkelýän ýerindäki gaýyş, zynjyr ýaly berk zatlardan edilen bag. arkalylyk at. 1. Arkaň barlyk, arkaly bolmaklyk (adamyň asly, nesli bilen bagly ýagdaýlarda). 2. Her bir iş salyşýan adamsy bilen oňşuk etmäge çalyşýan, gerekli ýagdaýlarda günäsini geçirip bilýän adam bolmaklyk. arkalyrak [arkalyra:k], syp. Başgalardan, öňküsinden az-kem arkaly, geçirimliräk. arkama-arka hal, ser. Arkaba-arka. arkan at. Süýümden işilen ýogyn ýüp, urgan, kement. Bermese boýnuna gyl arkan salar (Magtymguly). \n\n\n ARKAN [arka:n], hal. 1. Arka tarapyna, arkasyna, arkanlygyna. Ol arkan düşüp ýatyrdy. 2. Tersin, arka tarapa, yzyna. Oturgyjyň söýgedi arkan ýazylyp gitdi. \n\t‣ Arkan gaýyşmak öz eňegiňe tutmak, öz diýeniňi gögertjek bolmak, kesirlik etmek. arkan-arkan [arka:n-arka:n], hal. Gaýta- gaýta arkanlygyna, arka tarapa, yza (edilýän hereket hakynda). Şol barmana-da ýüzüne ýalyn çabyrap barýan dek elini daldalap, arkan-arkan çekilýär (R. Gelenow). \n\t‣Arkan-arkan gaýyşmak gaýta-gaýta arkan gaýyşmak; öz eňegiňe tutmak, öz diýeniňi gögertjek bolmak, bir zat diýseň, garşyňa gitmek. arkanjaklama [arka:njaklama], iş ady. Arkanjaklamak ýagdaýy. arkanjaklamak [arka:njaklamak], işl. Arkan çekilmek, yza tesmek, götinjeklemek, arkanlamak. arkanjaklaşmak [arka:njaklaşmak], işl. Bilelikde arkanjaklamak. arkanjaklatmak [arka:njaklatmak], işl. Arkanjaklamak derejesine ýetirmek. arkanjaklaýyş [arka:njaklaýyş], iş ady. Arkanjaklamak ýagdaýy. arkanlama iş ady. Arkanlamak ýagdaýy. \n\n\n ARKANLAMA [arka:nlama], iş ady. Arkanlamak ýagdaýy. arkanlamak işl. Arkan, ýüp bilen tutmak, arkan salmak, arkan, ýüp bilen baglamak. Gulany arkanlap tutdular. \n\n\n ARKANLAMAK [arka:nlamak], işl.,ser. Arkanjaklamak. arkanlamazlyk iş ady. Arkan, ýüp urmazlyk, arkan salmazlyk. \n\n\n ARKANLAMAZLYK [arka:nlamazlyk], iş ady. Arkan çekilmezlik, tesmezlik. arkanlatmak işl. Arkanlama işini başga birine etdirmek. arkanlaýyş iş ady. Arkanlamak ýagdaýy. arkanlygyna [arka:nlyğna], hal. Arka tarapa, yza, arkan. Öz-özlerinden dowul tapyp, arkanlygyna serpdiler (“Görogly”). arkan-ýüzin [arka:n-ýüzüýn], hal. Öňin-yzyn, arkanlygyna we ýüzinligine; eglip hem gaýşarylyp. \n\t‣ Arkan-ýüzin dönmek 1) ýaýnap gezmek. 2) bolmajysy bolup ýörmek. Arkan-ýüzin gaýdyp gülüşmek hezil edip gülüşmek. arkasyndan [arkasynnan], hal. 1. Biriniň kömegi bilen, biriniň üsti bilen, goldawy arkaly. Gurt arkasyndan guş doýmuş (Nakyl). 2. Özüne duýdurman, gizlin, özünden bihabar. Onuň özünem habardar etmeli ekeniňiz, arkasyndan bir iş edip bolmaz ahyry. arkasyz syp. 1. Sagrysy giň bolmadyk; üsti rahat bolmadyk. Arkasyz ýaby. 2. göç.m. Arkasy bolmadyk, goldaw berýäni ýok, hemaýatçysyz, hossarsyz. arkasyzlyk at. 1. Sagrysy ýokluk, üsti rahat dällik. 2. göç.m. Arkaň ýokluk, goldawsyzlyk, hemaýatçysyzlyk, hossarsyzlyk, tarapyňy tutýan bolmazlyk. Indi arkasyzlykdan zeýrenme. arkaýyn syp. 1. Rahat, asuda, ünjüsiz, howatyrsyz, ynjalykly. Men ony arkaýyn etdim (N. Saryhanow) 2. Kynçylyksyz, gyssag görmän, kynçylyk çekmän. Şeýle-de bolsa, olar galmagalsyz örän arkaýyn gürleýärler (N. Pomma). arkaýynçylyk at, ser. Arkaýynlyk. Men ol hakda arkaýynçylykda gürrüň bererin. \n\t‣ Arkaýynçylyga (salmak) salmazlyk arkaýynlyk (etmek) etmezlik, arkaýyn (bolmak) bolmazlyk. arkaýynlabermek [arkaýynla:vermek], işl. Arkaýyn bolup başlamak. arkaýynlama iş ady. Arkaýynlamak ýagdaýy. arkaýynlamak işl. Arkaýyn bolmak. arkaýynlamaklyk iş ady. Arkaýynlamak ýagdaýy. arkaýynlamazlyk iş ady., ser. Arkaýyn- lanmazlyk. arkaýynlanmak işl. 1. Arkaýyn bolmak, ynjalmak. Ol gyzynyň gelendigini eşidip, gaty arkaýynlandy. 2. Birine bil baglamak, ynanmak. Dost, saňa arkaýynlanyp gelendirin. arkaýynlanmazlyk iş ady. Arkaýyn bolmazlyk. arkaýynlanybermek [arkaýynlanyvermek], işl. Arkaýynlanyp başlamak. arkaýynlaşmak işl. Kem-kemden arkaýyn- lanmak, arkaýyn bolmak. Ol indi birneme arkaýyn- laşdy. arkaýynlyk at. Alada-ünjüsizlik, rahatlyk, asudalyk, dynçlyk, ynjalyklylyk. Malyňy gaty gyssama- da, arkaýynlyk bilen sür! (“Görogly”). arkaýynsyramak işl. Arkaýyn bolan bolmak, özüni arkaýyn görkezjek bolmak. arkaýynlaýyş iş ady. Arkaýynlamak ýagdaýy. arkyndyk [arkynnyk], at. Kir sabyny ýa-da araksabyn ulanylandan soň galýan ýuka bölek, galyndy. arlabermek [arla:vermek], işl. Arlap ugramak; arlamagyny dowam etmek. arlama iş ady. Arlamak ýagdaýy. arlamak işl. 1. Arryldyly seslenmek, iniňi düýrükdiriji ses çykarmak. Ýolbars aýylganç arlady. 2. göç.m. Tarlamak, tar-tar etmek (traktor hakda). 3. göç.m. Batyrsyrap güplemek, ýerliksiz çişmek, haýbatly öwünmek. Namart aş üstünde arlar (Nakyl). arlamaklyk işl. Arlamak ýagdaýy. arlamazlyk iş ady. Arryldyly ses çykarmazlyk. arlaşmak işl. Birnäçe ýolbars we ş.m. bolup arlamak. Gözenegiň aňyrsyndaky ýolbarslar arlaşyp başlady. arlatmak işl. Arlamaga mümkinçilik döretmek, arlamaga mejbur etmek. arlaýyş iş ady. Arlamak ýagdaýy. arly syp. Ýyl, tomus, gyş ýaly wagt aňladýan sözleriň öňünden gelip, "bütin, boýy, başyndan aýagyna" diýen manylary aňladýan söz. Arly ýyl der döküp kemala getirilen bol hasylly meýdanlarda siziň bilen duşuşan daýhanlarymyzyň güýjüne güýç goşuldy (“Türkmenistan”). \n\n\n ARLY [a:rly], syp. Öji, ary galan, öçli. Namysly, gaýratly, arly goç ýigit, Söweş güni gurban eder başyny (Magtymguly). arlyk at. Bäbek gundalanda arassaçylyk üçin içinden goýulýan bölek mata. arma [a:rma], 1. iş ady. Armak ýagdaýy. 2. ser. Armaweri. \n\t‣ Armasyny ýetirmek iş üstündäki adama "Armaweri!" diýip, ruhy taýdan hemaýat bermek, halyny soramak. Indi birnäçe ýylyň içidir, orak möwsüminde gallaçylaryň armasyny ýetirip gaýtmak meniň üçin adaty endige öwrülipdir (“Watan”). armaçy [a:rmaçy], at. Işläp duran adama ˛Arma!˛ diýip ýüzlenýän adam. armak [a:rmak], işl. Köp işläp ýadamak, işläp ysgyndan düşmek, halys bolmak; ýorulmak. Aryp ýadan bolsaň, men seni süýrege alaýyn (“Görogly”). Aryp gelen myhmandyr, alty aýda-da gitmez (Halk ertekisinden). armaklyk [a:rmaklyk], iş ady. Armak ýagdaýy. arman [arma:n] I, at. 1. Ýetilmedik maksat, durmuşa geçmedik arzuw. Onuň bile durmuş gurup bilse, başga armany ýokdy. 2. Puşman, bir zat üçin edilýän ökünç, ahmyr. Meň bilen sürseň döwran, Janyňda galmaz arman (Küştdepdi). 3. Oglana dakylýan at. \n\n\n ARMAN [arma:n] II, Şowsuzlyk hakynda ulanylyp, ökünmegi, gynanmagy aňladýan ümlük. Arman, ata-babalarymyz bu güni görüp bilmediler. \n\n\n ARMAN [arma:n] III, at. Üçburçluga meňzeş nagyş. arman-irmän [a:rma:n-i:rmä:n], hal, ser. Arman-ýadaman. Arman-irmän işläliň! armanly [arma:nly], syp. Armany galan, maksady hasyl bolmadyk, niýetine ýetmedik, ahmyrly, ökünçli. Armanly ýaşamak. Armanly bolmak. \n\t‣Armanly gitmek maksadyňa ýetip bilmän, ahmyrly, armanly ölmek. armanlylyk [arma:nlylyk], at. Armanly bolmaklyk, armany galmaklyk, ahmyrlylyk, ökünçlilik, maksadyň hasyl bolmazlyk, maksadyňa ýetip bilmän galmaklyk. armanlyrak [arma:nlyra:k], syp. Azda-kände armanly. armansyz [arma:nsyz], syp. Armany galmadyk, ahmyrsyz. Ömrüni armansyz geçiren adam. armansyzlyk [arma:nsyzlyk], at. Armany ýokluk, armansyz bolmaklyk, armanly bolmazlyk, armanly dällik. arman-ýadaman [a:rma:n-ýa:dama:n], hal. Ýadawlygy bilmän, irmän, arman-irmän, irginsiz, dynuwsyz. Arman-ýadaman işlemek. armaweri [a:rma:weri], Işläp duran adama "ýadamaweri!" diýen manyda ýüz tutulyp aýdylýan söz, arma. Armaweriň, adamlar! armazak [a:rmazak], syp. Armagy-ýadamagy bilmeýän, ýadamazak. Işden armazak adam. armazaklyk [a:rmazaklyk], at. Ýadamazaklyk, irmezeklik. Bu işde armazaklyk gerek. armazlyk [a:rmazlyk], iş ady. Argyn ýagdaýda bolmazlyk, ýadamazlyk. armyt at, ösüml.d. 1. Almapisint miweli agaç. 2. Şol agajyň miwesi. Bişip oturan almalaryň, armytlaryň, adyny eşitmedik dürli ir-iýmişleriň ysy burk urýar (K. Berdiýew). arna at. Derýa; derýanyň özünden aýrylyp, ýene şoňa goşulýan goly. ar-namys [a:r-na:mys], at. Adamyň guwanylýan we sylanýan jemgyýetçilik-ahlak mertebesi, ar we namys. ar-namysly [a:r-na:mysly], syp. Ara-namysa düşünýän, namysy-ary bolan, wyždanly, ygrarly. Ar- namysly adam. Ar-namysly bolmak. ar-namyslylyk [a:r-na:myslylyk], at. Ýokary adamkärçilik mertebesi, ar-namysy barlyk. Ar- namyslylyk her adama mahsusdyr. ar-namyslyrak [a:r-na:myslyra:k], syp. Belli derejede ar-namysly. ar-namyssyz [a:r-na:myssyz], syp. Ar-namysy bilmeýän, binamys, adamkärçilik mertebesi pes, ygrarsyz. Ýa-da bir ilden çykan, Ar-namyssyz gorkakmy?! (A. Kekilow). ar-namyssyzlyk [a:r-na:myssyzlyk], at. Ar- namysy ýokluk, ar-namysly dällik, binamyslyk, adamkärçilik mertebesi peslik, ygrarsyzlyk. ar-namyssyzrak [a:r-na:myssyzyra:k], syp. Belli derejede ar-namyssyz. arpa at. 1. Däneli, başy gylçykly ak ekin. 2. Şol ekiniň dänesi. Suwsuz ýerde gezmezek, Arpa bersem iýmezek (Matal). \n\t‣ Arpa çörek arpa unundan bişirilýän çörek (beýle çörek bugdaý çöregine garanda gataňsy bolýar). Ak- gök geýdirme, Arpa çörek iýdirme (Halk döredijiliginden). Arpa ekip, bugdaý orjak bolmak nebsewürlik edip, bolmajak ýerliksiz işi etjek bolmak, çendenaşa uly tama etmek, nebsiňi şaglatmak. Arpa unundan arzan bolmak her bir zadyň gitdigiçe gadyry gaçmak, gymmaty peselmek, arzanlamak. arpa-bugdaý [arpa-vuğdoý], at. Arpa hem bugdaý. Arpa-bugdaý aş bolar, altyn-kümüş daş bolar (Nakyl). Han küýli arpa-bugdaýlaryň ýerlerini sürmekde, ýerlere pel-çil çekmekde jan edip işledi (A. Durdyýew). arpagan [arpağan], at, ösüml.d. Arpa meňzeş, başy gylçykly ýaz oty. arpaly syp. 1. Içine arpa gapgarylan. Arpaly çuwallar. 2. Arpa garnuwly, arpa goşundyly, arpa düşen. Bugdaýymyz-a arpaly eken, üwetmäkäk saýlamaly bolar. arrygrak [arryğyra:k], syp. Birneme arryk, az- kem arryk. Arrygrak mal. arryk syp. 1. Hor, etsiz-gansyz. Arryk adam. 2. Köp ýyllap ekileni üçin gurpdan düşen, hasyly az berýän (ýer hakynda). Ak ekin arryk ýerde oňly hasyl bermeýär. 3. Dok däl, maňzy dolmadyk (däne hakynda). Bugdaýyň däneleri gaty arryk görünýär. 4. gepl.d. Dowar, ownuk janly, ownuk mal. 5. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Arrygyňy gynamak bir zat üçin emgenmek, özüňe agram salmak. Biziň üçin arrygyňyzy gynamaň! (B. Kerbabaýew). arryk-durruk syp., ser. Arryk-urruk. arryklabermek [arrykla:vermek], işl. Arryklap ugramak. arryklaç syp. Arryga ýakyn, arrygrak, hortap, hortaň. Arryklaç adam. arryklama iş ady. Arryklamak ýagdaýy. arryklamak işl. 1. Eti-gany gaçmak, horlanmak, arryk hala düşmek, süňk bolup galmak. Onuň mallary bu ýyl bir kesele ýoluganlygy sebäpli, juda hor düşüpdi, arryklapdy (N. Jumaýew). 2. Gurpdan düşmek, ekini iýmitlendirmäge ýagdaýsyz bolmak (ýer hakynda). Her ýyl pagta ekilýändigi üçin ýerler arryklaýar. 3. göç.m. Namartlamak, ejizlemek. arryklamaklyk iş ady. Arryklamak ýagdaýy. arryklatmak işl. Arryk hala salmak, arryk düşürmek. Ýeri dökünsiz arryklatmak. arryklaýyş iş ady. Arryklamak ýagdaýy. arryklyk at. 1. Arryk ýagdaýda bolmaklyk, horluk, etsiz-gansyzlyk. It hem arryklygyn gurda bildirmez, Elbetde, duşmana syýasat ýagşy (Magtymguly). 2. Hasylsyzlyk; dökünsizlik (ýer hakynda). arryk-urruk syp. Arryk düşen (dowar, ownuk janly hakynda). arryldama [arryllama], iş ady. Arryldamak ýagdaýy. arryldamak [arryllamak], işl. 1. Arlap seslenmek. 2. War-war etmek; tar-tar etmek. Arasynda byçgylaryň arryldysy, paltalaryň gütdüldisi, gaňrylýan agaçlaryň şatyrdysy eşidilýärdi (B. Kerbabaýew). arryldamaklyk [arryllamaklyk], iş ady. Arryldamak ýagdaýy. arryldaşmak [arryllaşmak], işl. Birnäçe bolup arryldamak. arryldatmak [arryllatmak], işl. Arryldyly ses çykartmak, warryldatmak. Motoryny arryldadyp geçip gitdi. arryldaýyş [arryllaýyş], iş ady. Arryldamak ýagdaýy. arryldy [arrylly], at. 1. Ýolbars, gaplaň ýaly haýwanlaryň güýçli, elhenç sesiniň ady. Haýwanat bagyndan ýolbarslaryň arryldysy eşidilýärdi. 2. Maşyndan çykýan warryldy. arslan [aryslan], at. 1. Pişikler maşgalasyna degişli gytyk, sary tüýli, erkeginiň boýny ösgün tüýli wagşy haýwan, ýolbars, şir, peleň. Aý içiniň arslany, Gün içiniň göwheri (Sanawaç). 2. Oglana dakylýan at. arsyz syp., gepl.d. Uly, görnükli. Arsyz iş eden ýaly bolup geldi. \n\n\n ARSYZ [a:rsyz], syp. Ar-namys edip durmaýan, binamys. arsyzrak [a:rsyzyra:k], syp. Belli derejede arsyz. arş [aryş], at, ser. Aryş I. art [a:rt], at. 1. Arka, ýeňse. 2. syp. Yzky, syrtky. Ala köpek hasanaklap, art aýaklary bilen gar sowrup, onuň öňünden çykdy. 3. Göwräniň yzky tarapy. Düýe iki ardyny ýokary galdyranda, Mamanyň ýüzi boz-ýaz bolup: – Ýa alla! – diýip, arkan gaýyşdy (B. Ker- babaýew). \n\t‣Yzy, ardy gelmezlik bir zadyň soňy gelmezlik. Edilýän gep-gürrüňiň yzy, ardy gelmedi-le. artan-egsen [artan-eğsen], syp. Artyp, süýşüp galan zat (köplenç, iýilýän, gündelik durmuşda gerekli zat hakynda), galan-gaçan. Artan-egseniň bolsa, ýetim- ýesire, garyba bermeli, sogap bolar. arta-süýşe syp., ser. Artyk-süýşük.. Arta- süýşe döwleti, çöregi ýok halyna... Aýdyň ahyr, adamlar, Ol nähili duşmanmyş?! (B. Hudaýnazarow). arta-taşa syp. Artyk-süýşük. Öýüň içinde arta-taşa zat bolman, bir dulunda iki bogdak un, beýlekisinde reňki solan galaýy sandygyň üstünde üç- dört sany köne ýorgan münderlengidi (B. Ker- babaýew). artbagyş [a:rytbağyş], at. Gara öýüň artky tärimleriniň sepleşýän ýeri, düýp tärim tarapy. artbujak [a:rytbu:jok], at. 1. Täret ýeri. 2. Ýanlygyň, meşigiň iki artky bujagy. artdyrmak [arytdyrmak] I, işl. 1. Süýşürintgi süýşürmek, tygşytlamak. Alty aýda önjeýli pul artdyrdyk. 2. Galyndy galdyrmak, doly harçlaman goýmak. Nahary artdyryp goýmaň. 3. Köpeltmek, üstüne goşmak, sanyny ösdürmek. Ruhy baýlyklary artdyrmak. 4. Öňküden güýçlendirmek, ýokar- landyrmak, öňki derejesinden artyk etmek. \n\n\n ARTDYRMAK [arytdyrmak] II, işl. Artmak işini başga birine etdirmek. Gar artdyrmak. Käşir artdyrmak. artdyrybermek [arytdyryvermek], işl. Artdyryp ugramak, artdyryp baslamak; artdyrmagy dowam etdirmek. artdyrylmak [arytdyrylmak] I, işl. 1. Süýşürintgi süýşürilmek. 2. Doly harçlanman goýulmak. 3.. Üstüne goşulmak, köpeldilmek. Daýhanlarymyz artdyrylan güýç bilen işleýärler. \n\n\n ARTDYRYLMAK [a:rytdyrylmak] II , işl. Artmak işi başga birine etdirilmek. Mekdebiň öňündäki gar artdyryldy. Palawa atylmaly sogan artdyrylyp bolundy. artel [arte:l/arty:l], at, taryh. Köpçülik bolup jemgyýetilik hojalygyny ýöretmek üçin kiçiräk kärhana. arteriýa [arte:riýa], at, lukmanç. Ýürekden beden agzalaryna (organlara) gan akdyrýan damar. Arteriýa gan damary. artilleriýa [artille:riýa], at, harb. 1. Ot açýan top, minomýot we ş.m. ýaraglar. 2. Şeýle ýaragly goşun. 3. Ot açýan ýaraglaryň ähli görnüşleriniň gurluşy, ulanylyşy we peýdalanylyşy hakyndaky ylym. artist [arti:st / arty:s], at. Jemagat öňünde sungat eserini ýerine ýetirmek bilen meşgullanýan adam. Drama teatrynyň artisti. Opera artisti. Türkmenistanyň halk artisti. artky [a:rytky], syp. Yzky, syrtky. Itiň artky aýagy. artlabermek [a:rytla:vermek], işl. Artlap başlamak. artlama [a:rytlama], iş ady. Artlamak ýagdaýy. artlamak [a:rytlamak], işl., gepl.d. Ätlemek, ädimlemek. Perizat haremhana artlap girdi (“Görogly”). artlamaklyk [a:rytlamaklyk], iş ady. Artlamak ýagdaýy. artlaşdyrmak [a:rytlaşdyrmak], işl. Birini münüp gelýän ulagyň yzyna mündürmek. Iň soňun- danam meni artlaşdyryp alyp git (“Görogly”). artlaşmak [a:rytlaşmak], işl. Ata, eşege, motora, tigre iki bolup münmek, biri-biriň ardynda oturmak. Gürgeniň düzünde toý-toý artlaşyp, Ýene sürsek bile döwran, Seýdi (Zelili). artlaşyk [a:rytlaşyk], at. Ulaga artlaşyp münmek ýagdaýy. Göroglam artlaşygy bilen şeýle bir gaty gidenok, aty ýörişine, ýorgasyna sürüp otyr (“Görogly”). artlaýyş [a:rytlaýyş], iş ady. Artlamak ýagdaýy. artma [arytma] I, iş ady. Artyp galmak ýagdaýy. \n\n\n ARTMA [arytma] II , iş ady. Artmak ýagdaýy. artmak [arytmak] I, işl. 1. Mukdar taýdan artyk galmak, ulanylmaly zatlardan süýşmek. Toýy sowmak üçin çykarylan zatlaryň artyp galany köp boldy. 2. Öňki derejesinden mukdar taýdan köpelmek. 3. Öňküden güýçlenmek, ýokarlanmak. Barmaklaryň bady barha artdy, tamdyra owazlanyp başlady (G. Kulyýew). \n\n\n ARTMAK [arytmak] II, işl. 1. Arassalamak, tämizlemek, süpürmek. Artmaz, ýuwmaz tabagynyň daşyny (Magtymguly). 2. Daşynyň gabygyny aýyrmak, gerekmez ýerini aýryp arassalamak. Sogan artmak. Käşir artmak. 3. Pil, kepje bilen ýagyp ýere düşen gary gyryp aýyrmak. Gar artmak. \n\n\n ARTMAK [a:rytmak], at. Ýüzi çitme, öýdüme, arkasy kakma edilip dokalan, goş-golam salmak üçin agzy gözelýän çuwal. artmaklyk [arytmaklyk] I, iş ady. Artmak ýagdaýy. \n\n\n ARTMAKLYK II artygrak [artyğyra:k], syp. Köpräk, az-kem artyk. artyk syp. 1. Süýşürilip goýlan, artykmaç, tygşytlanan. Artyk pul. 2. Köp. Giç ýat-da, ir tur, alty pişegi artyk ur (Nakyl). 3. Mundan buýana, aňryk, uzak. Mundan artyk okap bolmaýar. Şu günden artyk garaşyp bolmaz. 4. Tapawutly, beýlekilerden parhly; adamçylygy gowy, geçirimli. Ol gaty artyk adam eken, özüm bilen deň boljak bolup durmady. Meniň olardan nämäm artyk? 5. Bir zadyň gerekmejek ýeri, bölegi. Alan mataň az-owlak artyk çykýar. 6. Oglana we gyza dakylýan at. 7. Ahal welaýatynda bir oba. artyklyk at. 1. Belli bir derejeden köplük, gereginden agdyklyk, artykmaçlyk. Ýorunjany näçe eksek hem artyklyk edesi ýok. 2. Beýlekisinden tapawutlylyk, aýratynlyk, parhlylyk, hil, gylyk-häsiýet taýdan gowulyk. Onuň senden artyklygy ýok. artykmaç syp. 1. Belli bir derejeden, gereginden köp, artyk. 2. Tapawutly, parhly, beýlekilerden saýlanýan, gowy, oňat. Hawa, hawa, ony bilýän, onuň gaty artykmaç gyzy bardyr (A. Durdyýew). 3. Biderek, gereginden artyk, çendenaşa, öte. Oňa artykmaç azar beresi gelmedi (B. Kerbabaýew). artykmaçlyk [artykmaşlyk], at, ser. Artyklyk. Hiç birimize täze jaý artykmaçlyk etmese gerek. artyk-süýşük syp., ser. Artyk. Artyk-süýşük zat az bolmady. artyp [arty:p], at. Käýinilende, gaharlanylanda kineli, göwnügalyjylykly äheňde ulanylýan söz (köplenç, aýallaryň dilinde). Ol artyplara gandala degipdir (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Artyp galan (galmyş) bizar eden, hezil bermedik. Artyp galmyşyň börügi-de gursun, ýaşmagy-da! (B. Kerbabaýew). artyş iş ady. Artmak ýagdaýy. aruz [aru:z], at, edeb. Uzyn we gysga çekimlili bogunlaryň belli bir tertipde gezekleşip gelýän şygyr ölçeginiň ady. arwah [arwoh], at, ser. Al II, 1. Arwah, jyn bäri geçmesin (“Görogly”). \n\t‣ Arwahyň (jynyň) almazlyk birini sulhuň almazlyk. Ele düşse, zyba perizat gyzy, Arwahyň almasa, ýakmaz owazy (Zelili). arwana [arwono], at, haýwanat d. Arassa tohumdan bolan bir örküçli düýe. Bir düýäm bar, arwana, Sürsem, gitmez kerwene (Halk döre- dijiliginden). ary I, at. Perdeganatlylar maşgalasyndan bolan neşderli mör-möjek. Arynyň zäherin datmadyk balyň gadyryn näbilsin (Nakyl). \n\t‣ Arynyň öýjügini gorjamak etmesiz işi etmek, başyňa dawa, jenjel satyn almak, derdini gozgap odukdyrmak. \n\n\n ARY II, at. Iki adam bolup işledilýän iki tutarly uly byçgy. Ary bilen agaç kesmek. \n\n\n ARY [a:ry], syp. Arassa, päkize, tämiz. Ne çyragdyr, günsüz ýeri ýarydyr! Ne gözgüdir, dury suwdan arydyr (Magtymguly). aryf [a:ry:f], syp., ser. Aryp. Aryf gullar habar berdi hakykatdan (Hoja Ahmet Ýasawy). aryk [a:ryk], at. Suwly ýap, salma. Owal akan ýerden akarmyş aryk, Özün öwen ýigdiň tanapy çüýrük (Magtymguly). Arykda suw kesilmese, saçakda nan tükenmez (“Nesil”). arymsy syp. Bedenini, tenini, inini arassa, päk saklaýan (adam hakda). Arymsy gelin äre örk (Nakyl). aryp [a:ry:p], syp. 1. k.d. Bilimli, paýhasly, parasatly. Aryp bolsaň, habar algyn sözünden, Bir köýnegi bardyr egri dyzyndan (“Görogly”). 2. gepl.d. Örän sypaýyçylyk bilen hereket edýän. Ol gaty aryp adam. 3. Oglana dakylýan at. aryş I, at. Asman; ýedi gat asmanyň iň ýokarkysy. "Arşda, ferşde ne bar, görgül!" diýdiler (Magtymguly). \n\t‣ Arşa çykarmak hetdenaşa öwmek, öwgüsini ýetirmek. Ol kitaby öwüp arşa çykardy (N. Sary- hanow). Arşa ýetmek (çykmak) dabarasy dag aşmak, hemme ýere ýaýramak, mälim bolmak. Arş-y agla iň ýokarky asman. Ýere inip geldi arş-y agladan (Magtymguly). \n\n\n ARYŞ II, at. Araba goşulýan malyň iki gapdalyndan ýa-da iki malyň aralygyndan geçýän ýogyn agaç. \n\n\n ARYŞ [a:ryş], iş ady. Armak ýagdaýy. arz at. 1. Bir zada närazyçylyk bildirip, dilden edilýän şikaýat. 2. Bir zat hakynda edilýän haýyş, ýüz tutma. Söwdügim, arzymy diýmek çün saňa, Bilbil söýledigi dil maňa gerek (Garajaoglan). Tahyr guzym, eşit, saňa arzym bar, Bendi men, başymny azat eýlegil (“Zöhre – Tahyr”). Eşit meniň arzym, hormatly ene, Ene, men dertlini ýandyrma beýle! (“Şasenem – Garyp”). \n\t‣ Arz etmek bir zat hakynda arz bilen ýüz tutmak. Arzyňy aýtmak bir zat hakynda haýyşyňy aýtmak. arza at. Bir zat hakynda hat üsti bilen edilýän haýyşnama. Ogluň-da şu ýyl gitmäge göwnemeýär, galmak üçin arza ýazdy (A. Durdyýew). arzaçy at. 1. Arza ýazýan; arz edýän adam. 2. göç.m. Şikaýatçy, töhmetçi. arzalaşmak işl. 1. Biri-biriň üstünden arza ýazmak. 2. Arza arkaly dawany çözmek, arany açmak. Gyz, öňki äriňden arzalaşyp aýryldyňmy? (A. Ala- myşow). arzama iş ady. Arzamak ýagdaýy. arzamak işl., gepl.d. 1. Arzysy artmak, arzyly bolmak, arzylanmak. Adama näçe hormat goýsaň, arzaýar (B. Kerbabaýew). 2. Halamak, söýmek, gowy görmek. Mämmethan, Annabeg ýaly adamlar gudaçylykda, toýda-geňeşde ýolbaşçylyk etmegi arzaýan adamlardyr (B. Kerbabaýew). arzamaklyk iş ady. Arzamak ýagdaýy. arzan [arza:n], syp. Gymmat bolmadyk, gymmat däl, bahasy ujypsyz. \n\t‣ Arzan düşmezlik aňsat bolmazlyk, ýeňil düşmezlik. Beýle zat saňa arzan düşmez, Sona! (B. Pürliýew). arzançylyk [arza:nçylyk], at. Zatlaryň, harytlaryň nyrhy arzan bolmaklyk, arzanlyk, bahasy gymmat dällik. arzanlabermek [arza:nla:vermek], işl. Arzanlap ugramak. Harytlar birden arzanlaberdi. arzanladylmak [arza:nladylmak], işl. Arzan derejä getirilmek. Nyrhlar orta hasap bilen iki esse arzanladyldy. arzanlagan [arza:nlağan], syp. Ýygy- ýygydan arzanlap duran. arzanlagyç [arza:nlağyç], syp., ser. Arzanlagan. arzanlama [arza:nlama], iş ady. Arzanlamak ýagdaýy. Satýan üçin harydyň arzanlamasy bähbitli däl. arzanlamak [arza:nlamak], işl. Arzan bolmak, nyrhy aşaklamak, bahasy öňküsinden aşak düşmek. Gök önümleriň nyrhy geçen ýylyň şu döwürdäkisinden üç esse diýen ýaly arzanlady. arzanlamaklyk [arza:nlamaklyk], iş ady. Arzanlamak ýagdaýy. arzanlamazak [arza:nlamazak], syp. Arzanlamaýan, nyrhy pese düşmeýän. arzanlaşmak [arza:nlaşmak], işl. Zatlaryň, harytlaryň bahasy köpçülikleýin ýagdaýda kem- kemden peselmek, pese düşmek. Gawun-garpyzyň bahasy arzanlaşyp başlapdyr. arzanlaşyk [arza:nlaşyk], at. Nyrhlaryň pese düşme, bahasynyň aşaklama ýagdaýy. arzanlatdyrmak [arza:nlatdyrmak], işl. Arzanlatmaga mümkinçilik döretmek, ýol bermek; arzanlatmagy başga birine etdirtmek. arzanlatmak [arza:nlatmak], işl. Bahasyny peseltmek, nyrhyny öňküsinden aşaklatmak. Köp gezek zatlaryň nyrhyny arzanlatmak boýunça çäreler geçirildi. arzanlaýyş [arza:nlaýyş], iş ady. Arzanlamak derejesi. arzanlyk [arza:nlyk], at, ser. Arzançylyk. arzanrak [arza:nyra:k], syp. Az-kem arzan. arzuw at. 1. Adamyn hyýalynda dörän we pikirinde göz öňüne getirilýän zat. Arzuw etmek. 2. Islenýän, hyjuw edip, ýetiljek bolunýan zat. 3. Gyza dakylýan at. 4. Ahal welaýatynda bir oba. \n\t‣ Arzuwyň hasyl bolmak arzuwyň amala aşmak. arzuw-dileg [arzuw-dileğ], at, ser. Arzuw we Dileg 2. Ýurt Garaşsyzlygymyza eýe bolanymyzdan soň merdana halkymyzyň bol suw hakyndaky arzuw- dilegleri hasyl boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). arzuw-hyýal [arzuw-hyýa:l], at, ser. Arzuw 1. arzuw-isleg [arzuw-isleğ], at, ser. Arzuw 1. Begenç soňky ýyllarda ýalňyz bir arzuw-isleg bilen ýaşaýardy (G. Kulyýew). arzuwlama [arzuwlomo], iş ady. Arzuwlamak ýagdaýy. arzuwlamak [arzuwlomok], işl. Bir zady, birini islemek, arzuw etmek, küýsemek. Biz bu gün ata- babalarymyzyň arzuwlan bagtly zamanasynda ýaşaýarys (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Arzuwlap tapmadym ol ala gözi, Toýlar- tomaşalar tuta bilmedim (“Görogly”). arzuwlamaklyk [arzuwlomokluk], iş ady. Arzuwlamak ýagdaýy. arzuwlanmak [arzuwlonmok], işl. Arzuw edilmek. arzuwlaýyş [arzuwloýuş], iş ady. Arzuwlamak ýagdaýy. arzuwly syp. 1. Arzuw edilýän, islegli, umyt edilýän. Meret diýdi: – Sonam, haçan toý bolar? Arzuwly pursatlar näwagt geler? (D. Baýmyradow). 2. Arzuwlanýan, arzyly. Begler, siziň arzuwlyňyz, Geldi, Öwez oglum, geldi (“Görogly”). arzuwment syp. Arzuwly, umytly. On bäşde arzuwmendiň, Gyz gerek, juwan gerek (Magtymguly). arzuw-niýet at, ser. Arzuw 1. arzy at. 1. Biri üçin bildirilýän gadyr, birine edilýän hormat, sylag, gadyr-gymmat. Arzanyň arzysy ýok (Nakyl). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Arzyňy gaçyrmak özüňe edilýan hormaty peseltmek. arzy-hal [arzy-ha:l], at. Hal-ýagdaý, ahwal, ýagdaý. Şatuduň astynda olar oturyp, Arzy-halyn bir- bir beýan edişdi (R. Seýidow). arzylama iş ady. Arzylamak ýagdaýy. arzylamak işl. Gadyr-gymmatyny bilmek, arzyly saýmak. arzylamaklyk iş ady. Arzylamak ýagdaýy. arzylanmak işl. Gadyr-gymmaty bilinmek. arzylanmazlyk iş ady. Gadyr-gymmaty bilinmezlik. Arzylanmaýan ýerine kimiň barasy geler?! arzylaýyş iş ady. Arzylamak ýagdaýy. arzyly syp. 1. Arzysy bolan, sylagly, hormatly, gadyr-gymmatly, gadyrly, eziz. Emma welin arzyly myhmanyň elinde diňe bir gazetden başga sowgat ýokdy (A. Gowşudow). 2. Islegli, eý görülýän. Şeýle bir tiz geçýär arzyly bahar, Arzyly güllerem diýseň tiz solýar (I. Nuryýew). arzysyz syp. Arzysy bolmadyk, arzysy ýok, arzyly däl. arzysyzrak [arzysyzyra:k], syp. Birneme arzysyz, arzysy azrak. as [a:s], at. Köplenç, çägelerde, takyrlyklarda, kümelerde we ş.m. ýerlerde duş gelýän suwulgana meňzeş kiçijik ala reňkli süýreniji. Şuňkar guş deý gondurjakdym goluma, Ýylan, içýan, as ekeniň, bilmedim (“Aşyk Çaňly”). asal at. 1. Bal. Gelin aýdar diýdijegimi diýer men, Gandy, asal, şeker, nabat iýer men (“Saýatly – Hemra”). Asal ýaly datly, almaz ýaly ýiti dilimiziň barlygynda agzybir millet bolup ösüp ýetişýäris (“Türkmenistan”). 2. şahyr. Örän süýji, lezzetli, mylaýym (zat hakynda). Il-günüme bagş etdim, Zyban içre asalym (Magtymguly). Şirin lebiň meňzär asala, ganda, Men senden aýrylyp gideýin kanda? (Seýdi). asan [a:sa:n], syp, k. d. Aňsat, ýeňil, kyn däl. Asan görner ýolny mydam ýörgenlerge (Hoja Ahmet Ýasawy). Her kim ýamanlasa deňi-duşuny, Özi müşgil eder asan işini (Magtymguly). asanlaşmak [a:sa:nlaşmak], işl., k. d. Dura- bara asan bolmak, ýeňilleşmek. asawaç [asowa:ç] at, ser. Asgyç. asdyrmak [assyrmak], işl. Asmak işini başga birine etdirmek. asfalt [asva:lt], at. Bituma çagyl, ownuk daş we ş.m.garylan süýgeşik gurluşyk materialy. Asfalt zawody. asfaltlamak [asva:ltlamak], işl. Ýeriň üstüne, ýola asfalt düşemek, ýazmak. asgyç [asğyç], at. Geýim-gejim asmak üçin enjam, asawaç. Ýerinden turup, egnindäki gara paltosyny çykardy-da, diwardaky asgyçdan ildirdi (B. Öwezow). asgyn [asğyn], syp. Güýç taýdan gowşak, pes. Emma men ondan asgyn geldim, aşyp bilmedim (H. Garabaýew). asgynjak [asğynjak], at, syp. Artykmaç dert, hossa, aýakbagy. Ogul, gyz, mal-u zen saňa asgynjak, Goýmazlar gezmäge, näge ýatyp sen? (Magtymguly). asgynjaklyk [asğynjaklyk], at. Asgynjak bolmaklyk, artykmaç dert bolmaklyk, aýakbagy bolmaklyk, päsgel berijilik. asgynjaň [asğynjaň], at. ser. Asgynjak. asgynlabermek [asğynla:vermek], işl. Asgynlap başlamak. asgynladylmak [asğynladylmak], işl. Asgyn derejä ýetirilmek. asgynlama [asğynlama], iş ady. Asgynlamak ýagdaýy. asgynlamak [asğynlamak], işl. Güýç- kuwwaty peslik etmek, asgyn gelip başlamak, döwi pes bolmak, ejizlemek. asgynlamaklyk [asğynlamaklyk], iş ady. Asgynlamak ýagdaýy. asgynlamazlyk [asğynlamazlyk], iş ady. Asgyn gelmezlik. asgynlatmak [asğynlatmak], işl. Asgynlamak katdyna ýetirmek. Näsaglyk ony asgynladyp ugrady weli, lukmanlar wagtynda kömege geldiler. asgynlaşmak [asğynlaşmak], işl. Asgyn gelip ugramak, kem-kemden asgynlamak. Itler indi asgynlaşyp ugradylar. asgynlaýyş [asğynlaýyş], iş ady. Asgynlamak ýagdaýy. asgynlyk [asğynlyk], at. Güýji peslik, döwi peslik, ejizlik. asgyragan [asğyrağan], syp. Ýygy-ýygydan asgyrýan (adam hakynda). asgyrak [asğyrak], syp., ser. Asgyragan. asgyrdarly [asğyrdarly], syp. Asgyrmaga mejbur ederli. Çöplügiň içindäki dyza golaýlaýan çygly gök otlaryň ysy Çerkeziň burnuna urdy, ony asgyrdarly boldy (B. Kerbabaýew). asgyrma [asğyrma], iş ady. Asgyrmak ýagdaýy. asgyrmak [asğyrmak], işl. Gaňşyrawugyň tutulyp, zarp bilen agzyňdan, burnuňdan biygtyýar nemli howa goýbermek, çykarmak. Görogly asgyryp, ýerinden turdy (“Görogly”). asgyrmaklyk [asğyrmaklyk], iş ady. Asgyrmak ýagdaýy. asgyrtmak [asğyrtmak], işl. Asgyrmaga mejbur etmek. asgyrybermek [asğyryvermek], işl. Asgyryp ugramak. asgyryş [asğyryş], iş ady. Asgyrmak ýagdaýy. asgyryşmak [asğyryşmak], işl. Birnäçe bolup, bile asgyrmak. Beýlekiler hem asgyryşyp, gözlerini owkalaşyp oýandylar (B. Seýtäkow). asla [asla:], hal. 1. Düýpden, hiç hili, asyl, hiç haçan. Dostuňy asla ýatdan çykaryp bolmaz. 2. Aslynda, ýogsa-da. Asla, ony Meňliniň özünden başga adam bilen paýlaşmak mümkinmi? (G. Kulyýew). aslynda [aslynna], giriş s. Hakykatda, iş ýüzünde, öňden gelşine görä, öňde-soňda, aslyýetinde. Aslynda, Äşebibi hemme şerti üpjün gözel jaýa göçüp gelmekden boýun towlapdy (B. Kerbabaýew). aslyýet at. Asyl gelip çykyş, asyl boluş. Wepa onuň aslyýetini gürrüň berdi (A. Gowşudow). aslyýetinde [aslyýetinne], giriş s., ser. Aslynda. asma 1. iş ady. Asmak ýagdaýy. 2. syp. Asylyp goýulýan, gerlip goýulýan, asylýan. Aýal ýyly nan bişirip gelýär, ony hem asma sebede salyp, asyp goýýar-da, gazany hem düşürip beýlede goýýar (Keminäniň şorta sözlerinden). Asma terezi. Asma sagat. asmak I, işl. 1. Bir zady asawaçdan, diwardan sallap goýmak, ildirip goýmak, dakmak. Yşk dagyn assalar gögüň boýnundan, Gök titreýip, çeke bilmez bu derdi (Magtymguly). Owadan halyny diwardan asdylar. 2. Dara çekmek, asyp öldürmek. \n\n\n ASMAK II, işl., gepl.d. Gazandaky suwun içine çig et atylyp bişirilýän nahary atarmak, gaýnatma atarmak. Bibisoltan eje hamyry ýugrup bolansoň, gazan ataryp, kellebaşaýagy asdy. (H. Garabaýew). asmaklyk iş ady. Asmak ýagdaýy. asmalyk I, at. Gelnalyja gidilende, düýä halygyň üstünden dakylýan-asylýan ýa-da diwaryň, tärimiň ýüzüne gerilýän dürli dörtburç mata bölejiklerinden edilen bezeg esbaby. \n\n\n ASMALYK II, at, ser. Asyk. asman [asma:n], at. 1. Ýeriň ýokarsynda görünýän gümmez görnüşli giňişlik, gök. Zeminiň lälesi, asmanyň Aýy, Dünýäniň göwheri-käni, Ogulbeg (Kemine). 2. göç.m. Dik ýokary, belentlik, diň gök, al- asman. Aýdym-sazyň sesi asmana galýar. 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Asmandan asmak bir zady aňrybaş saýmak, öwüp arşa çykarmak; gymmat baha kesmek. Ol-a gyzyny asmandan asyp oturandyr. Asman paýyňy çek! eliňden gelenini et, başaranyňdan gaýtma, bileniňden galma. aspirant [aspyra:nt], at. Aspiranturada okaýan adam. aspirantura [aspyrantu:ra], at. Ýokary okuw mekdepleri we ylmy-barlag edaralary üçin ylmy- pedagogik we ylmy işgärler taýýarlamagyň esasy görnüşi. assa hal. Haýal, ýuwaş, çala. Assa gaçan – namart (Nakyl). assa-assa hal, ser. Assa. Musulman – assa- assa (Nakyl). Ol assa-assa ýöräp gitdi. assaja hal. Ýuwaşja, çalaja, emaý bilen, usul bilen. assalyk at. Haýallyk, ýuwaşlyk. assambleýa [assambile:ýa], at. Haýsy-da bolsa bir halkara guramasynyň agzalarynyň umumy ýygnagy. Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasy. assarak [assara:k], hal. Birneme assa, az-kem assa. Ol öňküsinden assarak ýöräp başlady. assiriýaly [assi:riýaly], ser. Assiriýalylar. assiriýalylar [assi:riýalylar], at. Yrakda, Eýranda, Türkiýede we başga käbir ýurtlarda ýaşaýan gadymy halk. assistent [assisse:nt], at. Hünärmeniň kömekçisi; ýokary okuw mekdeplerinde laboratoriýa sapaklarynda professora kömek edýän adam; operasiýa wagtynda hirurgyň kömekçisi. assistentlik [assisse:ntlik], at. Assistentiň käri we wezipesi. Assistentlik etmek. assosiasiýa [assosiýa:siýa], at. Kärdeş adamlaryň ýa-da edaralaryň birleşigi, birleşik. Azyk assosiasiýasy. assynlyk at. 1. Mala taýlanyp urulýan ýük. 2. Düýä ýüklemek üçin sazak çykalanda howudy ýyrtmaz ýaly aşagyndan goýulýan selin ýa-da agaç püri. Oduny assynlyk goýup çykamak. assyryn [assyry:n], hal. Gizlin, ýaşyryn, duýdurman, pynhan, ogryn. Oba tanyşlaryndan biri ony çete çekip, assyryn sowal berdi (B. Kerbabaýew). assyrynlyk [assyry:nlyk], at. Gizlinlik, pynhanlyk, ýaşyrynlyk, ogrynlyk. Assyrynlyk bilen ýalbaryp, ýüz tutup hem gördi (N. Pomma). ast [ass], at. Bir zadyň aşagy, düýbi, teýi. Ýeriň üstündäki bikemal ogul Ýeriň astynda-da azardyr enä... (K. Gurbannepesow). astrofizika [astyrafi:zika], at. Astronomiýanyň, fizikanyň kanunlarynyň esasynda asman jisimleriniň içki gurluşyny, ýyldyzlaryň hem-de planetalaryň atmosferalarynyň fiziki häsiýetlerini we himiki düzümlerini, ýyldyz hem gün energiýasynyň çeşmesini, şeýle-de planetalar ara we ýyldyzlar ara giňişligi öwrenýän bölümi. astronawt [astyrana:vt], at. Kosmonawt (bu adalga daşary ýurtlaryň birnäçesinde kabul edilen). astronom [astyrano:m], at. Astronomiýa ylmy bilen meşgullanýan alym. astronomiýa [astyrano:myýa], at. 1. Asman jisimleri hakyndaky ylym. 2. Okuw dersi, sapagy. astyn [assyn], at, dil b. Arap ýazuwynda harpyň aşagynda goýulýan ýapgyt, keseje bellik. Harpyň harap eder, bozar lezzeti, Astyn, üstün, teşdid, metin näbilsin (Magtymguly). asuda [a:su:do], syp. Ümsüm, rahat, parahat, imisala. Asuda durmuş. 2. Ýuwaş, assa, pessaý. Ol asuda sözledi. asudalyk [a:su:doluk], at. Ümsümlik, rahatlyk, parahatlyk, imisalalyk. Iki sany uly yklymyň – Aziýanyň we Ýewropanyň çatrygynda ýerleşen Türkmenistan asyrlaryň hem-de müňýyllyklaryň sepgidinde asudalygyň we durnuklylygyň gyşarnyksyz utgaşmagy bilen tapawutlanýan döwlet düzgüniniň özboluşly nusgasyny dünýä görkezdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). asy [a:sy], at, k.d. Günäli, günäkär, ýazykly. Magtymguly, çekseň dagy-dügünden, Asy bolup şikat etme bu günden (Magtymguly). Men-menlikde gezer käsi, Günbe-günden bolar asy (Zelili). asyk at, zergärç. Aýallaryň, gelinleriň arkasyna atýan saçynyň iki örümini birikdirýän uly hem ýasy bezeg şaýy. Il arasynda bu asyk sanyna görä ýeke asyk, goşa asyk, jübüt asyk, üçgoşma asyk, dörtgoşma asyk ýaly atlandyrylýar. asyl at. 1. Düýp gelip çykyş, döreýiş nokady, başlangyç; ýerlik. Indi sen bizlere aslyňy beýan et (“Görogly”). Ýagşylardan hergiz çykmaz ýamanlyk, Asly ýaman bolsa, çykmaz ýagşylyk (Magtymguly). 2. Hakyky, tüýs, esasy, düýp. Bedasyl beg gullugynda ýörinçäň, Asyl begiň saýasynda kül bolgun (Magtymguly). 3. Düýpden, düýbünden, asla; hiç haçan, hiç wagt. Emma seniň kimin tisginmezek adamyny şu güne çenli asyl görmedim (N. Pomma). 4. Edep, edep-ekram. Bolup oturyşyň nähili, düýbünden asylyň ýok, adam diýeniň asyllyrak bolar. 5. Eýsem, ýogsa-da bolsa we ş.m. köp many öwüşginli söz. Ol asyl meniň gözläp ýören adamym eken. asyl-asyl asyl-asyl bolmak bir zatdan ýapyşyp, howada sallanyp durmak; bir zada ilişip, boşlukda zordan özüňi saklap durmak. asyllanmak işl. Öňküsine garanda asylly bolmak. asyldaş [asyllaş], syp. Asly bir, asyl gelip çykyşy meňzeş. Başyna iş düşse, garyndaş gerek, Güýji-kömegine asyldaş gerek (Hatam şahyr). asyldaşlyk [asyllaşlyk], at. Asly birlik, asyl gelip çykyşy meňzeşlik, babadaşlyk. asylgy [asylğy], syp. Asylyp goýlan. Onuň diwardan asylgy telpege gözi düşdi. asylky [asylky], syp. Ilki başdaky ýagdaýy, başdaky bolşy. Asylkysyny aýdanda, eger seniň duluňda hemme esbaplary bilen üpjün ala tow hyrlyň asylgy duran bolmasa ýa-da duluňda päkize jöwher gylyjyň tärimiň başyndan asylgy bolup, işigiňde-de kişňäp duran atyň bolmasa, seniň gapyňda daýhançylyk esbabynyň müňüsi üýşsün, harwar-harwar jöwen, bugdaý, arpa hasyl al, tapawudy ýok, dir gürrüňçilikde birden sen gatyrak güläýseň, ilki bilen öz kowumyňdan biri: “Sen näme gürleýäň, bar çaýryňy çap” diýer (A. Gowşudow). asylly syp. 1. Adamkärçilikli, salyhatly, edep- ekramly. Asylly ahlak kadalary. Asylly adam. 2. Jemgyýet üçin peýdaly, abraýly. Ýurdumyzyň tebigatyny gowulandyrmakda asylly işler alnyp barylýar (“Türkmenistan”). Biziň jemgyýetimizde ýaşaýan her bir ynsan arassa, asylly bolmalydyr. asyllylyk at. Adamkärçiliklilik, edep- ekramlylyk, salyhatlylyk. asyllyrak [asyllyra:k], syp. Birneme asylly. Asyllyrak boluň. asyllysyrabermek [asyllysyra:vermek], işl. Asyllysyrap ugramak. asyllysyrama iş ady. Asyllysyramak ýagdaýy. asyllysyramak işl. Asylly bolan bolmak, ýalandan ýasama asylly bolmak. asyllysyramaklyk iş ady. Asyllysyra- mak ýagdaýy. asyllysyraşmak işl. Birnäçe bolup bilelikde asyllysyramak. asyllysyraýyş iş ady. Asyllysyramak ýagdaýy. Ol gyzyň asyllysyraýşyny diýsene. asylma iş ady. Asylmak ýagdaýy. asylmak işl. 1. Bir zady asgyçdan we ş.m. ildirilmek. 2. Dara çekilmek, dardan asylmak. 3. Özüni asyp öldürmek. asylmaklyk iş ady. Asylmak ýagdaýy. asylsyz syp. Asyly, edebi ýok, asyly bolmadyk; salyhatsyz, edep-ekramsyz. asylsyzrak [asylsyzyra:k], syp. Belli derejede asylsyz, azda-kände asylsyz. asylyş iş ady. Asylmak ýagdaýy. asylyşaňkyrlamak [aslyşaňkyrlamak], işl. Asylyşmaga ýakynlamak. asylyşgan [aslyşğan], syp. Ýygy-ýygydan asylyşýan; asylyşmaga ýakyn, asylyşmaga endik eden. asylyşma [aslyşma], iş ady. Asylyşmak ýagdaýy. asylyşmak [aslyşmak], işl. 1. Asylyp durmak, sallanyşmak, sallanyşyp durmak. Tärimiň başlarynda asylyşyp duran ýüp ýoluklary-da, torbalaryň seçekleri- de gymyldaşýan ýaly boldy (N. Saryhanow). 2. Bir zadyň yzyndan, gapdalyndan asylmak, ýapyşmak. Durdy Uzugy goýbermän asylyşdy (H. Derýaýew). 3. göç.m. Bir zada, birine päsgel bermek, artykmaç ýük, hossa bolmak. asylyşmaklyk iş ady. Asylyşmak ýagdaýy. asylyşmazlyk [aslyşmazlyk], iş ady. Asylyşmak hereketini ýerine ýetirmezlik. asylyşybermek [aslyşyvermek], işl. Asylyşyp başlamak; asylyşmagy dowam etdirmek. asylzada [asylza:da], at. Sypaýy, mylaýym, salyhatly, ýokary adamkärçilikli adam. Başyň goşma gadyr bilmez bezzada, Goşsaň goşgul aşyň bir asylzada (Magtymguly). asylzadalyk [asylza:dalyk], at. Asylzada bolmaklyk, asylzadalara mahsus bolan häsiýetleri özünde jemlemeklik. asynmak işl. 1. Bir ýeriňden asmak, dakynmak. Biliňden gylyç asynmak. 2. Gazanda nahar atarynmak. Ol kellebaşaýak asynypdyr. asyr at. Ýüz ýyl, ýüz ýyllyk döwür, wagt. Hawa, türkmenler çydamlydy, olara erkana günlere ýetmek üçin baryp sekiz asyr garaşmak gerek bolupdy (“Türkmenistan”). asyrlap [asyrla:p], hal. Asyr(lar)yň dowamynda (ol sözüň öňünden mukdar san getirilip ulanylýar). Bir asyrlap. Iki asyrlap. asyrlarboýy [asyrlarvoýy], hal. Asyrlaryň dowamynda. asyrlaýyn hal. Ýüz ýyllap, asyrlar boýy, ençeme asyrlap. asyrlyk syp. Asyra deň bolan. Halkyň köp asyrlyk taryhy. asyrsaýyn [asyrsa:ýyn], hal. Asyr geçdigiçe. asyş iş ady. Asmak ýagdaýy. asyşdyrmak işl. 1. Birnäçe zady asyp çykmak, bir zatdan ilteşdirmek, serişdirip, gerişdirip goýmak. – Getir, Orazsoltan eje, ýanlyklaryňy hem asyşdyraýyn (H. Derýaýew). 2. Dara çekip çykmak. asyşmak işl. 1. Asmaga kömekleşmek. Penjirä tuty asyşmak. 2. Bilelikde asmak. Olar ýuwlan eşikleri ýüpden asyşyp ýör. asyýa [a:syýa], at, k. d. Suw degirmeni. Daş asyýa bolmaz küdüň urmasaň, Hiç kemal iş tapmaz, köňül bermeseň (Talyby). asyýaman [a:syýama:n], at, k. d. Kilwan, degirmençi. aş at. 1. Iýilýän naharlaryň umumy ady, nahar- şam, hörek. Myhmana aş goý, Iki elini boş goý (Nakyl). Çörek çeýneý bilmez, talhandyr aşy, Dert ýamany garrylykdyr, ýaranlar (Magtymguly). Ýagşy diýrler mäş, bürünji, Kem dälsiň hiç aşdan, bugdaý (Mätäji). 2. Ýaýylan hamyrdan kesilip taýýarlanylýan nahar, unaş. Gatykly aş. Jazly aş. Aş bişirmek. Aş kesmek. \n\t‣ Aş dosty diňe ýagşy günüňde aşyňy iýmek üçin dostlaşýan adam. Hakyky dost diýip tirkeşip ýörenim baş dosty däl-de aş dosty eken. Aşa düşmek artyk ýa- da ýakmaz zat iýilmegi sebäpli aşgazanyň işleýşi bozulmak. Aş bermek öleniň hatyrasyna hudaýýoly bermek, sadaka bermek. Aş pyçak hojalykda ulanylýan ýuka ýüzli pyçak. Munuň bitirjek işini özüňde gaýrat we gudrat bolsa, ýeri gelende aş pyçagam bitirer (“Görogly”). Aş saýlamak aýal maşgalanyň göwresinde çaga galmagy netijesinde dürli nahara isleg döremek, agzy bimaza bolmak. Aşyna zäher (awy) gatmak biriniň gününi bulamak, parahat durmuşyny bozmak. aşa [a:şa], syp. Ölçegden ýokary, gereginden köp, bolmalysyndan artyk, öte, agdyk. Kakasy, sen gaty aşa gepleýärsiň, seň her-nä bolşuň şeýle (N. Saryhanow). \n\t‣ Aşa gitmek gaty gitmek, öte gitmek, çenden çykmak, hetden aşmak. aşak [aşa:k], at. 1. Bir zadyň düýbi, asty, teýi. Keçäniň aşagy. 2. Eňaşak, ýapaşak. Ýol bilen aşak indik. 3. Ýere tarap, aşaklygyna, ýokardan pese. Şir kertiň gyrasyna gelip, hemişeki edähedine görä, aşak seretdi (“Edebiýat we sungat”). 4. Günüň batýan tarapy, günbatar-demirgazyk tarap. Aşak tarapdan şemal öwsüp ugrady. \n\t‣ Aşagyna suw giden ýaly bolmak özüni aýyply saýyp, ynjalygy gaçmak. Aşagyna telpek oklamak wejera etmek, masgaralamak. Aşagy ýumakly ýaly ynjalykly oturyp bilmeýän. aşakdaky [aşa:kda:ky], syp. 1. Yz ýanynda getirilen, aşak ýanynda görkezilen (ýazgynyň içinde). Şu aşakdaky meselelere garaldy. 2. Peslikdäki, aşak tarapdaky, aşak ýüzdäki. aşaklama [aşa:klama], iş ady. Aşaklamak ýagdaýy. aşaklamak [aşa:klamak], işl. 1. Aşak düşmek, pese düşüp başlamak, peselmek. Uçar birden öwrüm etdi-de, gonmak üçin aşaklap başlady. 2. Arzanlamak, bahasy peselmek, arzanlap başlamak. Önümiň bazar nyrhy aşaklaýar. aşaklamaklyk [aşa:klamaklyk], iş ady. Aşaklamak ýagdaýy. aşaklandyrmak [aşa:klannyrmak], işl. Aşak düşürmek, beýikligini peseltmek; arzanlatmak. aşaklatmak [aşa:klatmak], işl. Aşaklamak derejesine ýetirmek. 2. Bahasyny peseltmek, arzan etmek, arzanlatmak. Önümiň düşýän gymmatyny aşaklatmak. aşaklaýyş [aşa:klaýyş], iş ady. Aşaklamak ýagdaýy. aşakly [aşa:kly], at, gepl.d. Türkmenistanyň günbatar etraplarynyň ýaşaýjysy. aşaklygyna [aşa:klyğna], hal. 1. Aşak tarapa, pese, pessaýlap, eňaşak, ýapaşak. Durnalar toplumy bilen uly zenzele turzup, aşaklygyna eňdiler (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Günüň batýan tarapyna, günbatar-demirgazyga. aşaklyk [aşa:klyk] I, Aşakda, pesde bolmaklyk. \n\n\n AŞAKLYK [aşa:klyk] II: aşaklyk bilen duýdurman, aç-açan däl ýagdaýda, ogrynça. Her halda, olam ony okap eşitmegiň arzuwyny aşaklyk bilen edýän eken (N. Saryhanow). aşaky [aşa:ky], syp. Aşakda ýerleşen, aşakdaky, pesdäki. \n\t‣Aşaky işik ýaly (adam) kiçigöwünli, ýer ýaly adam. Ol aşaky işik ýaly adamdyr. aşak-ýokary [aşa:k-ýokory], hal. Pese- belende, aşakdan ýokaryk, ýokardan aşak. Tolkun gaýygy aşak-ýokary yraýardy. aşak-ýokaryk [aşa:k-ýokoruýk], hal, ser. Aşak-ýokary. aşaňkyrlamak [a:şaňkyrlamak], işl. Aşmaga ýakynlamak, aşjak-aşjak bolup duran derejä ýetmek. aşgar [aşğar], at. 1. Lakmus kagyzyny gök reňke öwürýän iýiji birleşme. 2. Çogan, garagan, sazak, çerkez we ş.m. ösümlikleriň külünden gaýnadylyp alynýan zorly, iýiji suwuklyk. \n\t‣ Aşgar ýaly ajy, awy ýaly, daglap barýan. aşgarlabermek [aşğarla:vermek], işl. Aşgarlap başlamak; aşgarlamagy dowam etdirmek. aşgarlama [aşğarlama], iş ady. Aşgarlamak ýagdýy. aşgarlamak [aşğarlamak], işl. Aşgara ýatyrmak, aşgara salmak. aşgarlamaklyk [aşğarlamaklyk], iş ady. Aşgarlamak ýagdaýy. aşgarlamazlyk [aşğarlamazlyk], iş ady. Aşgara ýatyrmazlyk. aşgarlanmak [aşğarlanmak], işl. Aşgara ýatyrylmak, aşgara salynmak. aşgarlaşmak [aşğarlaşmak], işl. 1. Aşgarlamaga kömek etmek. 2. Bilelikde aşgarlamak. aşgarlatdyrmak [aşğarlatdyrmak], işl., ser. Aşgarlatmak. aşgarlatmak [aşğarlatmak], işl. Aşgarlamak işini başga birine etdirmek; aşgarlamaga ýol bermek; aşgarlamaga mejbur etmek. aşgarlaýjy [aşğarlaýjy], at. Aşgara ýatyrmak bilen meşgullanýan, aşgara ýatyryjy. aşgarlaýyş [aşğarlaýyş], iş ady. Aşgarlamak ýagdaýy. aşgarly [aşğarly], syp. Aşgary bolan, aşgarlanan, aşgara salnan. Ol üzümi sermezinden öň aşgarly suwa sokup çykarýardy. aşgarlyk [aşğarlyk], syp. Aşgara ýaraýan, aşgar üçin gerek, aşgar üçin niýetlenen. aşgazan [aşğa:zan], at. Adamlarda we haýwanlarda nahar siňdirýän agza. aşhana [aşha:na], at. Nahar-şam taýynlanýan jaý, otag. aşlyk syp. Aş etmäge degişli, aşa gerekli. Aşlyk un. Aşlyk gatyk. aşma [a:şma], iş ady. Aşmak ýagdaýy. Saçbagyň ujunyň simdir işmesi, Üstüňden ýol düşse, kyndyr aşmasy (Magtymguly). aşmak [a:şmak], işl. 1. Aňyrsyna geçmek, ötmek. Aýna üç-dört geriş aşdy (B. Kerbabaýew). 2. Bir ýerden ikinji ýere gitmek, ýetmek, bir ýere özüňi atmak. Sen başga bir ýurda aşaýmasaň, Hüňkar seniň tohumyňy tüketjek (“Görogly”). 3. Belli bir möçberden artmak, ötmek, agmak. Onuň ýaşy ýaňy otuzdan aşypdy. 4. Argaşmak, basmak (mal hakynda). \n\t‣Dabarasy dag aşmak at-owazasy ýaýramak. aşmaklyk [a:şmaklyk], iş ady. Aşmak ýagdaýy. aşmazlyk [a:şmazlyk], iş ady. Aşmak hereketini etmezlik. aşna [a:şna], at. 1. Dost, dost-ýar, tanyş. Peýdasyz perişdeden aşna döw ýagşy (Nakyl). Gel, köňlüm, nesihat berem, Aşna bolma gende bile (Talyby). 2. Gadyrdan. Ýok, aşna, bu dogry däl! aşnalyk [a:şnalyk], at. Dostluk, tanyşlyk. Aşnalyk aňsat, aýralyk çetin (Nakyl). Aşnalyk duş bolsa, her akyl merde, Jyda bolsa galar tükenmez derde (Kätibi). aşpez at. Naharhanalarda nahar bişiriji. Aşpez ýigit. aşpezlik at. Aşpeziň käri. Sözüm ýokdur aşpezligiň barada: Bir kilogram et aldyň-da arada, Kebap etdiň, hezil edip iýdik biz, Ýaşyň uzak bolsun, aşpez, diýdik biz (M. Seýidow). aş-suw at. Iýmek-içmek üçin zerur zatlar, iýgi- içgi. \n\t‣ Aş-suwuny bermek ölen adamyň hatyrasyny tutup, hudaýýoly etmek. aşybermek [a:şyvermek], işl. Aşmaga girişmek, aşmaga başlamak. aşygana [a:şyğa:na], syp. Aşyga has bolan, yşky. Wüşi kel Bahara öz aşyklygyny duýduryp, bir-iki sapar aşygana hat hem ýazypdy (A. Gowşudow). aşygoty [aşyğoty], at, ösüml.d. Ýapragy çalymtyk reňkli, maýdaja tohumly haşal ot. aşyk at. 1. Dowaryň art aýagynyň injik süňki bilen but süňküni birleşdirýän başam barmagyň başy ýaly ululykdaky süňk. 2. Şol süňk bilen oýnalýan milli oýun. Deň-duşlary bilen aşyk, çilik, top we başga oýunlar oýnar ýaly boldy (“Görogly”). 3. Hyrly tüpeňiň aýagyny gundaga birleşdirýän, aýagy herekete getirýän ýumruja agaç. \n\t‣ Aşygy alçy gopmak (oturmak) döwi sürmek, bagty getirmek, edeni ugruna bolmak, güni gelmek. Altyn aşygym, alçy gop! (Halk döredijiliginden). Aşyr han, adama dost hem, garyndaş hem onuň aşygy alçy oturan wagtynda tapylýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n AŞYK [a:şyk] I, at. 1. Yşka düşen, söýýän, biriniň ugrunda perwana bolan, birine göwni giden, söýgüli. Hak aşyklar näzli ýaryň jemalyn, Bir görsem diýp, gije- gündiz zar eýlär (Magtymguly). 2. göç.m. Bir zadyň çyndan hyrydary, höwesegi. Men adyňa aşyk gözel Aşgabat! (Aýdym). \n\n\n AŞYK [a:şyk] II, at, kön.s. Aýdymyň sözlerini, sazyny özi düzüp, özi ýerine ýetirýän ussat, ozan. aşykly at. Art aýagyň but bilen injik süňküniň birleşýän ýeri, aşyk ýerleşýän ýer. \n\t‣ Aşyklyň eti ýaly sal-sal, salham-sajak. aşyklyk [a:şyklyk] I, at. 1. Yşka düşen halda bolmaklyk, biriniň ugrunda perwanalyk, aşyk bolmaklyk. Näçe aýdyr aşyklyk dumany başyndan gitmeýärdi (G. Kulyýew). 2. göç.m. Bir zada ölemen hyrydarlyk, bir zadyň aşygy bolmaklyk. aşyk-magşuk [a:şyk-magşu:k], at. Söýýän we söýülýän, biri-birini söýýän oglan we gyz. Aşyk- magşuk bir-birine gowuşsa, Ýüz ýyl döwran sürse, heniz az bolar (Seýdi). aşyktorba [aşykto:rvo], at. Aşyk salmak üçin ýörite esgi torba. aşylmak [a:şylmak], işl. 1. Aňyrsyna geçilmek, ýetilmek. Haýatdan aşyldy. 2. Bir ýerden ikinji ýere gidilmek, ýetilmek. aşyr [a:şyr] I, at. 1. Kamary aý atlarynyň türkmenlerde atlandyrylyşy boýunça birinji aýynyň ady. Aşyr aýy. 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n AŞYR [a:şyr] II: aşyr atmak başyň aşak, aýaklaryň ýokaryk bolup aşyrylmak, kelläň üstünden göwräňi aşyrmak, başaşak agdarylmak. Bularyň biri aşyr atýar, ýoldaky daşlary aýagy bilen depýär, togalaýar (Halk ertekisinden). aşyratdy [a:şyratdy], at. 1. Çöpi gözenek çyzyklaryň üstünden aşyryp oýnalýan gadymy milli oýun. 2. Aşyr atyp oýnalýan çaga oýny. aşyraw [a:şyrow], hal, gepl.d. Öte, gaty, juda, çendenaşa. Men siziň ýaly mahalym aşyraw ýakymsyzdym (A. Gowşudow). aşyrma [a:şyrma], iş ady. Aşyrmak ýagdaýy. aşyrmak [a:şyrmak], işl. 1. Bir zadyň üstaşyry geçirmek. 2. Bir ýerden ikinji ýere ýetirmek, äkitmek, getirmek. Indi bu zatlary öýe aşyrmaly. 3. Belli bir derejeden artdyrmak, geçirmek. Iki günde ýüzden aşyryp ýumurtga berýärdi. aşyrmaklyk [a:şyrmaklyk], iş ady. Aşyrmak ýagdaýy. aşyrtmak [a:şyrtmak], işl. Aşyrmak işini başga birine etdirmek. aşyry [a:şyry], at. Kürtäniň, köýnegiň we ş.m. egninden aşyrylyp, boýuna goýberilýän bir in mata bölegi (köýnek bölek matadan biçilende eginde aşyry tikinli bolýar.). Köýnegiň aşyrysy. Aşyrynyň öň tarapyndan ýaka açylýar. aşyrylmak [a:şyrylmak], işl. 1. Bir zadyň üstaşyry geçirilmek. Ýabyň içinden çykarylyp, raýyşdan aşyrylyp zyňlan palçyklar doňup, biri-biriniň üstünde dagyň daşy ýaly bolup ýatyrdy (B. Seýtäkow). 2. Bir ýerden ikinji ýere ýetirilmek, äkidilmek, getirilmek. Bu zatlar bu ýere nähili aşyryldy? 3. Kelemenläp gaýtmak. Serkerde şahyr hem atyň kellesiniň üstünden aşyrylyp, tasdan boýnuny oňurdan eken (N. Pomma). aşyrym [a:şyrym] I, at, 1. Eginden aşyrylyp dakylýan guşagyň ady. 2. Dagyň, belentligiň üstünden geçýän ýol. \n\n\n AŞYRYM [a:şyrym] II, at. Tapgyr, toplum. Ýel bir-iki aşyrym geleninden soň ýatdy. aşyrym-aşyrym [a:şyrym-a:şyrym], syp. Tapgyr-tapgyr, birden-birden; güýjäp-gowşap. Diňe aşyrym-aşyrym gelýän şemal agyr çägäni tolkunyň serpindisi ýaly sowurýardy-da, derrew geçip gidýärdi (B. Kerbabaýew). aşyryş [a:şyryş], iş ady. Aşyrmak ýagdaýy. aşyryşmak [a:şyryşmak], işl. 1. Aşyrmaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde aşyrmak. Iki sany adam haltalary haýatdan aşyryşyp durdular. aşyş [a:şyş], iş ady. Aşmak ýagdaýy. aşýan [a:şýa:n], at, k. d. Höwürtge. Leýli pyrakynda Mejnunyň çölde kellesinde guşlar aşýan edendir (Zelili). at at. 1. Münmek, çapmak üçin ýa-da iş maly hökmünde ulanylýan ýeke toýnakly öý haýwany, bedew. Agaç ekeni biler, at – bakany (Nakyl). At rysgaly alnynda (Nakyl). Görogly beg, saba söweş gurular, Ozal goç ýigidiň aty urular (“Görogly”). At gazanar goç ýigidiň, Owwal bedew aty gerek (Magtymguly). 2. Küşdüň at kelleli maly. Agaçdan ýonup, perzi, pil, ruh, şa, at ýasapdyrlar (A. Gow- şudow). \n\t‣ Ata çykmak söweşe şaýlanmak, göreş ýoluna düşmek. Ýarag alyp, ata çykyp, aňly bolsa ýer ýoldan, Berimli, pähimli hany gerekdir (Mätäji). At gaýtarym bakylýan atlar yzyna gaýtarylýan aradaşlyk. At goýmak (salmak) 1) atly hüjüme geçmek, atly okdurylmak. Bir tanap golaýa gelen mahalynda birden at goýdular (“Görogly”). At salanda doňuz kimin topulyp, Aýylaýyn asylyşy gerekdir (Magtymguly). 2) ýüzüň ugruna bir ýana ylgap gitmek, ulagly ýa pyýada bir ýana çalt eňmek. At güýji ulag güýjüni ölçeýiş birligi. At oýnatmak köpbilmişlik etmek, sapalak atmak; mönsüremek. At oýnatjak bolma! At tezegini guratmazlyk bir ýere yzyny kesmän gatnamak, zol-zol baryp irizmek. Ol adam at tezegini guratman, bize gelýär. Atyň gulagy ýaly tapawudy ýok, haýsy bolsa, şol bolsun, barybir. Atyňy ýeke çapmak öz eňegiňe tutmak, maslahata gelmän, ýeke çykmak, diňe öz pikiriňi dogry saýmak. Sen atyňy ýeke çapma. At ýüzli süýnmegräk ýüzli, uzynak, süýri ýüzli. At ýüzli adam. \n\n\n AT [a:t], at. 1. Adam dünýä inende ony atlandyrmak üçin berilýän isim, söz. 2. Ýer-ýurda, deňiz-derýa, öý haýwanlarynyň käbirine we ş.m. dakylýan aňlatma. 3. Edaranyň, kitabyň, makalanyň we ş.m. sözbaşysy; bir ýere berilýän, dakylýan isim. Işikde edaranyň ady ýazylan ýazgy bardy. 4. Il içine ýaýran dabara, abraý, şöhrat, jemagat tarapyndan berilýän baha. Älem içre adam galmaz, at gezer (Nakyl). Namart gorkar goç ýigidiň adyndan, Öýünde telmürer merdiň badyndan (Magtymguly). 5. Lakam, tahallus. 6. dil b. Söz toparlarynyň biri. Atlar kim? näme? nire? diýen soraglara jogap bolýar. \n\t‣ At dakmak 1) doglan çaga şahsy at bermek, isimini belli etmek. Çagamyza at dakmagy garryja enemize ynandyk. 2) biriniň işine, bolşuna göwnüýetmezçilik etmek, erbet diýmek, dil ýetirmek. At gazanan göç.m. ady ile belli, ady il içine ýaýran. At gazanmak bir ugurdan şöhrata eýe bolmak, ady il içine dolmak. At gazanan goç ýigidiň, owwal bedew aty gerek (Magtymguly). At tutarlyk biriniň adyny tutmak üçin (toý ýerinde berilýän kiçijik sowgat ýa-da başga bir zat hakda). Maňa-da at tutarlyk diýip şu düwünçegi iberipdirler. At ýitiren öz at-abraýyny basgylap, il masgarasy bolan. ata at. 1. Çaganyň kakasynyň kakasy, kakaň kakasy. 2. Kaka. Ertir tur-da ataňy gör, ataňdan soň atyňy (Nakyl). Ataň barka dost gazan, atyň barka ýol gazan (Nakyl). Çäräm ýokdur atam kylan işini, Goýber, ahun, ýarym bilen gideýin (“Zöhre – Tahyr”). Magşar güni gaýgysyz girer behişde, Her kim çyndan bolsa dosty atamyň (Magtymguly). 3. Öňki nesil, ata- baba. 4. Çaga gören, perzentli bolan erkek adam. Tüweleme, ogluňyz hem ata bolupdyr. 5. Ýaşululara hormat, sylag hökmünde aýdylýan söz. Ata, ýör, men seni köçeden geçireýin! 6. Geçmişde ýaşap geçen beýik we mukaddes şahslaryň adynyň yzyna goşulyp gelýän söz. Adam ata. Hydyr ata. Gorkut ata. Arçman ata. Gaýtarmyş ata. 7. Adam üçin iň mähriban we ýakyn (watan, ýurt hakynda). Ata Watan. \n\t‣ Atalar sözi edeb. türkmen halk döredijiliginiň bir görnüşi. Atalar sözi – akylyň gözi (Nakyl). Atamdan aňry git! "jähenneme git, owarra bol, ýok bol!" manysynda ulanylýan aňlatma. Atam döwründe gadym wagtda, mundan ençe wagt ozal. Atamyň öljegini bilen bolsam, duza satardym (çalşardym) öňünden bilen bolsam, beýle etmezdim. Ataň ýagşy, eneň ýagşy diýmek ýalbar-ýakar etmek, birini bir iş etmäge yrmak, ýalbarmak. Ata sakgaly eňegiňe çykmak jahyl çykmak, ýetişmek, uly adam bolmak. Atasyny ýakmak (ýandyrmak) hötdesinden gelmek, oňarmak, başarmak. Atasy ölen ýaly gaýgyly, gamgyn. Atasy öý gyz maşgalanyň ene-atasynyň öýi, özüniň dogup-döräp, kemala gelen ojagy. Atasy ugramak bir zady halamadyk ýagdaýynda gaty gahary gelmek, ugry bolmazlyk. Okajak diýsem, atasy ugraýar. Garry ata öz kakaň kakasynyň kakasy. Gaýyn ata adamsynyň (äriniň) kakasy (aýal babatynda), aýalynyň kakasy (äri babatynda). ata-baba [ata-va:va], at. 1. Nesil, nebere boýunça ýaşap geçen adamlar, bir halkyň, milletiň bütin geçmişdäki asly. 2. göç.m. Ömürboýy, hemişe; öňden bäri, gadymdan bäri. Bu ýerler biziň ata-baba Watan diýip gezen ýerlerimizdir. atabeg [ataveğ], at, taryh. Geljekde çagany döwlet işgäri edip ýetişdirmek üçin oňa harby, syýasy ugurdan terbiýe berýän adam. atabeglik [ataveğlik], at, taryh. 1. Atabegiň kesp-käri, ýagdaýy. 2. Atabegler tarapyndan döredilen döwlet, hökümdarlyk. atabir [atavi:r], syp. Bir atadan bolan, atalary bir. Olar atabir dogandylar. atabir-enebir [atavi:r-enevi:r], syp. Bir atadan we bir eneden bolan, atasy-enesi bir, süýtdeş, öweý bolmadyk. Ol ikisi atabir-enebir dogandy. at-abraý [a:d-a:vyraý], at. Il içine ýaýran şöhrat hem abraý, abraýa eýe bolan at. atadaş at. Golaý garyndaş, atalary bir bolan adamlar. Ýasa girip, matam tutup, Atadaş, babadaş galdy (Zelili). ata-ene [at(a)-ene], at. Çaganyň kakasy we ejesi. Atanyň-enäniň täzesi bolmaz, gyzylyň, kümüşiň – könesi (Nakyl). ata-enelik [at(a)-enelik], syp, at. 1. Ata-enä degişli, ata-eneden gaýdýan. atagzy [atağzy], at. Bir zady gysyp tutmak we çekip çykarmak üçin ulanylýan iki sally, agyzly gural (iş abzaly). atalabermek [atala:vermek], işl. Atalap ugramak, ýanyna köp barybermek. Adamlaryň ýanyna atalaberseň, halanjagyňy bilýärmiň? atalama iş ady. Atalamak ýagdaýy. atalamak işl. Gerek bolsa-bolmasa, biriniň ýanyna köp barmak, üstüni alyp durmak. atalamazlyk iş ady. Atalap durmazlyk. atalanmak işl. Atalap durulmak. atalaýyş iş ady. Atalamak ýagdaýy. atalaşmak işl. Birnäçe bolup bilelikde atalamak. Näme beýdip onuň üstüne atalaşyp dursuňyz! atalatmak işl. Atalamaga ýol bermek, ýanyňa getirmek. Olary üstüňe ataladyp durma-da, ýumşuny bitirip bolýan bolsa, derrew bitiräýerler. ataly syp. Kakasy ýaşap ýören, kakasy diri, kakasy bilen bile bolup ýören. Ataly çaga bilen atasyz çaga terbiýe bermegiň arasy ýer bilen gök ýaly. \n\t‣ Ataly ogul kakasy bilen ogly, ata-ogul. atalyk at, syp. 1. Ata bolmak ýagdaýy, derejesi. 2. Ata mahsus, ata wezipesine degişli. Sarsmaz döwletimiziň özüňiz hakyndaky edýän atalyk aladalary bilen ruhlanyp, altyn pelleriňizde entek bar bolan gallany zaýasyz ýygnap, indiki arzyly sepgitleriňize-de abraý bilen ýetjekdigiňize berk ynanýaryn (“Türkmenistan”). 3. Öweý ata; ata terbiýesini berip, hossar çykan, howandar. Ärhasan atalygy Göroglynyň ýanyna bardy (“Görogly”). 4. ser. Atabeg. 5. gepl.d. Gaýyn ata. 6. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Atalyk etmek ata borjuny berjaý etmek, ata hökmünde terbiýe bermek, ulaltmak. Ol agyr maşgala atalyk edýär. atan at. Biçilen erkek (düýe hakynda). atanak at. 1. Iki çyzygyň, agajyň, dik ýa-da ýatyk halda kesişmeginden emele gelýän şekil. 2. Ýüp işilende, bükdürilende goşmak alamaty görnüşinde ulanylýan gural. 3. Esasan keçä, kiçi palaslaryň, sallançaklyk kilimleriň ortasyna salynýan haçja görnüşli nagyş. 4. Iki metr aralygy görkezýän "A" harpy görnüşli ýer ölçelýän ölçeg enjamy. 5. gepl.d. Kart oýnunda goşmak şekilli gül. 6. Düýä salynýan tagma. \n\t‣ Atanak çekmek bir zady puç hasap etmek, sana goşman goýmak, sandan galdyrmak, derege ýaramaýar diýlip bellenmek. Beýle diýip, onuň ýüzüne bütinleý atanak çekmek bolmaz. atanaklaýyn hal. Atanak görnüşinde, atanak şekilli, biri-biriniň üstünden keseligine kesişdirilip goýlan. atanlyk [ata:nlyk], at. Duýdansyzlyk, säwlik, tötänlik. atanlykda [ata:nlykda], hal. Bilmezlikden, bilkastlaýyn edilmedik, tötänlikde, säwlikde. atan-satan syp. Tagaşyksyz, ädimini dürs basmaýan. Ol garagaýçak, atan-satan agras bir ýigitdir (B. Kerbabaýew). ataňkyrlamak işl. Atylýan derejä golaýlamak. atarma iş ady. Atarmak ýagdaýy. atarmak işl. 1. Gazany ojagyň, taganyň üstünde goýmak. Äpet gazanlary getirip, düýnki gazylan ojaklaryň üstüne atardylar (B. Seýtäkow). 2. Nahar bişirmäge başlamak. Biz bolsa öýe baryp, haýdan-haý gazan atarmak bilen bolduk (N. Baýramow). 3. göç.m. Ugratmak, ýola salmak. Myhmany atar, başyňy gutar (Atalar sözi). atarmaklyk iş ady. Atarmak ýagdaýy. atarman-çaparman syp. Batyr, edermen, dogumly. atarmazlyk işl. Atarmak işini etmezlik. atartdyrmak işl., ser. Atartmak. atartmak işl. Atarmak işini başga birine etdirmek; atarmaga mejbur etmek; atarmaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Ir bilen erkek adamlar köp sanly gazan atartdylar. atarybermek [ataryvermek], işl. Ataryp ugramak, atarmaga girişmek. Indi gazanlary ataryberseňizem bolar. atarylmak işl. Atarmak işi edilmek. Goýun soýulmaga durdy, gazan atarylmaga başlady. Ojakçalarda gazançalar atarylyp, tagançalarda taňkalar goýulýardy (B. Kerbabaýew). atarynmak işl. Özüň üçin atarmak. Ol nahar ataryndy. ataryş iş ady. Atarmak ýagdaýy. ataryşmak işl. 1. Atarmaga kömekleşmek. Gazan ataryşmak. 2. Bilelikde atarmak. Toý naharyny bişirmeli adamlar mähnet gazanlary ataryşyp ýördüler. atasyz syp. Atasy bolmadyk, atasy ýok. atasyzlyk at. Atasyz halda bolmaklyk, atasyz galmaklyk, atasy ýokluk. ataş [ataş / a:taş], at, şahyr. 1. Ot. 2. göç.m. Köýdürýän duýgy. Mert aşygyň şirin janly, Yşkyň ataşynda ýandy (Magtymguly). Dowzah meni ýaka bilmez, Ýanyp men ataşlaryňa (Mollanepes). ataşly [a:taşly], syp, şahyr. Ýakyp-ýandyryp barýan, ýalynly. ataşparaz [a:taşparaz], at. Oda ybadat edýän, oňa çokunýan adam, otparaz. ataşparazlyk [a:taşparazlyk], at. Oda ybadat etmeklik, ody hudaý hasap edip, oňa çokunmaklyk. at-at at. Milli oýun. At-at oýny kiçi ýaşly çagalaryň arasynda giňden ýaýrap, halanylyp oýnalýan oýunlaryň biridir (A. Jykyýew). ataýry at. Möý şekilliler maşgalasynyň bognaýaklylar toparyna degişli zähersiz mör-möjek. atbakar at. 1. At idediji, ata seredýän; ýylkyban. Atbakar oglan sesini çykarman, buýrugy berjaý etmäge ýumlukdy (H. Derýaýew). 2. Mör- möjegiň bir görnüşi. atbaşçy [atbaşşy], at, däp-dess. Gelin edinilende, gyzy getirmäge gidýän atlylar, öňatly. atbaşçylamak [atbaşşylamak], işl., däp-dess. Gelin alnanda, atbaşçy bolup gitmek, atbaşçy ýollap, gelin alyp gelmek. atçapar at. 1. Çapyksuwar. 2. Oglana dakylýan at. atçapyşyk at. At ýaryşdyrmak arkaly geçirilýän milli oýun, ýaryş. Biz atçapyşyk meýdanyna ýetenimizde, giden ýaýlada adamlar şowhun edip ýördüler (“Nesil”). atçylyk at. Oba hojalygynyň at ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. atdaş at, küşt. At mallarynyň biri-birine düşüp duran ýagdaýy. Atlar atdaş durlar. Aty atdaş atmak. \n\n\n ATDAŞ [a:tdaş], syp. Atlary meňzeş, meňzeş atly, ikisine-de bir at dakylan. Salam, atdaş, işler niçik? atdaşlyk [a:tdaşlyk], at. Meňzeş atlylyk, bir atlylyk, ady bir bolmaklyk. atdyrmak işl. Atmak işini başga birine etdirmek, atmaga mejbur etmek. Kül atdyrmak. Hapa- hupany atdyrmak. ateist [ateýi:st], at. Ateizmiň tarapdary, hudaýyň barlygyny inkär edýän adam. ateistik [ateýistik], syp. Ateizm taglymatyna daýanan, esaslanýan; ateizme degişli. ateizm [ateýi:zim], at. Hudaýyň barlygyny inkär edýän taglymat. atelýe [atelýe:], at. Kiçiräk tikinçilik, fotografiýa we ş.m. kärhanasy. atgaýyş [atgaýyş], iş ady. Atgamak ýagdaýy. atgama [atgama], iş ady. Atgamak ýagdaýy. atgamak [atgamak], gepl.d., ser. Atygsamak. "Towşana dogduk depe" diýselerem, meniň köňlümiň köp bölegi size tarap atgaýar (N. Pomma). atgamaklyk [atgamaklyk], iş ady. Atgamak ýagdaýy. atgamazlyk [atgamazlyk], iş ady. Atgap durmazlyk. atgarlawaç [atgarlowa:ç], at, haýwanat d. Adaty garlawaçdan ulurak sarymtyl-gara reňkli guş. atgarynja [atgarynja], at, haýwanat d., ser. Atlygarynja. atgulak [atgulok] I, at, ösüml.d. Ýapraklary uzyndan ýasy, kiçijik gülli, soňabaka hurmalaýan ot. \n\n\n ATGULAK [atgulok] II, at, däp-dess. Gelin edinýäne toýdan öň eltilýän toý goşandy, çatylan jübüt ýaglyk, mata we ş.m. zat. Atgulak asmak. atgulaklyk [atgulokluk], syp. Atgulak etmek üçin niýetlenen, atgulaga ýarar ýaly (ýaglyk, mata- marlak ). Men bu gün bazardan atgulaklyk aldym. atgyç at. Başa atylýan başatgyç, çargat ýa-da ullakan ýaglyk. atgyr syp. 1. Gowy atýan, dogry atýan, nyşana dürs urýan, mergen. 2. Göni atýan (ýarag hakynda). Atgyr tüpeň bilen çykyp şikara, Aýragyn, umgasyn atanym daglar (“Aşyk Çaňly”). atgyrlyk at. Oňat, göni atmaklyk, nyşana göni degijilik (adam we ýarag hakynda). Onuň tüpeňiniň atgyrlygyny iller gürrüň edýärler. athana [atha:na], at. At saklanylýan jaý; at seýislenýän, idedilýän ýer, teblehana, atýatak. atkeçe at. Atyň arkasyna ýapylýan, örtülýän keçe. atlandyrmak [atlannyrmak], işl. 1. Ata mündürmek. 2. Birini bir ýere ugratmak, ibermek, ýollamak. Ony nirä atlandyrjak bolýaň? \n\n\n ATLANDYRMAK [a:tlannyrmak], işl. 1.gepl.d. Adyny aýtmak, adyny tutmak. Pylany şeý diýýär diýip meni beýle atlandyrmaň-a bolanok. 2. At bermek, at dakmak. Uruşda gurban bolanlary halkyň söwer ogullary diýip atlandyrýarys. atlandyrylmak [a:tlannyrylmak], işl. 1.gepl.d. Ady aýdylmak, ady tutulmak. 2. At berilmek, ady tutulmak. atlanha-atlan [atlanha:-atlan], at. Ýerli- ýerden aýaga galmaklyk, ata atlanmaklyk. atlanma iş ady. Atlanmak ýagdaýy. atlanmak işl. 1. Ata münmek, ata çykmak, ata, ulaga münüp ýola düşmek. Atlanyp meýdan çykaly, Ganyma gyýa bakaly (Magtymguly). Atlanyň, beglerim, serden geçeýliň (“Görogly”). 2. göç.m. Bir ýana gitmek üçin ýola düşmek, bir ýere gidermen bolmak, şaýlanmak. Şeýle hem bolsa, her sapar ýola atlananda ýüregi ezilýärdi, närahat pikirler üstüni basýardy (G. Kulyýew). \n\n\n ATLANMAK [a:tlanmak], işl. Adyň ýaýrap ugramak, at almak, adygyp başlamak; dabaraň artmak. atlanmaklyk iş ady. Atlanmak ýagdaýy. \n\n\n ATLANMAKLYK [a:tlanmaklyk], iş ady. Atlanmak, adygyp başlamak ýagdaýy. atlanmazlyk iş ady. Ata münmezlik. atlanybermek [atlanyvermek], işl. Atlanyp başlamak. atlanyş iş ady. Atlanmak ýagdaýy. atlas [a:tlas], at. Kartalar, haýwanlaryň, ösümlikleriň, adam organizmleriniň suratlary, her hili çyzgylar we ş.m. ýerleşdirilen albom ýa-da kitap şekilli ýygyndy. Geografiýa atlasy. Adam anatomiýasynyň atlasy. atlaşmak [a:tlaşmak], işl., dil b. At söz toparyna goşulmak, at hataryna geçmek. atlaşyş [a:tlaşyş], iş ady, dil b. Atlaşmak ýagdaýy. atlaýyn hal. At münen ýaly, her aýagyňy bir ýana sallap. Myrat öýüň içinde ýakynrak germelip goýlan direge atlaýyn mündi (A. Gowşudow). atlaz at. Ýüpek matanyň ýüzi ýylmanak hem ýylpyldawuk dokalan görnüşi. Merdi goýup, hyzmat etseň namarda, Gadryň bilmez, atlaz berseň biz bolar (Seýdi). atletika [atle:tika], at. Hertaraply fiziki taýýarlygy talap edýän sport maşklary. \n\t‣ Agyr atletika sportuň ştanga götermek bilen baglanyşykly ýörite maşklardan ybarat bolan görnüşi. Ýeňil atletika sportuň ylgamak, ýöremek, bökmek, ýadro iteklemek we ş.m. görnüşleri. atletikaçy [atle:tikaçy], at. Atletika bilen meşgullanýan sportsmen. atly syp. 1. Aty bar bolan. Bedew atly, demir donly Görogly (“Görogly”). Bir gije ýatyrdym tünüň ýarynda, Bir tört atly gelip: "Turgul!" diýdiler (Magtymguly). 2. Ata münüp oturan. – Muhat aga, ol atly gitdimikä? – diýip, şol tegelek ýüzli ýigit ýene-de sorady (N. Pomma). Ol gelýän atly kim? 3. At münen nöker. Soňra patyşa galada bar atlyny jemletdi (“Görogly”). 4. Oglana dakylýan at. \n\n\n ATLY [a:tly], syp. 1. Il arasynda ady ýaýran, ile özüni tanadan, şöhraty ile dolan, at gazanan. Toýa atly bagşylar geldiler. 2. Adyndaky, at berlen, ady bolan. Depderler içinde bir kitap gördüm, "Kysasyl enbiýa" atly, ýaranlar! (Magtymguly). atly-abraýly [a:tl(y)-a:vyraýly], syp. Ada we abraýa mynasyp bolan, at-abraý gazanan. Atly-abraýly adam. atlybaşy [atlyvaşy], at. Bir topar atlynyň başlygy, atly nökerleriň bir böleginiň öňbaşçysy. atlygarynja [atlyğarynja], at. Aýaklary uzyn, bilinden ýokarsynyň reňki gyzyl öwüsýän, bilinden aşagy garamtyl bolan ýyndam hem uly garynja. atlyk at, taryh. Ýerden, suwdan peýdalanmagyň gadymy bir görnüşi. atlykbaşy at, taryh. XIX asyrda we XX asyryň başlarynda öz obasynda, tiresinde suw nobatyna gözegçilik edýän we mirabyň talap etmegi bilen ýaplary arçamak, gazy gazmak işlerine işgär çykarýan ýolbaşçy. atly-ýaragly [atly-ýarağly], syp. Aty-ýaragy bar bolan, söweş şaýy tutulan, söweş esbaby üpjün. Atly-ýaragly adamlar. atma iş ady. Atmak ýagdaýy. atma-at [a:tma-a:t], hal. Birin-birin adyny tutup. atmak işl. 1. Ýaýdan, her bir ot açýan we atylýan ýaragdan ot açmak, ok ýagdyrmak. Ýatyp galandan atyp gal (Nakyl). Sen, näme, tüpeň atyp bilýärmiň? (A. Durdyýew). 2. Ok bilen awlamak, tüpeňlemek; ýaýlamak. Ýolda keýik kowalap, guş atyp, gün ýaşyp garaňky düşende, çopanlaryň goşunda ýatypdyrlar (N. Pomma). 3. taryh. Atuw jezasyny ýerine ýetirmek. 4. Taşlamak, zyňmak. Ýol üstünde ölsem, ýola atsalar, Razy men, üstümden basyp ötseler (Magtymguly). 5. Sepip ýa-da taşlap ekmek. Ol ýere atan tohumyň yrýa gitmeýärdi (A. Gowşudow). 6. Nämedir bir zady örtmek, basyrmak. Agylyň gapdalynda ýatan keçäni alyp, onuň üstüne atdy, biline çeki çekdi, irişmeledi (G. Kulyýew). 7. Sowrup saýlamak, ýele çekip saplamak (harman hakynda). Bugdaý ekdim, harman atdym, Jary baryn bilmedim (Türkmen halk döredijiliginden). 8. Bir ýere özüni ýetirmek, barmak, baryp ýetmek. Essim aýylyp, soňky demde, Zordan atdym oraçama (K. Gurbannepesow). 9. Bir zady biriniň üstüne ýüklemek, ýöňkemek. Kakamy, ejemi razy etmegi hem şolaryň boýunlaryna ataryn (B. Pürliýew). 10. Bir zady ikinji bir zadyň üstüne goýmak, taşlamak, çykarmak. Ol diwanda oturan ýerinden sag aýagyny çep aýagynyň üstüne atyp, hallan atdyrdy (B. Öwezow). 11. Içmek, ýuwutmak. Men ýüzümiň ugruna iki dermany birden atdym (“Edebiýat we sungat”). 12. Atmak işliginiň öňünden at sözleri gelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Baş atmak minnetdarlyk bildirmek üçin başyňy öňe tarap egmek. Bije atmak jedelli meseläni çözmek üçin meňzeş zatlaryň içinden şertli belgili bir zady çekip almak ýa-da ş.m. başga bir usul bilen bijäni çykarmak. Daň atmak gün dogmazyndan öň jahan ýagtylyp ugramak, günüň dogýan ýeri agaryp başlamak. Hallan atmak aldyrany bar ýaly ýortmak, alakjamak, selpemek, eýläk-beýläk ylgap hars urmak. Haýbat atmak birini gorkuzmak üçin bir zat etjekdigiňi duýdurmak. Ok atmak ýaýyň peýkamyny nyşana tarap goýbermek, gönükdirmek; tüpeňden, awtomatdan we ş.m. ot açmak. Owsun atmak – ser. Owsun. Öwüşgin (öwşün) atmak öz reňkinde öwsüp durmak. Sadyr atmak suwy hakyky tagamyny ýitirip, ýata suwuň tagamyna eýe bolmak. Tolkun atmak tolkunlar döremek. Töhmet atmak biriniň abraýyny dökýän ýalan-ýaşryk gepi ýaýratmak. Yraň atmak ser. Yrgyn atmak. Yrgyn atmak yraň atmak, yranmak. Ýaý atmak ýaýy çekip, okuny, peýkamyny sypdyryp goýbermek. \n\t‣Atyp geç (geçsin) adatça, düýp derejedäki geçmek işligi hal işlik goşulmasy goşulan atmak işliginiň yzyndan gelip, biriniň eden ýa-da heniz etmedik hereketini oňlamadyk adam tarapyndan aýdylýar. Haýbat atsaň atyp geç, haýbatyňdan gorkamok. Başyna atmak bar işi, aladany üstüne ýüklemek. Lagnat daşyny atmak näletlemek, nälet okamak. Pitjiň atmak birine pisindiň oturmazlyk, göwnüň ýetmezlik. atmaklyk iş ady. Atmak ýagdaýy. atmazlyk iş ady. Atmak işini ýerine ýetirmezlik, etmezlik atmosfera [atmosfe:ra], at. 1. Ýeriň we beýleki asman jisimleri bolan planetalaryň, Günüň hem-de ýyldyzlaryň daşyny gurşap alýan gaz görnüşli gatlak. 2. Gazyň basyşyny ölçemegiň ölçeg birligi. atom [a:tom], at. Himiki elementiň örän kiçi bölejigi. Atom elektrik stansiýasy. Atom energiýasy. Atom fizikasy. Atom sagady. Atom ýaragy. \n\t‣Atomyň ýadrosy atomyň položitel zarýadly merkezi bölegi. at-owaza [a:d-owa:za], at. Il içinde gazanylan at we şöhrat, abraý. Halk özüniň kalbyna ýakyn eser ýazmagy başaran şahyrdyr ýazyjylaryň at-owazasyny arşa göterýär (“Watan”). at-sor [a:s-so:r], at. Nam-nyşan, derek. Garaşsyzlyk ýyllarynda öňler ady-sory eşidilmedik birnäçe söz ussatlary ýüze çykaryldy. atşynas [atşyna:s], at. At seýsi, at seýisleýän, at ösdürip ýetişdirmek hünäri bolan adam. Ol atşynas, uly seýis, bu hünärlerini öwrenmek gerek (“Görogly”). attaşe [attaşe:], at. Haýsydyr bir ugruň hünärmeni hökmünde daşary ýurtlaryň diplomatik wekilhanalaryna ýa-da konsullyk edaralaryna degişli edilen resmi adam. Mysal üçin: Harby atteşe, harby- deňiz attaşesi, harby-howa attaşesi. attestasiýa [atesta:siýa], at. Işgärleriň ýerine ýetirýän işleri boýunça hünär taýýarlyk derejesini kesgitlemek üçin geçirilýän çäre. Türkmenistanyň Attestasiýa komiteti. Attestasiýadan geçirmek. attestasion [atestasiýo:n], syp. Attestasiýa bilen baglanyşykly, attestasiýadan geçirýän. Attestasion iş topary. attestat [atesta:t], at. Orta we ýörite orta mekdebi gutarandygy, ylmy adyň dakylandygy hakynda berilýän resminama. Professoryň attestaty. atuw at, taryh. Atyp öldürmek arkaly berilýän ölüm jezasy. Türkmenistanda atuw jezasy ýatyryldy. atybermek [atyvermek], işl. Atmaga başlamak; atmagy dowam etdirmek. atygsabermek [atyğsa:vermek], işl. Atygsap başlamak. atygsama [atyğsama], iş ady. Atygsamak ýagdaýy. atygsamak [atyğsamak], işl. Bir ýere gitmegi küýsemek, islemek, gitsem diýmek, atgamak. Ýüregiň atygsamak. atygsamaklyk [atyğsamaklyk], iş ady. Atygsamak ýagdaýy. atygsaýyş [atyğsaýyş], iş ady. Atygsamak ýagdaýy. atyjy at. 1. Tüpeň atyp bilýän adam. Ökde atyjylar. 2. Atyjylyk goşunlarynyň esgeri. atyjylyk 1. at. Ot açýan ýaraglardan (awtomatdan, tüpeňden we ş.m.) ok atmak käri, hünäri. Atyjylyk onuň halaýan käridi. 2. syp. Ot açýan ýaraglardan ok atmak käri bilen bagly, ok atmak bilen mesgullanýan. Atyjylyk polky. Atyjylyk sporty. atyllan [atylla:n]: atyllan düýe birnäçe ýyllap gaýman, gysyr galan düýe. atylmak işl. 1. Atylýan ýaragdan ot açylmak. Top atylmak. 2. Ok bilen urulmak, tüpeňlenmek, ýaýlanmak. Guş atylmak. 3. taryh. Atuw jezasy ýerine ýetirilmek. 4. Taşlanmak, zyňylmak. Çöregiň ýere atylanyny gören dälsiň. 5. Ýazylmak; üsti örtülmek. Ýere ullakan palas düşelip, onuň üstünden-de ululy- kiçili haly hem halyçalar atylypdyr. 6. Sowrup saýlanmak (harman hakynda). Harman atylmak. 7. Bir ýaramaz zat biriniň üstüne ýüklenmek, ýöňkelmek. Töhmet atylmak. 8. Içilmek, ýuwdulmak (derman hakynda). Derman atylmak. 9. göç.m. Öňe okdurylmak, zymdyrylyp gitmek. Öýden atylyp çykdym. 10. gepl.d. Gaty öwnüp gürlemek, güplemek. Nämä atylyp otyrsyň, senem bolup bilseň ilçe barsyň-da!? atym at. 1. Çaýyň we ş.m. bir gezek atmaga gerekli mukdary, ölçegi. Bir atym çaý. 2. Ok atylanda ýa-da bir zat zyňylanda ýeter ýaly aralyk, ýeter mümkinçiligi bolan aradaşlyk. Oturan ýerimizden taýak atym aňyrrakda ýaryny gum basyp duran gubur ýoldaşymyň ünsüni özüne çekdi (O. Gadamow). 3. Atmaga taýyn bolan däne garyşykly döwlen harman. 4. göç.m. Çeme, maý, amat. Ony bir atymyna salyp bolmazmyka? atymlyk syp. Bir gezek atmaga ýeterlik, bir atar ýaly. Atymlyk çaý. atynmak işl. Öz üstüňe, başyňa atmak. Ol egnine don atyndy. Başatgyç atynmak. atyr at. Ýakymly ysy bolan jisimler goşulan spirtli ergin (üst-başyňa sepmek üçin ulanylýar). atyrlabermek [atyrla:vermek], işl. Atyrlap ugramak, atyr sepip başlamak. atyrlama iş ady. Atyrlamak ýagdaýy. atyrlamak işl. Atyr sepmek, atyr çalmak, atyr pürkmek. Geýimi atyrlamak. atyrlamaklyk iş ady. Atyrlamak ýagdaýy. atyrlamazlyk iş ady. Atyrlap çykmazlyk, atyr sepmezlik, atyr çalmazlyk. atyrlanmak işl. 1. Öz üst-başyňy atyrlamak. 2. Atyr sepilmek. Ol atyrlanan köýneklerini geýdi. atyrlatmak işl. Atyrlamak işini başga birine etdirmek; atyrlamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Ol eşiklerini her gün diýen ýaly atyrladýardy. Saçyňy atyrlatmak. atyrlaýyş iş ady. Atyrlamak ýagdaýy. atyrsabyn [atyrsa:vyn], at, gepl.d., ser. Araksabyn. atyş iş ady. Atmak ýagdaýy. Seniň ýaý atyşyň nähili? \n\t‣ Atyş gerekmi, tutuş?! Söweşmekçi bolýan iki tarapyň, iki adamyň özara göreş, söweş ýoluny saýlap almak üçin biri-birine berýän sowaly, ýüzlenmesi. Atyş gerekmi, tutuş?! (“Görogly”). atyşdyrmak işl. 1. Bir ýan ujundan atmak, yzly-yzyna atmak, atyp çykmak. 2. Hersini bir ýere taşlaşdyrmak, oklaşdyrmak, zyňyşdyrmak. atyşhana [atyşha:na], at. Nyşana ok atmak, mergençilige türgenleşmek üçin ýörite ýer. atyşlyk bije atyşlyk bir zady kimiň almalydygyny, bir işe kimiň gitmelidigini we ş.m. kesgitlemek üçin bije atmaklyk. atyşmak işl. 1. Biri-biriňe ok atmak. 2. Atmakda ýaryşmak. Mergenler alaçakmak hyrly tüpeň bilen nyşana atyşypdyrlar (N. Pomma). 3. Bilelikde birnäçe bolup atmak. atyşyk at. 1. Iki taraplaýyn ot açyş, garşylyklaýyn gülle ýagdyryş. Atyşyk başlanyşy ýaly hem duýdansyz ýatdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Atmak boýunça ýaryş, mergençilikde güýç synanyşyk. Tüpeň atyşygy. atyz at. Daş-töweregine çil çekilen ýer, pel. Ýadawsyz alada edilip, yhlas siňdirilýän atyzlarda şaly häzir boý alýar (“Türkmenistan”). atyz-çil [atyz-çi:l], at. Atyzly, çilli meýdan. Atyz-çiliň gyrasyna ekilen baglar ilki bilen şol ýer eýeleriniň özi üçin saýa (“Nesil”). atýalman at, haýwanat d. Iki öň aýagy gysga, art aýaklary uzyn, uzyn guýrugynyň ujy garaja ýalman. at-ýarag [at-ýarağ], at. Söweş üçin gerek esasy enjamlar, harby serenjam. Ýürekleri at başy dek batyrlar, Hatynça ýok at-ýaragy bolmasa (Magtymguly). atýatak at. At saklanýan ýer, athana. atýelmik at, ösüml.d. Ýerde ýazgyn ösýän, iýilýän ot, ýelmik. atýüwrük at, ösüml.d. Daşy ak, içi gyzgylt tozly kömelek. 2. Şol kömelegiň içindäki tozy. auditor [awdi:tyr], at. Maliýe amallaryny, girdeji-çykdajylary barlaýan derňewçi. Auditor bolup işlemek. auditorçylyk [awdi:tyrçylyk], at. Auditoryň käri, wezipesi. Auditorçylyk şahadatnamasy. auditorlyk [awdi:tyrlyk], at, ser. Auditorçylyk. Auditorlyk etmek. aw [a:w], at. 1. Ýabany haýwanlary, guşlary atyp ýa-da duzak gurup tutmak bilen bagly pişe, şikär. Gara atlaryny eýerläp, elguşlaryny alyp, Myraly bilen Soltansöýün atlanyp, köşkden çykyp, awa ugradylar (“Myraly we Soltansöýün”). Ýöne awuň gyzygy, ýaşlyk şol zatlara kän ünsem berdirmedi (“Watan”). 2. Atylyp ýa-da başga tär bilen tutulýan, awlanylýan ýabany haýwanlar we guşlar. Gadym eýýamda aw kändi, emma awlamak kyndy, zamana gorkulydy (A. Gowşudow). 3. göç.m. Düşewünt, gazanç; peýda. Beýle awy duşuňdan geçirip bolmaz (B. Seýtäkow). \n\t‣ Awa salmak tazyny, elguşy aw awlamak üçin goýbermek, aw etdirmek. Awa salynjak tazy ýaly galagoply ýagdaýda, howsalaly halda. Aho-w, sen çynyrgadyp barýarsyň-la, men bir hili awa salynjak tazy ýaly galpyldap başladym (A. Durdyýew). Aw bilmek ujypsyz zady düşewünt, gazanç hasaplamak. Ol sähel zady aw bilýärdi. Aw bolmak biriniň ýa bir zadyň duzagyna düşmek, bir zatdan ýaňa heläk bolmak. Heý, garry köpek, ahyrynda sen garry gaplaňa aw bolduň-ow (N. Pomma). Aw ganly aw oňdy, aw şowly (aw ganlymy, janly? diýen soraga berilýän jogap). Aw ganly bol-a! awuň şowuna düşsün, awuň şowly bolsun! Aw ganlymy, janly? şowlumy ýa şowsuz. Aw janly aw oňmady, aw şowly däl (aw ganlymy, janly? diýen soraga berilýän jogap). awabermek [a:wa:vermek], işl. Awap başlamak. awama [a:womo], iş ady. Awamak ýagdaýy. awamak [a:womok], işl. Teniň bir ýeri awuşap agyrmak, syzlap agyrmak. awamaklyk [a:womokluk], iş ady. Awamak ýagdaýy. awamazlyk [a:womozluk], iş ady. Awap durmazlyk. awara [a:wa:ra], syp. 1. Bir ýerde ýerlemän, mekan tutman ygyp ýören ykmanda, sergezdan. Eý, gül ýüzli baharym, kylma awara meni, Etme sepil yzyňda, goý, ygtyýara meni (Talyby). 2. Il-günden, watandan jyda düşen, aýrylan. Ýedi ýyldyr men awara, Özümi saldym bazara (“Asly-Kerem”). Iliňden gitseň awara! Şonda bolar sen biçäre (Magtymguly). awaralyk [a:wa:ralyk], at. 1. Mekandan aýra düşmeklik, ykmandalyk, sergezdanlyk. Aryflar ýanynda dünýä peýinden, Awaralyk eýlän bolmak ýaraşmaz (Magtymguly). Wagşyýy-beýabanda awaralygyn goýsun, Serkeşdeligin taşlap, set paralygyn goýsun (Andalyp). 2. Ilden-günden, watandan aýra düşmek. Ýylba-ýyl awaralyk kesp eýlesem bidatlap, Ýol ýörip, çöller gezip, daglar aşyp perýatlap (Andalyp). awarlar [ava:rlar] I, at, Dagystanyň ilatynyň bir bölegini düzýän halk. \n\n\n AWARLAR [ava:rlar] II, at. VI asyrda Dunaý ýakasyndaky ýerlerde ornaşan türki taýpa. awatmak [a:wotmok], işl. Awamak katdyna ýetirmek, awar ýaly etmek. awaýyş [a:woýuş], iş ady. Awamak ýagdaýy. awçy [a:wçy], at. 1. Aw awlamak bilen meşgullanýan adam, ýabany haýwanlary, guşlary awlaýan adam. Hindiniň awçysy çyksa şikäre, Özge aw islemez, pil sesin aňsa (Mollanepes). 2. Lebap welaýatynda bir oba. awçylyk [a:wçuluk], at. Aw bilen meşgul- lanýanyň kesp-käri, pişesi. awgust [a:wgust], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň sekizinji aýy. awia [aviýa], at. Goşma sözleriň "awiasion", awiasiýa degişli, awiasiýa bilen baglanyşykly manyny aňladýan birinji bölegi (mysal üçin: awiapoçta). awiakassa [aviýaka:ssa], at. Uçara münmek üçin bilet satylýan kassa. awiakompaniýa [aviýakampa:niýa], at. Awiasiýa ugrundan işleýän ýöreteleşdirilen kompaniýa. awiakompas [aviýako:mpas], at. Awiasiýada ulanylýan ugur görkeziji kompas. awiapoçta [aviýapo:çuto], at. Awiasiýa arkaly amala aşyrylýan poçta aragatnaşygy, howa poçtasy. awiamaýak [aviýamaýa:k], at. ser. Maýak. awiamodel [aviýamode:l], at. Howada uçýan apparatlaryň modeli, nusgasy. awiakonstruktor [aviýakanstru:ktor], at. Awiasiýada uçýan uçarlaryň, dikuçarlaryň we awiasion motorlaryň konstruktory we beýleki uçýan serişdeleri oýlap tapýan hünärmen. awiasion [aviýasiýo:n], syp. Awiasiýa degişli bolan, awiasiýa bilen baglanyşykly. Awiasion topar. awiasiýa [aviýa:siýa], at. 1. Howada uçýan apparatlaryň howa giňişligindäki hereketiniň teoriýasy we praktikasy. 2. Awiaulag serşdeleriniň (uçarlaryň we dikuçarlaryň) jeminiň tutuş ady; howa floty. awlabermek [a:wla:vermek], işl. Awlap ugramak; awlamagy dowam etmek. awlag [a:wlağ], at. Aw awlanýan ýer, aw üçin amatly ýer. Ne gaýratly bu daglar, Bihasap aw, awlaglar (Magtymguly). Sowuk suwly, ter çemenli awlaglar, Köňül arzuw eýlär, watanym seni! (Zelili). awlama [a:wlomo], 1. iş ady. Awlamak ýagdaýy. 2. göç.m. Birini heläkleme, öldürme, ýok etme. awlamak [a:wlomok], işl. 1. Aw etmek, ýabany haýwanlary we guşlary tutmak, atmak. Eger suw bolan halatynda, onda bu möwsümde balyklaryň bu görnüşiniň tutuş halkymyza arkaýyn ýeter ýalysyny awlamak mümkindir (“Nesil”). 2. göç.m. Birini, bir zady heläklemek, hatardan çykarmak; ýok etmek. \n\t‣ Göwnüni awlamak ser. Göwün. awlamaklyk [a:wlomokluk], iş ady. Awlamak ýagdaýy. awlamazlyk [a:wlomozluk], iş ady. Awlamak işini amal etmezlik. awlaýyş [a:wloýyş], iş ady. Awlamak ýagdaýy. awlanmak [a:wlonmok], işl. Awlamak işi ýerine ýetirilmek, aw edilmek. Guş salsaň, käkilik, turaç awlanar, Peleňdir, gaplaňdyr, şirdir bu daglar (Misgingylyç). awlatmak [a:wlotmok], işl. Awlamak işini başga birine etdirmek; awlamaga mümkinçilik bermek; awlamaga mejbur etmek; eý görýän zadyňy aldyrmak. Jerenim awlatdym düzden, Ganly ýaşym akar gözden (Halk aýdymyndan). awstraliýalylar [avystyra:lyýalylar], at. Awstraliýanyň esasy ilatyny düzýän halk. awstriýalylar [a:vystyrýalylar], at. Awstriýanyň esasy ilatyny düzýän halk. awtobus [afto:bus], at. Ýolagçy gatnadýan köp orunly üsti ýapyk ulag. awtomat [aftama:t], at. Ok atýan ýarag. awtomatly [aftama:tly], syp. Awtomaty bolan; elinde awtomatyny saklap duran. Awtomatly adam. awtomobil [aftamabi:l], at. Gara ýollar boýunça ýolagçylary gatnatmak we ýük çekmek üçin motorynyň güýji bilen tigirleriniň üstünde hereket edýän dürli görnüşli ulag serişdesi. awtor [a:vtar], at. Özüniň döredijilikli zähmeti bilen ylym, edebiýat ýa-da sungat eserini döreden, açyşlary oýlap tapan adam. awtoralli [avtora:lly], at, ser. Ralli. Şondan soň, Ýewropa döwletlerinde awtoralli ýaryşy uly meşgurlyga eýe bolup, beýleki yklymlara hem ýaýrap başlapdyr (“Saglyk”). awtordaş [a:vtardaş], at. Kimdir biri bilen döredijilikli zähmetiň netijesinde ylymda, edebiýatda ýa-da sungatda eser döreden, açyşlary oýlap tapan adam. awtoreferat at. Awtoryň ylmy eserlerine özüniň gysgaça beýany. Dissertasiýanyň awtoreferaty. awtorlyk [a:vtarlyk], at. 1. Awtora degişli. Awtorlyk hukugy. 2. Awtora berilýän. Awtorlyk galam haky. awtoruçka [avtoru:çka / avtoruçko], at. Içine guýlan syýanyň öz-özünden akýan we hat ýazmak üçin ulanylýan enjam. awulabermek [awula:vermek], işl. Awulamaga girişmek. awulama [a:wulomo], iş ady. Awulamak ýagdaýy. awulamak [a:wulomok], işl. 1. Bir zada awy goşmak, gatmak, garmak; zäherlemek. 2. Mör- möjekleri ýok etmek maksady bilen ösümliklere, meýdana zäherleýji serişdeleri sepmek, dökmek, pürkmek. 3. göç.m. Ajy söz bilen duzlamak, göwne degýän şerebeli söz aýtmak. awulamaklyk [a:wulomokluk], iş ady. Awulamak ýagdaýy. awulamazlyk [a:wulomuzluk], iş ady. Awy garmazlyk; awy sepmezlik. awulanmak [a:wulonmok], işl. 1. Awy garylmak. 2. Awy sepilmek. Gowaça çigidi ekilmezinden öň awulanýar. awulatdyrmak [a:wulotdurmok], işl. Awulamak işini başga birine etdirmek. awulatmak [a:wulotmok], işl. Awulamaga mejbur etmek; awulamaga ýol bermek; awulamak işini başga birine etdirmek. awulaýjy [a:wuloýjy], syp. 1. Bir zada awy gatyjy, zäher bilen gyryjy. 2. Mör-möjekleri awy, zäher bilen ýok edýän, awy pürküji. Awulaýjy enjam. 3. Zäherleýji serişde, düzüminde awy, zäher bolan derman. 4. göç.m. Göwne degiji, ýakymsyz, gaty söz aýdyjy. awulaýyş [a:wuloýuş], iş ady. Awulamak ýagdaýy. awuly [a:wuly], syp. 1. Düzüminde awy, zäher bar bolan, zäher goşantly, zäherli. 2. göç.m. Çapgyn aýazly, ýalap barýan (howa hakynda). Daşarda ýüzüňi- gözüňi ýalap barýan awuly şemal şuwlaýardy (B. Gulow). \n\t‣ Awuly dilini ýetirmek ser. Awusyny pürkmek. Munuň garşy bolup, edip biljek zadam ýok weli, käwagt awuly dilini ýetirip durýar (A. Durdyýew). awulyk [a:wuluk], at. 1. göd. s. Iýgi-içgi, iýmit. Awulygyňy iý-de, işe ugra! 2. gepl.d. Serhoş ediji içgi, arak, çakyr. Men bulary içilen bir çüýşe awulygyň keýpine aýdamok (T. Gurbanow). awulylyk [a:wululuk], at. 1. Awusy, zäheri barlyk, zäherlilik. 2. Agyrysy, yzasy barlyk, agyrylylyk, yzalylyk. awundyrmak [a:wunnurmok], işl. 1. Birini awunar ýaly etmek, awunmak katdyna ýetirmek. Onuň ýumrugy degen ýerini awundyrýardy. 2. Biriniň ýüreginiň gyýylmagyna sebäp bolmak. Ol ussanyň ýüregini awundyrmaga dözmedi. awunma [a:wunmo], iş ady. Awunmak ýagdaýy. awunmak [a:wunmok], işl. 1. Bir zadyň täsiri bilen bedeniň, endamyň, synaň ýiti agyrmak, ýiti agyra sezewar bolmak. 2. göç.m. Ýakynyň ýogalyp, ýitgä sezewar bolmak, pajygaly ýagdaýa uçramak. Başga-da birnäçe tüýnügi gaçan öý hakynda we awunan adamlar hakynda gürrüň edildi (A. Gowşudow). Ol owal ganly sakadan awundy (G. Gurbansähedow). 3. göç.m. Ruhy taýdan ejir çekmek, gynanmak, gyýylmak, ynjamak. Aýsoltan ejesiniň gürrüňine awunmak bilen sojady (B. Kerbabaýew). awunmaklyk [a:wunmokluk], iş ady. Awunmak ýagdaýy. awunyş [a:wunuş], iş ady. Awunmak ýagdaýy. awusiýdik [a:wusiýdik], at, haýwanat d. Derisi sütükli, pişge guýruk, kiçijik gemriji tokaý haýwany. awusyz [a:wusuz], syp. 1. Düzüminde zäher bolmadyk, awy gatançsyz. Awusyz derman mör- möjekleri doly ýok etmeýär. 2. Gaty agyrmaýan, agyrysyz, yzasyz. Awusyz ýara. awusyzlandyrmak [a:wusuzlonnurmok], işl. 1. Düzüminden awusyny aýyrmak, zäherini çykarmak, zähersizlendirmek, zyýansyzlandyrmak. 2. Agyrydan saplamak, yzasyny aýyrmak; köşeşdirmek. awusyzlanmak [a:wusuzlonmok], işl. Awusy, zäheri aýrylmak. awusyzlyk [a:wusuzluk], at. Awy, zäher garyndysy ýokluk, zähersizlik. awusyzrak [a:wusuzyra:k], syp. Awusy azrak. awuşabermek [a:wuşa:vermek], işl. Awuşap başlamak. awuşama [a:wuşomo], iş ady. Awuşamak ýagdaýy. awuşamak [a:wuşomok], işl. Bir zat gyýýan dek, ýara şerebe sepilen ýaly syzlap agyrmak, jyzlap agyrmak, awuly syzlamak. Çekiç degen barmagy awuşap agyrýardy. Onuň gözi awuşap durdy. awuşatmak [a:wuşotmok], işl. Awuşamak katdyna ýetirmek. Tüsse gözüňi awuşadýardy (“Edebiýat we sungat”). awuşaýyş [a:wuşoýuş], iş ady. Awuşamak ýagdaýy. awuternek [a:wuternek], at, ösüml.d. Ýapragy söwüdiňkä meňzeş, sary gülli, baldagy süýtli dag ösümligi. awy [a:wy], at. 1. Janly bedeni zäherläp bilýän jisim, zäher. Bir gün hamyra awy goşup çapady bişirýär we ony Kerime berip öldürmekçi bolýar (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Yza, agyry. Teniň awusy. 3. göç.m. Aýaz, şatlama sowuk. Howanyň awusy bar. 4. göç.m. Ýakyp-ýandyryp barýan, ýiti (soganyň, sarymsagyň tagamy hakynda). \n\t‣ Awusyny pürkmek şerebeli, göwne degiji söz aýtmak, awuly dilini ýetirmek. Awy gatmak (goşmak) gününi bulamak, durmuşyny bozmak, süýji durmuşdan mahrum etmek. Awy ýaly örän ajy. Bagyr awusy perzent ölümi bilen bagly çekilýän dert, azar. Gar awusy gar ýagmagynyň nyşany bolup durýan çytyk howa. Howada gar awusy bar. awy-zakgun [a:wu-zakgu:n], syp. Örän ajy, zäher ýaly. Iýer ýaly däl, duran awy-zakgun. awy-zerzaw [a:wu-zerza:w], syp. Örän agyryly, yzaly, durşy bilen zerzaw. Endam-janym awy- zerzaw. aý [a:ý] I, at. 1. Ýere iň ýakyn asman jisimi, hereketi boýunça Ýeriň ýeke-täk tebigy hemrasy. Arzuwymdyr Aýa elim ýetirmek, Üzülmesin ýöne aýagym ýerden (M. Seýidow). 2. Ýylyň on ikiden bir bölegi, senenama hasaby boýunça 28, 29, 30 ýa-da 31 güni öz içine alýan wagt aralygy. Aýyň ýigrimisi. Bir aý. On aý. 3. Tahýa, köýnege, aýal maşgalalaryň aýak geýiminiň agzyna salynýan aý şekilli nagyş. \n\t‣ Aý agyllamak aýyň daş-töwereginde agymtyl halka emele gelmek. Aý berip oturmak tegelenip oturmak, döwre gurap oturmak. Aý görjek ýaly siňe seretmek, boýnuňy süýndürip äňetmek. Aý hasaby aýyň dogup-ýaşyşy boýunça ýöredilýän hasap, hijri- kamary hasaby. Aý tutulmak Aýyň ýüzüne Ýeriň kölegesi düşmek. Aýy-güni dolmak 1) çaga dogar wagty gelmek, bolmak. 2) öler wagty ýakynlamak, ölüm pursaty gelmek, sanaglysy dolmak. Aýy-güni ýetik dokuz aý on güni dolan, dogmaly wagty gelen. Onuň yzy bilen aýaly hem dünýäden ötdi, aýy-güni ýetik çaga hem enesiniň garny bilen gitdi (“Görogly”). Aýyň bölegi (parçasy) ýaly örän owadan, görmegeý, aý ýaly. Aý ýaly örän owadan, aýyň bölegi ýaly. Aý ýaly gelin. Dolan aý ýagty düşýän tarapy doly suratda ýere tarap öwrülip, tegelek görnüşe eýe bolan Aý (garşylykly manydaky taýy: helal Aý). \n\n\n AÝ [a:ý] II, at. Suwda ýaşaýan balyk, gurbaga we başga jandarlaryň dem alyş agzasy. \n\n\n AÝ I, Ikirjiňlenmgi, ökünji, belli bir derejede kanagatlanmagy, ýaýdanmagy we ş.m. aňladýan ümlük. Aý, özüňiz bir zat edersiňiz-le! \n\n\n AÝ II, "Eý" manysyndaky ümlük. Aý, pirim, bular- a toýdan gelip, toýa barýarlar, islegleri şatlyk bilen tomaşa (Keminäniň şorta sözlerinden). aýa [a:ýa] I, at. Eliň iç ýüzünde barmaklar birleşýän aýtym. Aýaň gijese, pul düşjekdir. \n\t‣ Aýaňda (eliň aýasynda) saklamak birine gaty gowy hyzmat etmek, aňrybaş derejede seretmek. \n\n\n AÝA [a:ýa] II, at. Jykyr bilen suwarylýan ýeriň kölçelerden kiçiräk böleklere bölünen görnüşi. aýabermek [aýa:vermek], işl. Aýap başlamak; aýamagy dowam etdirmek. aýagaldygyna [aýağallyğna], hal. Ýetişibildiginden, elinde baryny edip; tiz, çalt, derrew. Aýagaldygyna ylgap gelmek aýaguç [aýağu:ç], at. 1. Gyşaryp ýatan adamyň aýak tarapy. 2. Bir ýeriň gutarýan ýeri, ahyry, aýak tarapy, etegi. Derýanyň aýagujy. aýagulag [aýağuloğ], at. Münmek üçin gerek bolan at, eşek we ş.m. ulag, maşyn. aýak I, at. 1. Adamyň, haýwanlaryň, mör- möjekleriň ýöremek üçin hyzmat edýän beden agzasy. Aýagy uly syganyn geýer, aýagy kiçi -söýenin (Nakyl). Aýak ýüwrügi daşa deger, dil ýüwrügi – başa (Nakyl). 2. Taganyň, oturgyjyň we ş.m. daýanjy, diregi, örki. Tagan aýagy üç bolar, biri-birine güýç bolar (Nakyl). 3. Bir ýeriň gutarýan ýeri, çägi, etek, çet, gyra. Ýabyň aýagy. 4. Döwrüň, wagtyň we ş.m. ahyry, soňy, gutarara ýakynlan möhleti. Häzir gyşyň aýagy. 5. Öldürilip paýlaşylýan malyň dörtden biri, çärýek. 6. Harman döwlende ortadaky uly üýşmek desseler bilen nermäniň aralygyndaky döwülýän bölegi. Olar ertirden bäri dört-bäş aýak döwdüler. 7. gepl.d. Petde etmek üçin ýyglan ýandak we ş.m. üýşmekleri. Bir aýak ýandak. 8. ýerli g. Aýagulagyň tigri, teker. \n\t‣ Aýaga galdyrmak 1) işi ýola goýmak, ugrukdyrmak. 2) bir mesele üçin adamlary örüzmek, üýşürmek. Aýaga galmak 1) bir zadyň ugruna çykmak, aýak üstüne galmak, örmek. Agyr süri birden güpürdäp aýaga galdy (B. Seýtäkow). 2) saglygy oňatlaşmak, ganymatlaşmak, ganymat bolmak, daýanmak. Başda çyrçyklydy, daýandy çaga, Kem-kemden özi-de galdy aýaga (A. Kekilow). 3) ösüp başlamak, janlanyp başlamak, dikelip ugramak. Aýagy agyr 1) göwreli, iki gat, hamyla. Ol gelniň aýagy agyrdy. 2) işi ugruna bolmadyk, şowsuz. Aýagy bagly aýagy daňylan, erksiz. Aýagy bişen ýaly (dek) bir ýerde ynjalyk tapmaýan, bir ýerde durmaýan, zowzuldaýan. Ol aýagy bişen dek iki ýana zowzuldady. Aýagy duşakly ýaly aýagyny giňden açyp bilmän, çalt-çaltdan gysga ädimläp ýöreýän adama aýdylýar. Aýagy düşmek haýyrly, peýdaly bolmak. Sen gylawly ýigit ekeniň, aýagyň düşdi (“Görogly”). Aýagy düşsün! gelin alnanda wepaly bolsun, bagt getirsin diýen manyda edilýän arzuw. Aýagy egri aýagyny dogry basmaýan, aýagyny gyşyk basmak, ahlak taýdan arassa bolmazlyk, biwepalyk edýan, adamsyna ikilik edýän. Aýagy giden çapuwdan galan (at, bedew hakynda). Aýagyna ýykylmak birinden haraý gözlemek, ýalbarmak; ýazygyň geçilmegini haýyş etmek. Aýagyndan asylmak birine päsgel bermek, biriniň arzuwynyň amala aşmagyny görübilmezçilik etmek. Aýagyny baglamak (duşaklamak) öýli-işikli etmek, gelin alyp bermek, öýermek. Aýagyny gyşyk basmak ýaramaz hereket etmek (ahlak babatda), erbet gezmek, hata iş etmek. Aýagynyň astyny gazmak (köwmek) birine zyýan bermek, bökdemek, ýykmak üçin iş görmek. Aýagyny sallap gitmek biderek, nähak ýere tutulmak. Aýagyny süýremek kyn-da bolsa, daş ýere ýöräp gitmek. Aýagyny süýräp almak aýagyny ýerden galdyryp bilmänsoň, kynlyk bilen ýöremek. Aýagyňy uzyn salyp oturmak aýaklaryňy uzadyp oturmak. Aýagyň çekmezlik bir ýere, biriniň ýanyna barasyň, gidesiň gelmezlik. Emma bu gezek olaryň ýanyna baryp, gürrüňleşmäge bir hili aýagy çekmeýär (H. Derýaýew). Aýagyňy çekmek bir ýere, biriniň ýanyna barmazlyk. Ol ýoldaşynyň kimdigini tanandan soň, olardan aýagyny çekäýendir. Aýagyňy depip durmak düýpgöter garşylyk görkezmek, öz diýeniňi tutmak, ylalaşmazlyk. Onuň aýagyny depip durmagy meni oýlanyp görmeli etdi (N. Saryhanow). Aýagyňy dürs basmak dogry gezmek, özüňi gowy alyp barmak. Aýagyňy gyşyk basmak egrilik etmek, nädogrulyk goýbermek, ahlak taýdan özüňi erbet alyp barmak. Aýagyňy ýazmak dem-dynç almak, ýörelenden soň az wagt dynç almak. Aýagyňy ýerden üzmezlik hakykatdan daşlaşmazlyk. Ýalan sözleseňem, aýagyňy ýerden üzme (N. Jumaýew). Aýagyň ýelini almak (çykarmak) gezip keýpden çykmak, pyýada köp gezmek. Aýagy ýere degmezlik begençden, şatlykdan ýaňa ökjäň ýeňlemek, keýpiň kök bolmak. Aýagy ýer tutmak bir ýerde ornaşmak; her bir tarapdan guratlanyp başlamak. Aýak astyna salmak äsgermezlik etmek, har etmek, zaýalamak. Aýak astynda galmazlyk erbet ýagdaýa düşmezlik, äsgermezlik edilmezlik, har düşmezlik. Beýle maşgala hiç wagtda aýak astynda galmaz (B. Kerbabaýew). Aýak bagy bolmak 1) ýol ýörelende eýermän yza galyp, bile barýan ýoldaşyňa bökdenç döretmek. 2) birine päsgel bermek, hossa bolmak, dert bolmak. Aýak basmak girmek, başlamak (ýaş hakynda). Ol indi on üç ýaşyna aýak basdy. Aýak bermek harman döwlende ýabylaryň aýagynyň astyna täze galla desselerini dargatmak. Aýak bitmek ýöräp başlamak, aýaklanmak. Oňa ýaňy aýak bitipdi. Aýak çekilmek adamlaryň öýlerine ýygnanyp, daşda-içde gezip ýören adam bolmazlyk (gijäniň bir wagty hakynda). Aýak çekmek durmak, saklanmak. Aýakda galmak yzda süýrenmek, ilden yza galmak. Aýakdan galmak ýöremek ukybyny ýitirmek. Goja kyn düşse-de ýöremäge çalyşýardy, ýöremese, aýakdan galyp, otura bolaryn öýdýärdi. Aýak salmak depmek. Düýämiz şeýle bir sarç, ýat biri sagaýaýyn diýip golaýlajak bolsa, göni aýak salar. Aýak sekmek aralaşmak, gelmek. Aýak sesi ýörelende aýakdan çykýan ses. Aýak ujy ýatan adamyň aýagynyň ýetýän ýeri; aýak tarapy. Aýak üstünde hereketde, gaý-da-gaýmalaşyk, iş bilen gümra. Gün dogandan ähli kişi aýak üstündedi. Aýak üstünden oturman, aýak epmän. Ol aýak üstünden ejelerine baryp gaýtdy. Aýak üstüne galmak 1) Oturan ýeriňden turmak, dik durmak, turmak. 2) syrkawlykdan açylmak, gutulmak. Ol aýak üstüne galansoň, işine gitdi. 3) niýetine ýetmek üçin güýjüni gaýgyrman hereket etmek. Aýak ýeterde golaý- goltumda, baryp-gelmek mümkin bolan ýerde. Heý, şu golaýlarymyzda, aýak ýeterimizde dag barmy? (“Görogly”). Aýak ýoluna gitmek meýdana gitmek, ýazynmaga gitmek. Meret-de turup, çäkmenini egnine ýasgynjak alyp, çarygyny aýagyna gowaldaň sokup, aýak ýoluna gitdi (A. Durdyýew). Aýak ýygnanmak garaňky düşüp, daşarda, köçede gezip ýören adam galmazlyk, aýak çekilmek. \n\n\n AÝAK II, at, kön.s. Käse, okara, pyýala, bulgur, bada. Saky, pyýalany gandyr, aýagy (“Saýatly – Hemra”). \n\n\n AÝAK III, at. Kellebaşaýak. Aýda gelen aýak iýer, günde gelen – taýak (Nakyl). aýakbasgyç [aýakbasğyç], at. Maşynlardaky, beýleki hereketlenýän tehniki serişdelerde, şeýle hem käbir saz gurallarynda hereketi sazlamak üçin aýak bilen basylýan gural. Sürmegi öwrenmek üçin ulanylýan we okuw guramasyna degişli tehniki ulag goşmaça birikdiriş we durzuş aýakbasgyçlary bilen enjamlaşdyrylan bolmalydyr (Türkmenistanyň Ýol hereketiniň kadalary, 2003 ý., 47 s.). aýakçy at. Dişleýän we dişlän ýerini gijedýän çybyn ýaly ganatly möjejik. aýakdaş syp. 1. Deň çapýan; deň gidýän (at, adam hakynda). Ýöne öňatlylar biziň bilen aýakdaş däldi (R. Gelenow). 2. Aň-düşünje we ş.m. bilen deň barýan, bir hatarda barýan. Döwür bilen aýakdaş gitmek. aýakdaşlyk at. 1. Aýagy deňlik, deň çapmaklyk, deň gitmeklik (at hakynda). 2. Aň-düşünje we ş.m. deň baryjylyk, biri-biriňden galmazlyk. aýakgap [aýakga:p], at. Aýaga geýmek üçin tikilen gap. Aýakgabyň dar bolsa, giň jahandan ne peýda (Nakyl). aýakgapçy [aýakga:pçy], at. Aýakgap tikýän ussa, köwüş tikýän ussa. aýakköpri [aýakköpürü], at, gepl.d. Paýapyl, pyýadalar üçin köpri. aýaklabermek [aýakla:vermek], işl. Aýaklap başlamak, aýaklap ugramak, aýaklamaga ýakynlamak. aýaklama iş ady. Aýaklamak ýagdaýy. aýaklamak işl. Gutarmak, tamamlamak, soňlamak. Haty aýaklap barýaryn. Aý aýaklap barýar. aýaklamaklyk iş ady. Aýaklamak ýagdaýy. aýaklamazlyk iş ady. Gutarmazlyk, tamamlamazlyk, aýak etmezlik. aýaklandyrmak [aýaklannyrmak], işl. Ýöremäge endik etdirmek. Çagany aýaklandyrmak. aýaklanma iş ady. Aýaklanmak ýagdaýy. aýaklanmak işl. 1. Aýak üstünde durmaga, ýöremäge endik etmek, ýöremegi öwrenmek, aýak bitmek. 2. Soňuna ýakynlamak, aýak bolmak, tamamlanmaga ýakynlamak, gutaraňkyrlamak. 3. göç.m. Aýak üstüne galmak, ösüp, gurplanyp başlamak. \n\t‣ Aýaklanmadyk köşek ýaly aýak üstünde zordan durýan, entirekläp ýöreýän, dogry aýak basyp bilmeýän. aýaklanmaklyk iş ady. Aýaklanmak ýagdaýy. aýaklanmazlyk iş ady. Aýak üstünde durmazlyk; aýak üstüne galyp bilmezlik. aýaklaşma 1. iş ady. Aýaklaşmak ýagdaýy. 2. at, ýerli g. Üle. aýaklaşmak işl. Aýakma-aýak paýlaşmak, her kim bir aýagyny almak. Aýaklaşyp mal öldürmek. aýaklaşmaklyk iş ady. Aýaklaşmak ýagdaýy. aýaklatmak işl. Aýaklamak derejesine ýetirmek, tamamlatmak, gutartmak. aýaklaýyş iş ady. Aýaklamak ýagdaýy. aýakly syp. 1. Aýagy bar bolan. 2. Ýörite ýasalan daýanjy bolan, aýak oturdylan. Aýakly sandyk. 3. Ýörgür, gitgir, ýyndam. Aýakly at. \n\t‣ Aýakly çilim tüssesi gabyň içindäki suwdan süzülip geçýän çilim, suwçilim. Aýakly garpyz ýaly kelte boýly, tos-togalajyk (adam hakynda). aýakman syp., mald. Aýaklary uzyn, injigi berdaşly daýaw goýun ýa-da guzy. Adatça, aýakman guzular daýaw mallar bolup ýetişýar. aýakmaşyn [aýakmaşy:n], at, gepl.d. Aýagyň kömegi bilen işledilýän tikin maşyny. aýaksyz syp. 1. Aýagy bolmadyk, aýakdan mahrum bolan. Aýaksyz adam. 2. Aýak oturdylmadyk, aýak edilmedik. Aýaksyz sandyk. aýaksyzlyk at. Aýagy ýokluk, aýakdan mahrumlyk. aýakýalaň syp., ser. Aýakýalaňaç. Aýakýalaň gezmek. aýakýalaňaç syp. Aýagy aýakgapsyz, köwüşsiz. aýal [aýa:l], at. 1. Urkaçy jynsyndan bolan ynsan, zenan maşgala. 2. Durmuşa çykan, biri bilen nikalaşan zenan, ýassykdaş, ýanýoldaş. 3. Aýal maşgala degişli. Aýal köýnegi. \n\t‣Aýal adam, aýal maşgala. aýalbaz [aýa:lva:z], syp. Aýala kowalaşýan, gelin-gyza göz gyzdyrýan, ahlak taýdan durnuksyz. aýalbazlyk [aýa:lva:zlyk], at. Aýalbaz bolmaklyk, aýal-gyza kowalaşmaklyk. aýal-ebtat [aýa:l-evta:t], at. Aýal-gyzlar, aýal maşgalalar. Bir sapar olara adam-gara, aýal-ebtat bary üýşdi (“Edebiýat we sungat”). aýal-erkek [aýa:l-erkek], at. Aýal hem erkek adamlar. aýal-gyz [aýa:l-ğy:z], at. Aýal we gyz, gyzlar, gelinler, aýallar, aýal maşgalalar. aýally [aýa:lly], syp. Öýli-işikli bolan, öýlenen. aýallyk [aýa:llyk], at. 1. Nika boýunça biriniň maşgalasy bolmaklyk; gyzlykdan soňky döwür. – Eý, Garyp, eger meni özüňe aýallyga kabul etmeseň, saňa töhmet edip, heläk edermen – diýdi (“Şasenem – Garyp”). 2. Aýal maşgala mahsus, häsiýetli. Onuň aýallyk duýgulary üstün çykdy (B. Seýtäkow). \n\t‣ Aýallyk etmek beren wadaňda durup bilmezlik, bigaýratlamak, heleýlemek (köplenç, erkek adamlara aýdylýan gödek söz). Soň ara bir iş düşse, Aýallyk etdi diýme (A. Alamyşow). aýallylyk [aýa:llylyk], at. Aýaly barlyk, aýally bolmaklyk. aýalmak işl. Aýawly saklanmak, goralmak. aýalsyz [aýa:lsyz], syp. 1. Aýaly ýok, sallah, dul. Aýalsyza mydar bolmaz, Dönseň hökmi Süleýmana (Magtymguly). 2. Öýlenmedik, öýli-işikli bolmadyk. aýalsyzlyk [aýa:lsyzlyk], at. Aýaly ýokluk, sallahlyk, dulluk. Derwüşlere ýolsuzlygy, Ýigitlere malsyzlygy, Hudaýym aýalsyzlygy, Görkezmesin musulmana (Magtymguly). aýama iş ady. Aýamak ýagdaýy. aýamak işl. Aýawly saklamak, aýap saklamak, goramak, goraglamak. aýamaklyk iş ady. Aýamak ýagdaýy. aýamazlyk iş ady. Aýap saklamazlyk. aýan [aýa:n], syp. Aýdyň, äşgär, mälim, belli, açyk. 2. Aýan sözüniň soňundan bolmak, etmek kömekçi işlikleri goşulyp, aýan sözüniň manysyna ugurdaş manyly düzümli işlik ýasalýar: Aýan bolmak aýdyň bolman, äşgär bolmak. Aýan etmek aýdyň etmek, äşgär etmek, aýdyňlaşdyrmak. aýanlyk [aýa:nlyk], at. Aýdyňlyk, äşgärlik, açyklyk, aç-açanlyk. Mesele aýanlygy talap edýýär. aýat [a:ýat], at. 1. Gurhanyň bir süresi. 2. Merhumyň hatyrasy üçin okalýan doga. Öli aýatdan doýmaz, diri – hezzetden (Nakyl). \n\t‣ Aýatda diri ýagty jahanda ýaşap ýör. aýatmak işl. Aýar ýaly etmek, aýamaga mejbur etmek. Köpüň emlägini aýatmak gerek. aýawly [aýowly], syp. 1. Goralýan, aýalyp saklanýan; eserdeň, seresap. 2. Tygşytly, ýerlikli. aýawlylyk [aýowluluk], at. Tygşytlylyk, ýerliklilik. aý-aýdyň [a:ý-a:ýdyň], syp. Ýagty , örän aýdyň (agşam, gije hakynda). Aý-aýdyňdyr, ýagtydyr, Gyzlar oýnar wagtydyr (Läle). aýaýyş iş ady. Aýamak ýagdaýy. aýaz at. Gury sowuk, şatlama aňzak, kesip barýan çapgyn sowuk. aýazlama iş ady. Aýazlamak ýagdaýy. aýazlamak işl. Aýazda durup, aýazyň täsiri ýetip sowap durmak. Aýazlap duran suw. aýazlamaklyk iş ady. Aýazlamaklyk ýagdaýy. aýazlatmak işl. Aýazlap durar ýaly sowuk ýerde goýmak. Eti aýazladyp goýmak. aýazlaýyş iş ady. Aýazlamak ýagdaýy. aýazly syp. Güýçli aýazy bolan, şatlama, çapgyn howaly, sowuk. Aýazly gije. Aýazly howa. aýba-aý [a:ýva-a:ý], hal. Şu aýdan ol aýa, her aýda; aýsaýy. aýbalyk [a:ýva:lyk], at, haýwanat d. Bedeniniň iki gapdaly ýapbaşyk, ýüzgüçleri örän uly, bedeniniň guýruk bölegi bolmadyk balyk. aýbaşy [a:ývaşy], at. Aýal maşgalalarda aýda bir gezek bolýan bil açylma. aýbogdaş [a:ývoğdoş]: aýbogdaşyňy gurmak dyzlaryňy içine epip, aýagyňy atanaklaýyn çalşyryp oturmak. aýböke [a:ývökö], at, deňizç. Ýelkenli gaýygyň, nawuň art tarapynda dalagyň üstünde aý görnüşinde egrelip duran tagta. aýbygadym [aývyğady:m], syp., gepl.d. Örän elhenç, her hili erbetlige garaşaýmaly (adam hakynda). aýda [a:ýda], hal. Her aýyň dowamynda, her aýyň içinde, her aýda. Aýda bir gezek atasy öýüne gitmese, çykan gyzyň ýüregi gysýardy. aýdan-diýen [aýdan-niýen], at, gepl.d. 1. Sadaka aýdylan, hudaý ýoluna çykarylan zat. Ol aýdan- diýenini metjide eltip berdi. 2. Il arasynda gümürtik gep-gürrüň edýän adam, diýen-aýdan. Aýdan-diýen köp bolar, çörek beren az bolar (Nakyl). aýda-rowanda [a:ýd(a)-yrowa:nna], hal. Setanda-seýranda, käwagt, örän seýrek. aýda-ýylda [a:ýda-ýylla], hal. Seýrek, käwagt, çendan. Aýda-ýylda bir gelýäň, gelen wagtyň bir dutary ele al ahyryn! (“Edebiýat we sungat”). aýdyjy at. 1. Bir zat hakynda habar beriji, beýan ediji, gürrüň beriji. Aýdyjy akmak bolsa, diňleýji dana gerek (Nakyl). 2. Labyzly ýerine ýetiriji, ýatdan dessan okaýjy. Aýdyjy bagşy bolsa getiriberiň (“Görogly”). aýdylan at, gepl.d. Sadaka. Ol ertir aýdylan edýär. \n\t‣Aýdylan janly kynçylyga uçran pursatynda hudaý ýoluna aýdylan janly we şol janly öldürilip berilýän sadaka. aýdylmak işl. 1. Bir zat hakynda habar berilmek, mälim edilmek. Aýdylan söz – atylan ok (Nakyl). aýdylyş iş ady. Aýdylmak ýagdaýy. aýdym at. Saza goşup ýa-da goşman owazly aýdylýan goşgy setirleri, sazly ýerine ýetirilýän goşgy sözleri. \n\t‣Aýdym aýtmak sazly eseri sesli ýerine ýetirmek. Aýdym edinmek bir işi etmäge hyýallanyp, wagtynda etmän, uzaga çekip ýörmek. Gitjek-gitjek diýip, çöli aýdym edinibem, indi jana dert bolup ýörsüň diýseler, nähili bolar? (N. Baýramow). aýdymçy at. 1. Saza goşup aýdym aýdýan adam, aýdymy ýerine ýetiriji, bagşy. 2. göç.m. Wasp ediji, waspnamaçy, dabaralandyryjy. Magtymguly eziz halkynyň, gözel ýurdunyň beýik aýdymçysy bolupdyr. aýdymçylyk at. Aýdym aýdyjylyk, aýdym aýdyş sungaty, aýdymy ýerine ýetirmek ussatlygy. Her bir diňlän adam bu türkmen gyzynyň aýdymçylyk zehininiň ýesiri bolýar (“Edebiýat we sungat”). aýdymly syp. Aýdym aýdylyp ýörlen; içinde aýdym bolan. aýdym-saz [aýdym-sa:z], at. Aýdylýan we ýerine ýetirilýän saz, aýdym. aýdyň [a:ýdyň], syp. 1. Ýagty, dury, açyk, bulutsyz. Aý aýdyňdyr süýt ýaly, Gyzlar oýnar gurt ýaly (Halk döredijiliginden). 2. Dogry, dürs, anyk, ynamly, hakyky. Hany, näme diýjek bolýan bolsaň, aýdyňrak aýtsana. 3. Mälim, belli, äşgär, düşnükli, aýan. Onuň bilen oturanyňda, gürleşeniňde hemme zat aýdyň bolýar. aýdyňlaşdyrmak [a:ýdyňlaşdyrmak], işl. Aýdyň, aýan etmek, takyk, belli etmek. Şiriniň çykarylyşy barasynda bilýänleriniň baryny bir demine aýdyşdyryp çykaýasy geldi (N. Saryhanow). aýdyňlaşdyrylmak [a:ýdyňlaşdyrylmak], işl. Aýdyň edilmek. Ýygnagyň boljak güni aýdyň- laşdyryldy. aýdyňlaşma [a:ýdyňlaşma], iş ady. Aýdyň- laşmak ýagdaýy. aýdyňlaşmak [a:ýdyňlaşmak], işl. 1. Bir mesele, pikir we ş.m. aýdyň bolmak, takyklaşmak, mälim bolmak. Onuň pikiri aýdyňlaşyp, kellesindäki uky dumany sowuldy (B. Seýtäkow). 2. Açylyşmak, durlanmak, aýyl-saýyl bolmak, ýagtylaşmak. aýdyňlaşmaklyk [a:ýdyňlaşmaklyk], iş ady. Aýdyňlaşmak ýagdaýy. aýdyňlaşmazlyk [a:ýdyňlaşmazlyk], iş ady. Aýdyň bolmazlyk. aýdyňlaşybermek [a:ýdyňlaşyvermek], işl. Aýdyňlaşyp ugramak, aýdyňlaşyp başlamak. aýdyňlaşyş [a:ýdyňlaşyş], iş ady. Aýdyňlaşmak ýagdaýy. aýdyňlatmak [a:ýdyňlatmak], işl. Aýdyň bolar ýaly etmek; birine bir meseläni we ş.m. anyklatmak, takyklatmak, has düşnükli etdirmek. Diňe onuň pikirini aýdyňlatmak üçin özüne sowal berdi (B. Kerbabaýew). aýdyňlyk [a:ýdyňlyk], at. 1. Ýagtylyk, durulyk, açyklyk. Aýdyňlykda hemme zat görnüp durdy. 2. Dogrulyk, dürslük, anyklyk, jikme-jiklik. 3. Düşnüklilik, aýanlyk, mese-mälimlik, gümürtiksizlik. Pikiriň aýdyňlygy ugrunda çalyşmaly. aýdyş iş ady. Aýtmak ýagdaýy. aýdyşdyrmak işl. Aýdyp çykmak, jikme-jik mälim etmek, habar bermek, habar berip durmak. aýdyşmak işl. 1. Biri bilen aýdym, goşgy aýdyp ýaryşmak. Bir gezek Weýran bagşy Hywa argyşa gidende Heleý bagşy bilen uzyn gije aýdyşypdyr (“Edebiýat we sungat”). 2. Bilelikde biri-birine bir zatlar aýtmak. Çagalar matal aýdyşýardylar. Adamlar bir zatlar-a aýdyşyp otyrdylar, ýöne näme diýýänlerini eşidip bilmedim. aýdyşyk at. 1. Aýdym aýtmak we ş.m. boýunça ýaryş. Bagşylaryň aýdyşygy uzaga çekdi. 2. edeb. Goşguda beýan etmäniň bir görnüşi. Magtymgulynyň "Habar ber – şeýledir" goşgusy aýdyşykdyr. aýgädik [a:ýğä:dik], at. Bir tarapy gädik üçburçluga meňzeş nagyş. aýgyr [aýğyr], at. 1. Käbir mallaryň (gylýalyň, eşegiň) erkegi, erkek jynslysy. 2. syp., gepl.d. Esrek. 3. kön.s. Aýtgyr, aýdagan (adam). Aýtsaň – aýgyr, diýseň – diýgir (Nakyl). aýgyrgyýak [aýğyrğyýak], at, ösüml.d. Däneliler maşgalasyna degişli, mal üçin ot-iým hasaplanýan köpýyllyk ösümlik. aýgyt [aýğyt], at. 1. Äşgär, belli, mälim, anyk zat. Nury janymyň kime meňzeýändigini onuň mergenligi aýgyt eder (N. Saryhanow). 2. Belli bir zat hakynda gelnen netije, karar, ynam. Iň soňky söz onuň öz aýgydyny berkitdi (B. Kerbabaýew). aýgytlama [aýğytlama], iş ady. Aýgytlamak ýagdaýy. aýgytlamak [aýğytlamak], işl. Äşgär etmek, belli etmek, mälim etmek, anyklamak. Beýlekiler bolsa obanyň golaýlaşandygyny Saranyň ýüzüne garap aýgytlardylar (B. Seýtäkow). aýgytlamaklyk [aýğytlamaklyk], iş ady. Aýgytlamak ýagdaýy. aýgytlaýjy [aýğytlaýjy], syp. Aýgyt ediji, çözüji, kesgitleýji, gutarnykly, esasy. Üçünji aýlaw, aýgytlaýjy aýlawdy (“Nesil”). aýgytly [aýğytly], syp. Kesgitli, tutanýerli, anyk, çözgütli, gutarnykly. Aýgytly ädim ätmek. aýgytlylyk [aýğytlylyk], at. Kesgitlilik, tutanýerlilik, gutarnyklylyk. aýgyzyl [a:ýğyzyl], at. Gülýaka, gulakhalka ýaly şaýlaryň ýüzüne doluşmadyk aý görnüşinde üsti nokat-nokat edilip salynýan nagyş. aýjyn at. 1. Jyn. 2. göç.m. Haýýar, şermende, şerraý, bihaýa. aýkeşde [a:ýkeşde], at. Tahýanyň depesine keşdelenip salynýan nagyş. aýlabermek [aýla:vermek], işl. Aýlap başlamak; aýlamak hereketini dowam etdirmek. aýlag [a:ýlağ], at, geogr. Ummanyň, deňziň, kölüň gury ýere süsňäp girýän öwrümi. aýlama iş ady. Aýlamak ýagdaýy. aýlamak işl. 1. Bir zady towlamak, pyrlamak. Ol sagadyň dilini öňe aýlady. 2. Daşyndan öwürmek, dolamak, oramak, saramak. Perim, seniň syýa zülpüň, Aýla boýnuma bent olsun (“Görogly”). 3. Bir ýere eltip, görkezip çykmak; ýanyň bilen alyp gidip gezdirmek, haýsydyr bir ýere, köp ýerlere eltmek. Hawa, hawa, öz- ä maşyna mündürip aýlan bolara çemeli (B. Pürliýew). Muzeýe aýlamak. Şähere aýlamak. 4. Bulaýlamak. Ol atyna gamçyny aýlap saldy. 5. Tersine öwürmek, terse bakmak. Ol ýüzüni beýläk aýlady (B.Kerbabaýew). 6. Ýeriň, jaýyň daşyna gorag, padar bolsun diýip, haýat we ş.m. gurmak, salmak. Mellegiň daşyna haýat aýlamak. 7. göç.m. Oýlamak, ölçermek, pikir etmek. Ol köp zatlary hyýalynda aýlap çykdy. aýlamaklyk iş ady. Aýlamak ýagdaýy. aýlamazlyk iş ady. Aýlamak hereketini ýerine ýetirmezlik, aýlap durmazlyk. aýlampaç [aýlampa:ç] I, at. Odun ýüklenenden soň, üstünligiň üstünden aýlap, assynlyga berkidiliş. \n\n\n AÝLAMPAÇ [aýlampa:ç] II, at. Tegelekleýin gol tutuşyp, döwre gurap, aýlanylyp oýnalýan çaga oýny. aýlanaýyn "Başym gurban,döneýin" manysynda ulanylýan edep sözi. aýlandy [aýlanny], at. El işlerindäki okgözi nagşynyň arasyndaky ýaşyl ýa-da gara ownuk nagyş. aýlandyrmak [aýlannyrmak], işl. 1. Aýlanar ýaly etmek. 2. Bir zady pyrlandyrmak, herekete getirmek. Güýçli ýel degirmeniň perini aýlandyrdy. 3. Öwürmek, döndermek, bir haldan ikinji hala geçirmek. Ýagty çyralar haly bilen bezelen tamy gündizlige aýlandyrýardy (B. Kerbabaýew). 4. göç.m. Sowmak, üýtgetmek. Gürrüňi başga ýana bakan aýlandyrmaga çalyşdy (B. Kerbabaýew). aýlandyrylmak [aýlannyrylmak], işl. Aýlanar ýaly edilmek, aýlap durulmak. Degirmeniň daşy motor bilen aýlandyrylýar. \n\t‣ Aýlandyrylyp goýberilen ýaly hiç zadyň ugruny bilmeýän, kellesine taýak degen ýaly. aýlanjyramak işl. Ýuwaşlyk bilen eýläk- beýläk gezmelemek, aýlaň-çaýlaň etmek, göwünli- göwünsiz gezim etmek. aýlanmak işl. 1. Okunyň daşynda pyrlanmak, towlanmak. 2. Daşyndan öwrülmek. Men obanyň daşyndan aýlanyp geldim. 3. Salynmak, galdyrylmak. Haýat aýlanmak. 4. Yzyna dönmek, yzyna öwrülmek. Aňyrrak baryp, ýene yzyna aýlandy. 5. Baryp görmek, gezmek. 6. Gazygynyň daşynda hereketlenmek, dar ýerde hereket etmek. 7. Başga görnüşe geçmek, başga ýagdaýa geçmek. 8. Hal işliginiň goşulmasyny kabul eden aýlanmak düýp işliginiň soňundan durmak, ýörmek kömekçi işlikleri gelip, hereketiň dowamlylygyny aňladýan düzümli işlikler ýasalýar: Aýlanyp durmak dowamly suratda gelip, gidip durmak; okunyň daşynda hereket etmek; öz ýoly bilen yzygiderli hereketlenmek, ýoremek. Aýlanyp ýörmek gezip ýormek, bir ýerde gezim etmek. aýlanyş iş ady. Aýlanmak ýagdaýy. \n\t‣ Gan aýlanyş adam bedeninde ganyň gan damarlaryndan akyş derejesi, akyş hereketi. aýlanyşmak işl. Birnäçe at we ş.m. aýlanmak. Atlar gazygynyň daşynda aýlanyşýardy. aýlaň-çaýlaň : aýlaň-çaýlaň etmek ýuwaşlyk bilen gezmelemek, äwmän-alňasaman gezelenç etmek. Olar açyk howada aýlaň-çaýlaň edip ýördüler. aýlap [a:ýla:p], hal. Aýyň dowamynda, aýyň içinde. aýlaşdyrmak işl. 1. Eýlesine-beýlesine öwrüşdirmek, bir-birden aýlap çykmak. 2. Köp ýerlere aýlap görkezmek. Myhmanlary taryhy ýadygärliklere aýlaşdyrmak. aýlaşmak işl. 1. Aýlamaga kömek etmek. 2. Bilelikde aýlamak. aýlatmak işl. Aýlamaga mejbur etmek, aýlamak işini başga birine etdirmek. aýlaw [aýlow], at. 1. At çapyşygy geçirilýän ýörite ýer, meýdan. Aýlawyň gündogar tarapyndaky düzde atlar gezdirilip ýördi (“Nesil”). 2. Belli möçberdäki aýlawly çapyşyk. Atlar iki aýlawy deň geçdiler (“Nesil”). 3. Halka, tegelek, öwrüm. 4. Burum-burum, egrelip duran.. Nohuryň belentli-pesli daglary, käkilikli jülgeleri, goşa aýlaw şahly umgalary nähili gözeldi! (B. Kerbabaýew). 5. Sowa, gyýtak, egri, öwrüm. Apbaslaryň obasyna aýlaw kertden inip barylýar (Ç. Aşyr). aýlaw-aýlaw [aýlow-aýlow], syp. Köp aýlawy, öwrümli, öwrüm-öwrüm. Dogrudan-da, aýlaw-aýlaw ýoda barha aşak inip, ýagty güneşiň nury gitdikçe kemelýärdi (G. Kulyýew). aýlawly [aýlowly], syp. 1. Köp aýlawy bolan, göni däl, öwrümli. Aýlawly ýoda. 2. göç.m. Çylşyrymly, syrly, öwrümli. Aýlawly gürrüň. 3. göç.m. Gabalan, gabalgy, daşyna taşa edilen. Daşy aýlawly ýatak. aýlaýyn [a:ýlaýyn], hal. Bir aý dowam edýän, bir aý möhletli. Biziň onuň bilen aýlaýyn şertnamamyz bar. aýly [a:ýly], syp. 1. Aý asmany ýagtyldyp duran, aý çykyp duran, ýagty salyp duran. Aýly agşam. 2. Oglana dakylýan at. aýlyk [a:ýlyk] 1. at. Bir aýyň dowamynda çekilen zähmete tölenýän hak, iş haky. 2. syp. Bir aý möhletli, bir aý dowam edýän. Ol bir aýlyk iş saparyna gitdi. aýlykçy [a:ýlykçy], at. Aýlaýyn iş haky alyp işleýän adam. Garly kakasynyň köne gurallaryndan aýrylyp, köp ýyllap başga ussalaryň elinde aýlykçy bolup işledi (A. Gowşudow). aýlyk-günlük [a:ýlyk-günlük], at. Işlenen iş üçin zähmet haky. aýmak [a:ýmak], at, kön.s. Urug, tire. aýmança [a:ýmança], at. 1. Odun-çöp, mal-gara we ş.m. saklar ýaly çöp-çalamdan, palçykdan salnan agyl, daşy berkidilen meýdança. Goýun-guzy salar ýaly aýmança etdik. 2. Gonamçylykda mazaryň daşyna aýlanan pessejik haýat. aýn at, k.d.. 1. Göz, göreç. Şol wagtda Arkaç meniň aýnyma, Manent boldy toprak bile, gör bile (Mätäji). 2. at. Arap elipbiýiniň on sekizinji harpy. 3. Ebjet hasabynda 70 (ýetmiş) sany aňladýan bellik. aýna [a:ýna], at. 1. Ak, ýalpyldawuk çägäni eretmek we himiki taýdan işlemek ýoly bilen alynýan dury jisim. Aýna önümçiligi. 2. Arka ýüzüne reňk we syrça çalnan ýüz görülýän esbap, gözgi. Bir gyz gördüm, aýna bakyp, Gara saçyn darap durka (K. Gurbannepesow). 3. Gözleri aýnalanan äpişge, penjire. Ol aýnanyň öňüne baryp, daşaryk seretdi. 4. Ýakyn we daş aralykdan görmäge ýardam edýän äýnege dakylýan optiki çüýşe. 5. göç.m. Wakalary, hadysalary beýan edýän görkezgiç. 6. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Aýnada gören ýaly açykdan-açyk, ikuçsuz, mese-mälim, gümürtik däl. Aýnada gören ýaly, ýanynda duran ýaly (Matal). Men şony aýnada gören ýaly bilýärin! (N. Saryhanow). Aýna ýaly ýylmanak, tekiz, ýalpyldawuk; tämiz, arassa. aýnabukja [a:ýnavukjo], at. Gyralary dürli nagyşly aýna, başdarak salynýan gurama bukjajyk. aýnaçy [a:ýnaçy], at. Penjirä aýna salýan, oturdýan ussa, aýna salyjy. Aýnaçy ussa almaz bilen aýna kesýärdi. aýnagaş [a:ýnağa:ş], at, zergärç. Zergärleriň reňkli çüýşe böleklerini eredip ýasaýan bezeg gaşy. aýnagonç [a:ýnağonç], syp. Gonjy aýna ýaly ýalpyldap duran, ýaldyrawuk gonçly (ädik hakynda). aýnagöl [a:ýnağö:l], at. Hala, haly önümlerine salynýan kiçi ara göl. aýnagyýyk [a:ýnağyýyk], at. Döwlen aýnanyň kiçiräk bölegi. Elimi aýnagyýyk kesdi. aýnajyk [a:ýnajyk], at. Halynyň älemindäki sary gyranyň içine salynýan atanak şekilli ownuk nagyş. aýnalama [a:ýnalama], iş ady. Aýnalamak ýagdaýy. aýnalamak [a:ýnalamak], işl. Penjirä we ş.m. aýna salmak, aýna goýmak, aýna oturtmak. Penjireleri aýnalamak işi galdy. aýnalamaklyk [a:ýnalamaklyk], iş ady. Aýnalamak ýagdaýy. aýnalamazlyk [a:ýnalamazlyk], iş ady. Penjiräniň gözüne aýna salmazlyk. aýnalanmak [a:ýnalanmak], işl. Aýna salynmak. aýnalaşmak [a:ýnalaşmak], işl. 1. Aýnalamaga kömekleşmek. Kakama öýüň äpişgelerini aýnalaşdym. 2. Birnäçe adam bilelikde aýnalamak, aýna salmak. Ussalar täze mekdebiň penjirelerini aýnalaşyp ýör. aýnalatdyrmak [a:ýnalatdyrmak], işl. Aýnalamak işini başga birine etdirmek. aýnalatmak [a:ýnalatmak], işl. Aýnalamak işini birine etdirmek; aýnalamaga mümkinçilik bermek. aýnal-baky [aýnal-va:ky], 1. şahyr. Ýaşaýyş çeşmesi. Aýnal-baky suwnuň laýy, gözel sen (Magtymguly). 2. Medinede bolan bir çeşmäniň ady. aýnaly [a:ýnaly], syp. 1. Aýna salnan, aýnalanan. Aýnaly eýwan. 2. Ýüz görülýän aýnasy bolan, ýüz görülýän aýna goýlan, asylan. Aýnaly diwar. 3. at, gepl.d. Ýolagçy gatnadýan uly awtobus. aýnama iş ady. Aýnamak ýagdaýy. aýnamak işl. 1. gepl.d. Üýtgemek. Il-gün görse, Görogly aýnapdyr ýa däliräpdir diýer (“Görogly”). 2. Kelpeňlik etmek, kilçik bolmak, eljiremek, gülkünç hereketler etmek. Çagajyk ejesini gujagynda aýnap otyr. aýnamaklyk iş ady. Aýnamak ýagdaýy. aýnamazlyk iş ady. 1. gepl.d. Üýtgemezlik. 2. Aýny hereketler etmezlik (çaga hakynda). aýnaşmak işl. Birnäçe bolup aýnamak. Zat diýilmänsoň, çagalaram aýnaşyp otyrdylar. aýnatmak işl. Biriniň aýnamagyna sebäp bolmak; üýtgetmek. Şol kepjesakgal molla dilini aýnadyp, sesiniň labzyny arapçamy ýa-da başga bir zatçamy üýtgedip okaýardy (N. Saryhanow). aýny I, syp. Gelşikli, enaýy. Aýny çagajyk. Çagajygyň aýny hereketleri. \n\n\n AÝNY II, syp. Edil, tüýs. Ýigrim bäş ýaşynda, aýny wagtynda, Mätäjini goç gardaşdan aýyrdy (Mätäji). aýnyja syp. Nakysja, naşyja, enaýyja, gelşiklije. Aýnyja aýylar aýlanyp her ýan, Ymsynýar doňdurma naýynjar garap (A. Agabaýew). Aýnyja çaga. aýňalma iş ady. Aýňalmak ýagdaýy. aýňalmak işl. 1. Näsaglykdan saplanmak, syrkawlykdan açylyşmak, bäri bakmak, ganymatlaşmak. 2. Özüňe gelmek, akyl-huşuňa aýlanmak. 3. göç.m. Özüňi tutmak, daýanmak, tijenmek, kuwwatlanmak. aýňalmaklyk iş ady. Aýňalmak ýagdaýy. aýňalmaz syp. Aýňalmaýan. On ýylky aýňalmaz hassa, Pynhan derdim desse-desse (Hatam şahyr). Asyl aýňalmady bu garyp bagtym, Topraga garyldy, ýykylyp tagtym (Baýly şahyr). aýňalmazlyk iş ady. Aýňalmak derejesine gelmezlik. Aýaklaryna badak saldy-da, gaýdyp aýňalmaz ýaly edip urdy (B. Gulow). aýňaltmak işl. Aýňalmak derejesine ýetirmek. Ony lukmanlaryň emi aýňaltdy. aýňalyş iş ady. Aýňalmak ýagdaýy. Diňe ýeňiş! Ýeňiş, ýene-de ýeňiş! Doly ýeňişden soň bolar aýňalyş (B. Kerbabaýew). aýňalyşmak işl. 1. Ýuwaş-ýuwaşdan, dura- bara aýňalmak, aýak üstüne galyp başlamak, keselden açylyşmak. 2. Kem-kemden huşuňa gelmek, özüňe gelmek. Onuň kellesine degen urgy aňsat aýňalyşar ýaly etmändir. 3. Özüňi tutup, gurplanyp, tijenip başlamak. aýpalta [a:ýpalta], at. Köne wagtda sowuk ýarag hökmünde ulanylan, agzy ýasy, ýarymaý görnüşli uzyn saply palta. Pyçak, aýpalta göterip, bir ýyl köşkde hyzmat etdi (“Görogly”). aýra syp. Biri-birinden arasy daş, üzňe; başga, aýry. Pakyr menem, senden aýra ýerim ýok, Bir teselli bergin köňlüme meniň (Magtymguly). \n\t‣ Aýra düşmek biri-birinden aýrylmak, aýralyga uçramak, jyda düşmek, aýrylmak. Ilinden aýra düşen, Ah urar, ili gözlär (Magtymguly). Aýra salmak (salmazlyk) biri-birinden aýyrmak, aýralyga sezewar etmek, jyda etmek. Ýurdy bulan haýyn duşman, Aýra saldy ýardan ýary (B. Kerbabaýew). Ähli syrymy saklan, bagt getiren öýümizden meni aýra salaýmasa ýagşydyr (N. Saryhanow). aýraçylyk at, ser. Aýralyk 1. aýrak at, haýwanat d. Dag goçy. Dagdan aýrak, umga ýykan, Mergenler geçen ýoldur bu (Zelili). Her kime bir döwran geler çaglardan, Aýrak gezip, myrat tapar daglardan (Talyby). aýralyk at. 1. Biri-birinden aýra düşmeklik, biri-birinden daşda bolmaklyk, aýraçylyk. Söýgüdir, dostlarym, durmuşyň täji, Aýralyk ajydyr, tapyşmak süýji (A. Kekilow). 2. göç.m. Ölüm-ýitim, baky jydalyk. Juwan ömri alyp gitdi aýralyk, Şahyram aglady, şygram aglady (M. Seýidow). \n\t‣ Aýralyk ody aýralygyň derdi, azaby. aýran at. Ýanlykda ýaýylyp, ýagy alnan gatykdan galan çal. Aýrana gelen tabagyny gizlemez (Nakyl). Ahyry patyşa hyzmatkärleriniň birine: "Baryň, garryja enäni hem aýrany bilen alyp geliň" diýip ugradypdyr (“Nesil”). aýratyn [aýraty:n], syp. 1. Haýsydyr bir zatdan tapawutly, üýtgeşik, beýlekilere garanda parhly. Göräýmäge onuň beýleki galalardan şeýle bir aýratyn üýtgeşikligi ýokdy (G. Kulyýew). 2. Özboluşly, başgaça. Meniň aýtjak bolýanym, belki, onuň seniň bilen aýratyn gürrüňi bardyr (B. Kerbabaýew). 2. Örän üýtgeşik, adaty däl. 3. Özbaşyna, aýry. Şahyryň eserleri aýratyn ýygyndy bolup çykdy. 4. "Has, gaty, juda, öte" manysynda ulanylýan söz. Dursun eje aýratyn horlandy (T. Gurbanow). aýratynlamak [aýraty:nlamak], işl., gepl.d. Beýlekilerden saýlamak, ýöriteläp görkezmek, tapawutlandyrmak. Aýratynlap biriniň adyny tutmady. aýratynlaşmak [aýraty:nlaşmak], işl., gepl.d. Özbaşdaklaşmak, ýeke bolmak; ilden saýlanmak. aýratynlyk [aýraty:nlyk], at. 1. Häsiýetli, tapawutly alamat; biriniň, bir zadyň özboluşly alamaty. Eseriň aýratynlyklary. 2. Aýry-aýrylyk. Gözaradakylar her atlyny aýratynlykda saýgaryp başladylar (B. Seýtäkow). aýry I, syp. 1. Özge, başga. 2. göç.m. Üýtgeşik lezzetli, ýakymly, şypa beriji, ýaramly. Tüsse siňen gök çaýyň aýry bolýar lezzeti (K. Gurbannepesow). 3. Özbaşyna, özbaşdak, biri-birinden üzňe. Enesinden aýry ýatmaz oglanlar, Ýa reb, gören barmy bulardan, iller? (Magtymguly). \n\t‣ Aýry görmezlik kem görmezlik, pes tutmazlyk, deň görmek. Ol goňşy çagalary öz ogul-gyzlaryndan aýry görenok. Aýry tutmak ala tutmak, bir gözde görmezlik. Onuň işgärleri aýry tutmasy ýokdur. \n\n\n AÝRY II, at. Iki örküçli düýe, maýa, bugra. Garry batyryň kerweni bir iner hem aýrydan ybaratdy (A. Gowşudow). aýry-aýry syp. 1. Dürli-dürli, başga-başga, aýrybaşga, özge-özge, birmeňzeş däl. 2. Belli-belli, käbir, birnäçe. 3. Özbaşdak, özbaşyna, bölek-bölek. Her ýandak küdesini aýry-aýry ýerde basdylar. aýry-aýrylykda [aýr(y)-aýrylykda], hal. Özbaşdaklygyna, aýratynlykda. Ol ilçiniň kagyzdan okaýan sözlerini aýry-aýrylykda aňşyryp bilmeýärdi (B. Seýtäkow). aýrybaşga [aýryvaşğa], syp. 1. Aýratyn, ýörite, belli-belli, aýry-aýry. Işi derňemek aýrybaşga adamlara tabşyrylypdy. Ol saňa aýrybaşga hyzmat eden däldir. 2. Örän, juda, has. Ol körpe agtygyny aýrybaşga gowy görýärdi. aýryk at. Ýaryk, jaýryk. Gara daşyň aýrygy. aýrylma iş ady. Aýrylmak ýagdaýy. aýrylmak işl. 1. Jyda bolmak, aýra düşmek, aýralyga sezewar bolmak. Ýaryndan aýrylan ýedi ýyl aglar, Ilinden aýrylan – ölinçä (Nakyl). Watandan aýrylyp, ýalňyz düşmeýen, Ülkesinde il gadryny näbilsin (Magtymguly). 2. Ýaşamagyny, dowam etmegini bes etmek, ýykylmak, dargamak. Agyr döwletler aýrylar, Bir agza bakmaýan ärden (Magtymguly). 3. Gitmek, ara açmak, daşlaşmak. Eger her kim gorky etse janyndan, Aýrylmasyn aýalynyň ýanyndan (Seýdi). 4. Bölünmek, bölünip özbaşdak bolmak. Berdiňem sizden aýrylyp gitjek ýeri ýok (H. Derýaýew). 5. Böleklenmek, ýarylmak. Odun aýrylyp bolundy. 6. Çykmak, gitmek, boşamak. Ol wezipesinden aýrylypdyr. 7. Talagyny almak, nikany bozmak. Ol gelin ärinden aýrylypdyr. 8. Özbaşyna öý bolmak, aýratyn hojalyk gurmak. Ata öýlenenden soň, ene-atasyny inisine tabşyryp, aýrylyp gitdi. 9. Aradan çykmak, ölmek. 10. Çaga düşmek. Onuň göwresindäki dört aýlyk çagasy aýrylypdyr. 11. Agyrysy gitmek, gutulmak. Onuň kelle agyrysy şol bada aýryldy. 12. Bir zat ýatan, duran ýerinden alnyp gidilmek, ýygnalmak. Saçagyň üstündäki gap-gaçlar aýryldy. 13. Syrylmak, ýok bolmak. Gökdäki gara bulutlar aýryldy. 14. göç.m. Daş düşmek. Huda buýrugyndan aýrylan juwan, Oýnaşyndan haram köle getirmiş (Magtymguly). aýrylmaz syp. Bölünip aýrylmaýan, aýryp, taşlap bolmaýan, bölünmez. Aýrylmaz goňşyňa unutgysyz söz aýtma (Nakyl). aýrylmazlyk iş ady. Aýrylmak hereketi ýerine ýetirilmezlik; aýra düşmezlik, ýurduň içinden çykyp başga ýurda gitmezlik. aýrylybermek [aýrylyvermek], işl. Aýrylyp başlamak; aýrylmaga başlamak. aýrylyş iş ady. Aýrylmak ýagdaýy. aýrylyşdyrmak işl. 1. Aýrylyşmak derejesine ýetirmek. Men onuň bilen ýaşaşjak däl, bizi aýrylyşdyryň – diýip haýyş etdi. 2. Arasyna düşmek, dawasyny, jedelini açmak, aralamak. Itleri aýrylyşdyrdylar. aýrylyşmak işl. 1. Biri-birinden aýrylmak. 2. Är-aýal biri-biri bilen nikasyny bozmak. Ol ikisi bir ýyl ýaşaşyp-ýaşaşman aýrylyşypdyr. aýrym çal., ýerli g. Käbir. aýryş iş ady. Aýyrmak ýagdaýy. aýryşdyrmak işl. 1. Aýryp çykmak, ýaryp- ýaryp gutarmak, bölekleşdirmek. Odunlary aýryşdyrmak. 2. Wezipesinden, boşadyşdyrmak, işden çykaryşdyrmak. Ol işgärlerini aýryşdyrdy. 3. Gap- gaçlary we ş.m. ýygnaşdyrmak. Ol saçagyň üstündäki gap-gaçlary aýryşdyrdy. 4. Aýryp taşlaşdyrmak. Magtymguly baryp ýabynyň boýnuny, ýagyrnysyny sypalaşdyrdy, ýalyna ilen çöp-çalamlary aýryşdyrdy (G. Kulyýew). aýryşmak işl. 1. Aýyrmaga kömekleşmek. Men oňa goşlary aýryşdym. 2. Bilelikde aýyrmak. Olar odun aýryşyp dur. aýryt at. 1. Ýoluň, köçäniň we ş.m. bölünýän, biri-birinden aýrylýan ýeri. Şol mahal öz öýlerine baka ýol aýrydyna gelen Kelje sowulmakçy boldy (A. Gow- şudow). 2. Iki buduň çanaklykdan aýrylýan ýeri, çatalba. Derýanyň kä ýeri uýlugyndan, kä ýeri aýrydyna ýa ýetýär, ýa ýetenok (“Görogly”). aýsaýyn [a:ýsa:ýyn], hal. Her aýda, aýdan-aýa, aý geçdigiçe. Gaýgy-ünji ony aýsaýyn basmarlaýardy. aýş at, şahyr., ser. Aýşy-eşret. Gussa bilen gün geçirme, muşakgat, Ne janda parahat, ne bir aýş galdy (Magtymguly). Zelili bu ýurtda aýş ýok, höwes ýok, Her kim başyna gaý, belent ýok, pes ýok (Zelili). aýşy-eşret [aýş(y)-eşiret], at. Keýpi-sapa, lezzet, eşret, şatlykly döwran, sapaly çag. Agaýunus öz tagtyna eýe bolup, aýşy-eşretde bolubersin (“Görogly”). aýt at. Baýram, toý. \n\t‣Aýt gezmek köplenç, gurban, oraza baýramlarynda köpçülikleýin baýramçylyk gezelenjini etmek. aýtabak [a:ýta:vak], at. "Kebelek" ýa-da "owadan älem" atly äleme salynýan nagşyň bir görnüşi. aýtabak-güntabak [a:ýta:vak-günta:vak], at. Çagalaryň, ýetginjekleriň oýnaýan gadymy milli oýny. aýt-baýram at, ser. Aýt. aýtdyrmak işl. Aýtmaga mejbur etmek, aýtmaga mümkinçilik bermek, aýdar ýaly derejä ýetirmek. Mama uzak gije Aýnanyň daşyna geçipdi, emma kimiň alyp gaçanyny aýtdyryp bilmändi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Bagşy aýtdyrmak märekä bagşy çagyryp, onuň aýdym aýtmagyny guramak. aýterek-günterek [a:ýterek-günterek], at. Çagalaryň ikä bölünip oýnaýan oýny. Aýterek- günterek! Bizden size kim gerek? Saýrap duran dil gerek (Sanawaç). aýteşe [a:ýteşe], at, gepl.d. Ýogyn agaçlar ýonulýan uly teşe. aýtma iş ady. Aýtmak ýagdaýy. aýtmak işl. 1. Bir zat hakynda söz arkaly habar bermek, mälim etmek, diýmek, duýdurmak. Bilmeýen soranlara aýdyň bu garyp adymyz: Asly – gerkez, ýurdy – Etrek, ady Magtymguludyr (Magtymguly). 2. Gürrüň bermek, söhbet açmak, gürlemek. Niçe aýtsam eşitgüji dana kany? (Hoja Ahmet Ýasawy). 3. Hal işligiň şekilindäki aýtmak işliginiň yzyndan bermek, bilmek ýaly kömekçi işlikleriň biri gelende, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Aýdyp bermek sözleýän adamyň özi gürrüň etmek, söhbet etmek. Aýdyp bilmek (bilmezlik) aýtmagy başarmak, aýtmagyň hötdesinden gelmek. \n\t‣ Aýdanyň gelsin diýeniň bolsun, dilegiň kabul bolsun, arzuwyň amala aşsyn (ýagşy niýetli arzuwa gaýtargy). Ogul ýaşy uzyn bolsun! – Aýdanyň gelsin! Aýdary ýok, diýeri ýok gepl.d. ýagdaýyny aýtmaga adam ýok (söz düzüminiň işlikden bolanlary degişlilik goşulmalaryny kabul edýär: aýdarym, diýerim; aýdaryň, diýeriň; aýdary, diýeri). Aýdary ýok, diýeri ýok, alaçsyz ýolda galyp, şol içini tutup otyr. Aýdyp geç (geçsin) adatça, düýp derejedäki geçmek işligi hal işlik goşulmasy goşulan aýtmak işliginiň yzyndan gelip, biriniň eden ýa-da heniz etmedik hereketini oňlamadyk adam tarapyndan aýdylýar. Pagtany az ýygandygymy aýdyp geçsin-le. aýtmak-aýtmak işl. Köp gezek gaýtalap aýtmak. Saňa-da aýtmak-aýtmak, diýlenini edibereňok. aýtmaklyk iş ady. Aýtmak ýagdaýy. aýtmazlyk iş ady. Aýdyp durmazlyk, aýtmak işini amal etmezlik, söz arkaly habar bermezlik, diýmezlik. aýtmyşlaýyn hal. Aýdyşyna görä, aýdyşy ýaly, diýmişleýin. aýtym [a:ýtym], at. 1. gepl.d. Eliň aýasy. 2. Kiçeňräk meýdan; bir zadyň tutýan, eýeleýän ýeri. Olar gün öýleden agyp, çala salkynlyk aralaşandan soň, giň bir aýtymda pökgi oýnaýardylar (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Pikirleniş ukyby, gözýetim, dünýägaraýyş. Aýtymy dar adam. \n\t‣Eliň aýtymy ýaly ýer ujypsyz, azajyk ýer. aýtymça [a:ýtymça], at. Kiçeňräk meýdança. aýuw I, Birini çagyrmak, birine habar gatmak üçin aýal maşgala tarapyndan ulanylýan ümlük. – Aýuw, saňa näme bolaýdy? – diýen ses eşidildi (B. Ker- babaýew). – Aýuw, Annaň kakasy, size diýýän: meniň toýuma çagyrjagym, uzak ýerlerden geljegim kändir. Sähedi aýyň aýaklaryna golaý belläweriň! (B. Kerbabaýew). \n\n\n AÝUW II, at. Hakyky durmuşdan üzňe, ertekilerde, rowaýatlarda duş gelýän, göýä adam pisint hyýaly jandar. Hernä, şol wagt aýuw gowakda ýok eken (“Watan”). aýy at. Demirgazyk buzlugynda, tokaýlarda ýaşaýan tüýlek, güýçli ýyrtyjy haýwan, hyrs. Günlerde bir gün dört sany dost: aýy, ýekegapan, tilki we towşan üýşüp, towşanyň öýüne gezmäge gelen pişigi aýynyň öýüne myhmançylyga çagyrmakçy bolýarlar (Halk ertekisinden). \n\t‣ Aýy dostlugy hantamaçylyk gatnaşygy, bolgusyz zada esaslanýan dostluk, yrga dostluk. Bilgil, uzak gitmez aýy dostlugy, Gahry gelse, depäň üzre daş döker (Magtymguly). Ak aýy aýylar maşgalasyndan bolan ak reňkli süýdemdiriji ýyrtyjy haýwan. aýyk syp., ser. Anyk. aýyklaýjy at, dil b. Sözlemde eýä, habara ýa-da biri-birine baglanyp, olary aýyklap, belli bir sowala jogap bolup gelýän söz, sözlem agzasy. Sözlemde eýe, habardan başga aýyklaýjy agzalar hem bolýar. aýyl [aýyl], syp., kön.s. Düşünjeli, gaflat ukusyndan oýanan, dünýä akyl ýetirýän. aýylganç [aýylğanç], syp. 1. Eýmenç, howply, gorkuly, hopukdyryjy. Arabyň aty aýylganç kişňedi, sesi tokaýlara-daglara düşüp ýaňlanyp gitdi (“Görogly”). 2. Ýigrenji, erbet, ýaramaz, gorkunç. aýylgançlyk [aýylğanyşlyk], at. 1. Eýmençlik, howplulyk, hopukdyryjylyk. 2. Ýigrenjilik, pislik, ýaramazlyk, gorkunçlyk. aýylmak işl., kön.s. Ukudan açylmak, oýanmak. Aýyl, aşygym, aýyl (Magtymguly). 2. Gara öýüň tärimi gerlip, öý gurnalyp başlanmak. Üçünji öýüň bolsa ýaňy tärimi aýylyp, onuň çatylary söýeleri saralýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n AÝYLMAK [a:ýylmak]: essiň aýylmak ysgynyň gidip, aňyň bulaşmak, ysgyn-deramatyň galmazlyk. aýyl-saýyl syp. Mese-mälim, has aýdyň, açyk, aýan. Atlaryň nally aýaklarynyň sesi bolsa indi aýyl-saýyl eşidilýärdi (B. Seýtäkow). Aýyl-saýyl etmek. aýyl-saýyllaşdyrmak işl. Birnäçe zady seljerişdirmek, saýpallaşdyrmak, mese-mälim edişdir- mek; gözden geçirişdirmek. aýyltym [a:ýyltym], at, ser. Aýtym. aýyn : aýyn bolmasa iň bolmanda, juda bolmasa. aýynmak işl., kön.s. Üýtgemek. Gözel görküň gökde günden aýynmaz (Magtymguly). aýynmaz syp.Tüýs, edil, hakyt. aýynmaz-baýynmaz [aýynmaz-vaýynmaz], syp., gepl.d. Üýtgewsiz, üýtgemedik. Ogly hem aýynmaz-baýynmaz kakasy-da! aýyň at. Guýudan suw çekilýän gowanyň agzyndaky ýüp baglanýan atanak agaç (aýyňyň dört ujuna gowanyň baglary, ortasyna gowa çekilýän urgan baglanýar). aýyp at. 1. Şikes, kem. 2. Ile-güne sygmaýan hereket, iş, ilden çykgynç etmiş, utanç, günä; müýn. Erkek adamlara aglamak aýyp (B. Hudaýnazarow). 3. Kemçilik, ýetmezçilik. Aýybyny ýaşyran aýňalmaz (Nakyl). \n\t‣ Aýyby ýok zyýany ýok, zeleli ýok, aýyp däl. Aýyby ýok, gelsin, tanşarys. Aýyp etmek kemçilik hökmünde geň görmek. aýyplabermek [aýypla:vermek], işl. Aýyplap ugramak. aýyplama iş ady. Aýyplamak ýagdaýy. aýyplamak işl. Eden etmişini boýnuna goýmak, aýybyny açmak, günäkärlemek, jenaýatyny subut etmek. aýyplamaklyk iş ady. Aýyplamak ýagdaýy. aýyplamazlyk iş ady. Aýyp ýöňkemezlik, günä bildirmezlik. aýyplanmak işl. Aýyp ýöňkelmek, günä bildirilmek. aýyplaşmak işl. 1. Aýyp görmek, geň-taň görmek. Bu ýerde aýyplaşar ýaly zat ýok ahyry. 2. Göwün etmek, kine etmek. Oglum, pukaraçylyk-da, aýyplaşmaweri (“Görogly”). aýyplaşmazlyk iş ady. Aýyp görüp, göwün etmezlik, kine etmezlik. aýyplaýjy at. 1. gepl.d. Aýybyny subut ediji, aýybyny boýnuna goýujy, garalawçy. 2. syp. Aýybyny açýan, aýyplydygyny görkezýän. aýyplaýyş iş ady. Aýyplamak ýagdaýy. aýyply syp. 1. Aýyby bar bolan, günäli, etmişli; müýnli. Özüni Jereniň öňünde aýyply ýaly duýdy, içinden ötünç sorady (G. Kulyýew). 2. gepl.d. Şikesli, kemli. Aýyply diýip, pylanyň ogluna gyz bermediler. aýyplylyk at. 1. Aýyby barlyk, günälilik, etmişlilik, ýazyklylyk; müýnlülik. 2. Synasynda ýetmezi barlyk, şikeslilik. Aýyplylyk ony çykgynsyz güne goýýardy. aýyplyrak [aýyplyra:k], syp. Az-kem aýyby bolan. aýypsyz syp. 1. Aýyby bolmadyk, günäsiz, ýazyksyz, etmişsiz; müýnsüz. Emma eziz perzendiň aýypsyz ýürekden syzyp çykýan zaryn sowallary onuň ünji-aladasyny ýaňadandan goşalandyrdy (B. Kerbabaýew). 2. Kemçiliksiz, şikessiz, kemsiz. Bir aýypsyz gözel bolmaz (Nakyl). aýypsyzlyk at. 1. Aýyby ýokluk, günäsizlik, ýazyksyzlyk, etmişsizlik; müýnsüzlik. Hiç bir aýypsyzlygy onuň göwnüni göterýärdi. 2. göç.m. Şikessizlik, kemsizlik, synasy saglyk. Ol özüniň aýypsyzlygyny mazamlap durmaýardy. aýypsyzrak [aýypsyzyra:k], syp. Aýyby azrak, ýazygy ujypsyzrak. aýyrtdyrmak işl., ser. Aýyrtmak. Odun aýyrtdyrmak. aýyrgyç [aýyrğyç], at, dil b. Sözlemde eýä, at ornunda gelen her bir agza baglanyp, olary aýyklaýan söz, aýyklaýjy agza. Sypat aýyrgyjy, esasan, sypatlardan bolýar. aýyrma iş ady. Aýyrmak ýagdaýy. aýyrmak işl. 1. Aýra düşürmek, aýralyga sezewar etmek, biri-birinden jyda düşürmek. Zülpi tarym aldyň goldan, Aýyrdyň bir ýalňyz saldan (Magtymguly). 2. Çykarmak, alyp goýmak. Ol dürbüsini gözünden aýyrdy. 3. Döwmek, owratmak, ýarmak, uşatmak. Uzyn gije ojar aýryp, Daňa golaý zordan sypdym (K. Gurbannepesow). 4. Bir ýerden ikinji ýere üýtgetmek, süýşürmek, gozgamak, sowmak. Ol goşlary ýol üstünden beýleräk aýyrdy. 5. Boşatmak, çykarmak (işden, wezipeden). Aýyrjak bolsalar-da, Ellerinden gelmeýär (A. Alamyşow). 6. Tapawutlandyrmak, parhlandyrmak, arasyny açmak, seljermek. Ýagşy-ýamany biri-birinden aýyrmagy başarmaly. 7. Nikany bozmak, talagyny bermek. 8. Goparyp başlamak, gyrçamak; saplamak. Ekiniň hapa- haşal otlaryny aýyrmak gerek ekeni. 9. Özbaşyna öý- işik etmek, özbaşdak etmek. Ussa kiçi oglunam öten ýyl aýyrdy. 10. hasap. Bir sandan ikinji bir sany kemmek. Başga bir gezek okuwçylaryň ekabyrragy: – Anna kaka, bize diňe goşmagy öwredýärsiň-laý! Aýyrmagy öwretjek dälmi? (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). \n\t‣ Aýyrmak alamaty ( – ) bir sandan ikinji bir san aýrylanda, kemeldilende goýulýan belgi. aýyrmaklyk iş ady. Aýyrmak ýagdaýy. aýyrmazlyk iş ady. Aýyrmak işini, hereketini etmezlik. \n\t‣ Gözüni aýyrmazlyk dikanlap seretmek, gözüni şol bir nokada gönükdirmek. Ýigit gyzlardan gözüni aýyrman durdy. aýyrtmak işl. Aýyrmak işini başga birine etdirmek. Çagasynyň aýakgabyny aýyrtdy. Odun aýyrtmak. Ýükleri aýyrtmak. Işden aýyrtmak. Haşal otlary aýyrtmak. Ondan bäşi aýyrtmak. az [a:z], 1.at. San taýyndan köplük däl, azlyk. Köp nirä bolsa, az hem şoňa (Nakyl). 2. syp. Sähelçe, birneme; ujypsyz. Az iýip, az uklap, ýene az sözle, Köp söz ahyr il içinde har eýlär (Magtymguly). Az bolsun, uz bolsun (Nakyl). \n\t‣Az görmek az hasaplamak, az diýen netijä gelmek. aza [aza:], at. Bedende döreýän agyry, yza, ynjy. Agyr ýaranyň azasy. \n\t‣ Azasyny almak 1) agyrysyny aýyrmak. Ýaranyň azasyny almak. 2) gözüniň oduny almak, zähresini ýarmak, gorkuzmak, howuny basmak. azajyk [a:zajyk], syp. Sähelçejik, ujypsyzja, az- kem. Azajyk gaýgyny aş basar (Nakyl). azak-tenek [a:zak-tenek], syp. Az-kem, az- owlak (zat hakynda). azal at. Ata, öküze, düýä goşulyp ýer sürmek üçin ulanylýan gural. Onuň yzyndaky azal tutup gelýän kakasy bolsa, çendan "Gel!"diýip, ony yzyna dolaýardy (B. Kerbabaýew). azaldylmak [a:zaldylmak], işl. Mukdar taýdan kemeldilmek. azallamak işl. Azal bilen sürmek. azalma [a:zalma], iş ady. Azalmak ýagdaýy. azalmak [a:zalmak], işl. 1. Kemelmek, mukdar taýdan az bolup ugramak, egsilmek. Gelýänden gidýänler has köpelýärdi, Toýlar azalýardy, ýas köpelýärdi (K. Gurbannepesow). 2. Belli bir derejeden peselmek, gysgalmak. Ondan soň onuň tamasy azalyp ugrapdy. azalmaklyk [a:zalmaklyk], iş ady. Azalmak ýagdaýy. azalmazlyk [a:zalmazlyk], iş ady. Kemelmezlik. azaltdyrmak [a:zaltdyrmak], işl. Mukdar taýdan az bolar ýaly etdirmek; azaltmaga mümkinçilik bermek; azaltmak işini başga birine etdirmek. azaltmak [a:zaltmak], işl. 1. Mukdar taýdan kemeltmek, az etmek. 2. Gysgaltmak. azaly [aza:ly], syp. Azasy bar bolan, agyryly, yza berýän (ýara we ş.m. hakynda). Ýarasy azaly boldy. azalybermek [a:zalyvermek], işl. Azalyp başlamak. azalylyk [aza:lylyk], at. Azasy, agyrysy barlyk, agyrylylyk. azalyşmak [a:zalyşmak], işl. Barha azalmak, dura-bara azalmak, kem-kemden egsilişmek, kemelişmek. Märeke azalyşyp ugrady. azan [aza:n], at. 1. Yslam dininde adamlary namaz okamaga çagyrmak üçin gaty ses bilen okalýan doga. Atlynyň dumly-duşdan ýygnanýan wagty, azançynyň ikindi azanyna gygyrýan wagty, Artygyň ýanyna Gandym hamsygyp geldi (B. Kerbabaýew). 2. Adata, dessura görä, çaga bolanda molla tarapyndan okalýan doga. "Allahy ekber!" – diýip, azan aýdýan garrynyň nazymly sesi ýaňlanyberse we buşlukçylar dumly-duşa çapyberse, örüp, aýak üstüne galan oba şol öýe baka ýöriş eder (A. Gowşudow). 3. ýerli g. Gün dogmazynyň öňüsyrasy, ir ertir. 4. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Azan aýtmak köplenç, metjitde ýörite doga okap, adamlary namaza çagyrmak. azançy [aza:nçy], at. Azan aýdýan adam. azap [aza:p], at. 1. Çekilýän ejir, görgi, jebir, jepa, horluk. Kimse aglap gitdi, kimseler gülüp, Kimse çekip dürli azap hoş imdi (Seýdi). 2. Zähmet, kynçylyk, alada. Azabyndan gaçmasa, daýhany baýatjak ekiniň biri şalydyr (“Nesil”). \n\t‣ Azabyň garnyňa galmak peýda görmezlik, azabyň köýmek, netijesiz, şowsuz bolmak. Azabyň (goluňa) gowuşmak çeken zähmetiňe görä rehnet tapmak. azaply [aza:ply], syp. Azaby köp bolan, jebirli, ejirli, güzaply; zähmeti köp bolan. azaplyrak [aza:plyra:k], syp. Azda-kände azaby bolan; zähmetliräk. azapsyz [aza:psyz], syp. Azaby bolmadyk, ejirsiz, jebirsiz, güzapsyz; zähmetsiz. Azapsyz ýeriň ady ýok (Nakyl.) azapsyzrak [aza:psyzyra:k], syp. Azaby azrak; zähmeti azrak. azar [aza:r], at. 1. Nähoşluk zerarly ýüze çykýan agyry, yza, çekilýän dert. Aýrylmaz dişiň azary, Ýaz, tomus, güýz, gyşlar menden (Mätäji). 2. Ruhy taýdan başdan geçirilýän azap, ejir, horluk. Menem ýetimligiň azaryny çekenleriň biri ahyry (T. Gurbanow). 3. Bir zadyň ugrunda edilýän ünji, alada, iňkis. Çaşdy gyzykly bazarym, Artdy gün-günden azarym (Magtymguly). \n\t‣ Azar ýamanyny bermek görgi görkezmek, ejir baryny çekdirmek. azar-bizar [aza:r-vi:za:r], azary-bizary ýok hysyrdysy, zähmeti ýok; ýuwaş. Ol caganyň azary- bizary ýok weli, garaz, adam biynjalyk bolýar-da. azarlabermek [aza:rla:vermek], işl. Azarlap başlamak. azarlama [aza:rlama], iş ady. Azarlamak ýagdaýy. azarlamak [aza:rlamak], işl. 1. Ýokanç, azarly keseller bilen kesellemek. 2. Beýhuş ediji içgilere, neşelere endik edinen adam şol ýaramaz endikleri wagtynda ulanmaýanlygy, täsiriniň bedenden çykanlygy sebäpli melul bolmak; endam-jany syrkyramak, azar çekmek, neşe küýsemek. 3. Ýaranyň azmagy netijesinde agyrysy güýjemek, yzasy artmak. azarlamaklyk [aza:rlamaklyk], iş ady. Azarlamak ýagdaýy. azarlamazlyk [aza:rlamazlyk], iş ady. Azarlamak ýagdaýyna sezewar bolmazlyk. azarlaşmak [aza:rlaşmak], işl. Köpçülikleýin azarlamak. azarlatmak [aza:rlatmak], işl. Azarlamaga sezewar etmek. azarlaýyş [aza:rlaýyş], iş ady. Azarlamak ýagdaýy. azarly [aza:rly], syp. 1. Agyryly, yzaly, seza bolup duran. Iki elini diräp galmakçy bolanda, azarly elleri göwresini götermän, ýüzin ýykylypdy (B. Kerbabaýew). 2. Ýokanç wenerik kesel. 3. göç.m. Aladaly, ünjüli, kynçylykly. Gudratyndan düşdi pirler- işanlar, Çäresiz azarly galdy bu janlar (Magtymguly). azarsyz [aza:rsyz], syp. Azary bolmadyk, azary ýok. azarsyzlyk [aza:rsyzlyk], at. 1. Azary ýokluk, agyrysyzlyk, yzasyzlyk. Ýaranyň azarsyzlygy hem bir oňat zat. 2. göç.m. Gaýgy-ünjüsizlik, bigamlyk, aladasyzlyk. azasyz [aza:syz], syp. Agyrysyz, agyrysy, yzasy ýok. azasyzlyk [aza:syzlyk], at. Agyrysy, yzasy ýokluk, agyrysyzlyk. azaşaňkyrlamak [a:zaşaňkyrlamak], işl. Azaşmak ýagdaýyna golaýlamak, azaşmaga golaý barmak. azaşdyrmak [a:zaşdyrmak], işl. 1. Azaşmaga mejbur etmek, azaşar ýaly etmek. 2. Birini ýoldaş- laryndan, garyndaşlaryndan aýra salmak, tersleşdirmek. azaşma [a:zaşma], iş ady. Azaşmak ýagdaýy. azaşmak [a:zaşmak], işl. 1. Ýoldan, ugruňdan sowa düşmek, terse gitmek, ýoly ýalňyşmak, ugry ýitirmek. Azaşsaň köp bilen azaş (Nakyl). 2. göç.m. Aýra düşmek, jyda düşmek, aýralyga sezewar bolmak. 3. göç.m. Ters ýola düşmek, ilden çykmak, azmak. azaşmaklyk [a:zaşmaklyk], iş ady. Azaşmak ýagdaýy. azat [aza:t], syp. 1. Adam tarapyndan ezilmeýän, erkin, erkana, elgarama bolmadyk, özygtyýarly, garaşsyz. 2. Adam ady. 3. Azat sözüniň yzyndan etmek, bolmak kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Azat bolmak erkinlige çykmak, boşamak, garaşsyz bolmak, azatlygyňy almak. Azat etmek erkinlige çykarmak, boşatmak, azatlyk bermek. azatda-mazat [aza:tda-maza:t], hal, gepl.d. Sen-men ýok, duýdansyz, birdenkä. Azatda-mazat bu ýigidiň ezeneginden tutup alyp gidipdir (A. Salyh). azatlyk [aza:tlyk], at. Garaşsyzlyk, özygty- ýarlylyk, deň hak-hukuklylyk, erkanalyk, erkinlik. azatmahy [aza:tma:hy], at. Eti gyzgylt we näzik, daş örtügi ownuk teňňeli owadan balyk. Dolýar meniň torlaryma dürli balyklar. Azatmahy, bekre, takgaz, çapak balyklar (G. Seýitliýew). az-az [a:z-a:z], syp. Seýrek, selçeň, gyt; ýok diýen ýaly. Onuň ýaly adam az-azdyr. az-azdan [a:z-a:zzan], hal. Kem-kemden, assa- ýuwaşdan, ýuwaş-ýuwaşdan; azajykdan. Oglum, az- azdan iç (“Görogly”). azazyl [aza:zyl], at. Ýamanlygyň nyşany bolan jyns, şeýtan. azçylyk [a:zçylyk], at, ser. Azlyk. azda-kemde [a:zza-kemde], hal, ser. Azda- kände. Maşyn sürmekden azda-kemde habary bolan ýoldaşym: – Saga bur! – diýip gygyrdy (G. Gurbansähedow). azda-kände [a:zza-kä:nne], hal. Az mukdarda, belli bir derejede, sähelçe, biraz, birneme, azda-köpde. azdan-känden [a:zzan-kä:nnen], hal, ser. Azda-kände. azda-köpde [a:zza-köpdö], hal, ser. Azda- kände. Elbetde, bu ertekidir, ýöne azdan-känden çyn ýeri-de bolup biler (N. Esenmyradow). azdan-köpden [a:zzan-köpdön], hal, ser. Azda-köpde. azdyrmak [a:zzyrmak], işl. 1. Beterletmek, simletmek, öte geçirmek, ötüşdirmek. Şemalladyp dişiňi azdyrypsyň. 2. göç.m. Biriniň başyny aýlap, ýoldan çykarmak, sandan çykarmak, ahlak taýdan bozmak. Adam bardyr adamzady bozduran, Şeýtan bolup, dogry ýoldan azdyran (Magtymguly). azdyrmazlyk [a:zzyrmazlyk], işl., göni hem göç.m. Bir zadyň, biriniň azmagyna ýol bermezlik Azdyrmasyn, azana duçar etmesin (Atalar sözi). azdyrylmak [a:zzyrylmak], işl. 1. Azmak derejesine ýetirilmek. Ýara sowuk suw degrilip azdyrylypdyr. 2. Ýoldan çykarylmak. Ol edenine däl diýilmän azdyrylypdyr. azerbaýjan [a:zerbaýja:n], at, ser. Azerbaýjanlylar. Azerbaýjan dili. Azerbaýjan halky. azerbaýjanlylar [a:zerbaýja:nlylar], at. Azerbaýjan Respublikasynyň esasy ilatyny düzýän halk. azgyn [a:zğyn], syp. 1. Ýoldan çykan, ahlak taýdan bozulan, adamkärçiligini ýitiren. 2. Sim alan, berçigip çişen, beterlän (ýara hakynda). Azgyn ýara. 3. Asyl tohumyndan üýtgän, azan. Azgyn gawun. azgynçylyk [a:zğynçylyk], at, ser. Azgynlyk. azgynlyk [a:zğynlyk], at. Ýoldan-ilden çykanlyk, ahlak taýdan bozuklyk, azgynçylyk. azgyrylma [azğyrylma], iş ady. Azgyrylmak ýagdaýy. azgyrylmak [azğyrylmak], işl. Biriniň üstüne gygyrmak, gaharyň gelip jabjynmak, gaty ses bilen ga- harlanmak, ýüzüni almak. Meniň üstüme azgyrylyp durma! azgyrylmaklyk [azğyrylmaklyk], iş ady. Azgyrylmak ýagdaýy. azgyrylmazlyk [azğyrylmazlyk], iş ady. Gaharyň gelip, biriniň üstüne gaty ses bilen gygyrmazlyk, sesiňi gataldyp, azgyrylyp durmazlyk. azgyrylybermek [azğyrlyvermek], işl. Azgyrylyp başlamak, azgyrylyp durmak. Ýersiz ýere azgyrylybermezler. azgyrylyş [azğyrlyş], iş ady. Azgyrylmak ýagdaýy. Onuň azgyrylyşyny halap duramok. azgyrylyşmak [azğyrlyşmak], işl. 1. Biri- biriňe azgyrylmak. Näme beýle azgyrylyşyp otyrsyňyz!? 2. Birnäçe bolup azgyrylmak. Näme, ony ýeke görüp, üstüne azgyrylyşyp durmalymy? az-kem [a:z-kem], syp. 1. Birneme, belli bir derejede, azajyk, sähelçe. Biriniň ýüregine az-kem howsala düşen bolmaga çemeli (A. Gowşudow). 2. Az wagtlaýyn, sähel, biraz. az-küş [a:z-küş], syp. Az-owlak, sähel. azlyk [a:zlyk], at. San taýdan ýeterlik dällik, mukdar-möçber taýdan kemlik, ýetmezlik, azçylyk. azm [azym], at. Haýbat, hemle. \n\t‣ Azm etmek ýola düşmek, ugramak. Mübärek bolsun seýliňiz, Azm edip siz ýola, kazym! (Kemine). Azm urmak birine haýbat atmak, gazaplanmak, gaharlanmak. Gijäniň ýarynda Ärhasanyň yzyndan ýetip azm urdy (“Görogly”). azma [a:zma], iş ady. Azmak ýagdaýy. azmak [a:zmak], işl. 1. Beterlemek, simlemek, çişmek, ýaramazlaşmak (ýara hakynda). 2. göç.m. Ýoldan çykmak, ahlak taýdan bozulmak, sandan çykmak, niýetiňi-päliňi ýamana dikmek. Iki azan duş bolanda, Buz üstünde jeň getirer (Mätäji). azmaklyk [a:zmaklyk], iş ady. Azmak ýagdaýy. azman at. Dört ýaşa ýeten teke. az-maz [a:z-ma:z], syp., ser. Az-kem. azmazlyk [a:zmazlyk], iş ady. Azmak derejesine ýetmezlik. azmly [azymly], syp. Gaharly, haýbatly, hemleli. Ol azmly gürledi. aznawur [aznowur], at. Uly hem haýbatly jandar. Gelnimiziň ýeňňesi, Aznawurmyş ýar-ýar (Toý aýdymy). \n\t‣ Aznawur ýaly örän berdaşly, haýbatly, dogumly (adam hakynda). Onuň aznawur ýaly ogullary bar. azot [azo:t], at. 1. Reňksiz gaz, himiki element; howanyň düzüm bölegi (78, 09 %); janly öýjükleriň iň möhüm maddasy bolan beloklaryň we nuklein kislotalarynyň düzüm bölegi. 2.gepl.d. Ekinlere dökülýän azotly dökün. Azotly dökünler. azotly [azo:tly], syp. Düzüminde azot bolan. Azotly dökünler. az-owlak [a:z-owlok], syp., ser. Az-kem. Seniň bilen az-owlak gürrüňim bar. azrak [a:zyra:k], syp. Sähelçe, birneme, köp bolmadyk. azu-köp [a:zu:-köp], syp. Azda-kände. azy at. Alyn dişlerden aňyrda ýerleşýän, iýmit çeýneýän iri we ýasy dişler. \n\t‣Azy ýarmak şaty görüp bişişmek, dogumly bolup ýetişmek. azyk [a:zyk], at. Iýmek-içmek üçin zerur bolan önüm, iýmit. Azyk bolçulygy bolsa ýurtda iň esasy zatdyr (“Nesil”). azyklyk [a:zyklyk], syp. Azyk üçin gerekli, azyk üçin ýararly, iýmek-içmek üçin ýygnalan. azyk-owkat [a:zyğ-owka:t], at. Iýmek, içmek, umuman, ýaşaýyş, oňşuk üçin zerur önümler. azyk-suwluk [a:zyk-suwluk], at. Iýer-içer ýaly önümler, iýmitler. Ýigitler azyk-suwluklaryny taýýarlamaga başladylar (“Görogly”). azym [azy:m], syp., k.d. 1. Uly, beýik, belent. Ýedi azym şäher bolsa Çyn kibi (“Saýatly – Hemra”). 2. Oglana dakylýan at. azym-azym [azy:m-azy:m], syp. Uly-uly, beýik-beýik, belent-belent. Azym-azym şäherler, Ak otaglar galmazlar (Magtymguly). azyndan [a:zynnan], hal. Iň bolmanda, pes hasap edeňde, iň bärkisi. Ýaryşa azyndan iki ýüz talyp gatnaşypdyr. azyrganma [a:zyrğanma], iş ady. Azyrganmak ýagdaýy. azyrganmak [a:zyrğanmak], işl. Az görmek, az hasaplamak. Azyrganan aç galar (Nakyl). azyrganmaklyk [a:zyrğanmaklyk], iş ady. Azyrganmak ýagdaýy. azyrganmazlyk [a:zyrğanmazlyk], iş ady. Az görmezlik. AZYRGANYŞ [a:zyrğanyş], iş ady. Azyrganmak ýagdaýy. azyş [a:zyş], iş ady. Azmak ýagdaýy. azyz [azy:z], syp., k. d. Gadyrly, mähirli, eziz, söýgüli. Her zaman eýlerem nida, Azyz janym kylsam pida (Andalyp). Gara gözli, gaşy keman Azyzym ýok araňyzda (Balgyzyl). azyzlamak [azy:zlamak], işl. Eziz görmek, eý görmek. azza at. 1.Eýwan, jaý basyrylanda pürsleriň üstünden keseligine goýulýan uzyn agaç. 2. deňizç. Gäminiň göwresiniň berk bolmagyna ýardam edýän iki gorumyň arasynda keseligine kakylýan pürs. Azzanyň üstüne gäminiň gapagy düşelýär. b Türkmen elipbiýiniň ikinji harpy. ba [ba:] I, Nusgawy edebiýatyň dilinde -ly, -li goşulmasynyň manysyny aňladyp, sözüň öňünden goşulýan goşulma (bahabar – habarly). Tany dosty- duşmanyň, öýüňe bahabar gezgin (Mollanepes). \n\n\n BA [ba:] II, Haýran galmagy, begenji aňladýan ümlük. – Ba, siziň kölegede oturyp, agtaryp oturan palyňyzy – diýip, ol oturanlaryň ýüzüne şatlykly bir zat aýtjak bolýan ýaly ýyljyraklap seredip çykdy (N. Saryhanow). baba [ba:va] at. 1. Ejeň kakasyna bolan garyndaş- lyk gatnaşygyny aňladýan söz, ejeň kakasy. Myradyň babasynyň babasy Myrat ýalyka-da, şu gala köne eken (N. Esenmyradow). 2. "Ýaşuly, ata" manysynda ýaşululara ýüzlenilip aýdylýan söz. 3. Şol bir nesil boýunça öňki ýaşap geçen adamlar, ata-babalar. 4. Ýaşuly adam, aksakgal adam. Bir sandyk geldi derýadan, Bagyş eýlesin babam maňa (Mollanepes). Gezýärkäm, sataşdym aksakgal baba, Gamlanma baba, sen gamlanma, baba! (N. Pomma). 5. gepl.d. Ata. 6. Mukaddes ýerleriň, öwlüýäleriň, keramatly adamlaryň atlarynyň yzyna ýa-da öňüne goşulýan söz. Nalaçbaba, Bilalbaba, Astanababa, Hojadikgibaba, Babagammar, düýäniň piri – Weýisbaba, sygryň piri – Zeňňibaba. 7. Oglana dakylýan at. \n\t‣Babam (atam) döwri gadym eýýam, uzak geçmiş. babadaş [ba:vadaş], at. Asly, ata-babalary bir bolan adamlar, daşgynrak garyndaşlar; ilen-çalan. Özge ýagyň bolmasa, babadaşyň ýokmudy (Nakyl). Amanly onuň bilen babadaşmyşyn (N. Pomma). babadaýhan [ba:vadaýha:n], at.1. Daýhan- çylyk kärine ökde, daýhançylyk tejribesi baý adam. "Biriň müň bolsun" diýip zähmetsöýer babadaýhan- larymyzyň mes toprakly ekin meýdanlaryna çykjak döwri, aýratyn hyruç bilen ekleýji ene topraga tohum taşlamak döwri hem indi uzakda däl (“Türkmenistan”). 2. Ekerançylygyň, daýhançylygyň piri. Biziň elimiz däl, babadaýhanyň eli (Yrym). 3. Ahal welaýatynda bir etrap. babakelan [ba:vakela:n], at. Ötüp geçen ata- babalarymyz, eždatlarymyz. Babakelan aňrymyzy gören sen (Ý. Pirgulyýew). babaly [ba:va:ly], at. Öli ýuwýan adam. Aldap aldym gyzyňy, Babaly görsün ýüzüňi (Atalar sözi). babasyl [ba:vasy:l], at, lukmanç. Ýogyn içegäniň aşak başynda (artbujakda), köplenç, ganjaryp duran düwünleriň emele gelmegi bilen döreýän kesel. Türkmenler ir wagtlarda gawuny iç ýumşadyjy serişde hökmünde babasyl keselini bejermekde hem ulanyp- dyrlar (“Türkmenistan”). babasylly [ba:vasy:lly], syp. Babasyly bar bolan. babatda [ba:vatda], 1. "Barada, hakynda, dogrusynda" ýaly many aňladýan kömekçi söz. Bu babatda oňa telim gezek aýdypdyrlar. 2. Taýdan, tarapdan, jähetden ýaly nukdaýnazar aňladýan söz. Galladan we gowaçadan bol hasyl alýan kärendeçiler şu babatda berýän goldawy üçin himiýa kärhanasynyň işgärlerine minnetdarlyk bildirýärler (“Türkmenistan”). 3. göç.m."Her, her bir" diýen sözler bilen gelip, "her niçik bolsa-da, nähili bolsa-da" diýen manyny aňladýan kömekçi söz. Her babatda şundan gowusy ýok. babatynda [ba:vatynna], "Barasynda, hakynda, dogrusynda" ýaly manyly kömekçi söz. Ykdysadyýet babatynda düýpli öňe gidişlikler gazanylýar. babyr [bavyr], at, kön.s.1. Geçigaplaň. Daglaryň arslany, babyr-peleňi, Ahyry deň bolar pil, peşe jeňi (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Babyr bilek ýogyndan güýçli bilek. Jemal orta boýly, etli-ganly, babyr bilek bir gelindi (A. Durdyýew). bada [ba:da] I, hal, ser. Bada-bat. \n\n\n BADA [ba:da] II, at, şahyr. 1. Çakyr guýlup içilýän bulgur. 2. Çakyr, şerap. Gel, bada içeli, serhoş bolaly! (Andalyp). Iki dogan dag gerşinde, çakyşdyryp içdik bada (M. Seýidow). bada-bat [ba:da-va:t], hal. Şol bada, ýüzüniň ugruna, ilki bada, birden, derrew, dessine. Men bada- bat işe girişdim. badag [ba:dağ], at. Düýäniň aýagy dyzarlanýan, badalýan ýüp; duşak. badagaç [ba:dağaç], at, gepl.d. Hiňňillik üçin ýörite dikilýän agaç. badaglamak [ba:dağlamak], işl., ýerli g., ser. 1. Badamak. 2. göç.m. Ruhy, duýgy, ykbal taýdan birikdirmek, öýermek, biri-birine baglamak. badagly [ba:dağly], syp. 1. Badag ýüpi bilen daňlan, badaglanan, dyzarlanan. 2. göç.m. Ruhy, duýgy, ykbal taýdan biri bilen birigen, biri-birine bagly bolan. Iki ýigit, iki dagyň parasy, Doganynda badaglymyş arasy (M. Seýidow). badak at.1. Türkmen milli göreşinde garşydaşyň aýagynyň daşyndan aýagyňy aýlap salynýan emel. Kyýas hetdenaşa güýç sarp edip, badak salnan aýagyny sypdyryp bildi (N. Jumaýew). 2. göç.m. Görkezilýän garşylyk, päsgelçilik. 3. Jykyryň kärizini suwlulandyrýan ýapjagaz. \n\t‣Badak atmak 1) aýagyňy garşydaşyň aýagynyň daşyndan aýlap salmak emelini etmek. 2) göç.m. kimdir biri üstünlik gazanaýmasyn diýip, garaşylmadyk ýagdaýda oňa garşy ýaramaz hereket etmek. Badak salmak ser. Badaklamak. badaklamak işl. Aýagyňy garşydaşyň aýagynyň daşyndan aýlap ýykmak emelini etmek. badalmak [ba:dalmak], işl., gepl.d. Çöküp oturan düýe tarsa ýerinden galmaz ýaly, boýnunyň üstünden ýüp aýlanyp, iki dyzy daňylmak, dyzarlanmak. badalga [ba:dalǧa], at. 1. Çalt, çalasyn hereket etmek (ylgamak, ýüzmek we ş.m. ) üçin bat alynýan başlangyç, daýanç nokady. 2.göç.m. Uly işe başlanyňda işiň ilerlemegi üçin itergi beriji zat, ýagdaý we ş.m. badam [ba:dam] I, at. 1. Beýik boýly, owadan gülli, miwe getirýän agaç. 2. Badam agajynyň süýnmek maňyzly miwesi. Baga bardym, badam gördüm, Badam ýygýan adam gördüm (Halk döredijiliginden). 3. Adam ady. \n\t‣ Badam gabak pökgüje owadan gabak. Badam gabak, alma ýaňak, Bir zyba senem islärin (Magtymguly). Badam gabagyndan, maral gözünden, Sözle, gurban olam şirin tillere (Şabende). \n\n\n BADAM [ba:dam] II, at, gepl.d. Badamjan. badamak [ba:damak], işl., gepl.d. Çöküp oturan düýe tarsa ýerinden turmaz ýaly boýnunyň üstünden ýüp aýlap, iki dyzyny daňmak, dyzarlamak. badamjan [ba:damja:n], at.1. Gowaça boýly dik ösýän bakja ekini. 2. Badamjanyň hasyly. Bir bedre badamjan ýygdyk. badamlyk [ba:damlyk], at. Badam agajynyň köp gögerip oturan ýeri. badaşdyrmak [ba:daşdyrmak], işl., gepl.d. Badag ýüpi bilen ýeke-ýekeden dyzarlap çykmak. Düýeleri badaşdyrmak. badaşmak [ba:daşmak], işl., gepl.d. Dyzarlamaga kömekleşmek (düýe hakynda). Düýeleri badaşmak. badat [bada:t], at, ösüml.d. 1. Çyrmaşyklar maşgalasyna girýän we hasyly iýilýän kösükli ekin. Ak jöwen, badat ýaly azaby az, hasyly kän ekinler ekilerdi (O. Annamyradow). 2. Şol ekiniň süýjümtik tagamly süýrümtik kösügi. Gazanda gaýnap duran badat derrew bişdi. bady-baran [ba:dy-va:ra:n], at. Ýagyş garyşykly ýel, güýçli ýelli ýagyş. Gije-gündiz seni diýip gözümden, Akar ýaşym bady-baran, Seýidi (Zelili). bady-hazan [ba:dy-hazan], at, kön.s. Gyş şemaly, hazan ýeli. Ösdi ol bady-hazan, soldurdy gunça gülleriň (Şabende). Gaýyby, hakdan dilegim, ýetmesin bady-hazan (Gaýyby). bady-howa [ba:dy-howa:], syp., hal., gepl.d. Ulumsy, gopbamsy, haýbatly, hörpi ýokary. Bady-howa adam. bady-howaly [ba:dy-howa:ly], syp. Daş sypaty ulumsy, gopbamsy, haýbatly. bady-howalyk [ba:dy-howa:lyk], at. Ulumsylyk, gopbamsylyk, haýbatlylyk. Abdylmejit han bady-howalyk bilen jogap berdi (G. Kulyýew). bady-howalylyk [ba:dy-howa:lylyk], at, ser.Bady-howalyk. badykmak [ba:dykmak], işl., gepl.d. Bat almak, batlanmak, has güýjemek. Ýokary ýüzden öwsüp başlan, dura-bara güýjän ýel soňabaka badykdy. badyna [ba:dyna], hal. 1. Özünde bar bolan hereket ediş güýji bilen. Depilen top badyna derwezä girdi. 2. "Dessine, derrew, yzysüre" diýen ýaly many aňladýan kömekçi söz. Ýagyş goýan badyna, biz otluk meýdana gezmäge gitdik. bady-saba [ba:dy-sava:], at, k.d. Ertir bilen ösýän mylaýym şemal, säher şemaly. Bady-saba, salamymny, Hüýrlukga jana ýetir (“Hüýrlukga – Hemra”). badyýan [ba:dyýa:n], at, ösüml.d. Ysly, köpýyllyk ot. bag [ba:ğ] I, at. 1. Dürli agaçlar, ösümlikler ekilen ýer. Men häzir bagy aýlanyp göreýin (B. Pürliýew). 2. Miweli ýa-da miwesiz, uzyn boýly, şahalary ýaýraň, ýaprakly agaç, daragt. Bag ekmek. 3. Dynç almak, gezelenç, seýil etmek üçin ýörite agaç ekilip, enjamlaşdyrylan meýdan. Bagyň içine girdim ýördüm, Gyrmyzy gülünden tirdim (“Şasenem – Garyp”). \n\t‣Bag gaýçy her hili miweli agaçlaryň, üzümiň çybyklaryny kesmek, çyrpmak üçin ýörite ýasalan gaýçy. Bag orak ser. Bag gaýçy. \n\n\n BAG [ba:ğ] II, at. 1. Ýüňden, çöpürden, ýüplükden, kendirden we ş.m. dürli süýümlerden işilip ýa-da örülip, bir zady baglamak, daňmak üçin ulanylýan ýüp, daňy. Eýeriň gaşyna ildirilen irişme bagy alyp, külterini çözlemäge durdy (H. Derýaýew). 2. Bagjyk. Köwşüň bagyny daňmak. \n\t‣ Baga bakmak maly semretmek üçin ýatakda elden naharlap idetmek, baka goýmak. Bu adam bulary baga bakyp, semredip ýören eken (“Türkmen halk ertekileri”). On bäş-ýigrimi gara maly baga bakmak eýle-beýle adama başartmaz (“Türkmenistan”). Aýak bagy ser. Aýak. Sen oňa aýak bagy bolma. bagana [bağana], at. Täze bolan guzynyň soýlup alnan buýraly derisi we onuň eýlenen görnüşi. Garaköli bagana. Bagana tabşyrmaklyk artygy bilen ýerine ýetirildi (“Türkmenistan”). \n\t‣ Bagana içmek baganadan tikilen içmek. Bagana telpek guzy derisinden tikilen telpek. Bagana telpekli oglan. Bagana ýaka gyş geýimleriniň ýakasyna baganadan bejerilip tutulýan ýaka. bag-bakja [ba:ğ-vakja], at. Miweli-miwesiz agaçlar, dürli bossan ekinler, bag-bossan. bag-bakjaçylyk [ba:ğ-vakjaçylyk], at. 1. Oba hojalygynyň bag-bakja, bag-bossan ösdürip ýetişdirýän pudagy. 2. ser. Bag-bakjalyk. bag-bakjaly [ba:ğ-vakjaly], syp. Bag-bakja ekilen, bag-bakja ösümlikli (ýer). Bag-bakjaly oba. bag-bakjalyk [ba:ğ-vakjalyk], at. Bag- bakjaly, bag-bakja ekilen meýdan, bag hem bossan ekinli ýer. bagban [ba:ğva:n], at. 1. Bag ösdürip ýetişdirýän adam, hünärmen, ony goraýan adam. Bagbanymyz Bagban atly, narly, şetdalysy datly (“Şasenem – Garyp”). 2. göç.m. Eýe, hojaýyn. Sensiň meniň bagbanym, Men seniň öz nahalyň. Goýnuň içre biten bossan, Goç ýigitler bagban bu gün (Magtymguly). 3. Oglana dakylýan at. bagbançylyk [ba:ğva:nçylyk], at.1. ser. Bagbanlyk. Galla ýetişdirmelem bolsa, guýy gazmalam bolsa, bagbançylyk hem bolsa, tüweleme, onuň başy çykmaýan zady ýok (“Türkmenistan”). 2. Oba hojalygynyň pudagy hökmünde miweli agaçlary ösdürip ýetişdirmek hünäri bilen meşgul bolmaklyk. Maňa bagbançylyk hakda gaty gyzykly gürrüň edip berdi (N. Pomma). bagbanlyk [ba:ğva:nlyk], at. Bagbanyň käri, ýagdaýy. bag-bossan [ba:ğ-vossa:n], at, ser. Bag-bakja. Biz ýurdumyzy bag-bossana öwürýäris. bag-bossançylyk [ba:ğ-vossa:nçylyk], at, ser. Bag-bakjaçylyk. Onuň bag-bossançylygy nähili gowy görýändigini bir bilsediňiz! bag-bossanly [ba:ğ-vossa:nly], syp., ser. Bag-bakjaly. bag-bossanlyk [ba:ğ-vossa:nlyk], at, ser.Bag-bakjalyk. bagçebiş [ba:ğçeviş], at. Semretmek üçin baka goýlan çebiş, baga bakylan çebiş maly. \n\t‣Bagçebşiň gözi ýaly gözleri peträp duran. bagçy [ba:ğçy], at. Bagban. bagçylyk [ba:ğçylyk], at.1. Oba hojalygynyň bag ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. 2. ser. Baglyk. Tamyň arkasy kiçijik bagçylykdy (G. Kulyýew). baggoýun [ba:ğğoýun], at. Semretmek üçin baga bakylýan goýun, baka goýlan goýun, huruşlyk üçin elde bakylýan goýun. Baggoýunlar gapylarda daňylgylygyna galdy (B. Kerbabaýew). bagjyk [ba:ğjyk], at. Çäkýaka ýa-da aýal köýnekleriniň, don, çäkmen ýaly daşky eşikleriň ýakasyny baglamak üçin inçeräk işilip, örülip ýaka berkidilýän bag, sapak. \n\t‣ Bagjyk çatdyrmak öýlenen ýigidiň deň-duşlary tarapyndan bagjygyny ýolup, synamak üçin gelnine ýaňadandan bagjyk tikdirmek däbi. Bagjyk çatmak üme ýerine gelen ýigidiň geýimine bagjyk çatdyrmak däbi. Ýüplük-bagjyk çatylan ýigit gyzlara süýji, kişmiş ýaly zatlary getirip berýär. bagjykly [ba:ğjykly], syp.1. Bagjyk tikilen, bagjyk berkidilen. Bagjykly köýnek. 2. Bag, bagjyk ötürilip geýilýän (aýakgap). bagjyklyk [ba:ğjyklyk], at. 1. Geýimiň bagjyk çatylýan ýeri. 2. Bagjyk üçin niýetlenen (bag). 3. zergärç. Çabydyň, donuň iki ýan ýakasyna dakylýan halka, gulp, gaňyrçak arkaly biri-birine ildirilýän pişme şekilli kümüşden bezeg şaýy. baglamak [ba:ğlamak], işl. 1. Daňyp goýmak, daňyp berkitmek, daňmak. Ol atynyň uýanyny gazyga baglady. 2. Daňmak, oramak, guşamak. Biliňe guşak baglamak. 3. Ýapmak; beklemek. Dükany baglamak. Atyza akyp ýatan suwy baglamak. 4. Desseläp bogmak, desseläp daňmak. Çemen baglamak. 5. göç.m. Bent etmek. Ýüregime baglanym sen, Damarymda al ganym sen (A. Agabaýew). 6. Gowy hilli harydy köp çykaryp, bazary eýelemek. \n\t‣Bil baglamak ser. Bil. baglangy [ba:ğlanğy], syp. Bagly, baglanan ýagdaýda bolan. Baglangy gapy. baglangylyk [ba:ğlanğylyk], at. Baglangy ýagdaýda bolmaklyk. baglanma [ba:ğlanma], 1. iş ady. Baglanmak ýagdaýy. 2. lukmanç. Jyns gatnaşygy boýunça erkek ýa-da aýal adamyň gatnaşyk edip bilmek ukybynyň belli bir sebäbe görä bolmazlygy. baglanmak [ba:ğlanmak], işl.1. Daňylmak, daňlyp goýulmak, daňlyp berkidilmek. 2. Daňynmak, oranmak, guşanmak. Biline kemer baglanyp, aýagyna çepek geýip, daşaryk çykdy (B. Kerbabaýew). 3. Ýapylmak, beklenmek. Dükan baglandy. 4. Desselenip bogulmak, desselenip daňylmak. Bedeler baglanyp goýuldy. 5. göç.m. Bent bolmak, bendiwan bolmak. Baglanardyň jemalynyň örküne (K.Gurbannepesow). baglanyşdyrmak [ba:glanyşdyrmak], işl. Bir zady ikinji bir zada baglanyşykly etmek. baglanyşdyryjy [ba:glanyşdyryjy], syp. Baglanyşykly ediji. baglanyşmak [ba:glanyşmak], işl. 1. Biri- birine bagly bolmak. 2. Many we dil taýdan yzygiderli manyly bolmak. Ylýas Töre bolsa biri beýlekisi bilen baglanyşmaýan jümlelerini birnäçe gezek gaýtalady (A. Gowşudow). baglanyşyk [ba:glanşyk], at. 1. Aragatnaşyk, özara ýakynlyk, biri-birine bolan gatnaşyk. 2. Many we dil taýdan yzygiderlilik, many taýdan birlik, yzygiderlilik. Öňe sürülýän pikirleriň özara baglanyşygy. baglanyşykly [ba:glanşykly], syp. 1. Baglanyşygy bolan, aragatnaşyk saklaýan, bagly. 2. Bagly bolan, dahylly bolan. Ilaty suw bilen üpjün etmek bilen baglanyşykly meseleler üstünlikli çözülýär (’’Türkmenistan’’). Nowruz baýramçylygynyň döreýşi bilen baglanyşykly ençeme maglumatlar, rowaýatlar bar (’’Türkmenistan’’). baglanyşyklylyk [ba:ğlanşyklylyk], at.1. Baglanyşygy barlyk, baglanyşykly bolmaklyk, bag- lanyşyksyz dällik. 2. Biri-birine baglylyk, baglanyşygy barlyk, biri-birine garaşlylyk. 3. Many we dil taýdan yzygiderlilik, manylylyk. baglanyşyksyz [ba:ğlanşyksyz], syp. 1. Bag- lanyşygy bolmadyk, baglanyşykly däl. 2. Baglanyşygy ýok bolan; garaşly bolmadyk. baglanyşyksyzlyk [ba:ğlanşyksyzlyk], at. 1. Baglanyşygy ýokluk, gatnaşyk saklamazlyk. 2. Bagly dällik, garaşly dällik. baglaşdyrmak [ba:ğlaşdyrmak], işl.Bir ýanyndan hemmesini baglap çykmak. Ol ammaryň gapylaryny baglaşdyryp, öýüne gaýtdy. baglaşmak [ba:ğlaşmak], işl.1. Baglamaga kömek etmek; bilelikde baglamak. Suwuň öňüni baglaşmak. Men oňa çemen baglaşdym. 2. Iki tarapyň razy bolmagynda gol çekmek, kabul etmek. Şertnama baglaşmak. baglatdyrmak [ba:ğlatdyrmak], işl., ser. Baglatmak. baglatmak [ba:ğlatmak], işl. 1. Baglamak işini başga birine etdirmek; baglamaga mejbur etmek; baglamaga mümkinçilik bermek. Ol biline guşak baglatdy. Dükany baglatmak. 2. Desseledip bog- durmak, desseledip daňdyrmak. Çemen baglatmak. baglaýjylar [ba:ğlaýjylar], at, dil b. Düzmeli baglanyşygy ýüze çykarýan kömekçi sözler. bagly [ba:ğly], syp.1. Daňlan, daňlyp goýlan, daňlyp berkidilen, daňylgy. Gazykda bagly gara göle gözüni mölerdip seredýärdi (A. Gowşudow). 2. Ýapyk, bekli, baglanan. Emma ol tarapa gidýän ýol onuň üçin baglydy (B. Seýtäkow).3. Birine ýa-da bir zada garaşly bolan. 4. Baglanyşykly. 5. Degişli, dahylly. 6. sagl.g. Ruhy taýdan ýeten sarsgyn sebäpli jyns gatnaşygyny etmäge ukypsyz. Bagly bolmak. baglyk [ba:ğlyk] I, at. Miweli ýa-da miwesiz agaçlaryň köp ýeri, gür agaçlyk. Oba gür baglyga bürenip otyr (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n BAGLYK [ba:ğlyk] II, syp. Bag (ser. Bag II) eder ýaly, bag etmäge niýetlenen. Baglyk ýüp. baglylyk [ba:ğlylyk], at.1. Birine, bir ýagdaýa, hadysa, sebäbe bagly bolmaklyk, garaşlylyk. 2. Baglanyşyklylyk, biri-biri bilen gatnaşykda bolmaklyk. Dünýäniň hemme zatlary, hadysalary özara baglylykda bolýarlar. bagröýken [bağröýkön], at.1. Adamyň we haýwanyň öýkendir bagrynyň ş.m. umumy ady. 2. Soýlan malyň öýkendir ýüregi we bagry. \n\t‣ Bagröýkeni agzyndan çykyp barmak (gelmek) daljykmak, gury ögemek, gaty üsgürmek. Bagröýkeni görünmek gaty horlanyp, çöpe dönmek. bagşeş [bağşeş], at, k. d. Sahylyk, jomartlyk; berim. Bagşeşiň bent eder biler, bilmezi (Magtymguly). bagşy [bağşy], at. 1. Türkmen milli aýdymlaryny aýdýan aýdymçy. Ýurda döwlet geler bolsa, Bagşy bilen ozan geler (Nakyl). 2. taryh. Geňeşdar, maslahatçy. 3. Oglana dakylýan at. bagşyçylyk [bağşyçylyk], at. Bagşynyň käri, bagşynyň hünäri. \n\t‣Bagşyçylyk ýollary aýdym aýtmak, saz çalmak sungatynda halypanyň ýöredýän ýoluny şägirdiň dowam etdirmegi. Bagşyçylyk ýollary damana ýoly, ahal-teke ýoly, salyr-saryk ýoly, ýomut-gökleň ýoly, çowdur ýoly ýaly ugurlara bölünýär. bagşyýowşan [bağşyýowşon], at, ösüml.d. Boýy 15-30 sm ýetýän köp ýyllyk otjumak ýabany derman ösümligi; topbak gögerýän ýumşak baldakly ýowşanyň bir görnüşi. bagt [bağyt], at. Doly suratda we ýokary derejede kanagatlanma duýgusy hem-de kanagatlanarlykly ýagdaý (durmuşyňdan, ýaşaýşyňdan razylyk, hoşallyk; şatlyk ýagdaýy we ş.m.). \n\t‣ Bagta töwekgellik etmek bagty synap görmek, töwekgellik bilen bir iş etmäge synanyşmak. Näme-de bolsa, bagta töwekgellik edip, haty eltip bermeli (“Görogly”). Bagt guşuň uçmak işiň şowly bolup başlamak, işiň şowuna düşüp ugramak. Bagt guşy gonmak işi rowaçlanmak, edeni ugruna bolmak, ugur almak. Bagt tapmak işde, durmuşda üstünlik gazanmak, eşrete ýetmek. Bagty gara eden işi şowuna düşmeýän, gara bagt. Bagtyňa boragan (boran) ýagmak şowsuzlyga sezewar bolmak, işiň şowsuz bolmak, işiň gaýtmak. Bagtyň açyk (ak) bolsun! Işiň şowly, durmuşyň eşretli bolsun! Bagtyň açylmak 1) eşretli durmuşa ýetmek, işiň ugruna bolmak, işiň rowaçlanmak. 2) durmuşa çykmak, durmuş gurmak, öýlenmek. Bagtyňa gara çekilmek başyňa iş düşmek, betbagtlyga uçramak. Bagtyň baglanmak eşretli durmuşdan mahrum bolmak, işiň ugur almazlyk, işiň gaýtmak. Bagtyň çökmek ser. Bagtyň ýatmak. Eý, dostlar, çöken bagtym, Gije-gündizi oýanmaz (Magtymguly). Bagtyň çüwmek ser. Bagtyň daş ýarmak. Bagtyň çüwdümi? Hezil edin-de, maşgalaň bilen äbe-de-jüýje bolup ýaşa-da ýör-dä (A. Gurbanow). Bagtyňdan çykmak duçar gelmek, sezewar bolmak, paýyňa düşmek. Bagtyňdan görmek näme bolsa öz ykbalyňdan, durmuşyňdan görmek. Bagtyň daş ýarmak bagtyň getirmek, örän bagtly bolmak, edeniň şowuna düşmek.Bagtyň garalmak işiň şowsuz bolmak, betbagtlyga uçramak, işiň gaýtmak. Bagtyň gelmek (getirmek) eden işiň ugur almak, işiň rowaç bolmak. Bagty gelen türkmeniň bu ajap eýýamyny görmäge göz gerek (“Türkmenistan”). Bagtyň işlemek (ýöremek) işiň ugruna bolmak, işiň rowaçlanmak, şowuna düşmek. Bagtyň oýanmak işiň ugruna bolup başlamak, işiň rowaçlanmak. Bagtyňy synamak bagta töwekgellik etmek, synanyşyp görmek. Bagtyň ýatmak çykgynsyz ýagdaýa düşmek, betbagtlyga uçramak, işiň gaýtmak. Indem ýagdaý şeýle, kömek etmeseň, Bagtym ýatdy, sen dadyma ýetmeseň (B. Japarow). bagtly [bağytly], syp. Ajaýyp durmuşly, bagta eýe bolan, bagtyýar; işi rowaç alýan, işi şowuna düşýän, üstünlik gazanýan, maňlaýly. Bagtly sähet gözlemez (Nakyl). Türkmenistanyň her bir raýatynyň erkin, azat, bagtly ýaşamagyny üpjün etmek üçin bizde ähli mümkinçilikler bar (“Türkmenistan”). Olar indi bagtly durmuşa, eşretli geljege gol bulaýan şaýola gadam basdylyr (“Watan”). bagtlylyk [bağytlylyk], at. Bagtly bolmaklyk, bagty barlyk. Şunuň ýaly ýerde Ajap bilen bolsak, nähili bagtlylyk bolardy (A. Durdyýew). bagtokly [ba:ğtokly], at. Semretmek üçin baka goýlan tokly. bagtsyz [bağyssyz], syp. Bagty bolmadyk, bagtly däl, betbagt; işi rowaç almaýan, işi şowuna düşmeýän. bagtsyzlyk [bağyssyzlyk], at. Bagty ýokluk, bagtly dällik. bagtygaralyk [bağtyğaralyk], at. Eden işi şowuna düşmezlik, gara bagtlyk. bagtyýar [bağtyýa:r], 1. syp., ser.Bagtly. Aşygyň arzuwy — bolmak bagtyýar (A. Kekilow). 2. Oglana dakylýan at. bagtyýarlyk [bağtyýa:rlyk], at, ser.Bagtlylyk. Asyrboýy özbaşdak döwlet küýsän türkmen ulusynyň zer kimin şugla saçýan, güneş kysmy aýdyň hem röwşen şaýoly, bagtyýarlyga baky ýarag boljak özbaşdaklyk sene ýazgysy hut şol onýyllykdan gözbaş alyp gaýdýar (“Türkmenistan”). bagy-bossan [ba:ğy-vossa:n], at, ser. Bag- bakja. bagy-bossanlyk [ba:ğy-vossanlyk], at, ser. Bag-bakjalyk. ...şäherleri we obalary bagy-bossanlyga öwürmek barada uly işler alnyp barylýar (“Türkmenistan”). bagy-erem [ba:ğy-erem], at, şahyr. Rowaýata görä behişt bagy, owadan bag. Bagy-Erem gülşeni, Pany-jahana düşmez (Magtymguly). Eý bilbili bagy- Erem, Eý mähriban zyba senem (Mollanepes). bagyr [bağyr], at.1. Adamlarda, haýwanlarda sag gapyrganyň aşagynda ýerleşýän içki beden agzasy, jiger. 2. göç.m. Döş, gursak. Bagry bilen süýşüp ugrady. \n\t‣ Bagra hanjar urlana dönmek agyr täsir etmek, gaty gynanmak, ynjalykdan aýrylmak. Uzak gije meniň gözüme çöp germelene, bagryma hanjar urlana döndi (B. Kerbabaýew). Bagry başly hasratly, dertli, ýaraly, ýangynly. Şol aždarhaň derdinden Bagrymyz başly boldy (M. Seýidow). Bagry dagly hasrat çeken, aýralyk, ölüm awusyny gören. Bagry daşly ser.Bagry başly. Bagry gan jebir çeken, zulum gören. Bagry girýan bolmak bagryň ýanmak, bagryň köýmek, bagryň daglanmak. Bagryny dilmek gynandyrmak, ýiti täsir etmek. Bagryny eretmek mähri bolmak, rehimi gelmek. Anna Sona seretse, Sonaň bagryn eredýär (A. Alamyşow). Bagryny ýakmak örän gaty gynandyrmak, janyny ýakmak. Bagryňa basmak mähirli gujaklamak, döşüňe basmak, gujagyňa gysmak. Gutlaýaryn, gyzym! — diýip, meni bagryna basdy (B. Pürliýew). Bagryňa gan öýmek sütem, horluk, ezýet çekmek, zulum görmek, jebir çekmek. Bagryň badaşmak biri-birine örän ysnyşykly bolmak, bagly bolmak, bile biten ýaly bolmak. Seniň bilen edil bagry badaşan ýalydyr (A. Gurbanow). Bagryňdan önmek özüňden önmek, dogulmak (çaga hakynda). Bagryň ezilmek örän gynanmak, rehimiň gelmek. Bagryň gijemek bir zady edesiň gelmek, bir işi etmegi küýsäp durmak, döwtalap bolmak. How, ýagşy ýigit, seniň ýaly bir pälwan ýigit görsem, meniň bagrym gijäberýär. Sen bir atdan düşsene, ikimiz bir göreş tutup göreli (“Görogly”). Bagryň köýmek (tütemek) gaty gynanmak, ýanyp-bişmek, hasrat çekmek, içiň ýanmak. El çarpanyma bagry tütäp, Süýşdi bärik golaý-golaý (K. Gurbannepesow). Bagryň para (para-para) bolmak ejir çekmek, sütem görmek, horluga sezewar bolmak. Men neýläýin bagrym para bolupdyr, Aýralygyň derdi ýara salypdyr (G. Burunow). Bagryňy germek birini eý görmek, üstünde bagryňy paralamak. Bagryňy kebap etmek juda köp azap görmek, ýanyp- bişmek; jepa çekmek. Aşyk bolmaz, köp hunaba ýuwtmasa, Magşuk bolmaz, bagryn kebap etmese (G. Burunow). Bagryňy paralamak 1) gynançly ýagdaýda salmak, hasrat çekdirmek, ruhy taýdan ejizletmek. Bagryňy paralap hüwdiniň sesi, Bütin pikirleri pytradyp gidýär (A. Atajanow). 2) özelenip ýalbarmak, aýtmak, diýmek. Bagryňy ýakmak örän ynjalyksyzlanmak, jepa çekmek, janyňy ýakmak. Bagryňy ýere bermek halyň agyrlaşmak, agyr syrkawlykdan ýanyňy ýere bermek. Bagryň ýanmak bir zat ýa-da biri üçin gaty gynanmak. Onuň-da meniň bagrym ýaly bagry ýanyp, gözleri garalyp galypdyr (A. Durdyýew). Bagyr awusy perzent ölümi; perzent ölümi zerarly çekilýän hasrat, gam. bagyrak [ba:ğyrak], syp.1. Bagyryp ýören, köp bagyrýan. Bagyrak düýe. 2. göç.m. Hemişe zeýrenip ýören, mydama zeýrenip, aglamjyrap ýören. bagyraklyk [ba:ğyraklyk], at. 1. Bagyrak häsiýetlilik. 2. göç.m. Zeýrenjeňlik. bagyr-bugur [bağyr-vuğur], s. ş. aňl. söz. Örän çalt, göz açyp ýumasy salymda, çaltlyk bilen, ur- tut, haýdan-haý. bagyrdatmak [bağyrdatmak], işl. Çalasynlyk bilen garbap basmak. Öňde biriniň edişi ýaly, meni hem köpriniň üstünden başaşak oklap, bagyrdadyp, suwa basjakmyka? (G. Gurbansähedow). bagyrma [ba:ğyrma], iş ady. Bagyrmak ýagdaýy. bagyrmak [ba:ğyrmak], işl. 1. Nalaly ses çykarmak, nalaly ses etmek (düýe hakynda). Janawer ak erkek aýaklaryny uzadyp, gyssanjyna zordan bagyrdy (N. Pomma). 2. göç.m. Zaryn ses edip, uly ili bilen aglamak, dady-perýat etmek. bagyrmaklyk [ba:ğyrmaklyk], iş ady. Bagyrmak ýagdaýy. bagyrmazlyk [ba:ğyrmazlyk], iş ady. 1. Nalaly ses çykarmazlyk (düýe hakda), bagyryp durmazlyk. 2.Zaryn ses edip, uly ili bilen aglamazlyk, dady-perýat etmezlik. bagyrtdyrmak [ba:ğyrtdyrmak], işl., ser.Bagyrtmak. bagyrtlak [bağyrtlak], at, haýwanat d. Menek-menek ýelekli, petekesiniň aşagy garaja aw guşy. Otuň içinden bir bagyrtlak uçup gitdi. bagyrtlama [bağyrtlama], iş ady. Bagyrtlamak ýagdaýy. bagyrtlamak [bağyrtlamak], işl. 1. Birini ýa- da bir zady kükregiň astyna almak, üstünden basyp ýatmak. 2. göç.m. Ýere ýapyrylmak, ýeriň ýüzünde süýnüp ýatmak. \n\t‣Ýer bagyrtlap aglamak bagryny ýere berip, gussa çekip aglamak. Ýeke dikrarynyň uruşda öldi habary gelen ene ýer bagyrtlap aglaýardy. bagyrtlamaklyk [bağyrtlamaklyk] iş ady. Bagyrtlamak ýagdaýy. bagyrtlatmak [bağyrtlatmak], işl. Birini ýa- da bir zady kükreginiň astyna aldyrtmak. bagyrtlaýyş [bağyrtlaýyş], iş ady. Bagyrtlamak ýagdaýy. bagyrtmak [ba:ğyrtmak], işl. 1. Gygyrtmak, gygyrdyp ses çykartmak. Aý oglan, düýäni bagyrtmasaň bolmaýarmy!? 2. Nalaly gygyrtmak, nala çekdirmek. 3. göç.m. Gygyrdyp aglatmak, dady-perýat etdirmek, zeýrendirip aglatmak. bagyryş [ba:ğyryş], iş ady. Bagyrmak ýagdaýy. bagyryşmak [ba:ğyryşmak], işl. 1. Gaty ses bilen gygyryşmak, bir topar bolup bagyrmak. Köşekler bagyryşýarlar. 2. Bir topar bolup närazylyk bildirmek, zeýrenişmek; aglaşmak. bagyş [bağyş] I: bagyş etmek ser. Bagyşlamak \n\n\nBAGYŞ [bağyş] II, at. Türkmen gara öýlerinde tärimleriň birleşýän, biri-biri bilen sepleşýän ýeri. bagyşbag [bağyşva:ğ], at. Tärimleriň sepleşýän ýeri berkidilýän bag, ýüp. bagyşlama [bağyşlama], iş ady. Bagyşlamak ýagdaýy. bagyşlamak [bağyşlamak], işl. 1. Birine bir zady peşgeş bermek, sylag hökmünde bagyş etmek. 2. Bir zady biriniň ýa-da bir zadyň şanyna niýetlemek. Ussat bagşylar, şahyrlar, obadaşlar ol bagşy barada ýakymly gürrüň etdiler, ussada bagyşlap ýazan goşgularyny okadylar (“Türkmenistan”). 3. Bir ugra, maksada uýmak, bir hünär, kär bilen meşgullanmak. Ol ömrüni ylma bagyşlady. 4. Biriniň günäsini ötmek, ýazygyny geçmek. Eger adam bagyşlamagy, günä ötmegi, öýke-kinäni unutmagy başarýan bolsa, ol dünýäde iň bagtyýar adamdyr (“Türkmenistan”). 5. göç.m. Gurban etmek. Watan, halk, onuň namys-ary, Beýik Garaşsyzlygymyz, gerek bolsa ömrüňi bagyşlanyňa degýändir (“Türkmenistan”). bagyşlamaklyk [bağyşlamaklyk], iş ady. Bagyşlamak ýagdaýy. bagyşlanmak [bağyşlanmak], işl. 1. Birine peşgeş berilmek, sylag hökmünde gowşurylmak, bagyş edilmek. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň şanyna niýetlenmek. Halkyň gahrymançylygyna bagyşlanyp goşgy ýazylýar. 3. Bir ugra, maksada gönükdirilmek, sarp edilmek. Ömrüň sungata bagyşlanmak. 4. Birine ýa-da bir zada degişli edilip mazmunlaşdyrylmak. Edebi agşam halk ýazyjysynyň döredijiligine bagyşlanýar. 5. Biriniň günäsi ötülmek, ýazygy geçilmek. Günäsi bagyşlanan adam. bagyşlatdyrmak [bağyşlatdyrmak], işl., ser. Bagyşlatmak. bagyşlatmak [bağyşlatmak], işl. Peşgeş berdirmek, sylag hökmünde gowşurtmak, bagyş etdirmek. bagyşlaýjy [bağyşlaýjy], syp. Bagyşlaýan, günäsini ötýän, ýalkaýan. bagyşlaýyş [bağyşlaýyş], iş ady. Bagyşlamak ýagdaýy. bagzy [bağzy], çal., k. d. Birnäçesi, käbiri; başgasy. Bu dünýä diýeniň bir ajap jaýdyr, Bagzylar patyşa, bagzy gedaýdyr (“Hüýrlukga – Hemra”). baha at. 1. Bir zada goýlan nyrh. Nirede haryt bolçulugy bolsa, şol ýerde bahalaram aşaklaýar (“Türkmenistan”). 2. Bir zadyň gymmaty, ähmiýeti, tutýan orny hakynda pikir, garaýyş. 3. Okuwçylaryň bilim derejesini görkezýän belgi. 4. Ýaryşda gazanylan derejäni görkeziji bellik. \n\t‣Baha bermek bir zadyň ähmiýetini, nä derejededigini kesgitlemek. Baha kesmek nyrhyny belli etmek, nyrh kesmek. Bahasyny ýetirmek degişli, hakyky bahasyny bermek. Belli bahasy ýok örän gowy. Seniň bu eden ýagşylygyň belli bahasy ýokdur. bahadur at, kön.s. Batyr, edermen, pälwan. Eý, bahadur, seniň sypatyň owalky adamlara meňzemeýär (Andalyp). Niçe eskap bar idi andag bahadur pähliwan (Şeýdaýy). bahalama iş ady. Bahalamak ýagdaýy. bahalamak işl. Satlyk harydyň bahasyny, gymmatyny kesgitlemek, nyrh kesip bahasyny aýtmak. Ol harydyny gymmat bahalaýar. bahalamaklyk iş ady. Bahalamak ýagdaýy. bahalamazlyk iş ady. Nyrh kesip, bahasyny aýtmazlyk. bahalanmak işl. Bahasy, gymmaty kesgitlenmek, nyrhy kesilmek. bahalaşdyrmak işl. Her bir satlyk haryda baha kesmek, nyrh goýmak. bahalaşmak işl. Satylýan zadyň bahasyny belli etmek üçin satyjy bilen gepleşmek, ylalaşmak, söwdalaşmak. bahalatdyrmak işl.,ser. Bahalatmak. bahalatmak işl. Bir zadyň bahasyny sorap anyklatmak, nyrh kesdirmek. Atyny görüp, bahaladyp alaly (“Görogly”). bahalaýyş iş ady. Bahalamak ýagdaýy. bahaly syp. Bahasy gymmat bolan, gymmat baha. Gymmat bahalyja zatlar. bahana at. Esassyz delil, sebäp. Bahanam akja bäbek (Nakyl). Bahana ýok ýerinden bahana tapyp gülýärdi (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Bahana aramak bir maksat bilen bahana gözlemek, esassyz delil tapjak bolmak. bahanalamak işl. Bir zady bahana edinmek, ýerliksiz sebäp, delil görkezmek. Otagdakylaryň hersi bir zady bahanalap çykyp gitdi (A. Nazarow). bahanalyk syp. Bahana etmek üçin, ýerliksiz delil görkezer ýaly, bahana eder ýaly, bahana bolar ýaly. Bahanalyk sebäp ýok. bahar at. 1. Gyşdan soňky pasyl, ýaz. Mylaýym bahar şemaly gülleriň ysyny getirýär.2. göç.m. Iň lezzetli, iň gowy döwür, çag. 3. Gyza dakylýan at. bahar-ýaz [bahar-ýa:z], at, şahyr. Sapaly döwran. Bilmen haçan geler ömrüň hazany, Gül açylan bahar-ýazlarym galdy (Seýdi). bahasyz syp. 1. Baha kesilmedik, bahasy belli bolmadyk (haryt hakynda). 2. Bahasyna ýetip bolmaýan, örän gowy, gymmatbaha. Men sen ýaly bahasyz göwheri nireden taparyn! bah-ow [bah-o:w], üml., ser. Bow. Bah-ow, inim gelen ýaly-la. bahr at,k. d. Deňiz. Beýige akmagaý bahr olsa hem pür (Sopy Allaýar). Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy, çöl üstünden öser ýeli türkmeniň (Magtymguly). bahry-baz [bahry-va:z], at,k.d., ser. Bahry- laçyn. Algyr şuňkar laçynym, ütelgi bahry-bazym, Ýatsam, sen-sen owhalym, tursam, golumda sazym (Mollanepes). bahry-laçyn [bahry-la:çyn], at,k.d.. Algyr guş, awa salynýan guş. Gollarynda bahry-laçyn, hem ütelgi bahry-baz (Mollanepes). bahyl [bahy:l], syp. Biriniň işiniň şowly bolmagyny görübilmeýän, görip, içigara. Bahylyň bagy gögermez, gögerse-de miwe bermez (Atalar sözi). Nesihat gulagna ýokmaz bahylyň, Köňli erimez, gara daşdyr, doň bolar (Zelili). Ogrudan baý bolmaz, peltekden bagşy, Bahyldan ýoldaşlyk, göripden goňşy (Baýly şahyr). bahylçylyk [bahy:lçylyk], ser. Bahyllyk. Ol Öweziň bize çaý-çilim berenine bahylçylyk edipdir (“Görogly”). bahyllyk [bahy:llyk], at. Göriplik, görübilmezçilik. – Ondanam-a haýyr galýandyr? – diýip, bahyllyk bilen sorady (H. Derýaýew). bahym hal, ser. Basym II. Oglum, günüň aşagyna geç, ol at bahym yzymyzdan galar (“Görogly”). baja [ba:ja], at. Aýallary dogan bolan erkek adamlaryň biri-birine garyndaşlyk gatnaşygyny görkezýän söz. bajaw [bajow], at. "Ýazlynyň baran atyzynda bajak-da bolmaz, bajawam" (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). bajak [ba:jak], at. Çaýyr we ş.m. otlaryň ownuk kökleri bilen örtülen ýeriň üstki gatlagy depilende dargamaýan çaýyrly kesek bölegi. «Ýazlynyň baran atyzynda bajak-da bolmaz, bajawam (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). bajy at, gepl. d. 1. Aýal dogan, uýa. Men gidýän, düýe bakýan, bajym suwlaryny çekýär (A. Nazarow). 2. Aýal maşgala ýüzlenip aýdylýan söz. Gorkmaň, bajym, hiç kim size zat diýmez (G. Kulyýew). baka [ba:ka:] I, at, k.d.. 1. Hemişelik, mydamalyk. 2. Sopuçylykda: geçilmeli tarykatyň iň soňky makamy (duralgasy). Baka ýokdur söhbetine, sazyna. Dünýe bahasyzdyr, aýan görüner (Magtymguly). \n\n\n BAKA [baka:] II, Ýöneliş düşümde gelip, tarap, ugur görkezýän söz. bakaly [baka:ly], "Göreli, hany" diýen manyny aňladýan kömekçi söz. Hany, aýym, sen, otur bakaly, men bir daş-içden habar alyp geleýin (B. Seýtäkow). bakan [baka:n], köm. s., ser. Baka II. Ýetginjek golaýda ýanaşyk oturan goşa öýe bakan ýelk ýasady (G. Kulyýew). \n\n\n BAKAN at. Atyň we ş.m. toýnagynyň iç ýüzündäki oýtak ýer, çukurjyk. bakdyrmak işl. 1. Bir tarapa garatmak, bir ugra gönükdirmek. 2. Maly idetmek, bakmak işini başga birine etdirmek. Oduny ýygana ýakdyr, maly gazanana bakdyr (Nakyl). bakdyrtmak işl. 1. Bir tarapa garatdyrmak, bir ugra seretdirtmek. 2. Maly idetmek, bakmak işini başga birine etdirtmek. Goýunlary hakyna çopan tutup bakdyrtmak. bakgal [bakga:l], at,kön.s. Ownuk-uşak hojalyk harytlaryny, azyk önümlerini satýan dükançy. Bir bakgalyň tawusynyň perinden birini ýolup getirersiň (“Nejep oglan”). bakgalçylyk [bakga:lçylyk], at,kön.s. Bak- galyň satyjylyk käri we ýagdaýy. Bakgalçylyk etmek. bakgallyk [bakga:llyk], at,kön.s.,ser. Bakgalçylyk. bakja I, at. Gawun-garpyz we ş.m. gök ekinleriň ekilen ýeri, bossan. Bagdyr bakjany eý görüp, bagtdyr bereket tapan mährem ýaşuly bakja ýerinde gawundyr garpyzlaryň, kädiniň bol hasylyny ýetişdiripdir (“Türkmenistan”). \n\n\n BAKJA II, at, gepl.d. Kiçi ýaşly çagalara terbiýe berýän edara, çagalar bagy. Iň kiçimiz bakja gatnaýar. bakjaçy I, at. Bakja ekinlerini ösdürip ýetişdirýän adam. \n\n\n BAKJAÇY II, at. Çagalar bakjasynda çagalara seredýän we terbiýe berýän terbiýeçi. bakjaçylyk at. 1. Oba hojalygynyň gök ekinleri ösdürip ýetişdirýän pudagy. Bakjaçylyk bilen meşgullanýan hojalyklar. 2. Bakja ekinleri ýetişdirilen meýdan. Aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän ekinzarlyk Durdy aganyň şu ýylky ýetişdiren bakjaçylygydy (“Türkmenistan”). bakjaklamak işl. Daş-töweregiňe seretmek, garanjaklamak. Tamyň gündogarynda al ýorganyň ýatagy, günbatarynda bolsa Meleguş bakjaklap, gazygynyň daşynda aýlanyp ýördi (B. Kerbabaýew). bakjaklaşmak işl. Iki ýa-da köp bolup, daş- töweregiňe seretmek, garanjaklamak. Gelin-gyzlar bakjaklaşyp, eýeläp dur gözenegi (K. Gurbannepesow). bakjalyk at. Bakja ekinleriniň köp ekilen, köp gögerip oturan ýeri. Bakjalyk meýdan. bakmak işl. 1. Birine ýa-da bir zada seretmek, garamak, äňetmek. Ak mapraç aýal gaňrylyp bakdy (N. Pomma). 2. Öri meýdanyna goýberip saklamak, idetmek. Otlagynda ner-maýalar bakarlar (Misgingylyç). 3. Gözegçilik etmek, terbiýeläp ýetişdirmek, garaşyk etmek. Bir garyp oglandym, bakdyň, bejerdiň, Senden başga howandarym ýok meniň (“Türkmen halk şahyrana döredijiligi”). Olary çekdirme bilen bakdy (N. Pomma). bakna syp. Birine ýa-da bir zada garaşly, bagly, tabyn. Başganyň elinde bakna bolmakdan gutulýandygyna düşünýär (N. Saryhanow). baknaçylyk at,ser. Baknalyk. baknalyk at. Bakna bolmaklyk, bakna bolmak ýagdaýy. bakteriologik [bakteriýolo:ğik], syp. Bakteriologiýa degişli. bakteriýa [bakte:riýa], at. Mikroorganizm, mikrobyň bir görnüşi. baky [ba:ky], syp. 1. Hemişe, mydama, müdimi. Biziň özümiz üçin edýän zatlarymyz özümiz bilenem ölüp gider, biziň il-gün üçin edýän zatlarymyz welin baky ýaşar (“Watan”). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Baky öý gabyr. Baky uka gitmek amanadyny tabşyrmak, ölmek, ýogalmak. Baky ýurda gitmek ser. Baky uka gitmek. Baky ýurda gidenler ondan gaýdyp gelen ýok (Mätäji). \n\n\n BAKY at. Mallary iýmitlendirmek, gurply ýagdaýda saklamak üçin edilýän ideg. Mydama diýen ýaly atyny bakyda saklaýardy. \n\t‣ Baka goýmak maly semretmek üçin ýörite idetmek, baga bakmak. bakylmak işl. 1. Birine ýa-da bir zada seredilmek, garalmak, äňedilmek. 2. Kadaly iýmitlendirmek, ösdürip ýetişdirmek üçin ideg edilmek, idedilmek. Bakylýan düýeleriň örküji howut ýaly boldy (“Edebiýat we sungat”). bakyly syp. Ýörite idedilen, baka goýlan, semredilen, semiz. Bazardan bakyly goýun aldym. bakylyk [ba:kylyk], at. Hemişelik, mydamalyk, ömürlik. Sebäbi sen bakylyk, müdimilik diriligiň gözbaşy! Dünýä dursun, sen dur, Türkmenistanym (“Watan”). bakynmak işl. Özüň üçin mal bakmak, öz hojalygyň üçin mal idedip semretmek. Huruşlyk goýun bakynmak. bakyr I, at,kön.s. 1. Mis. 2. Bedre. 3. Çäýnek. 4. Kiçi ojak gazany. \n\t‣ Bakyr baýlygyny bermek çöpboýa boýalan ýüpi reňk alandan soň hem ýene bir gün şol suwda ýatyrmak. \n\n\n BAKYR II, at, kön.s. Deňiz. Pylan ýerde bakyr bar, barsaň bakyr-da ýok, takyr-da (Nakyl). bakysyz syp. Ýörite bakylyp semredilmedik, baka goýulmadyk. Bakysyz mal arryk bolýar. bakyş iş ady. Birine ýa-da bir zada garaýyş, serediş.Ýörişiň messan-messan, Her bakyşyň bir dessan (G. Seýitliýew). Bakyşyňda hem dirilik hem ölüm, Rehim et, öldürme, Ogulnabadym (A. Kekilow). bakyşdyrmak işl. 1. Seredip çykmak, äňediş- dirmek, seredişdirmek. 2. Gözegçilik edişdirmek, garaşyk edişmek. 3. Idedişdirmek, ideg edişdirmek. bakyşmak işl. 1. Biri-biriňe ýa-da bir zada bilelikde seretmek. Näme gördüňiz, bir eýläk, bir beýläk bakyşyp dursuňyz? 2. Biri-biriniň garşysynda durmak, biri-birine tarap durmak. Ululy-kiçili garaňky tamlar biri-birine bakyşyp, hoňkaryşyp durdy (G. Kulyýew). 3. Bakmaga, idetmäge kömekleşmek. Sen muny bakyşypmydyň, ýakyşypmydyň?! (“Görogly”). 4. Bilelikde bakmak. Olar giň meýdanda goýun bakyşyp ýördüler. bakyýet [ba:kyýet], at,göç.m., k.d. O dünýä. bal at. Arylar maşgalasynyň her hili gül şirelerinden hasyl edýän süýji önümi, asal. Bal tutan barmagyny ýalar (Nakyl). Arynyň zäherini datmadyk balyň gadyryny nä bilsin (Nakyl). Üzüm çakyryna bal garyp içseň, damarlardaky agyrylary aýyrýar (“Türkmenistan”). \n\t‣ Bala dönmek 1) örän süýjemek. 2) has gereklenmek. Soňky wagtlarda seni tapyp bolanok, bala dönüpsiň-aý?! Bal günüňe batmak gowy durmuş görmek, bol-elinlikde ýaşamak. Töweregimdäki adamlar syryljaşyp otyrka, men bir özüm bal günüme batan-da näme? (B. Kerbabaýew). Baly goýalmak 1) gowy bişmek. Bag-bakjalardaky ir-iýmişleriň baly goýaldy. 2) akyly kämilleşmek, düşünjesi artmak. Bal ýaly örän süýji. \n\n\n BAL [ba:l] I, at. Uly tans agşamy. \n\n\n BAL [ba:l] II, at. 1. Tebigy hadysanyň güýjüni, derejesini belleýän, görkezýän ölçeg birligi. Ýer titremesiniň güýji 4-5 bala ýetipdir. 2. Okuw jaýlarynda, sport ýaryşlarynda san bilen bellenýän baha. bala [ba:la] I, at. 1. Ata-enäniň öz çagasy, ogly, gyzy, perzendi. Bal süýji, baldan-da bala süýji (Nakyl). 2. Çaga, perzent, nesil, nebere. Bir käkilik aldyrsa körpe balasyn, saýraý-saýraý, yzlamaýyn bolarmy? (Magtymguly). 3. "Sada, tejribesiz, gögele, ýaş" diýen ýaly many aňladýan söz. Oglum, sen entek bu zatlardan baş çykarardan bala bolýaň! (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n BALA [ba:la] II, at. Tüýnügiň gözüne geýdirmek üçin uguň ýonulyp inçeldilen ujy. Balalary owranan öýüň tüýnügini tigirläp, hataryň ikinji çetindäki tama eltip urupdy (B. Kerbabaýew). bala-çaga [bala-ça:ğa], at,gepl.d. Oglan-uşak, çaga-çuga, ýaşajyk oglan-gyzlar. balaguş [ba:lağuş], at. Elguşuň çagasy, ýaş elguş. balahana [balaha:na], at. Bir gat jaýyň üstünden gurulýan kiçijik tam. balaja syp. 1. Kiçijik (çaga hakynda). 2. at. Iki uly arygy biri-birine birleşdirýän ýa-da uly arykdan şahalanyp aýrylýan uly ýap. balak at. 1. Göwräniň bilden aşaky bölegine geýilýän geýim. 2. ser. Jalbar. Ol dar balak geýeni halamaýarmyş (N. Saryhanow). \n\t‣Balak agy balagyň iki gonjy bilen bizini birikdirýän bölegi. Balak bizi aýal geýiminiň balak ýüzüsinden ýokarky bölegi. Balak ýüpi aýallaryň iç geýiminiň agzyna tutmak üçin inçe egrilen gara ýüpden örülen ýasy ýüp. Balak ýüzi aýallaryň iç geýiminiň ýüzüne nagyş salynýan dyzdan aşaky bölegi. balaklyk syp. Balak tiker ýaly, balak tikmek üçin niýetlenen (mata). Balaklyk mata. balaman I, at. 1. kön.s. Üflenip çalynýan saz guralynyň bir görnüşi. Otuz iki sazy gurupdyrlar: kernaý, surnaý, balaman, gyjak, dutar, çindirebap we nagra (“Görogly”). Baryp görseler, balamanyny bagyrdyp, kernaýyny gygyrdyp, bu gelen goşun teke begi Zaman erdi (“Ýusup – Ahmet”). Sen gulak goýsaň, ýakar her dembe-dem owazy hoş, Balaman, dutar, sitardan erur hem sazy hoş (Andalyp). 2. sazç. Dilli tüýdük. \n\n\n BALAMAN II, at. Elguş. Boýy uzyn bolsun, ýüzi ak bolsun, Balaman bakyşly, tugun tap bolsun (Zelili). balçy at. Balçylyk işi bilen meşgullanýan adam. balçylyk at. Bal arylaryny köpeltmek, bal almak bilen meşgullanýan hojalyk pudagy. Balçylyk hojalygy. baldak [ballak] I, at. Ösümligiň ýaprakly çybyjaklar ýaýradýan bölegi. Gülälekleriň diňe baldaklary somalyşyp galypdy (B. Kerbabaýew). baldaklamak [ballaklamak], işl. Baldak çykarmak, baldak ýaýratmak. baldyr [ballyr], at. Aýagyň injik bilen dyzyň arasyndaky ýumry etli ýeri. Birdenem çep aýagynyň baldyry syzlap gitdi (G. Ezizow). baldyrlak [ballyrlak], syp. Ýogyn baldyrly. Baldyrlak adam. baldyz [ba:llyz], at. Gelniň adamsynyň kiçi aýal dogany we şoňa degişlilikde ulanylýan söz. Aý ýanynyň ýyldyzy, Gelin ýanynyň baldyzy (Atalar sözi). balerina [baleri:na], at. Balet tansyny edýän gyz (aýal). balet [bale:t], at. 1. Sahnada oýnalýan tans sungaty. Mälim bolşy ýaly, balet iňňän şahyrana sungat (“Edebiýat we sungat”). 2. Tans we üm hereketleri bilen ýerine ýetirilýän sazly teatrlaşdyrylan oýun. baletmeýster [baletme:ýster], at. Baletleriň, tanslaryň, tansly sahnalaryň awtory we olary sahnada goýan adam. balgaýmak [balğaýmak], at. Süýtden gaýnadylyp taýýarlanýan önüm, süýji iýmit. balgaz [balğaz], at, ser. Ajybalgaz. balhy at. 1. Tut agajynyň iri ýaprakly görnüşi. Balhy tuduň ýasy ýapragy. 2. Şol tuduň dänesiz uly ak tudanasy. baljak at. 1. Gylyç we gama ýaly sowuk ýaraglaryň tygy bilen sapynyň arasynda goýulýan egrije demir. Gylyjyň baljagyna ýapyşdy (“Görogly”). 2. Gylyjyň el bilen tutulýan ýeri, sapy. balkar [balka:r], at,ser. Balkarlar. balkarlar [balka:rlar], at. Kabardin- Balkariýanyň ilatynyň bir bölegini düzýän türki halk. balkyldama [balkyllama], iş ady. Balkyldamak ýagdaýy. balkyldamak [balkyllamak], işl. Öwüşginli mylaýym garamak (esasan, göz hakynda). Balkyldap duran gara gözlerinde owadanlykdan başga bir mähirlilik bardy (“Edebiýat we sungat”). balkyldaşmak [balkyllaşmak], işl. Adamyň gözüni ýatladyp, köpçülikleýin balkyldamak, köp sanlysy ýaldyramak. Dury asmanyň balkyldaşýan ýyldyzlaryny joşgunly ýagtylyk kem-kemden ýuwdup barýardy (B. Kerbabaýew). balkyldatmak [balkyllatmak], işl. Öwüşginli mylaýym ýyldyratmak.Ol otlukly gözlerini balkyldadyp, ejesine çiňerildi (B. Kerbabaýew). balkyldaýyş [balkyllaýyş], iş ady. Balkyldamak ýagdaýy. ballada [balla:da], at, edeb. 1. Hekaýa mazmunly şygyr bilen ýazylan eseriň bir görnüşi. Balladada şahyr öz adyndan sözlemän, başga adam ýa- da waka hakda gürrüň berýär (A. Kekilow). 2. sazç. Aýdym ýa-da saz gurallary eserleriniň bir görnüşi. Ýüregiňi elendirýän bu balladany tolgunman diňlemek asla mümkin däl (“Türkmenistan”). bally syp. 1. Bal salnan, baly bolan. Bally käsäni getir. Bally köke. 2. gepl.d. Ýaş kiçi oglana söýgi bilen ýüzlenilip aýdylan söz. Täçmyrat jan, ballym, taşla eliňdäki daşy? (B. Kerbabaýew). 3. Oglana dakylýan at. balyk [ba:lyk], at. haýwanat d. 1. Suwda ýaşaýan oňurgaly jandarlaryň umumy ady. 2. Müçe ýyl hasabynyň bäşinji ýylynyň bir ady, luw. \n\t‣Balyk ýagy belli-belli görnüşli balyklaryň bagryndan alnyp, lukmançylykda ulanylýan serişde. balykçy [ba:lykçy], at. 1. Balyk tutmak bilen meşgullanýan adam. Balykçy müň tümenlik düýş görse, balygyna ýorar (Nakyl). 2 Balyk tutup iýmitlenýän suw guşy. Balykçy gyrgy aw awlaýan wagty suwuň üstünde 15-20 metr beýiklikde uçýar (“Türkmenistan”). balykçylyk [ba:lykçylyk], at. Hojalygyň balyk tutmak bilen meşgullanýan pudagy. Balykçylyk hojalygy. balykgöz [ba:lykgöz] , at. Şoranyň bir görnüşi, guşgözi. balykgulak [ba:lykgulok], at. Oňurgasyz suw jandarlarynyň aglabasynyň beden örtügi. Kenardan balykgulak ýygnadyk. balzam [balza:m], at. 1. Käbir ösümlikleriň ýagly, ysly goýy şiresi. 2. Derman ösümliklerden alnan ysly ergin ýa-da ýag görnüşli derman. banan [bana:n], at. ösüml.d. 1. Uly ýaprakly, uzyn boýly miweli agaç. 2. Şol ösümligiň galyň gabykly süýji miwesi. bank [baňk], at. 1. Pul serişdelerini saklaýan we dürli maliýe amallaryny geçirýän edara. 2. Kart oýnunda orta goýulýan pul. Iki şaýy, üç şaýy bank goýlup, ýigrimi bir oýnalýardy (A. Gowşudow). \n\t‣Bank hasaby karz edarasy tarapyndan müşderisine bank hasaby hakyndaky şertnama ýa-da bank goýumy hakyndaky şertnama esasynda açylýan we müşderiniň nagt däl pul serişdeleriniň hasabyny ýöretmek we hasaplaşyk amallaryny amala aşyrmak üçin niýetlenýän hasap. banka [baňka], at. Turba şekilli çüýşe gap. Bir litrlik banka. Ýarym litrlik banka. bankir [banki:r], at. Bankyň ýa-da onuň köp mukdardaky paýnamasynyň eýesi. bap [ba:p] I, at. Eserdäki her bir aýry-aýry esasy bölüm. Döwletmämmet Azadynyň "Wagzy-Azat" eseri dört bapdan ybaratdyr. \n\n\n BAP [ba:p] II, at, k. d. Ähli zat hakda, her bir zat hakda. Magtymguly, söz sözlegin her bapdan (Magtymguly). \n\n\n BAP [ba:p] III, syp. Laýyk, kybapdaş. Ol bu aýdyma döredijilikli çemeleşýär, oňa bap gelýän söz tapýar (“Edebiýat we sungat”). bapdaş [ba:pdaş], syp. Birine, bir zada laýyk gelýän, kybapdaş. bapdaşlyk [ba:pdaşlyk], at. Birine, bir zada laýyk gelmeklik, kybapdaşlyk. bapma-bap [ba:pma-va:p], hal. Birin-birin her babyny. Ol bu kitaby bapma-bap okap çykdy. bar [ba:r] I, ugrukd. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň bolmagyny aňladýan söz. 2. Bir zadyň barlygy, ýoklugy soralanda berilýän oňyn jogap.– Kitabyň barmy? – Bar. \n\t‣ Bar bol "arma" diýlende "sag bol" diýen manyda berilýän jogap. Bar bol,oglum, özüňizem armaň-da! \n\n\n BAR [ba:r] II, at,k.d. Miwe, hasyl. Döwletliniň çagasy baga gitse, bar getir, Bidöwletiň çagasy namys bilen ar getir (Atalar sözi). Ekseň, bar getirmez ol gury söwüt, Akylsyz nadandyr, almaz hiç öwüt (Magtymguly). \n\n\n BAR [ba:r] III, çal. Ähli, hemme, bütin. Biziň bar umydymyz sizdedir. \n\n\n BAR [ba:r] IV, at. Howa basyşynyň birligi. \n\n\n BAR [ba:r] V, kön.s. Ýük, agyrlyk. Guş ola köňül çün göterer bary-yşk (Burhaneddin Siwasly). bara I, hal. Dura-bara, kem-kemden, ýuwaş- ýuwaşdan. Är ogul balasy bara pür bolar, Gamçysy elinde, ýaman zor bolar (Magtymguly). \n\n\n BARA II, at. Peçiz oýnunda ýedi ýylanbaşyň hemmesiniň dükge düşmesi. barabar [baravar], hal,syp. Bir zada deň bolan, bir zat bilen deň derejede hasaplanýan, bir zada laýyk. Suw damjasy altyn dänesine barabardyr. bara-bara [bara-vara], hal. Wagt geçdigiçe, dowam etdigiçe, gitdigiçe, ýuwaş-ýuwaşdan, kem- kemden, dura-bara. Ýöriş açar bara-bara, çöller keser menzil ara (“Görogly”). Bara-bara köňül geçer, Tagsyby ýok arsyz ärden (Magtymguly). barabarlama [baravarlama], iş ady. Barabar- lamak ýagdaýy. barabarlamak [baravarlamak], işl. Barabar etmek, deň, meňzeş etmek, mukdar, hil taýdan laýyk etmek. barabarlamaklyk [baravarlamaklyk], iş ady. Barabarlamak ýagdaýy. barabarlanmak [baravarlanmak], işl. Barabar edilmek, deňlenmek, meňzeş edilmek, laýyklanmak. barabarlaşmak [baravarlaşmak], işl. Barabar bolmak, birine ýa-da bir zada deňleşmek, laýyk bolmak. barabarlaýyş [baravarlaýyş], iş ady. Barabarlamak ýagdaýy. barabarlyk [baravarlyk], at. Bir zada meňzeşlik, laýyk gelmeklik, deňlik, kybapdaşlyk. Pagtanyň gyzyla barabarlygy. bara-barmana [bara-varma:na], hal. Baran badyna, bada-bat, bara-barmaşa. Bara-barmana ony bagryna basdy. bara-barmaşa [bara-varma:şa], hal,ser. Bara- barmana. barada [ba:rada], "Hakynda, dogrusynda, babatda" diýen ýaly many aňladýan sözsoňy kömekçi. baradaky [ba:rada:ky], syp. Hakyndaky. barak at,haýwanat d. Maňlaýy sakar, çüňki ak, ýelegi gara suw guşy, sakarbarak. Goýunda erek eti, guşda barak eti (Nakyl). Bu ýerde barak diýermiň, ördek diýermiň, guw diýermiň, çarlak diýermiň, garaz, göwün islän guşuň bar (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣Barak düýe uzyn ýüňli, ýüňlek düýe. barakýelbe [barakýelve], at,haýwanat d. Barakdan birneme kiçiräk suw guşy. baran [ba:ra:n], at, k.d. Ýagyş, ýagmyr, ýagyn. Bulut oýnap, baran dolsa çaýlara, Akar boz bulanyp, sili Gürgeniň (Magtymguly). bararlyk syp. Bir ýere, biriniň ýanyna barar ýaly ýagdaý. Meniň olara bararlygym ýok, nä ýüzüme baraýyn. bararman syp. Barmaga niýet eden, barmagy ýüregine düwen. Biri alarman, biri bararman boldy (“Görogly”). barasynda [ba:rasynna], köm. s.,ser. Barada. bar-bar [ba:r-va:r] I, bar-bar senden (inimden, kakamdan we başgalardan) bar "sen bolmasaň, işimiz bitmez, senden başga kömek edip biljek adam ýok" diýen manyda möhümiňi bitirtjek bolýan adamyňa aýdylýan aňlatma. \n\n\n BAR-BAR [ba:r-va:r] II, bar-bar bagyrmak uly ýitgi, sütem, horluk zerarly gaty aglamak, zeýrenmek. barça çal. Birnäçe, hemme, ähli, ençeme. Barça günäniň enesi, Gybat bilen ýalandadyr (Zelili). barda [ba:rda], at. Janly organizmiň daşyndaky ýukajyk perde. Gözüň nemli bardasy. Etiň içinde duşýan mäziň (gäniň) daşynyň bardasy. bardy-geldi [bardy-ğelli], hal."Öňde-soňda, bilip bolmaz, birden, eger-de" ýaly manyda ulanylýan tirkeş söz. bardygyça [bardyğyça], hal. Gitdigiçe, barha, bardykça. Ýagyş bardygyça güýçlenýär. bardykça hal,ser. Bardygyça. Bardykça ýyl- ýyldan möwç urar gyşyň, Dert ýamany garrylykdyr, ýaranlar (Magtymguly). barga [barğa] I, at. Suwuň ýapaşaklygyna örküçlenip akýan ýeri. \n\n\n BARGA [barğa] II, at. 1. Ir goçdan çykan goýundan bolan irki guzy. Körpe guzularyň arasynda barga guzy-da bar. 2. göç.m. Maşgalada çagalaryň ulujasy. Barga balam – bagyrym, körpe balam – jigerim (Nakyl). \n\n\n BARGA [barğa] III, at. Öz wagtynda ekilen ekin. barha [barha:], hal. Gitdigiçe, bardygyça, günsaýyn, gün-günden. barha-barha [barha:-varha:], hal. Gitdigiçe öňküsinden has güýçli derejede, has güýçli depgin bilen. barja [ba:rja], çal., gepl.d. Mukdary azajyk zatlar, san taýdan az adam. Pulumyň barjasyny sowdum. barjamly [ba:rjamly], syp.,ser. Barly. Şol mallary nireden almaly diýen sowala "barjamly adamlardan" diýip, gysgajyk jogap gaýtardy (B. Kerbabaýew). bark : bark urmak öwşün atmak, ýalkym salmak, ýaldyramak, öwüsmek. Ýigitler, bu dünýä şuňa mysaldyr, Bark urar asmanda, baran eglenmez (Magtymguly). barlag [ba:rlağ], at. 1. Bir işiň dogrulygyna göz ýetirmek üçin geçirilýän derňew. 2. Ylmy iş. \n\t‣Barlag işi okuwçylaryň bilim endiklerini ösdürmek,barlamak üçin geçirilýän ýazuw işi. barlagçy [ba:rlağçy], at. Barlag alyp baryjy, barlag geçiriji, derňewçi. barlama [ba:rlama], iş ady. Barlamak ýagdaýy. barlamak [ba:rlamak], işl. 1. Bir zadyň dogrulygyny anyklamak üçin derňäp görmek. 2. Sagdygyny ýa näsagdygyny anyklamak. Ol näsagy örän pugta barlady. 3. Bir zadyň bardygyny ýa-da ýokdugyny bilmek üçin seredip çykmak, gözden geçirmek. Eňegi ýaglyk bilen daňylgy adam döwekçileriň goşuny barlamaga başlady (A. Gowşudow). 4. Synagdan geçirmek. Okuwçylaryň bilimini barlamak. 5. Synap görmek, işledip görmek. 6. Ylmy esasda öwrenmek maksady bilen ylmy-barlag işini alyp barmak, derňemek. Topragyň düzümini barlamak. barlamaklyk [ba:rlamaklyk], iş ady. Barlamak ýagdaýy. barlanmak [ba:rlanmak], işl. 1. Derňew geçirilmek, derňelmek. Biziň bölümimiziň bir ýylda eden işi barlandy. 2. Synag edilmek, synalyp görülmek. Okuwçylaryň iňlis dilini özleşdirişleri barlandy. 3. Bir zadyň bardygy ýa-da ýokdugy bilinmek üçin seredilip çykylmak, gözden geçirilmek. Gümrükhanada ýolagçylaryň goşlary barlandy. 4. Öwrenmek maksady bilen ylmy-barlag işi geçirilmek, derňelmek. Türkmenistanyň nebit gorlary barlandy. barlaşdyrmak [ba:rlaşdyrmak], işl. 1. Birnäçe gezek eli bilen barlap çykmak. Gulman arçyn itiň endamyny eli bilen barlaşdyrdy (A. Gowşudow). 2. Bir ýan ujundan synag edip görmek, synap görüşdirmek. 3. Agtaryşdyrmak, agtaryp çykmak. 4. Bir ýanyndan gözden geçirip çykmak, bir toparyny, ençemesini gözden geçirmek. Mugallym okuwçylaryň depderlerini barlaşdyrdy. barlaşmak [ba:rlaşmak], işl. 1. Birine bir zady barlamaga kömekleşmek. Ol ýoldaşyna depder barlaşdy. 2. Bilelikde barlamak. Şepagat uýalary näsaglaryň ganyny barlaşyp otyr. barlatdyrmak [ba:rlatdyrmak], işl., ser. Barlatmak. barlatmak [ba:rlatmak], işl. 1. Barlamak işini başga birine etdirtmek; bir zadyň nä derejededigini anyklatmak. Sagadyň işleýşini barlatmak.Ol oglunyň saglygyny barlatdy. Men hemmesini jikme-jik barlatdym (A. Nazarow). barlaýyş [ba:rlaýyş], iş ady. Barlamak ýagdaýy. barly [ba:rly], syp. Zada mätäç bolmadyk, baý, gurply, barjamly. Barlynyň bazary ýanynda (Nakyl). barlyk [ba:rlyk], at. 1. Bar bolmaklyk, ýok dällik. 2. Gurşap alan durmuş, ýaşaýyş. Men bu gün säher oýanyp, çykdym lälezarlyga, Depäm üste ümmülmez gümmeze gözüm düşdi. Bu äleme guwandym, guwandym men barlyga, Ýylda solup, baky solmaz güllere gözüm düşdi (G. Ezizow). barlylyk [ba:rlylyk], at. Zada mätäç dällik, gurplulyk, baýlyk, barjamlylyk. barlyşdyrmak işl.1. Närazy taraplary ylalaşdyrmak, ýaraşdyrmak. Küle girrigi öz gyzy hem giýewisi bilen barlyşdyryp, bular hem öýli-öýlerine gitdiler (A. Gowşudow). 2. Iki tarapy razy etmek, razylaşdyrmak. 3. Birleşdirip bir ugra gönükdirmek, birikdirmek. barlyşdyryjy at. Ýaraşdyryjy, ylalaşdyryjy. barlyşma iş ady. Barlyşmak ýagdaýy. barlyşmak işl. 1. Ylalaşyga gelmek, ýaraşyk etmek, aragatnaşygy dikeltmek. Barlyşmaly ýa-da yza çekilmeli — diýip, teklip edenleriň her birine ol üzül- kesil jogap berdi (B. Kerbabaýew). 2. Söwdada, syýasatda we ş.m. iki tarap özara razy bolmak, razylaşmak. barlyşyk at. Ylalaşyk, ýaraşyk, ylalaşykly aragatnaşyk. Urşy barlyşyk bilen gutarmaly diýen talap hem boldy (B. Kerbabaýew). barlyşyksyz syp. Ylalaşyksyz, ylalaşyk saklamaýan. Barlyşyksyz hereket etmek. barlyşyksyzlyk at. Ylalaşyksyzlyk, barlyşyksyzlyk. barmak I, işl. 1. Bir ýerden ikinji bir ýere ugramak, gitmek. Nireden gelip, nirä barýarsyňyz? (“Türkmen halk ertekileri”). Bar, okaram, gel, okaram, barmasaň, gelmeseň, ara ýolda döwül okaram (Halk döredijiliginden). 2. Bir ýerden ikinji bir ýere gelmek. 3. Amala aşmak, ýöremek, gitmek. Bularyň döwek işleri şowly barýardy (A. Gowşudow). 4. Birine durmuşa çykmak, äre gitmek. Gyz halaşýan ýigidine barypdyr. 5. Belli bir derejä, çäge ýetmek. Howanyň yssylygy kyrk bäşe bardy. 6. Kömekçi işlik hyzmatynda hal işlik bilen ýanaşyk gelip, hereketiň dowamlylygyny, bilelikdäki hereketi aňladýan söz. Agzyňda eräp-akyp barýan bu täsin hörek daýhanyň maňlaý deri, türkmen güneşiniň yssy çogunyň, beýik Taňrynyň täsin gudraty bilen ýerleşdirilýär (“Watan”). \n\t‣ Baryp ýatan iň gowy ýa-da iň erbet, aňrybaş. Ol baryp ýatan mysapyr adamdyr. \n\n\n BARMAK II, at. 1. Eliň penjesini emele getirýän, aralary syňrak bilen bölünen, zat tutmak, almak üçin amatly bolan, şeýle hem aýaklaryň daraklygyndan öňki bogun-bogun bölegini düzýän dyrnakly beden agzasynyň umumy ady. Bäş barmagyň barysy deň bolmaýar (Atalar sözi). Başam barmak baş getir, süýem barmak süýt getir (Sanawaç). 2. Hala, keçä salynýan nagyş. 3. Goňur sapak çekilip, dörde bölünen keşde (kürtä, çyrpa, gyz tahýasyna salynýan nagyş). \n\t‣ Barmagyňy batyrmak urmak niýeti bilen birine eliňi degirmek, çala kakmak. Şu günden beýläk jigime barmagyňy batyrsaňam zor boldugyň. Barmagyňy dişlemek 1) geň galmak, haýran galmak. Kemal han Hemrany görüp, haýran galyp durdy. Aklyny ýitirip, barmagyny dişledi (“Saýatly – Hemra”). 2) eden işiňe ökünmek. Bilen bilenin işlär, bilmedik barmagyny dişlär (Nakyl). Barmak basmak gol goýmagyň ýerine süýem barmagyň ujuna syýa çalyp, hatyň yzyna basmak. Barmak basyp sanardan kän (köp) san taý- dan köp. Toýa gelenler barmak basyp sanardan kän. Barmak çommaltmak duýduryş etmek, yşarat etmek. Ol kimdir birine barmagyny çommaltdy. Barmak ýaka "Barmak" nagşy salnan kürte ýakasy. barmaksa at. Gyrkylyk, gaýçy, synny bilen işlenende barmagyňa dolanýan, oralýan ýüň ýa-da mata. barmaşa [barma:şa], hal. Baran badyna, ýeten dessine. Ol barmaşa atdan düşdi. barometr [baro:me:tir], at. Howanyň basyşyny ölçeýän abzal. bars at. 1. Pişikler maşgalasyndan bolan, gaplaňa meňzeş ýyrtyjy ýabany haýwan. 2. Müçe ýyl hasabynyň üçünji ýylynyň ady. barşyk-gelşik at, gepl.d. Gatnaşyk, baryş- geliş, aragatnaşyk. barşyn [barşy:n], hal. Niräde bolsa bir ýere barýan wagtyňda ýüz ugra, gidişin. Men oba barýan. Barşyn ýol ugrundaky dükandan, bar bolsa, diýen zadyňy özüm alaýaryn. barşyp-gelişmek işl. Gatnaşyk saklamak, aragatnaşykda bolmak. Men onuň bilen tiz-tizden barşyp-gelişmesem-de, hat alşyp durýaryn. bary [ba:ry], çal. 1. Ählisi, hemmesi. Ilatyň barysy. 2. Bar bolany, bar zat, el ýüzündäki zat. Baryny beren uýalmaz (Nakyl). \n\t‣ Bary bilen bazar eýlemek bary bilen oňşuk etmek. barybir [ba:ryvir], köm. s. Nähili-de bolsa, her niçik-de bolsa, düýbünden, asla. Biz, barybir, olardan galmarys. barylmak işl. Başga bir ýerden ikinji bir ýere gitmek. baryp hal. Mundan ep-esli wagt öň, bir wagt, bireýýäm. Baryp sagat üçde öýden çykyşym, gaýdar wagt bolupdyr. baryp-gelişmek ser. Barşyp-gelişmek. baryş iş ady. Bir hereketiň, işiň ýagdaýy, işiň ösüş döwri, depgini. Maşynlaryň ol köçeden barşyny, Beýik penjireleň akja perdesin, ...Öňler müňläp kişi görenem bolsa, ...Görüp bilmek gerek ilkinji gezek (G. Ezizow). baryşdyrmak işl., gepl.d. 1. ser. Barlyş- dyrmak. Tersleşenleri baryşdyrmak. 2. Köp ýere baryp görmek, aýlanyp çykmak. Şu gün barmaly ýerlere baryşdyrdym. baryşdyryjy at,gepl. d., ser. Barlyşdyryjy. baryş-geliş [baryş-ğeliş], 1. iş ady. Baryş-geliş etmek ýagdaýy. 2. at. Dostlukly gatnaşyk, özara ýakyn gatnaşyk. Baryş-geliş emek. baryş-gelişli [baryş-ğelişli], syp. Özara gatnaşykly, ýakyn aragatnaşyk saklaýan. Baryş-gelişli gatnaşyk. baryş-gelişlilik [baryş-ğelişlilik], at. Özara gatnaşyklylyk, ýakyn aragatnaşyk saklaýjylyk. baryşma iş ady. Baryşmak ýagdaýy. baryşmak işl., 1. Bir ýere ýuwaş-ýuwaşdan üýşmek, ýygnanyşmak, toplanyşmak. Adamlar meýdança baryşdylar. 2. ser. Barlyşmak. 3. Gatnaşyk etmek, aragatnaşykda bolmak. Baryşsaň, mert bilen baryş, Namartlardan bitmez her iş (Seýdi). baryşmaklyk iş ady. Baryşmak ýagdaýy. baryt [bary:t], at,him. Kükürt turşuly mineral. Olar ýetişip bildiklerinden guýa baryt oklaýardylar. bary-ýogy [ba:ry-ýo:ğy], çal. Bar bolanjasy (az sanly zat hakda). Gördüňizmi, ýaşuly, bary-ýogy bäş ýylda nähili üýtgeşiklik bolýar (“Edebiýat we sungat”). barýaka [barýa:ka:], hal. Dura-bara, kem- kemden, ahyr soňunda. Barýaka hemme zat gowulaşar. bas [ba:s], at,sazç. 1. Erkek adamyň pes, ýogyn sesi. 2. Pes, ýogyn sesli saz guraly. 3. Pes, ýogyn sesli aýdym aýdýan adam. \n\n\n BAS üml. Iti küşgürmek üçin ulanylýan söz. Akbaý, bas! Böwser, bas! basa : basa düşmek basyp ýykmak. Basa oturmak bir işiň üstünde galman, köp oturmak. Basa oturyp işlemäni başarmak gerek. basa-bas [basa-vas], at. Köpçüligiň arasynda dyknyşykly, gyslyşykly, itnişikli ýagdaý. basa-baslyk [basa-vaslyk], at. Üýşen märekäniň arasyndaky dyknyşyk, itnişik. Suwuň üsti basa-baslyk däl. basaga [basağa], at,balykç. Balyk kabul etmek, saklamak, duzlamak we ýüklemek üçin deňziň ýalpak ýerinde gurulýan desga. basalama iş ady. Basalamak ýagdaýy. basalamak işl. Biriniň ýa-da bir zadyň üstünden yzly-yzyna birnäçe gezek basmak, depelemek, basgylamak. basalanmak işl. Birnäçe gezek basylmak, köp gezek basylmak, depelenmek. basalaşdyrmak işl. Basalap çykmak, yzly- yzyna birnäçe gezek basmak, depeleşdirmek. basalaşmak işl. Biri-biriňi basalap oýun edişmek. Bäşim müçesiniň kiçiligine garaman basalaşardy, göreşerdi (B. Kerbabaýew). basalaşyk at,ser. Basa-baslyk. basalatdyrmak işl., ser. Basalatmak. basalatmak işl. Birnäçe gezek basdyrmak, köp gezek basdyrmak, depeletmek. basalaýyş iş ady. Basalamak ýagdaýy. basalyk I, hal. Golaý, ýakyn, çemesi. Bäş ýüze basalyk hojalyk saňa bil baglady (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣asalyk bolmak agyr ýagdaýda köşeşdirmek, ynjalyklandyrmak; ganygyzgynlyga ýol bermezlik. Ol telwas edip duran ýüregine basalyk bolup bilmeýärdi (N. Saryhanow). basalykly syp. Golaý bolan, ýakyn bolan, çemesindäki. Eýýäm bir ýyla basalykly wagt geçdi (B. Gulow). basdyrmak [bassyrmak], işl.1. Basmak işini başga birine etdirmek. Küde basdyrmak. Haltalary basdyrmak. 2. Aýak astyna aldyrmak, üstünden agram saldyryp depeletmek. 3. göç.m. Bir ýagdaýa sezewar bolmak, bir ýagdaý gurşap almak ýa-da bir ýagdaýa sezewar etmek. Indi ol sähel ˙zada üstüni gaýga basdyryp dur. 4. Haşal otlaryň köpçülikleýin gögerip, üstüni basmagyna ýol bermek. Ekinleri ota-çöpe basdyrmaly däl (“Watan”). 5. göç.m. Türmä saldyrmak, tutdurmak, ýygnatmak, gözenekden garatmak. 6. Tikini bassyrma görnüşinde tikmek, ilki depjäp, soňundan basdyrma tikininde tikmek. basgalamak [basğalamak], işl., gepl. d., ser. Basalamak. basgançak [basğançak], at. 1. Aýak basyp ýokary çykmak we aşak düşmek maksady bilen daşdan, demirden ýa-da agaçdan keseligine goýlup ýasalan münüp-düşelge. Daşlary dost-ýarlaryndan doly, gollary ter gül desseli iki ýaş juwan göçgünli sazyň astynda basgançaklar bilen ýokary çykyp barýar (“Türkmenistan”). 2. Merdiwanyň aýak basylýan kese kakylan agajy. 3. göç.m. Biriniň ýa-da bir zadyň ösüş, orun alyş derejesi, mertebesi. basgy [basğy], at. Howsalaly ýagdaý, aljyraňňy ýagdaý, başagaýlyk, aljyraňňylyk. Içlerine howp düşüp, uly basga galdylar (“Görogly”). basgyç [basğyç] I, at, kön. s. Syýa sordurmak üçin sorguç berkidilen enjam we şonuň kagyzy. \n\n\n BASGYÇ [basğyç] II, at. Gol güýji bilen guýudan suw almakda ulanylýan agajyň ýere galtaşýan ujuna dakylýan daş, demir we ş.m. basgyçlama [basğyşlama], iş ady. Basgyçlamak ýagdaýy. basgyçlamak [basğyşlamak], işl. Basgyç dakmak, basgyç berkitmek. basgylama [basğylama], iş ady. Basgylamak ýagdaýy. basgylamak [basğylamak], işl.1. Üstünden birnäçe gezek depeläp ýatyrmak, birnäçe gezek depeläp berkitmek, basgalamak, basalamak. 2. göç.m. Äsgermezlik edip horlamak, azar bermek, ezmek. basgylamaklyk [basğylamaklyk], iş ady. Basgylamak ýagdaýy. basgylanmak [basğylanmak], işl.1. Aýak astynda galmak, depelenmek. 2. göç.m. Äsgermezlik edilip horlanmak, azar berilmek, ezilmek. basgylaşdyrmak [basğylaşdyrmak], işl. 1. Birnäçe zadyň üstünden basyşdyryp, depeleşdirip çykmak; depeläp berkleşdirmek. Üstünden bolsa aýagy bilen ýagşyja basgylaşdyrdy (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Äsgermezlik edip, horluk baryny görkezmek. basgylaşmak [basğylaşmak], işl. Aýak astyna alyp, basgylamaga kömekleşmek. basgylatdyrmak [basğylatdyrmak], işl.,ser. Basgylatmak. basgylatmak [basğylatmak], işl.1. Aýak astynda galdyrmak, depeletmek. 2. göç.m. Äsgermezlik etdirip horlatmak, azar berdirtmek. basgylaýyş [basğylaýyş], iş ady. Basgylamak ýagdaýy. basgyn : basgyn almak (tutmak) köp zat biri- biriniň üstüne basylyp ýatmak, baslykmak. Dag ýaly üýşürilen gowaça çöplerini basgyn alypdyr. basketbol [basketbo:l], at. Sütün tagtasyna berkidilen halkaly tora el bilen top oklap düşürmek şerti bilen, iki toparyň arasynda oýnalýan oýun. Basketbol oýny boýunça garşydaşlarymyz bilen ilkinji duşuşyklarymyz şowly boldy. basketbolçy [basketbo:lçy], at. Basketbol oýnuny oýnaýan oýunçy. baslyk at. Haly çitimini berkitmek üçin erişleriň arasyndan geçirilip darak urulýan öllenen nah sapak, ýüplük. Goşa baslyk kakylyp dokalan haly. \n\t‣Baslygyny ýetirmek daragy ýeterlik derejede berk hem batly urmak, kakmak. baslykdyrmak işl. Birnäçe zady biri-birinň üstüne basyp goýmak. Dersleri üýşürip, baslykdyryp goýmak. baslykmak işl.1. Üst-üste ýa-da münderlenen zatlar biri-birini basyp durmak. 2. Üst-üste ýagdaýda üýşüp ýatmak. Bu ýerde on ýyldan bäri baslygyp ýatan metal bölekleriniň bardygy anyklandy. basma I, 1. iş ady. Basmak ýagdaýy. 2. at. Çaphana harpy. 3. Basmaça ýazylan ýazgy. Ol haty basma harplar bilen ýazdy. 4. Çaphanada basylýan, çap edilýän. Basma kitap. \n\t‣Basma çüý kagyzy we ş.m. gaty zadyň ýüzüne kakyp, berkidip goýmak üçin ulanylýan ýasy kelleli çüýjagaz. \n\n\n BASMA II, at. Işilen sapagy geýimiň ýüzüne goýup, belli bir aralyk boýunça üstünden sanjyp, nagyş salmak täri we şol tär bilen salnan nagyş. Basma nagyş. \n\n\n BASMA III, at. Saç boýalýan reňkiň bir görnüşi. basmak işl.1. Agram salmak, üstünden agram bermek. 2. Üstün çykmak, boýun egdirmek, ýeňmek. Esgerlerimiz mertlerçe söweşip, duşman leşgerlerini basypdylar. 3. Agramyny atyp, güýçden gaçyrmak, ynjalykdan aýyrmak. Ýaman habar adamyň depesinden basyp, demligini daraldýan agyr labyr bolsa, ýagşy habar ajaýyp bir zat bolup, oňa ganat bagladýar-da, çökgün göwnüňi al asmana göterýär (B. Kerbabaýew). 4. Çalasyn ädim ätmek, ýöremek. Aýjahan ýeňil-ýeňil basyp, jaýyň beýleki böwrüne geçdi (B. Gulow). 5. Içki täsiri peseltmek, gowşatmak. Ol içki ýigrenjini zor bilen basyp, onuň agzyna bakdy (B. Seýtäkow). 6. Ýykmak; ýykyp üstüne agramyňy atmak. Üstünden agyr göwresini goýberip basmak. 7. Bedeniň belli bir ýerinde goýup ýapmak. Derrew esgi ýakyp basyň, daňyň. 8. Ýüzüni, üstüni örtmek. 9. Gurşap almak. Üstüni gar basmak. Gowaçalary ot basmak. Daglar başyn ümür basan, Jülgesinde güller ösen (Magtymguly). 10. Üsti-üstüne atyp üýşürmek, toplamak, ýygnamak. Bede basmak. Odun basmak. Gowaça çöpüni basmak. Üzümçöpi basmak. Ýandak basmak. 11. Ýüklemek, urmak. 12. Bikanun ýol bilen köp pul ýygnamak, uly baýlyk toplamak. 13. Türmä salmak, tussag etmek. Jenaýatkäri basmak. \n\t‣ Basan ýerinden ot çykmak gaýratly, edenli hereket etmek, dogumly bolmak. Basjak ýeriňi saýgarmazlyk pikirlenip, oýlanyp hereket edip bilmezlik. Basyp almak boýun egdirmek, bakna etmek. Basyp giden yzyça görmezlik özüňçe görmezlik, hasap etmezlik, äsgermezlik. Men ony basyp giden yzymça-da göremok. basmarlamak işl. Her hili durmuş we tebigy ýagdaýlar üsti-üstüne bolup täsir etmek, agram salmak, sus etmek. Dert agyr bolup, gün-günden ony basmarlaýardy. Ony uky basmarlaýardy. basnýa [ba:snyýa], at. Kinaýaly äheňde goşgy bilen ýazylan göçme manyly gysgajyk eser. Basnýada eseriň gahrymanlary haýwanlar bolýar. basnýaçy [ba:snyýaçy], at. Basnýa eserini dörediji, basnýanyň awtory. basran [basyran] I, at. Tagma basmak üçin ulanylýan halkaly demir. \n\n\n BASRAN [basyran] II, at. Suw degirmeniniň we guýy çarhynyň içinden geçýän demir. bassaş syp. 1. Biri-biriniň yz ýanyndan doglan çaga. Onuň iki sany bassaş ogly bardy. 2. Biri-birinden hiç bir zatda kem galmajak bolýan, bäsdeş. Käbir adam gaty bassaş bolýar, haýsy zat bolsa, edil kem galyp barýan ýalydyr. bassaşlyk at. 1. Biri-biriniň yzyndan dogulmaklyk, tirkeşiklik ýagdaýy (çaga hakynda). 2. Biri-birinden işde we durmuşda kem galmajak bolmaklyk. Olar ters bolmasalar hem bassaşlyk etdi (N. Saryhanow). bassyr hal. Yzly-yzyna. Ýerli oýunçylar oýnuň birinji ýarymynda bassyr dört pökgini derwezeden geçirdiler. bassyr-bassyr [bassyr-vassyr], hal.Birnäçe gezek yzyny üzmän, yzly-yzyna. Olara bassyr-bassyr bäs-alty gezek barmaly bolupdym. bassyr-bussur [bassyr-vussur], hal,ser. Bassyr-ýussur. bassyr-bussurlyk [bassyr-vussurluk], at,ser. Bassyr-ýussurlyk. bassyrma I, at. 1. Yssydan we ygaldan goranmak üçin oturylýan, mal daňylýan, gural goýulýan töweregi açyk, üsti basyrylgy ýer. Bassyrmanyň bir çetinde çaý içip oturan on-on iki sany ýaşulynyň gürrüňi gyzyşypdy (“Türkmenistan”). \n\n\n BASSYRMA II, at. Iki sany biri-birine urnalyp tikilýän matanyň biriniň gyrasy beýlekisine görä artygrak tutulyp depjelenden soň, artyk tarapy beýleki gysga tarapynyň üstüne eplenip, üpür-çüpürler görünmez ýaly edilip gaýtadan tikilýän tikin. \n\n\n BASSYRMA III, at. Ete, tüwä burç, duz sepilip, suwda gaýnadylyp, suwuny çekenden soň üsti basyrylyp, pes otda buglanyp taýýarlanýan nahar. bassyr-ýussur hal. Gizlin, ýaşyryn, gizlinlik bilen, ýaşyrynlyk bilen, bassyr-bussur. Bolan zady bassyr-ýussur etmek gerek däl. bassyr-ýussurlyk [bassyr-ýussurluk], at. Gizlinlik, ýaşyrynlyk, bassyr-bussurlyk. basybalyjy [basyvalyjy], at. Basybalyjylykly syýasat ýörediji we şol syýasaty amala aşyryjy. basybalyjylyk [basyvalyjylyk], at. Kesekiniň ýurduny, ýerini zorluk bilen basyp almaklyk syýasaty. basybalyjylykly [basyvalyjylykly], syp. Basyp almak maksady bilen amala aşyrylýan. Daşky duşmanlaryň basybalyjylykly ýörişleri parahat oturan ilaty bütinleý tozdurypdyr. basyk I, at,lukmanç. Köplenç, çagalarda bolýan bogaz mäzleriniň çişme keseli. Basygy basmasaň, özüňi basar (Nakyl). \n\n\n BASYK II, syp. Ýuwaş, agras, pes (ses barada). Jereniň gözlerini süzüp, basyk ses bilen jogap bermegi, onuň şübhesine şaýatlyk edýän ýaly göründi (G. Kulyýew). basyklaç syp. Ýuwaşrak, agrasrak, pesräk. Märekäniň yzky hatarlarynda basyklaç hümürdi eşidilýärdi. basylmak işl.1. Agram salynmak, üstüne agram düşmek; basgylanmak, depelenmek. 2. Bir ýere üýşürilmek, üsti-üstüne toplanyp goýulmak. Öýüň ileri ýüzüne odunlyk üzüm çöpi basylypdyr. 3. Güýjüň asgyn gelmek, ýeňilmek. Sen işden basylyp ýörme. 4. göç.m. Tussag edilmek, azatlykdan mahrum edilmek. 5. Gowşamak, peselmek. Bu söze onuň ýüregindäki howsala azajyk-da bolsa basylan ýaly boldy. basym I, at. Önümiň basylyp, işleniş derejesi. Keçäniň basymyny ýetirmeseň, gowşak bolýar. \n\n\n BASYM II, hal. Tiz wagtyň içinde, derrew, tiz, çalt. Basym gelgin. \n\n\n BASYM III, at. 1. dil b. Sözleriň belli bir bognunyň beýleki bogunlardan batlyrak, zarplyrak aýdylmagy. Türkmen dilinde basym, köplenç, sözüň soňky bognuna düşýär. 2. sazç. Saz sesiniň ýakymlylygy, mylaýymlygy, sesiň aýratynlygy. \n\t‣Basym belgisi basym düşýän batlyrak, zarplyrak aýdylýan çekimliniň üstünden goýulýan saga ýapgydrak dik çyzyjak. basymly syp. Basym bilen aýdylýan. basyr-basyr [basy:r-vasy:r] basyr-basyr etmek köplenç, çagany, syrkaw adamy gereginden artyk basyrmak. basyrganmak [basyrğanmak], işl. Ukuda ýatyrkaň samramak, düýşürgäp samyrdamak. Oňly ýatyp bilmedi, basyrgandy ýatdy (“Edebiýat we sungat”). basyrgy [basyrğy], at. 1. ser. Basyryk. Ýaryşdan gelen aty basyrgy bilen basyrdylar. 2. Bir zadyň üstüni ýapmak, örtmek, basyrmak üçin peýdalanylýan zat. basyrgylyk [basyrğylyk], syp. Basyrgy üçin niýetlenen. basyrma iş ady. Basyrmak ýagdaýy. basyrmak işl.1. Biriniň ýa-da bir zadyň üstüni ýapmak, örtmek. Akjagül çaý demläp, basyryp goýdy (B. Seýtäkow). 2. Syry, kemçiligi, günäni, ýalňyşlygy we ş.m. gizlemek, ýaşyrmak. Onuň gören bu ýowuz çäreleri hakykatyň üstüni basyryp bilmedi (N. Saryhanow). 3. Jüýje çykartmak üçin kürk towugyň aşagyna ýumurtga salmak, goýmak. Men şol ýagyşlyk ýylyň ýazy iki towuk basyrdym (A. Gowşudow). 4. Gatyk etmek üçin bişen süýde gönezlik atyp, gabyň üstüni örtüp goýmak. Ol basyran gatygynyň üstüni açdy. basyrmaklyk iş ady. Basyrmak ýagdaýy. basyrtmak işl.1. Basyrmak işini başga birine etdirmek. Işçilere jaýyň üstüni basyrtmak. Gatyk basyrtmak. Towuk basyrtmak. \n\t‣Üstüni basyrtmak syry, kemçiligi, günäni, ýalňyşlygy we. ş.m. gizletmek, ýaşyrtmak. basyryk at. Aty sowukdan we yssydan goramak üçin onuň üstüne atylýan ýörite keçe, atkeçe, basyrgy. Aty köýnekçe bilen basyryk bezär (B. Kerbabaýew). basyryklamak işl. Atyň üstüne basyryk ýapmak. Derrew git-de atlary basyrykla! (H. Der- ýaýew). basyryklanmak işl. Atyň üstüne basyryk ýapylmak. basyrylmak işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň üsti ýapylmak, örtülmek. Üsti gar bilen basyrylan dag gerişleri gözüňi gamaşdyrýar. 2. Syr, kemçilik, günä, ýalňyşlyk we ş.m. gizlenmek, ýaşyrylmak. 3. Jüýje çykartmak üçin kürk bolan towugyň aşagyna ýumurtga salynmak. Kürk bolan towuklaryň bäşisi-de basyryldy. 4. Gatyk etmek üçin bişen süýde gönezlik atylyp, gabyň üsti örtülip goýulmak. basyryndy [basyrynny], at. Iki tarap bolup, agşam çagy oýnalýan çaga oýny. basyrynmak işl. Bir zat bilen öz üstüňi basyrmak, bir zady ýapynmak, örtünmek, bürenmek. basyryş iş ady. Basyrmak ýagdaýy. basyryşdyrmak işl.1. Birnäçe zadyň üstüni basyryp çykmak, ýapyşdyrmak, örtüşdirmek. 2. Birnäçe syry, kemçiligi, günäni, ýalňyşlygy we ş.m. gizlemek, ýaşyrmak. 3. Kürk bolan towuklary basyryp çykmak, ählisini basyrmak. 4. Köp mukdarda gatyk basyryp çykmak. basyryşmak işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň üstüni ýapmaga kömek etmek. Jaýyň üstüni basy- ryşmak.Goňşymyzyň towuklaryny basyryşdym. Ejeme gatyk basyryşdym. 2. Birnäçe bolup bilelikde basyrmak. Ýagyşdan ätiýaç edip, olar serilen üzümiň üstüni basyryşyp ýör. basyş I, iş ady. Basmak ýagdaýy. Aralyk basyş- larda çägäniň gysylmagy onuň dänejikleriniň özara sürtülme güýçlerini ýeňip, biri-biriniň arasyndaky boşluklara tarap süýşüp, gysby ýagdaýa geçmegi bilen bolýar (“Türkmenistan”). \n\n\n BASYŞ II, at, fiz. Bir zadyň üstüne täsir edýän güýç, zarba; gazlaryň, suwuklyklaryň maýyşgaklyk derejesi. Basyş güýji. basyşdyrmak işl. 1. Bir zadyň üstünden birnäçe gezek basyp çykmak. 2. Birnäçe zady biri- biriniň üstüne üýşürip goýuşdyrmak. Owradylan agaçlary bir ýerde basyşdyryp goýduk. 3. Birnäçe adamy türmä salmak, tutup çykmak, tussag edip çykmak. basyşmak işl. 1. Basmaga kömekleşmek. Agylyň üstüne ot basyşdyk. Haltalary maşyna basyşmak. 2. Birtopar zadyň ýüzüni örtmek. Hatda bu ýerde örän köp wagtdan bäri tozan basyşyp ýatan gurallar hem bar. baş at. 1. Adam kellesi; her bir jandaryň kelle bölegi. Myhman başyny galdyrdy.2. San, jan sany. Adam başyna bir çäýnek. 3. Ykbal, kysmat, ýazgyt, täleý, maňlaý. Başda näme iş bolsa görmek gerek (“Görogly”). Näbiler sen nä iş bardyr başyňda (Magtymguly). 4. göç.m. Saç. Ol gyz başyny darap otyrdy. Gelin başýuwluga başyny ýuwdy. 5. Bir zadyň ýokary ujy, süýr depesi, çür depesi. Meret çäkmenini agajyň ýabasynda epläp goýup, çöwürmesini hem ýabaň başyndan ildirdi (A. Durdyýew). 6. Bir zadyň esasy. 7. Bir zadyň öňi. Kerweniň başy. 8. Ýolbaşçy, baştutan. Baş bolmasa, göwre – läş (Nakyl).Orda başy bolmak äre kyn bolar, Parça geýse, gyz-oglana syn bolar (Magtymguly). 9. Iň uly, iň esasy. Şäheriň baş köçesinden ýöremek. 10. Käbir ekinleriň däneli sümmüli. Bugdaýyň baş görkezen uçurlarydy (A. Gowşudow). 11. Bir zadyň daş-töweregi, ýany, degre- daşy, golaý ýany. Guýynyň başy. Saçagyň başy. Ojagyň başy. \n\t‣Başa barmak şowuna düşmek, amala aşmak. Başa barmazlyk şowuna düşmezlik, amala aşmazlyk, paşmazlyk. Patyşa her ýurtdan tebipler getirip, muňa bir alaç etjek boldy weli, başa barmady (“Türkmen halk ertekileri”). Başa bela gelmek betbagtçylyga uçramak, başa iş düşmek. Başa bela dilden geler (Nakyl). Başa çykmak äsgermezçilik edip, pisint etmän, haýsydyr bir ýaramaz hereket etmek. Zat diýilmände-de, başa çykaýmaly däldir. Başa düşen towky (melamat, musallat) artykmaç aladaly ýagdaý, başa gelen bela. Başa gelenini görmek (çekmek) ýagdaýa görä bolmak; ýagdaý bilen ylalaşmak, her bir ýagdaýa döz gelmek. Başa gelmek bir ýagdaýa sezewar bolmak, bir waka uçramak. Başa gelenini sowsun (Dileg). Başa gelenini görübermeli bolar-da?! Baş agyrtmak 1) ýürege düşmek, azar bermek. Näme, başymy agyrdýaň? 2) özüňe onçakly dahyly bolmadyk zat barada gürrüň etmek. Munça gürrüňleriň başyny agyrdyp nätjek? 3) azara galmak, alada galmak, birahatlanmak. Aý, oglan, onuň sebäbini biljek bolup başyňy agyrdyp oturma. Baş agyry bolmak hysyrdyly işe, bir derde sezewar bolmak. Başa iş düşmek betbagtlyga uçramak, çykgynsyz güne galmak. Baş atmak 1) razylyk bildirmek, makullamak, tassyklamak, yşarat etmek. 2) baş egip, salamlaşmagyň yşaratyny etmek. Ol çalaja başyny atdy. Başa ýok gün getirmek ýadyňa-oýuňa düşmeýän zada sezewar bolmak. Ol seniň başyňa ýok günler getirdi.Baş – başa, jan – jana bolmak başagaýlyk döremek, her kim öz başyna bolmak, eden-etdilik bolmak. Baş bermezlik 1) terbiýä, düzgüne boýun egmezlik, aýdylana-diýlene gulak asmazlyk, nesihat almazlyk, başyna gitmeklik. 2) tabyn bolmazlyk. Baş bolmak ýolbaşçylyk etmek, ýol görkeziji bolmak, yzyňa eýertmek. Baş çykarmak her bir zady seljerip, oňa akyl ýetirip bilmek; başarmak. Baş dalaşmak birinden kem galmajak bolup hereket etmek, gidişmek. Onuň bilen baş dalaşsaň, soňy gowulyk bilen gutarmaz, utularsyň. Başdan geçirmek (geçmek) bir ýagdaýa duş bolmak, sezewar bolmak, durmuş wakasyny gözüň bilen görüp, egniň bilen çekmek. Başdan sowma etmek bir zadyň jogapkärçiligini, aladasyny, hysyrdysyny öz üstüňden aýyrmak, birinden, bir zatdan dynmak. Baş egmek 1) tagzym etmek, eglip salam bermek. 2) tabyn bolmak, boýun bolmak. Çakylyksyz "myhmana" baş egen arçynyň saýasynda saýalandan, bürgüt penjesinde galanyny ol ybaly saýýardy (B. Kerbabaýew). Baş gaçyrmak ýüz öwürmek, gaça durmak. Zöhre: – Tahyrsyz dünýä maňa gerek däl – diýip, Garabatyrdan baş gaçyrýar (H. Çaryýew). Baş galdyrmak 1) üns bermek, pikirlenmek, oýlanmak, bir zadyň aladasyny etmek. Her kim öz işi bilen gümra bolup, gelene-gidene baş galdyrýan ýok diýen ýalydy. 2) ser. Baş götermek. Baş goşmak biri ýa-da bir zat bilen iş salyşmak, bir işe girişmek, meşgullanmak. Namart bilen uzak ýola gitmegil, Baş goşawer bir töwekgel mert bilen (Magtymguly). Baş görmezlik müngi görmedik, baş öwrenmedik. Baş götermek närazyçylyk bildirip aýaga galmak, garşylyk görkezmek, gozgalaň turuzmak. Baş öwretmek 1) münmäge, işe endik etdirmek (mal hakynda). Hem daýymlara barýaryn, hem taýyma baş öwredýärin (Nakyl). 2) tälim, terbiýe bermek, ýol görkezmek, ýola salmak. Baş saglygy jan saglygy. Adamlaryň baş saglygy XXI asyryň – Türkmeniň Altyn asyrynyň berk binýady bolar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Baş salmak gelen gününiň ertesi irden gelniň gyz tahýasyny aýryp, başyna gyňaç daňmak. Baş urmak ser. Baş goşmak. Baş üstüne lepbeý, hyzmata taýýar. Baş üstüne, ýoldaş başlyk, näme işiňiz bolsa buýruň! (A. Durdyýew). Başy asmana (göge) ýetmek bir zatdan göwni hoş bolmak, örän gaty begenmek. Başy bagly adamsy bar bolan, ärli ýa-da adaglanan, adagly (gyz, aýal hakynda). Ol gyzyň başy baglylygy patyşa mälim bolansoň, ol ony oglunyň almagyna rugsat bermedi (“Türkmen halk ertekileri”). Başy bilen bermek yzyna gaýdyp almazlyk şerti bilen bermek, başbitin bermek, bagyş etmek. Kitabymy oňa başy bilen berdim. Başy bir bolmak jem bolmak, toplanmak, ýygnanmak. Başy birikmek 1) bir ýere ýygnanmak, toplanmak, jem bolmak. Az salymdan oglanlaryň barysynyň başy birikdi. 2) maşgala durmuşyny gurmak, är-aýal bolup ýaşap başlamak. Başy birikmezlik bir ýere ýygnanmazlyk, toplanmazlyk, jem bolmazlyk. Başy bölünmezlik bir zadyň ujundan hiç zat alynmazlyk, almak üçin ellenmezlik, degilmezlik. Bazardan maňa getiren zatlaryň heniz başy bölünmän dur. Başy çatylmak biri- birine duşmak, başy birikmek. Iki adamyň başy çatylsa, şondan başga gürrüň bolmady. Başy çykmak her bir zady başarmak. Onuň sazdan hem başy çykýar. Başy gök diremek bir zatdan göwni hoş bolmak, begenmek. Başyna ala ýabylynyň gününi getirmek (salmak) enter-pelegini öwürmek, baş alyp çykar ýaly etmezlik. Başyna belany satyn almak bir işe goşulup, öz meýliň bilen çoçgara çolaşmak, goha, dawa-jenjele goşulmak. Başyna Esen-Söýüniň (Hasan-Hüseýniň) gününi getirmek (salmak).ser. Başyna ala ýabylynyň gününi getirmek (salmak). Başyna düşmek bir zady etmek, ýerine ýetirmek borjy miýesser bolmak. Gelin alyp berenimizden soň, eklenç başyna düşenini biler (A. Durdyýew). Başyna gitmek özbaşdaklyk etmek, bibaş bolmak, edep-ekramy saklamazlyk. Başyna goýbermek edenine däl diýmezlik, öz ugruna, öz ygtyýaryna goýbermek, läliksiretmek. Ony oglanlykdan başyna goýberdiler. Başyna gören ýaly bolmak (bitmek) örän köp hasyl getirmek. Ekinler başyna gören ýaly bitipdir, garpyzymyz dagy gyryň daşy ýaly (N. Esenmyradow). Başyna oýun getirmek (salmak) öz gününe goýmazlyk, azar bermek, enter-pelegini öwürmek. Hilegärlik bilen geçip daşyma, "Sallah men" diýip, oýun saldy başyma (N. Annagylyjow). Başyna ýetmek bir zadyň ýa-da biriniň ölmegine, ýok bolmagyna sebäp bolmak. Başyndan aýlap urmak bütinleý dynmak, owarram etmek. Başynda tüweleý turmak howsala düşmek, uly alada galmak, dürli gapma-garşy pikirlere sezewar bolmak, gowga uçramak. Heşelle kakýardyň onuň daşynda, Tüweleý turýardy gyzyň başynda (A. Kekilow). Başyny almak ýok etmek, öldürmek. Her wagt hem muny iline ýetirmän başyny almaga wagt tapylar (“Görogly”). Başyny alyp durmazlyk adamyň ýagşy güni-de, ýaman güni-de hemişelik däldir, hemme zat wagtlaýyndyr. Başyny alyp çykmak kynçylykdan, çarkandakdan çykmak, dynmak, sypmak. Başyny alyp oturmak agyr hassanyň ýanyndan aýrylmazlyk. Başyny aşak salmak bir zat hakda oýa batmak, pikir etmek, oýlanmak; sussuň pes bolmak. Başyny aşak salyp, dilini ýarman otyrdy (A. Gurbanow). Başyny aýlamak 1) hassa etmek, bimar etmek. Çilim onuň başyny aýlapdyr. 2) aldawa salmak, mekirlik etmek, eýdip-beýdip razylyk almak, yrmak. 3) alada goýmak, näme edip, näme goýýanyny bilmezlik, aljyratmak. Başyny bogmak gyzy durmuşa çykarmak. Başyny çaramak öz-özüni oňarmak, her bir ýagdaýdan özi baş çykarmak, baş alyp çykmak. Oglumyzam çagalykdan saýlanypdyr, indi öz başyny çararça bolan bolsa gerek. Başyny çekmek 1) aty, eşegi we ş.m. duruzmak, togtatmak, saklamak. 2) bir işe baş bolmak, öňbaşçysy bolup alyp barmak. Başyny çişirmek ýadatmak, halys etmek. Hojam aganyň gürrüňi hem Pökgeniň halys ýüregine düşdi, başyny çişirdi (A. Gowşudow). Başyny goýmak janyňdan geçmek, gurban bolmak, ölmek. Olar söweş meýdanynda başyny goýdular. Başyny- gözüni aýlamak hile, pirim bilen boýun egdirmek, aldawa salyp yrmak, göwnetmek. Başyny iýmek ýok bolup gitmegine, ölümine sebäp bolmak, ýok etmek; halys çykgynsyz güne salmak. Başyny jemlemek bir ýere ýygnamak, toplamak, jem etmek. Aksakallara agşamara adamlaryň başyny jemlemek basartdy. Başyny sypamazlyk nädogry hereketini makullamazlyk. Hiç kim onuň başyny sypamaýardy (B. Kerbabaýew). Başyny tutmak ser. Toýuň başyny tutmak. Başyňa ahyrzaman (kyýamat) inmek howply ýagdaýa uçramak, janyň howp astynda galmak, betbagtçylyga sezewar bolmak. Başyňa çekmek bir bada içmek, içip goýbermek. Başyňa döneýin"başyňa gurban bolaýyn" manysynda gürrüňdeşiňe ýüzugra söýgiňi bildirmek üçin aýdylýan söz. Başyňa döneýin, senem ilden kem dälsiň, gowy okasaň bolmaýarmy?! Başyňa iş düşmek agyr, çykgynsyz ýagdaýa düşmek. Başyň aýlanmak 1) serhoşluk halyna ýeteňkirlemek, kelläň aýlanmak. Yssy onuň başyny aýlady. 2) özüňi ýitirip ugramak, huşuň gidip başlamak. Başyň çaşmak özüňi ýitirmek, aljyramak, aňkaň aşmak. Başyňdan gum sowurmak 1) jan edip işlemek, gara der saçyp zähmet çekmek, gara iş bilen güzeran dolamak. Öňler başymyzdan gum sowrup işlesegem, gazananymyz bezenenimize ýetmeýärdi. 2) bir işi ýa-da başga bir zady şerraýlyk bilen boýun almazlyk, haýýarlyk etmek, nadaralyk etmek. Başyňdan huşuň uçmak aljyraňňy ýagdaýda bolmak, aljyraňňylyk aralaşmak; ýatkeşligiňi ýitirmek. Bularyň huşlary başyndan uçup, endamlaryna titreme düşüp, depelerinden gyzgyn suw guýlan ýaly bolup, depe saçlary üýşüp başlan (“Türkmen halk ertekileri”). Başyň dik bolsun! "saglyk, abadanlyk bilen ýaşa, jan saglygynda işläp ýörmek nesip etsin!" diýen manydaky alkyş sözi. Başyňyz dik bolsun, ruhuňyz belent bolsun, hormatly ýaşlar! Başyň garjaşmak pikiriň bulaşmak, ederiňi bilmezlik, başyň çaşmak. Başyňy alyp gitmek bütinleýin çykyp gitmek, hemişelik öýüňi, maşgalaňy we ş.m. terk etmek. Başyňy bela sokmak oňaýsyz, bet işe baş goşmak, ýaman ýagdaýa ulaşmak. Öz başyňy bela sokmak gerek däldi. Başyňy dik (belent) tutmak mert bolmak, kynçylyga ýan bermezlik, mertebäňi saklamak. Başyňy etegiňe salmak işi bitirmek üçin başyňy goýmaga kaýyl bolmak. Kyýamatlyk ogul diýip, başyňy etegiňe salyp barýaňmy? (“Görogly”). Başyny etegine salyp gelen adama gan algyň bolsa-da geçilýändir (B. Kerbabaýew). Başyňy galdyrmak hassalykdan sagalyp başlamak. Bir aý syrkawlap ýatyp, indi birneme başymy galdyrýaryn. Başyňy gutarmak bir howpdan, agyr ýagdaýdan halas bolmak, gutulmak. Senden medet ýetişmese, ýa Jepbar! Bu beladan baş gutarmak haçan bar (Magtymguly). Başyňy satyn almak her edip, hesip edip sypmak, her hili ýol bilen gutulmak. Başyňy ýitirmek başagaýlyga düşmek, aljyraňňy bolmak, baş çykaryp bilmezlik. Başyň ýassyga ýetmek hassa bolmak, syrkawlamak, näsaglap ýatmak. Baş ýaýkamak 1) närazylyk bildirmek, makul bilmezlik. 2) ahmyr çekmek, puşman etmek. \n\n\n BAŞ [ba:ş], at,lukmanç. Käbir beden öýjügine zyýan ýetmegi zerarly döreýän ýara. Atgulagyň köküni owradyp, hapgyrtmalyň boýnuna daňsaň, peýdasy deger. Ol ýara ýa-da başa ýapylsa-da peýdaly (“Türkmenistan”). başa-baş [başa-vaş], 1. Ýekme-ýek, iki sany garşydaşyň arasynda bolup geçýän (söweş). 2. Bir zadyň özüni başga bir zadyň ýerine (çalyşma, alyşma). Ony her bir sözüniň özi bir düýä degip duran zat bilen başa-baş çalyşdym (N. Saryhanow). başagaý [başağaý], syp. 1. Iş-alada bilen ýetişiksiz ýagdaýda aljyrap ýören, aljyraňňy. Gazaply sowuk çopanlary başagaý güne saldy. 2. Bir zadyň aladasy bilen gümra. Ol şol mahal horjundan zat çykarmak, tertibe salmak işi bilen başagaý balany üçin ol ýigidiň ýüzüne bir alarylyp seretdi we hiç zat diýmän dymdy (A. Gowşudow). başagaýçylyk [başağaýçylyk], ser. Başagaýlyk. Şunuň ýaly halatlarda her hili başagaýçylygyň-da üstünden barmagyň mümkin (K. Berdiýew). başagaýlyk [başağaýlyk], at. Başagaý halda bolmaklyk. Bu sorag ony başagaýlyga saldy. Alkymyndan çykan bu sorag ony başagaýlyga saldy (R. Gelenow). başagaýrak [başağaýra:k], syp. Azda-kände başagaý. Onuň özi bir hemişe başagaýrak adamdy. başam : başam barmak eliň, aýagyň ilkinji ýogyn barmagy. Başam barmak baş getir, Süýem barmak süýt getir, Ogulhajat ok atar, Külembike kül atar (Sanawaç). başarjaň syp. Işe ukyply, iş oňaryp bilýän, başarnykly, gaýratly, iş bitirip bilýän. başarjaňlyk at. Başarjaň bolmaklyk, başarnyklylyk. Olar iň häzirki zaman uçuş tehnikasyna başarjaňlyk bilen erk edýändiklerini görkezdiler (“Türkmenistan”). başarma iş ady. Başarmak ýagdaýy. başarmak işl. Işi oňaryp bilmek, bir zadyň ýa- da işiň hötdesinden gelip bilmek. Türkmen dünýäde gaýşaryp gezip, durmuşa-döwrana öz sözi, öz gözi bilen bakmagy başaran buýsanjaň, belent ruhly millet bolupdyr (“Türkmenistan”). başarmaklyk iş ady. Başarmak ýagdaýy. başarmazlyk iş ady. Başaryp bilmezlik, bir işiň hötdesinden gelip bilmezlik. başarnyk at. Bir işi ýerine ýetirmegi başarmaklyk ukyby. Her kimiň başarnygyna laýyk edýän işi öz göwnüne gowudyr (A. Gowşudow). başarnykly syp. Her bir işi ökdelik bilen başarýan, oňarýan, başarjaň, ukyply. Başarnykly adam. başarnyklylyk at. Başarnygy barlyk. başarnyksyz syp. Başarnykly däl, başarnygy ýok. başarnyksyzlyk at. Başarnygy ýokluk, başarnygy bolmazlyk, iş oňarmazlyk, başarjaň dällik, işiň ebeteýini bilmezlik. başartmak işl. Bir işiň hötdesinden gelmäge başarnygy ýetmek. Maňa gijäniň ýaryna çenli okap oturmak başardyp baranok. başaryş iş ady. Başarmak ýagdaýy. Bu işi biriniň başaryşyça başararyn. başaşa [başa:şa], hal. Birini geçirip ýa-da boş goýup, ikinjisinden başlap. Başaşa ekilen alma bilen garaly. Goşgynyň bendiniň setirleri başaşa kapyýalaşýar. başaşak [başaşa:k], hal. Ýokary tarapyny aşak edip, aşaklygyna. Siz meni guýa sallajak bolsaňyz, onda başaşak sallaň! (“Türkmen halk ertekileri”). başaşaklygyna [başaşa:klyğna], hal. Başaşak ýagdaýdaky görnüşde. başaşyr [başa:şyr], hal. Degmän, bir zadyň ýa- da biriniň üstaşyr, kellesiniň üstünden. başatgyç at. Aýallaryň bürenmek üçin başyna atynýan çabyt şekilli atgyjy, bürenjek we ş.m. baş-başdak [baş-vaşdak], syp. Her kim öz başyna, başly-barat, özbaşdak, baş – başa, jan – jana. baş-başdaklyk [baş-vaşdaklyk], at. Her kim öz başyna, başly-barat ýagdaýda bolmaklyk, tertipsizlik. Baş-başdaklyk bolmaz ýaly, her kime belli bir ýumuş tabşyryldy. başbilt [başvilt], at, gepl.d., ser. Pasport 1. başbitin [başviti:n], hal. Diri, sag-salamat, ölüm-ýitimsiz. başbogy [başvoğy], at, ser. Başdaňy. Ol gözüniň ýaşyny başbogusynyň ujy bilen süpürdi. başbozar [başvozor], syp. Baş-başdaklyk döredýän, başbozarlygyň başyny başlaýan, bozgakçylygyň döremeginiň sebäpkäri. başbozarçylyk [başvozorçuluk], at,ser. Başbozarlyk. başbozarlyk [başvozorluk], at.Başbozar gylyklylyk; baş-başdaklyk döretmeklik, bidüzgünlik. başbütin [başvütüýn], hal, ser. Bütinleý. başbütinleýin [başvütüýnlöýün], hal,ser. Bütinleýin. başçy [başşy], at, gepl.d. Ýolbaşçy. Müň işçiden bir başçy (Nakyl). başda hal. 1. Öň hatarda, öňde. 2. Ilki bilen, ilki bada, ozaly bilen, iň ilki, başdan. \n\t‣ Başda durmak ýolbaşçylyk etmek, ýolbaşçy bolmak. başdan hal. 1. ser. Başda. Başdan gerek ýar ýigide, Dost tapylmaz dar ýigide (Magtymguly). 2. Başlanýan ýerinden, başlangyç nokadyndan. Ol goşgyny başdan gaýtalady. başdan-aýak hal. 1. Başyndan ahyryna çenli, başlanýan döwründen gutarýan döwrüne çenli. Ol başdan-aýak gurluşykda işledi (B. Seýtäkow). 2. Bütinleý, başbütin, tutuşlygyna, büs-bütin, hemmesi. Ol gyzy başdan-aýak synlap, onuň ýüzüne ýiti-ýiti seretdi. başdansowma [başdansowmo], syp. Göwünli- göwünsiz, ýüzleý, ýarym-ýalta, bolar-bolmaz. Çaganyň soragyna başdansowma jogap bermeli däl. başdansowmalyk [başdansowmoluk], at. Göwünli-göwünsizlik, ýüzleýlik. Bu meselede başdansowmalyk etmek bolmaz. başdaňy at. Aýallaryň başlaryna daňynýan gyňajy, başbogy. başdaňylyk 1. syp. Başdaňy eder ýaly (mata, ýaglyk we ş.m. hakynda). Ol başdaňylyk ýaglyk satyn aldy. 2. at. Başdaňy edilýän ýaglyk, gyňaç. başdaş syp., at. Erkek adamyň ilki öýlenen aýaly ýa-da aýalyň ilki durmuşa çykan adamsy. başga [başğa], syp. 1. Özge, keseki; özi däl. Başga biri. 2. Öňküden aýry, üýtgeşik. Ol indi düýbünden başga adam. 3. Ýene, ýene-de. Suwçy başga-da gerek-ýarak zatlary ýanyna aldy. başga-başga [başğa-vaşğa], syp. Biri-birinden tapawutly, üýtgeşik-üýtgeşik, aýry-aýry, dürli-dürli. Bularyň gylyklary başga-başga bolsa-da, durmuşa düşünişleri bir bolara çemeli (B. Kerbabaýew). başgaça [başğaça], hal. Başga hili, öňküsinden aýry, başga tüýsli, üýtgeşik. Başgaça pikirlenmek. başgalabermek [başğala:vermek], işl. Başgalap ugramak. başgalama [başğalama], iş ady. Başgalamak ýagdaýy. başgalamak [başğalamak], işl. 1. ser. Aýyrmak. Öýleneninden bir ýyl geçenden soň, onuň üstüne öý tutup, rysgyny başgaladylar. 2. Üýtgetmek, çalşyrmak, täzelemek. Hemra kimin başgalasam ilimi, Duşsam Saýat han dek güle, söwdügim (Baýly şahyr). \n\t‣Ýurduny başgalamak aradan çykmak, ölmek. başgalamaklyk [başğalamaklyk], iş ady. Başgalamak ýagdaýy. başgalyk [başğalyk], at. Meňzeş dällik, aýrylyk, özgelik. Seniň pikiriň bilen meniň islegimiň biri-birinden başgalygy, biri-birine jebis gelmejegi belli (B. Kerbabaýew). başgap [başğa:p], at. Kellä geýilýän zatlaryň umumy ady. başgyrt [başğyrt], at,ser. Başgyrtlar. Başgyrt dili. başgyrtlar [başğyrtlar], at. Başgyrdystanyň ýerli ilaty. başky syp. Başlanýan döwürdäki, başlangyçdaky, ilkinji, birinji, başdaky. Ýazyň başky günleriniň biridi. başlabermek [başla:vermek], işl. Başlamaga girişmek. başlama iş ady. Başlamak ýagdaýy. başlamak I, işl.1. Bir işi, gullugy, wezipäni, hereketi ýerine ýetirmäge girişmek. Başlady gyz, başlady Suwa monjuk taşlady (Monjugatdy). 2. Bir hereketiň, ýagdaýyň başlangyç nokady bolmak. 3. Hal işliginiň we ýöneliş düşümdäki sözüň yzyndan gelip, düzümli işligi emele getirýär. Iňrik garalyp başlady. Okap başlamak. \n\t‣Başyny başlamak bir işe ilkinji bolup girişmek. \n\n\n BAŞLAMAK II, işl. Başa durmak (bugdaý, arpa, süle we ş.m. däneli ösümlikler hakynda). Bugdaý eýýäm başlapdyr. başlamaklyk iş ady. Başlamak ýagdaýy. başlamazlyk iş ady. Bir işe girişmezlik, okap, ýazyp, ýygyp, ylgap we ş.m. işi, hereketi edip ugramazlyk. başlangyç [başlanğyç], at. 1. Bir wakanyň, ýagdaýyň ilkinji ýüze çykan, başlanan döwri, ilkinji pursaty, başlanan nokady. Ol muny tanyşlygyň başlangyjy hasap etdi. 2. Bir zady amala aşyrmagyň görelde bolarlyk usuly. Göwnüňden turýan her bir başlangyjy hemişe gutlamak gerek (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣Başlangyç bilim ilkinji alnan sowat, bilim. Başlangyç mekdep ilkinji bilim berýän, ilkinji sowat öwredýän mekdep. başlanmak işl. 1. Bir işe, herekete girişilmek, ýerine ýetirilip ugralmak, iş ýüzüne geçirilmek. Baýramçylyk çäreleri başlanýar. 2. Ilkinji alamatlar peýda bolmak. Ýyly günleriň başlanmagy bilen köp sanly mör-möjekler hem gyş ukusyndan oýanyp ugradylar. başlaşmak işl. Bir işe, herekete girişmäge kömekleşmek. Keçe basmaga başlaşmak. başlatdyrmak işl., ser. Başlatmak. başlatmak işl. Başlamak işini başga birine etdirmek. Jaýyň gurluşygyna başlatmak. başlaýyş iş ady. Başlamak ýagdaýy. Ýygyma başlaýşymyz irräk dälmikä? başly syp. Başy bar bolan. Çal başly gojaman Köpetdagyň eteginden gaýnap çykýan ser çeşmeleriň iň gözelleriniň hem şöhratlylarynyň biri-de Arçman çeşmesidir (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n BAŞLY [ba:şly], syp. Endamyna baş çykan. Kellesi başly oglan. başly-barat [başly-vara:t], syp. Ugur-utgasy ýok, ugursyz; baş-başdak, tertipsiz. Olaryň başlaryndan başly-barat pikirleri şemal degen akbaş tozgasy ýaly tozady, orunsyz ökünçler sowuldy (B. Ker- babaýew). Başly-barat salnan jaýlar. başly-baratly [başly-vara:tly], syp.,ser. Başly-barat. başly-baratlyk [başly-vara:tlyk], at. Ugur- utgasy ýokluk, ugursyzlyk; baş-başdaklyk, tertipsizlik. başlyk I, at. 1. Maslahatyň, ýygnagyň, guramanyň, edaranyň we ş.m. saýlanan ýa-da bellenen ýolbaşçysy, baştutany. 2. Umuman, ýolbaşçylyk edýän adam. Oglanlaryň ekabyrragynyň biri başlykdy. \n\n\n BAŞLYK II, at. 1. Ädigiň gonç bilen burun aralygyna tikilýän bölegi, ýüz tarapy. Bir müň köwüş, ädik kümüş başlykly (Kätibi). 2. Elde örülýän joraplaryň barmaklary örtýän tarapy. \n\n\n BAŞLYK III, at. Gelnalyjy gidilende, düýäniň boýnunyň üsti bilen kellesine atylýan gurnama bezeg, düýebaşlyk. başlyklaýyn hal. Biriniň hereketi oňlanman, onuň öňe saýlanmagy ýaňsa alnyp aýdylýan söz. Görogly başlyklaýyn uklap galypdyrlar (“Görogly”). başlyklyk I, at. Başlygyň wezipesi, ýolbaşçylyk, baştutanlyk. Ol köp ýyllap edara başlyklyk edipdir. \n\n\n BAŞLYKLYK II, syp. Ädige başlyk etmek üçin niýetlenen çig mal (gaýyş we ş.m.). Başlyklyk gön. başsyz syp. 1. Kellesi ýok, kellesiz. 2. Baştutany bolmadyk, ýolbaşçysyz. Düzük bolmaz başsyz ilde, Ner bolsa, ýük galmaz çölde (Aşyky). 3. göç.m. Akylsyz, akyly ýeterlik bolmadyk. baştutan [baştuton], at. 1. Köpçülige ýol- başçylyk edýän adam. Döwlet baştutany. 2. Haýsy-da bolsa bir toparyň, hereketiň başlygy, ýolbaşçysy. 3. Hojalygyň, maşgalanyň ýaşulusy, aksakgaly. Maşgalanyň baştutany. baştutanlyk [baştutonluk], at. 1. Bastutanyň wezipesi. Uly edara baştutanlyk etmek. 3. Hojalygyň, maşgalanyň ýaşulusy, aksakgaly bolmaklyk. başuç [başu:ç], at. Ýatan adamyň baş, kelle tarapy. Gije ýatyrdym welin, başujumda bir şakyrdy boldy (“Türkmen halk ertekileri”). Ol geçi baryp bir mazaryň başujunda çekredi (“Görogly”). başyboş [başyvoş], syp. Ärsiz, dul (aýal). başyboşluk [başyvoşluk], at. Dulluk, ärsizlik, adamsy ýokluk. başýuwluk at. Gelin-gyzlaryň saçyny ýuwmak üçin niýetlenen gatyk, çal. bat [ba:t] I, at, şahyr.1. Ýel, şemal. Bat ösdi, bulut aýlandy, Belent daglar duman boldy (“Şasenem – Garyp”). Tütünim bada berip, buluda gardy meni (Magtymguly). Söz aýtsam Sapar şanyna Bir öwsen batça bolmady (Zynhary). 2. lukmanç. Ýel keseli. Munuň böwründe gypjynmadan galan bat bar (B. Ker- babaýew). \n\n\n BAT [ba:t] II, at. 1. Bir işi ýerine ýetirmek üçin edilýän hereketiň güýji, depgin. Barmaklaryň bady barha artdy, tamdyra owazlanyp başlady. Baýlyda joş urýar şahyrlyk bady, Sylagyn ulyny, ýakyny-ýady (Baýly şahyr). 2. Maşynyň, otlynyň we ş.m. tizligi, çaltlygy. Maşyn badyny artdyrdy. 3. gepl.d., ser. Hiňňillik. \n\t‣Bady gaçmak (gowşamak, ýatmak) birneme güýji peselmek, hereketi kemelip başlamak; haýbaty peselmek. Otlyň bady gowşady. Bat almak bäş-alty ädim ylgap, bar güýjüňi tijemek. Ol topy bat alyp depdi. Bat bermek bir zadyň badyny güýçlendirmek, hereketini güýçlendirmek. Sen sesiňe bat berme! bataňkyrlamak işl. Batmak derejesine golaýlamak. batbörek [ba:tbörök], at. Bir tagta kagyzyň ýüzüne ýuka agaç bölejigi atanaklaýyn ýelmenip, ujuna uzyn ýüplük berkidilip, howada uçurylýan çaga oýnawajy. batga [batga], at. Ýagyn ýagyp ýa-da suw basyp, emele gelen lüýk ýer. Ýol batga, kä ýerde maşyn taýýar, kä ýerde batýar. batgalanmak [batgalanmak], işl.Ýagyn ýagmak, suw gitmek we ş.m. sebäpli batga bolmak, batgalyga öwrülmek. Ýer kem-kemden batgalandy. batgalyk [batgalyk], at. Emele gelen lüýk palçykly ýer, batgaly ýerler. Kerweniň barýan ýeri batgalykdy. batgyn [batgyn], syp. Ýöremesi kyn, ürgün çägeli, gumsalt. Aýagyň aşagyndan süýşüp barýan batgyn çägede ýöremek kyndy. \n\t‣ Batgyn ýagyş yzy üzülmän, siňňin ýagýan ýagyş. Batgyn ýagyşdan soň mazaly ýumşan şüdügär ýerler görke girip başlady. batlandyrmak [ba:tlannyrmak], işl.1. Badyny artdyrmak, hereketini güýçlendirmek, depginini ýokarlandyrmak. Sürüji maşynyň tizligini batlandyrdy. 2. Öňküsinden gataltmak, güýçlendirmek (ses hakda). Ol soňky sözlerini has-da batlandyryp aýtdy. batlanma [ba:tlanma], iş ady. Batlanmak ýagdaýy. batlanmak [ba:tlanmak], işl.1. Bady artmak, hereketi güýçlenmek, depgini ýokarlanmak. Batlan, daragym, batlan! 2. Gatalmak, güýçlenmek, batly çykmak (ses hakynda). Bagşynyň sesi barha batlandy. batlanmaklyk [ba:tlanmaklyk], iş ady. Batlanmak ýagdaýy. batlanmazlyk [ba:tlanmazlyk], iş ady. Bat almazlyk. batlanyş [ba:tlanyş], iş ady. Batlanmak ýagdaýy. batly [ba:tly], syp. 1. Bady artan, hereketi güýçli, depgini ýokary, güýçli. Daragyň sesi batly ýaňlanýar. 2. Gaty, haýbatly, güýçli. Batly ses. 3. Çalt. Atlaryň başyny gündogara öwrüp, has batly sürüp gitdiler. batly-batly [ba:tly-va:tly], syp. Gaýta-gaýta bat bilen, has güýçli. Goşa çynaryň düýbünde iki sany gartaşan sazanda başlaryny batly-batly silkäp, joşup saz çalýardy (G. Kulyýew). batlylyk [ba:tlylyk], at. 1. Bady barlyk, batsyz dällik, batly bolmaklyk. 2. Haýbatlylyk, haýbaty güýçlülik. batma iş ady. Batmak ýagdaýy. batmak I, işl.1. Gark bolmak, suwuň düýbüne gitmek, çökmek (gämi, gaýyk hakynda). Ol özüni batyp barýan gäminiň üstünde duran ýaly duýupdy. 2. Çümmek, dürtülmek. Aýaga tiken batmak. 3. Batga girip, çykmasy kyn ýagdaýa sezewar bolmak. Suw çekýän maşyn batyp galypdyr. Çägä batmak. Batga batmak. 4. Bürelmek, örtülmek. Meniň ballym ýatypdyr, Gyzyl güle batypdyr (Hüwdi). 5. Maddy taýdan uly zyýan çekmek. 6.Hapa zat ýokmak, degmek, çyrşalmak. Çagajygyň eli hapa palçyga batypdyr. \n\t‣Maňzyňa batmak ser. Maňyz. Onuň her bir sözi maňzyňa batýar. Uka batmak ser. Uky. Gama batmak göwnüçökgün bolmak, ruhy taýdan gaty ejizlemek. Pikire batmak oýlanmak, pikirlenmek. \n\n\n BATMAK II, işl. Gözýetimden ýitmek, ýaşmak (Gün, Aý, ýyldyz ýaly asman jisimleri hakda). Ömrüzaýa ýyldyz kimin bataýyn, Şu ýerlerde hiç durarym ýok meniň (Halk aýdymyndan). batmaklyk iş ady. 1. Batmak ýagdaýy. 2. täjir. Bergidaryň algydarlaryň pul borçnamalary boýunça bildirýän talaplaryny doly möçberde kanagatlandyrmaga ýa-da hökmany tölegleri tölemek boýunça borçlaryny berjaý etmäge juda ukypsyzlygy. Bergidar özüni batyp galan diýip meýletin yglan edenden soň ýa-da ony kazyýet üzülişmäge gurby çatmaýan diýip ykrar edenden soň, ol batyp galdy diýlip hasap edilip bilinýär. batman [ba:tman], at. Ýigrimi kilograma barabar bolan agyrlyk ölçegi. Bir batman jöwen. On batman bugdaý. batmanlyk [ba:tmanlyk], syp. Batmana deň bolan, batman ölçegi bilen ölçelýän. Iki sany bäş batmanlyk çuwal alyp, harmany iki ýerden paýlamaga durdular (B. Kerbabaýew). batmazlyk iş ady. Batmak derejesine ýetmezlik, batyp durmazlyk. batnyk at. Edilýän hereketiň, aýdylýan sözüň jaýdarlygy, ýerlikliligi; ýakym. Onuň hiç batnygy ýok. Onuň sözünde batnyk ýok. batnykly syp. 1. Maňzyňa batýan, jaýdar, ýerlikli. Onuň sözleri batnykly ýaly bolup başlady (H.Garabaýew). batnyklylyk at. Göwne jaýdarlyk, ýerliklilik. batnyklyrak [batnyklyra:k], syp. Birneme batnykly, az-kem batnygy bolan. Birneme batnyklyrak bolsaň gowy bolar. batnyksyz syp. Batnygy ýok, ýakymsyz, suwjuk, ýerliksiz. batnyksyzlyk at. Batnygy ýokluk, batnykly dällik, ýakymsyzlyk, suwjuklyk, ýerliksizlik. batnyksyzrak [batnyksyzyra:k], syp. Az- kem batnyksyz, azda-kände batnyksyz. batrak [batyrak], at, taryh. Barly adamyň hojalygynda işleýän hakyna tutma daýhan. Bir batrak bir baýyň gyzyna aşyk bolupdyr (Ertekiden). batrakçylyk [batyrakçylyk], at,taryh. ser. Batraklyk. batraklyk [batyraklyk], at, taryh. Batragyň ýagdaýy, käri, batrakçylyk. batybermek [batyvermek], işl. Batyp ugramak. batyl [ba:tyl], syp. 1. Görmekden mahrum, kör. 2. göç.m., kön.s. Bagly, bekli, ýapyk. Galmady synada dagyň, Açyldy batyl bulagyň (“Hüýrlukga – Hemra”). Açylsyn batyl ýollaryň (Kemine). batyllyk [ba:tyllyk], at. Görmekden galan ýagdaýda bolmaklyk, körlük. batyr [ba:tyr], syp. 1. Hiç zatdan gorkmaýan, mert, gaýratly. Seniň kakaň ýurduň batyry we serdary (“Görogly”). 2. Dogumly, haýbatly, batly. 3. Oglana dakylýan at. batyrçylyk [ba:tyrçylyk], at, ser. Batyrlyk. Seniň göwnüň daýhançylykdamy, batyrçylykdamy ýa mollaçylykdamy? (“Görogly”). batyrgaý [ba:tyrğaý], syp. Gorky-ürküsiz, hiç zatdan çekinmeýän, gorkman hereket edýän, gorkusyz, batyrlarça. Batyrgaý adam. Batyrgaý hereket. batyrgaýlanmak [ba:tyrğaýlanmak], işl. Dogumlyrak, batyrrak, aýgytlyrak hereket edip başlamak, dogumlanmak. batyrgaýlyk [ba:tyrğaýlyk], at. Batyrgaý bolmaklyk, dogumlylyk, gaýduwsyzlyk. batyrgaýrak [ba:tyrğaýra:k], syp. Birneme batyrgaý. batyrlanmak [ba:tyrlanmak], işl. Merdemsilenip başlamak, gorkmazak bolup başlamak. batyrlyk [ba:tyrlyk], at. Gorkmazlyk, mertlik, edermenlik. \n\t‣ Batyrlyk satmak batyrsyrap, uly geplemek, güplemek. batyrma 1. iş ady. Batyrmak ýagdaýy. 2. at. Dogralan pomidor ýagda gowurmyşlanyp bişirilen nahar. batyrmak işl. 1. Suwa ýa-da suwuklyga sokmak. Ýüplügi gazanda gaýnap duran reňke batyryp çykarmak. 2. Gark etmek. Gämini batyrmak. 3. Çümdürmek, urdurmak (tiken we ş.m.). Ol aýagyna tiken batyran, elini sowuk suwa uran adam däldi. 4. Uly zyýan çekdirmek, bergidar etmek. Sen puly tygşytly harçlamasaň, kakaňy derrew batyrarsyň. 5. Degirmek. Gorkmasaň, barmagyňy bir batyryp gör! batyrsumak [ba:tyrsumok], at,syp. Bolgusyz batyrlyk edýän, özüni batyr hasaplaýan (adam). Batyrsumaklaram hondanbärsireýär. batyrsumaklyk [ba:tyrsumokluk], at. Bolgusyz batyrlyk edijilik, özüňi batyr hasaplaýjylyk. batyrsyrabermek [ba:tyrsyra:vermek], işl. Batyrsyrap başlamak. batyrsyrama [ba:tyrsyrama], iş ady. Batyrsyramak ýagdaýy. batyrsyramak [ba:tyrsyramak], işl. Batyr bolan bolmak, batyrlyk satjak bolmak. Biderek batyrsyramak nämä gerek? batyrsyramaklyk [ba:tyrsyramaklyk], iş ady. Batyrsyramak ýagdaýy. batyrsyraşmak [ba:tyrsyraşmak], işl. Birnäçe bolup, batyr bolan bolmak, köpçülikleýin batyrlyk satmak. batyrsyraýyş [ba:tyrsyraýyş], iş ady. Batyrsyramak ýagdaýy. batyrtmak işl. 1. Başga birine suwa ýa-da suwuklyga sokdurmak. Ýüplügi gyzyl reňke batyrtmak. 2. Gark etdirmek. Gaýygy gark etdirmek. 3. Çümdürtmek, urdurtmak (tiken we ş.m.). 4. Uly zyýan çekdirtmek, bergidar etdirmek. Sen puly tygşytly harçlamasaň, kakaňy derrew batyrarsyň. 5. Degirtmek. Oňa barmagyny hem batyrtmaryn. batyrylmak işl. 1. Suwa ýa-da suwuklyga çümdürilmek, gark edilmek. 2. Uly zyýan çekdirilmek, bergidar edilmek. batyrynmak işl. 1. Azar bermek, ynjatmak, degmek, gaty-gaýrym zat diýmek. Olara hiç bir oglan batyrynyp bilmez. 2. Özüň üçin batyrmak. Şorsuwa çörek batyrynyp iýmek. batyryş iş ady. Batyrmak ýagdaýy. batyryşdyrmak işl. Batyryp çykmak, birnäçe gezek batyrmak, hemmesini batyrmak. batyryşmak işl. Batyrmaga kömekleşmek. batyş iş ady. Batmak ýagdaýy. bawar [ba:war], at, k.d. Ynam, ynanç, ynanyş. Bahyl baýda berim bolmaz, Merdiň sözün bawar kylmaz (Magtymguly). baý Gepleýän adamyň görýän zadyny, bolan ýa bolýan zady üýtgeşik hasaplap, oňa geňirgenýändigini, bolýan hereketiň adatdakydan öte üýtgeşikdigini bildirýän ümlük. Baý, onuň gomparan bolaýşyny, kimdirin öýdýärkä?! Çagalarymy ile goşjak bolup,baý, azap baryny görendirin-ä! \n\n\n BAÝ [ba:ý], I. syp. 1.Ykdysady taýdan gurply, barly. Baý daýhan birleşigi. 2. syp. Özünde gerekli, gymmatly, peýdaly zatlary jemleýän. Baý kitaphana. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Baý bolmak (baýamak) 1) gurplanmak. 2) maşgalada gyz çaga dünýä inmek. \n\n\n BAÝ [ba:ý], II. at. Mally-mülkli adam. baýabermek [baýa:vermek], işl. Baýap başlamak. baýak hal, k. d. Öňräk, arada, ol gün. Kyýamatdan bir söz diýdim baýakda, Garaw bardyr ýersiz urlan taýakda (Magtymguly). baýaky syp, k. d. Öňräkki, araky, ol günki. Aýdan-aý geçdi, günden-gün geçdi, baýaky ýedi aýlyk Nejep ýedi ýaşyna ýetdi (“Nejep oglan”). baýama [ba:ýama], iş ady.Baýamak ýagdaýy. baýamak [ba:ýamak] I, işl.1. Baý bolmak, gurplanmak. Şeýle bolansoň özleriniň halal zähmeti bilen baýamaga çalyşýan bakjaçylarymyzyň sany barha köpelýär (“Türkmenistan”). 2. göç.m. Gyz çagasy bolmak, dünýä inmek. Baýapsyňyz, ýaşy uzyn bolsun! \n\n\n BAÝAMAK [ba:ýamak] II, işl. Gutarmak, tükenmek. Kendirigimiziň urbasy baýapdyr. baýamaklyk [ba:ýamaklyk], iş ady. Baýamak ýagdaýy. baýamazlyk [ba:ýamazlyk] I, iş ady. Baý bolmazlyk, baýlaşmazlyk. \n\n\n BAÝAMAZLYK [ba:ýamazlyk] II, iş ady. Tükenmezlik, gutarmazlyk, baýap durmazlyk. baýar at. 1. taryh. Hojaýyn, aga. Gulmanyň dogan-garyndaşlary uly köçä çykyp, geljek baýaryň öňünde garaşyp durdular (A. Gowşudow). 2. Oglana dakylýan at. baýarlyk at. Hojaýynlyk, baýaryň ýagdaýy. baýarsyramak işl. Baýar bolan bolmak, hojaýynsyramak. baýatdyrmak [ba:ýatdyrmak], işl., ser. Baýatmak 1. baýatmak [ba:ýatmak] I, işl. 1. Baý etmek, gurply etmek. 2. göç.m. Derejesini artdyrmak, üstüni ýetirmek, baýlaşdyrmak. \n\n\n BAÝATMAK [ba:ýatmak] II, işl. Iň soňuna çenli tüketmek, tamamlamak, gutarmak. Uny baýatmak. baý-ba [baý-ba:], üml.,ser. Baý-bow. baý-baý [baý-baý], 1. Begenji, şatlygy aňladýan ümlük. Baý-baý, Göroglynyňky bolsa, üç-dört sanagyny diläbem alarys, onuň bilen biz köne dostdurys (“Görogly”). 2. Närazylygy, igenji, käýinji we ş.m. aňladýan ümlük. Baý-baý, gürleýäň-ow? baý-baýow [baý-baýo:w], Gümansyratmagy, ikirjiňlenmegi, geň galmagy we ş.m. aňladýan ümlük. Baý-baýow, senden gorkaýmaly! baý-bow [baý-bo:w], Geň galmagy, haýran galmagy aňladýan ümlük. Baý-bow, ol zor adam eken. baýdak at. 1. Bir döwlete, edara, harby bölüme we ş.m. degişli ýüzi nyşanly, ýazgyly, belli bir reňkdäki we ölçegdäki mata bölegi, tug. Türkmenistanyň Döwlet Baýdagy. 2. Adam ady. \n\t‣ Baýdagy galmak bagty getirmek. Onuň baýdagy galypdyr – uly işe çekipdirler. Baýdak ýaly syratly, uzyn boýly. Baýdak ýaly gelin. baýdakçy at. Baýdak göteriji. baýdakly syp. Baýdagy bar bolan. baý-garyp [ba:ý-ğary:p], at, taryh. Baý we garyp. Baý-garyp diýmän toýa geldi. baýguş [ba:ýğuş], at. 1. Köplenç, harabalykda ýaşaýan, tegelek gözli, çüňki egri guş, baýhatyn. Baýguşuň rysgaly agzynda (Atalar sözi). Baýguş gonmasa reýhana, Bilbil hiç gülünden dönmez (Magtymguly). 2. göç.m. Köplenç, aýal-gyzlar tarapyndan aýdylýan sögünç söz. Aý, haram baýguş, ýok bol şu ýerden! (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). \n\t‣ Baýguşdan gorkan serçe ýaly örän gaty gorkan, zähresi ýarylan görnüşde. Baýguş ýaly garasöýmez. baýguşhana [ba:ýğuşha:na], at. 1. Baýguşlaryň mesgeni, baýguşlaryň ýaşaýan ýeri. 2. göç.m. Haraba, harabalyk. Bu ýer baýguşhana bolupdyr. \n\t‣ Baýguşhana öwürmek abat jaýy, ymaraty ýykyp-ýumurmak, weýran etmek. baýhatyn [ba:ýha:tyn], at,ser. Baýguş. baýlaşdyrmak [ba:ýlaşdyrmak], işl. 1. Has baý etmek, mally-mülkli etmek, gurplandyrmak. 2. Bir zadyň ýeterlik derejede üstüni doldurmak, ýokarlandyrmak, ösdürmek, kämilleşdirmek. baýlaşdyrylmak [ba:ýlaşdyrylmak], işl. 1. Has baý edilmek, mally-mülkli edilmek, gurplan- dyrmak. 2. Bir zadyň ýeterlik derejede üsti doldurylmak, ýokarlandyrylmak, ösdürilmek. baýlaşma [ba:ýlaşma], iş ady. Baýlaşmak ýagdaýy. baýlaşmak [ba:ýlaşmak], işl.1. Baý bolmak, mally-mülkli bolmak, gurplanmak. 2. Belli bir derejede bir zadyň üsti ýetirilmek, ýokarlanmak, ösmek, kämilleşmek. baýlaşmaklyk [ba:ýlaşmaklyk], iş ady. Baýlaşmak ýagdaýy. baýlaşmazlyk [ba:ýlaşmazlyk], iş ady. Baý bolmazlyk, baýamazlyk. baýlyk [ba:ýlyk] I, at. 1. Gymmatly zatlar, hazyna, maýa. Pagta ummasyz baýlykdyr. Medeni baýlyk. 2. Örän uly hususy emläk, mal, mülk. \n\n\n BAÝLYK [ba:ýlyk] II, at. Araby goýnuň guýrugynyň ujundaky ösüntgi. baýnama iş ady. Baýnamak ýagdaýy. baýnamak işl. Gowy durmuşda, eşret içinde ýaşamak, gönenmek, lezzetli ýaşamak, erkana durmuş görmek, ýaýnamak. baýnamaklyk iş ady. Baýnamak ýagdaýy. baýnamazlyk iş ady. Baýnamakdan mahrum bolmak. baýnatmak işl. Gowy durmuşda ýaşatmak, lezzetli ýaşatmak. baýnatmazlyk iş ady. Gowy durmuşda ýaşatmazlyk. Ýandagy ýaýnatma, bahyly baýnatma (Nakyl). baýrak at. 1. Ýaryşda, işde üstün çykana berilýän sylag. Magtymguly adyndaky halkara baýragy. 2. Belli bir iş, ýaryş, oýun üçin sylag hökmünde berilýän pul ýa-da zat. \n\n\n BAÝRAK [ba:ýyra:k], syp. Az-kem baý. baýrakly syp. Baýrak bellenen, baýrak goýlan. Baýrakly at çapyşygy. Baýrakly göreş. baýraklyk syp. Baýrak üçin niýetlenen (pul ýa-da zat). baýram at. 1. Bir wakanyň şanyna geçirilýän dabaraly toý. 2. Adat, däp boýunça aýratyn bellenilýän dabaraly gün. Nowruz baýramy. Gurban baýramy. 3. Hijri ýylynyň kamary aý hasabyna görä, dokuzynjy aýyň türkmençe ady. Baýram aýy. 4. Adam ady. baýramçylyk at. Bir ajaýyp wakanyň hormatyna, şanyna, hatyrasyna toý edilýän pursat, toýçulyk. Adamzadyň gadymdan belläp gelýän baýramçylyklarynyň biri bolan bahar baýramy – Nowruz baýramynyň bellenilmegi Garaşsyz we Bitarap döwletimiziň taryhyna altyn harplar bilen ýazylar (“Türkmenistan”). Baýram han Türkmeniň doglan gününiň 500 ýyllyk toýuna bagyşlanyp Hindistanda- da, Türkmenistanda-da uly baýramçylyk çäreleri geçirildi. baýry syp. 1. Başdaş, ilkinji (aýal hakynda). Baýry aýal. 2. "Uly, ýaşuly, tejribeli" ýaly many aňladýan söz. Ýaňy-ýakynda bu ýerde baýry işçiler bilen ýaşlaryň duşuşygy boldy. 3. göç.m. Köne, könelişen. Burawlaýyşda has çuňdaky täze gatlaklara hüjüm edilip başlanmagy baýry nebit känlerine-de täze ömür berýär (“Türkmenistan”). 4. Adam ady. baýryndyrmak [ba:ýrynnyrmak], işl.,ser. Baýrynmak. Gazanan üstünligi ony birneme baýryndyrdy. baýrynmak [ba:ýrynmak], işl. Baýlyga, gazanylan üstünlige, şowuna düşen işe we ş.m. ulumsylyk bilen buýsanmak, arkalanmak. Baýrynmagyn baýlygyňa, bijin bardyr öňüňde (Nakyl). baýrynmaklyk [ba:ýrynmaklyk], iş ady. Baýrynmak ýagdaýy. baýrynyş [ba:ýrynyş], iş ady. Baýrynmak ýagdaýy. baýrynyşmak [ba:ýrynyşmak], işl. Bir topar bolup baýlyga, gazanylan üstünlige buýsanmak, arkalanyp ýörmek. Olar mallaryna baýrynyşyp, uly gürleýärler. baýsumak [ba:ýsumok], at. Baý bolan bolup ýören, öz ýanyndan özüni baý hasap edýän; bolgusyz baý. baý-süýthor [ba:ý-süýtho:r], at,taryh. Baýlar we süýthorlar topary. baýtal at. Urkaçy gylýal, ene ýaby. Baýtal ýapagyny çekermiş çöle, Eşek kürresini küle getirmiş (Magtymguly). baýtalça at. Ýaş baýtal. baýyr at. Dag etegindäki ýapgyt depeler, düzlüklerdäki belentli-pesli ýerler. Uzakdan baýyrlar görünýär. baýyrlaç syp. Baýyr pisintli, baýyr görnüşli, baýra meňzeş. Beýikli-pesli baýyrlaç depeler. baýyrlyk at. Baýyr bolup ýatan ýeri, baýryň köp ýeri. Obanyň bir tarapy giden beýikli-pesli baýyrlykdy. baýzy : baýzy ýüň toklulardan ilkinji gezek gyrkylyp alynýan ýüň. baz [ba:z] I, at, kön.s. Laçyn, elguş. Asly beg bolmaýan çyksa şikäre, Gargaýa guş salar, bazyn tanymaz (Şeýdaýy). Harazban eline düşse algyr baz, Ganatdan aýrylar, gadryn näbilsin (Magtymguly). \n\n\n BAZ [ba:z] II, Käbir sözleriň soňuna goşulyp, kesp-kär aňladýan at ýasalýar. Meselem: oýunbaz, masgarabaz. baza [ba:za], at. 1. Bir zady amala aşyrmak ýa-da işlemek üçin haýsydyr bir maddy gymmatlyklaryň, serişdeleriň, tehniki desgalaryň we ş.m. tutuş jemi. Maddy-tehniki baza. Maldarçylygyň iým bazasy. Ýeňil senagatyň çig mal bazasy. 2. Bir zadyň esasy, binýady. Temanyň teoretiki bazasy. 3. Haýsydyr bir zady saklamak, kimdir birini üpjün etmek ýa-da kimdir birine hyzmat etmek bilen meşgullanýan gurama, kärhana we olaryň ýerleşýän ýeri. Pagta bazasy. Gök önümler bazasy. Dynç alyş bazasy. Syýahatçylar bazasy. 4. Haýsydyr bir kesp-kärdäki adamlar toparynyň (işleýän wagty) daýanç punkty. Geologlar bazasy. Ekspedisiýa bazasy. bazar [ba:zar], at. 1. Haryt satylýan we satyn alynýan ýer. Bazara bar, bagtyňy syna (Nakyl). Bu ýerde dünýä belli bazaryň bolandygyny hem taryhy maglumatlar ähli aýdyňlygy bilen ykrar edýär (“Türkmenistan”). 2. gepl.d. Hepdäniň söwda edilýän belli bir güni. Geljek bazar at çapyşygy boljak. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Bazara çykarmak maly, harydy satmak üçin bazara eltmek. Bazara döndermek galmagala, dawa, gykylyga öwürmek. Bazara öwürmek, ser. Bazara döndermek. Bazara salmak maly, harydy satmak üçin bazara çykarmak. Bazar götermezlik bazar bahasyndan ýokary bolmaklyk. Bazar gurmak 1) söwda etmek, satmak, almak. 2) jedel, dawa, gykylyk- gopgun turuzmak. 3) birnäçe bolup bir ýere üýşmek. Bazar güni gepl.d.Ýekşenbe. Biz bazar güni Saglyk ýoluna gidýäris. Bazar gürrüňi esassyz, myş-myş habarlar, biderek gürrüňler. Ak bazar bazaryň göterýän nyrhyndan harytlaryň satylýan we satyn alynýan ýeri. bazarçy [ba:zarçy], at. Haryt almak ýa-da satmak üçin bazara gidýän ýa-da bazardan gelýän adam. Bazarçylar üçin birnäçe täze amatlyklar döretdik (“Türkmenistan”). bazarlama [ba:zarlama], iş ady. Bazarlamak ýagdaýy. bazarlamak [ba:zarlamak], işl. Bazara baryp, gerek-ýarak harytlaryňy alyp gaýtmak. Bular bazarlap, gerek-ýaraklaryny alyp boldular-da, ýene bärik ugramakçy boldular (“Türkmen halk ertekileri”). bazarlamaklyk [ba:zarlamaklyk], iş ady. Bazarlamak ýagdaýy. bazarlaýyş [ba:zarlaýyş], iş ady. Bazarlamak ýagdaýy. bazarly [ba:zarly], syp. 1. Bazary bar bolan. 2. Bazarda gowy geçýän, oňat alynýan, geçgel. Bazarly haryt. Bazarly mal. bazarlyk [ba:zarlyk], at. 1. Bazarda satmaga niýetlenen (haryt). Birneme bazarlyk gallamyz bar. 2. Bazara degişli, bazar bilen bagly. Biziň bazarlyk işimiz hem ýok däl. bazarlylyk [ba:zarlylyk], at. Bazarda hyrydary köplük, geçgellik. Ol öz goýunlarynyň bazarlylygyny artdyrmak üçin, olaryň tohumlaryny gowulandyrmak bilen meşgullandy. bazar-okaç [ba:zar-okoç], at, gepl.d. Bazar. Soňky döwürde bazar-okaja-da baraýamok-da. bazbent [ba:zvent], at, zergärç. Çagalaryň kürtekçesine, gursakçasyna dakylýan ýüzi gaşly, gyrasy zynjyr düwmeli, gyzyl çaýylan tegelek kümüş şaý. Bukjanyň içinden ýüzüne tylla çaýylyp ýasalan kümüş ýaý, bazbent we başga şular ýaly şelpeli çaga şaýlary çykdy (A. Gowşudow). bazlamak [bazylamak], işl.,ser. Bazyrdamak. bazlatmak [bazylatmak], işl.,ser. Bazyrdatmak \n\t‣ Bazladyp basmak 1) gyzgyn zady başga bir öl ýere seslendirip basmak. 2) bir zady biriniň ýüzüne ýüz görmän açyk aýtmak. Meniň näme kemçiligim bar bolsa, ýüzüme bazladyp bas-da dyn (N. Pomma). bazy [ba:zy], at, kön.s. Oýnamak, oýun etmek. Tilki kimin bazy berer her ýana (Magtymguly). bazygär [ba:zyğä:r], at, kön.s. Oýunçy, masgarabaz. Bu dünýä bazygärdir, Bazysyn çaldy gitdi (Magtymguly). Bazygär juwana meňzäp, Näz bile alardy meni (Zynhary). bazygärlik [ba:zyğä:rlik], at,kön.s. Oýunçylyk, masgarabazlyk. Pelek, gelip biziň gaşda, Bakyp, bazygärlik eýlär (Magtymguly). At oýnadyp, oba alyp gelensoň, Oýun gurap, bazygärlik gerekdir (Kätibi). bazyrdama iş ady. Bazyrdamak ýagdaýy. bazyrdamak işl. Bazyrdyly seslenmek, bazyrdyly ses çykmak, bazlamak. Öl odun bazyrdap ýanýar. bazyrdamaklyk iş ady. Bazyrdamak ýagdaýy. bazyrdatdyrmak işl.,ser. Bazyrdatmak. bazyrdatmak işl. Bazyrdyly seslendirmek, bazlatmak. Ýagyrnyňa bazyrdadyp ot basarlar (A. Nazarow). bazyrdaýyş iş ady. Bazyrdamak ýagdaýy. bazyrdy at. Öl odun ýananda ýa-da oduň, közüň, gyzan demriň we ş.m. üstüne suwuklyk guýlanda emele gelýän sesiň ady. bazzy-buzzy [bazzy-vuzzy]: bazzy-buzzy etmek ugurly-ugursyz, düşnükli-düşnüksiz, bazzyk- buzzuk geplemek. bazzyk-buzzuk [bazzyk-buzzuk], hal,ser. Bazzy-buzzy. Bazzyk-buzzuk sözläp, dilini hem oňly düşündirip bilmedi (“Edebiýat we sungat”). bazzyldamak [bazzyllamak], işl. Bazzy- buzzy geplemek, bazzyk-buzzuk sözlemek. bazzyldamaklyk [bazzyllamaklyk], iş ady. Bazzyldamak ýagdaýy. bazzyldaşmak [bazzyllaşmak], işl.1. Bazzy- buzzy gepleşmek, bazzyk-buzzuk sözleşmek. 2. Bazzyldyly seslenişmek. bazzyldatmak [bazzyllatmak], işl. Bazzyldyly seslendirmek. bazzyldy [bazzylly], at. Bazzy-buzzuly, bazzyk-buzzuk çykýan sesiň ady. be [be:] I, Türkmen milli elipbiýiniň "B" harpynyň ady. \n\n\n BE [be: / be] II, Geň galmagy, haýran galmagy, gynanmagy aňladýan ümlük. Be, bu nähili gürrüň boldy? beçe at,k.d. Çaga, oglan. bedasyl syp. 1. Asylsyz, pis, ýaman, erbet häsiýetli; gylyksyz. Ölinçäň bedasyl bile, Mähriban bolujy bolma (“Görogly”). Bedasyl beg gullugynda ýörinçäň, Asyl begiň saýasynda kül bolgul (Magtymguly). 2. göd. s. Birine käýelende aýdylýan gödek, käýinç söz. bedasyllyk at. 1. Asly ýamanlyk, erbet häsiýetlilik. Bedasyla beglik ýetse bir günde, Alar awun, salar guşun aňlamaz (Magtymguly). 2. Bedasyla has bolan gylyk-häsiýet. bede at. Mal iými üçin orlup guradylyp goýlan ot. Ýandagy bassaň, küde bolar, bedäni bassaň – pide (Nakyl). Mallar üçin bede eder ýaly ot ýatyrdy. bedeberrew [bedeverröw], syp., gepl.d. Betlik edýän, bet, garagol, ýakymsyz, berebekgeý. bedeberrewlik [bedeverröwlük], syp., gepl.d. Ýaramaz hereket. Garry atasy: "Demim sogrulýança bedeberrewlige ýol bermen" diýdi. bedelik syp. Bede taýýarlamak üçin niýetlenen (ot hakynda). Bedelik ýorunja. Bedelik ot ýatyryldy. beden at. Adamyň ýa-da haýwanyň göwresi, endamy, synasy. Adam köpräk hereket etse, onuň bedeni berkeýär. bedene at. Torgaýdan ulurak, boz reňk, saýraýan meýdan guşy. bedeneçi at. Bedene tutmak we saklamak bilen meşgullanýan adam. bedenterbiýe [bedenterviýe], at,sport. Adam bedeniniň berkleşmegi we ösmegi üçin maşklar, gimnastika arkaly amala aşyrylýan türgenleşik. bedenterbiýeçi [bedenterviýeçi], at, sport. Bedenterbiýe bilen meşgullanýan adam. Bedenter- biýeçiler geçiriljek ýaryşlara berk taýýarlyk görýärler. bedew [bedöw], at. At. Bedew jul içinde belli, göwher – kül içinde (Nakyl). Tanalar ol has bedewler, köne ýyrtyk jul biläni (Magtymguly). bedähet syp. I. Gaty gowy, juda oňat. Onuň atasyny hem bedähet tanaryn. \n\n\n BEDÄHET syp. II. "Ýaramaz, bolgusyz" manysynda käýinilip aýdylýan söz. bedre [bedire], at. Suw we suwuk zatlar we ş.m. üçin ulanylýan, demirden ýasalan gap. Bedre doly akşekerek üzümiň üstüne sowuk suw guýup iýmäge başlaýarlar (A. Gowşudow). bedrelemek [bedirelemek], işl.1. Bedre bilen almak; bedrä guýup almak. Hally nahar edýär, çaý-da gaýnadýar, Amansähet bedreläp suw getirýär (M. Seýidow). Bedreläp suw daşamak. 2. Bedre bilen ölçemek, bölmek. Biz bugdaýy bedreläp bölüşdik. bedroý [bediro:ý], syp. Mysalasy, ýüz keşbi betgelşik, betnyşan. bedroýluk [bediro:ýluk], at. Mysalasy, ýüz keşbi betgelşiklik, betnyşanlyk. beg [beğ], at. 1. taryh. Geçmişde käbir hökümdar, edermen, serkerde we ş.m. adamlara berlen dereje. Eý Saýat han, ataňyz sizni pylan bege geleşdirdi (“Saýatly – Hemra”). Özge begler Mirhaýdara höwesdir (Seýdi). 2. kön.s. Batyr, edermen, mert ýigit. Beglerim, häzir boluňlar, Daglar gümmür-gümmürlendi (“Görogly”). 3. Oglana dakylýan at. begenç [beğenç], at. 1. Begenilen mahaly döreýän şatlyk duýgusy. Begenjimden neneňsi öýe gelenimi hem bilmedim (R. Gelenow). 2. Oglana dakylýan at. begençli [beğenişli], syp. Begenç duýguly, şatlykly, guwançly. Yzyndan barýan adam bolsa demi gysyp, haşlap ugrandygyna garaman, begençli ylgaýardy (B. Seýtäkow). begençlilik [beğenişlilik], at. Begençli halda bolmaklyk. begendirmek [beğennirmek], işl. Biriniň begenmegine sebäp bolmak, birini şatlandyrmak. Bu duşuşyk ony begendirdi. begenilmek [beğenilmek], işl. Begenje eýe bolmak, begenç aralaşmak, begençli ýagdaýa düşülmek, göwnüň hoşal bolmak. Kiçijik hoş habara- da begenilýär. begenjeň [beğenjeň], syp. Sähelçe zada begenýän, ujypsyzja zat üçin göwni hoş bolýan, begenegen. begenjeňlik [beğenjeňlik], at. Sähelçe zada guwanaganlyk, begenegenlik. Onuň begenjeňlik gylygy bar. begeniş [beğeniş], iş ady. Begenmek ýagdaýy. begenişmek [beğenişmek], işl. Köpçülikleýin begenmek, bilelikde şatlanmak. Olar begenişip, iýip- içip, seleňe çykyp, bir oýa toplanyşyp, arkaýyn ýatanlar (“Türkmen halk ertekileri”). begenme [beğenme], iş ady. Begenmek ýagdaýy. begenmek [beğenmek], işl. Bir zatdan göwnüň hoş bolmak, şat bolmak. Adamzat bir-ä begenende söz tapmaz, bir-de gynananda (“Görogly”). begenmeklik [beğenmeklik], iş ady. Begenmek ýagdaýy. begeýik [beğeýik], at. Milli türkmen aýal geýimleriniň, köýneginiň, çabydyň we ş.m. ýeňi bilen ýanynyň birigýän ýerine, goltugynyň aşagyna tikilýän başga reňkdäki üçburç mata bölejigi. begeýikleme [beğeýikleme], iş ady. Begeýiklemek ýagdaýy. begeýiklemek [beğeýiklemek], işl. Begeýik urmak, oturtmak, begeýik tikmek. begeýiklemeklik [beğeýiklemeklik], iş ady. Begeýiklemek ýagdaýy. begeýikletdirmek [beğeýikletdirmek] işl. Başga birine begeýik oturtdyrmak, begeýik tikdirmek. begeýikletmek [beğeýikletmek], işl. Begeýik oturtdyrmak, begeýik tikdirmek. begeýikleýiş [beğeýikleýiş], iş ady. Begeýiklemek ýagdaýy. begeýiklik [beğeýiklik], syp. Begeýik üçin niýetlenen (bölek mata). Köýnege begeýiklik mata gerek. beg-han [beğ-ha:n], at, taryh. Begler we hanlar. begim [beğim], at,taryh. 1. Aýal-gyzlara hormat bilen ýüzlenileninde aýdylýan söz. Selime Soltan begim Baýram hanyň aýalydyr. 2. Ýaş oglana söýgi bildirilip aýdylýan söz. beglik [beğlik]‚ at, taryh. 1. Begiň derejesi, ýagdaýy. Kimse ile beglik eder, bir söý bilen ýola gider (Magtymguly). 2. göç.m. Oňat ýagdaý, oňat durmuş, erkinlik. Saglyk bolsa, beglik bolar (Atalar sözi). begres [beğres], at. 1. Düzüw ýüzi tüýjümegräk ýüň ýa-da ýarym ýüň mata, mawut. Ol adamyň başynda depesine gyzyl begres tutulan ak telpegi, egninde gara penjegi bardy (A. Gowşudow). 2. Şeýle matadan tikilen aýal dony. 3. göç.m. Al-ýaşyl, owadan, nepis görnüş. begreslik [beğreslik], syp. Begres üçin niýetlenen, begres tiker ýaly. Begreslik mata. begsiremek [beğsiremek], işl. Özüňi beg ýaly alyp barmak, hondanbärsi bolan bolmak. begsireşmek [beğsireşmek], işl. Bilelikde begsiremek (birden artyk adam hakynda). begzada [beğza:da], at,kön.s. Begiň ogly ýa-da agtygy. Hyzmat kylsaň, bolsun bir asylzada, Ata- babasyndan beýik begzada (Magtymguly). begzadalarça [beğza:dalarça], hal, kön. s. Begzada ýaly, begzada ýaraşykly, begzada mynasyp. begzadalyk [beğza:dalyk], at. Begzadanyň ýagdaýy, derejesi. behe Begenji, geňirgenmegi ýa-da göwnüýet- mezligi aňladýan ümlük. Behe, hanha, üç towşan. behi at, ser. Beýi. behişdi [behi:şdi], syp. O dünýäde jennete barmaly adam. Behişdi eýlär sen hüşür alany (Kemine). behişt [behi:şt], at,dini.1. Dini düşünjä görä, günä etmän ölen adamlaryň ruhunyň o dünýäde eşretli ýaşaýan ýeri, jennet, uçmah. Dowzah görüp bu narymy, Behişt bolupdyr şol zaman (Magtymguly). 2. göç.m. Tebigaty baý ýer, eşretli ýer, jennet ýaly ýer. Istemez men ol behişdi, Behişt mekanym bar meniň (Magtymguly). bejergi [bejerği] I, at. 1. Ýeri işläp taýýarlamaklyk, ekine, ekin meýdanyna edilýän garaşyk. Bejergisi ýeten ýer bol hasyl berýär. 2. Bejermek, düzmek üçin niýetlenip ýasalan. Bejergi gurallary. \n\n\n BEJERGI [bejerği] II, at. 1. Kürtä, çyrpa, köýnegiň ýakasyna we ş.m. salynýan keşde, gaýma, basma. 2. lukmanç. Keselden açylmak üçin özüňe lukmana seretdirmeklik. Maşgala lukmandan saglyk öýünde bejergi almak. bejerilmek işl. 1. Işlenip taýýarlanmak, bejergi işleri geçirilmek, ekine, ekin meýdanyna garaşyk edilmek. Göwne jaý bejerilensoň, bu ýyl üzümimiz hasylly boldy. 2. Düzedilmek, abatlanmak. Arabalar bejerildi. 3. Keselden halas edilmek, sagaldylmak, saglygy dikeldilmek. 4. Tertibe salynmak, tijelmek, timarlanylmak. Baýramçylygyň öň ýanynda otaglar bejerilip goýuldy. 5. Keşdelenmek, gaýmalanmak, keşdelenip nagyş salynmak. Ol örän sünnälenip bejerilen akgaýma tahýady (“Edebiýat we sungat”). bejerinmek işl. Özüň üçin bejermek. Çykjak gyz özüne gyzyl kürte bejerindi. bejeriş iş ady. Bejermek ýagdaýy. bejerişdirmek işl.1. Bejergi işlerini geçirişdirmek, bejerip çykmak. 2. Düzedişdirmek. Jaýlaryň ýetmez ýerlerini bejerişdirdiler. 3. Tertibe salyşdyrmak, timarlaşdyrmak. 4. Bejergi salyşdyrmak, nagyş, keşde çekip çykmak. bejerişmek işl.1. Birine bir zady bejermäge, bejergi işlerini geçirmäge kömekleşmek. Ýer bejerişmek. Ol Orazyň maşynyny bejerişdi. Aýgül doganyna kürte bejerişdi. 2. Birnäçe bolup bilelikde bejermek, köpçülikleýin bejermek. Kärendeçiler gowaça ekjek ýerlerini bejerişip ýördüler. 3. Hassany bejermäge kömek etmek. Men onuň aýagynyň ýarasyny bejerişdim. bejerme iş ady. Bejermek ýagdaýy. bejermek işl.1. Ýeri, ekin meýdanyny sürüp, suwaryp, ekişe taýýarlamak, bejergi işini geçirmek. Ýaş üzümi oňat ösdürmek üçin ony hem bejermeli, hem suwarmaly. 2. Döwük-ýenjigini, kemini-kössüni düzetmek. 3. Gözegçilik etmek, ideg etmek, idetmek. Oglanlykdan meni bakdyň, bejerdiň, Senden başga howandarym ýok meniň (“Şasenem – Garyp”). 4. Syrkawy keselinden halas etmek üçin lukmançylyk serişdelerini ulanmak, haýsydyr bir keseliň gutulmagy üçin onuň çäresini görmek; syrkawa seredip, keselden halas etmek, sagaltmak. 5. Tertibe salmak, ýygnaşdyrmak. Deslap haremhanany bejereýin (“Görogly”). 6. Keşde salmak, keşdelemek, nagyşlamak. Kürte bejermek. Jigim ýaka bejerýärdi.7. gepl.d. Gürrüňde bir zat barada ýerlikli, aýdaýmaly sözi aýtmak, oňarmak. Sen ony ýaňky jogabyň bilen bejerdiň, bolmasa ol gaty gidýär. bejertdirmek işl., ser. Bejertmek. Köýnegiň ýakasyny elde bejertdirdim. bejertmek işl. 1. Başga birine bejergi işini geçirtmek, ýeri, ekin meýdanyny ekişe taýýarlatmak. 2. Başga birine keşdeletmek, nagyşlatmak. Jigime köýnegimiň ýakasyny bejertdim. 3. Düzetdirmek, abatlatmak, bejertdirmek. 4. Gözegçilik etdirmek, ideg etdirmek, idetdirmek. 5. Syrkawy keselden halas etdirmek, sagaltdyrmak. Ony ýönekeý derman bilen bejertmek mümkin däl. 6. Tertibe saldyrtmak, timarlatmak. Gelen badyna gül ýaly edip jaýyny bejertdi (G. Gurbansähedow). 7. Ýasatmak, gurnatmak. Düýn ussa dalbar bejertdim. bejidräk [beji:dirä:k], syp., gepl.d. Tizräk, basymrak. Soňra ol adamsyna ýüzlendi: – Aýuw, atasy, eşidýärmiň? Goçmyradyň atasyny tap-da, derrew ugruna çykyň! Obaň ähli erkegini ýygnaň bejidräk! (Ý. Mämmediýew, Şapak). bejit [beji:t], hal, gepl.d. 1. Tiz, çalt, basym. Bejit çäresini tapyň. 2. Hökman, äşgär. Bejit bilgin sen biajal ölüpsen, Biakyl Görogly, nadan Görogly (“Görogly”). Gezek gelse Hatyjanyň üstünde, Bejit biliň, läş üstüne läş gider (Seýdi). bek hal, ser. Berk. Sen ony ýadyňda bek sakla. bekemek işl., ser. Berkemek. Gatnaşygymyz günbe-günden bekeýär. bekeşmek işl., ser. Berkişmek. Onuň özi bilen käri-de bekeşdi (“Edebiýat we sungat”). beketmek işl., ser. Berkitmek. Eýsem-de bolsa, dumly-duşdaky tarkyldy onuň etini beketdi (B. Kerbabaýew). bekewül [beköwül], at,kön.s. Toýuň baştutany, toýuň ýaşulusy, aksakgaly, kethudasy, beýemçisi. Bir ýüz tümen beriň bekewül başa, Dört iner, dört maýa ol pälwan kişä (Kätibi). bekleme iş ady. Beklemek ýagdaýy. beklemek işl.1. Gulplap, baglap, ýapyp goýmak. Derwezäni ýapyp, içinden mäkäm beklediler. 2. Öňüni böwetlemek, böwet basmak, baglamak. Dag opurylyp, onuň äpet daşlary, Biziň barýan ýolumyzy bekläp dur (M. Seýidow). 3. göç.m. Ýoluny, öňüni tutmak, gabat bolmak, germew bolmak. Bekledi duruberdi öňümi birden, Belent bulda başyn deňäp duran jaý (K.Gurbannepesow). 4. Töweregini baglamak, ýapmak, daşyna aýlaw etmek. Mellegiň daşyny beklediňmi?. \n\t‣Agzyny beklemek ser. Agyz. Ol agzyny üçürdikläp bekledi. beklemeklik iş ady. Beklemek ýagdaýy. beklenmek işl.1. Gulplanyp, baglanyp ýapylmak. Dükan beklendi. 2. Böwet basylmak, böwetlenmek. Ol öz gawunyna suw goýberilýän salmanyň beklenendigini bildi (N. Jumaýew). 3. Ýoly, öňi tutulmak, germew edilmek. Olar bir ýany beklenen, gatnawy kesilen giň köçä çykdylar (B. Kerbabaýew). 4. Töweregi ýapylmak, daşyna aýlaw edilmek. bekleşdirmek işl.1. Gulplaşdyryp, baglaş- dyryp, ýapyp çykmak. Söwdagärler dükanlarynyň agzyny bekleşdirdiler. 2. Böwetläp çykmak. Atyzlaryň sakalaryny bekleşdirmek. 3. Ýoluny, öňüni tutuşdyrmak, germew edip çykmak. 4. Töweregini ýapyp çykmak, daşyna aýlaw edişdirmek. Gawun ekilen oýtagyň töweregini bekleşdirdik. bekleşmek işl. 1. Beklemäge kömek etmek. Men oňa suwly ýaby bekleşdim.Men mellegiň daşyny sim bilen bekleşdim. 2. Biri bilen bilelikde beklemek. Ataly ogul suw tutup bolanlaryndan soň ýabyň gulagyny bekleşip durdular. bekletdirmek işl. 1. Gulplatdyryp, baglatdyryp ýapdyrmak. 2. Böwet basdyrmak, böwetletdirmek. Men kiçijik ýapjagazy bekletdirdim. 3. Ýoluny, öňüni tutdurtmak, germew etdirtmek. Bejerilýän köçäni bekletdirdi. 4. Töweregini ýapdyrtmak, daşyna aýlaw etdirtmek. bekletmek işl.1. Beklemek işini başga birine etdirmek. Ol maňa suwuň öňüni bekletdi.Ussalara howlynyň daşyny bekletdik. 2. Beklenmegine ýol bermek, rugsat etmek. Saňa gabşal bor diýip, mellegiň daşyny bekledenok diýýärler, mal-gara girmez ýaly, bekletseň kem bolman durmasyn. bekleýiş iş ady. Beklemek ýagdaýy. Onuň suwly ýaby bekleýşi göwnejaý bolupdyr. bekli syp. 1. Ýapyk, bagly, gulply, gulplanyp, baglanyp goýlan. Derwezäniň gapysy içinden bekli eken. 2. Böwet basylan, böwetlenen. 3. Ýoly, öňi tutulan, beklenen. 4. Töweregi germelen, tutulan. Bir görsem, daş-töweregim bekli (“Edebiýat we sungat”). beklik at,ser. Berklik 1. Beklik üçin haýat galdyrdy. bekre [bekire], at. Eti we işbili ýokary hilli, gymmat bahaly balyk. bela [bela:], at. 1. Başa düşen musallat, bela- beter, horluk, betbagtlyk. Bela iki barmak dilden geler (Nakyl) Galmagaldan bela geler, Ýagşy-ýaman bary biler (Magtymguly). 2. göç.m. Ýaramazlyk, erbetlik edýän, ýaramaz. Biz Alybeg diýen beladan dyndyk diýip ýördük (“Görogly”). Ýapynyň aňyrsynda bir topar bela bar eken (“Türkmen halk ertekileri”). 3. göd. s. Sögünç aňladýan söz. Bela edipdir, merez edipdir. \n\t‣Belanyň körügi bir işiň, hereketiň erbetlik taýdan sebäpkäri. Gör, belanyň körügi nirede eken. Belaň sapy (oky) hiç zat diýen many aňladýan gargyş söz. Bela ýaly hemme zatdan baş çykaryp bilýän, dogumly, işeňňir. bela-beter [bela:-veter], at.1. ser. Bela 1. Ähli bela-beter dep bolsun. 2. Köne-küşül, zir-zibil, hapa zatlar. Gapynyň öňündäki bela-beteri süpürişdirip aýyrdylar. bela-beterlik [bela:-veterlik], at. Elhençlik, erbetlik, betbagtlyk. belent syp. 1. Beýik. Belent daglaryň başynda, Bulut oýnar sil biläni (Magtymguly). 2. Ýokary, aşak däl, beýik ýer. Belentden pesdine akan bulaglar (Zelili). 3. Dabaraly, abraýly, mertebeli. Mertebäňiz belent bolsun! 4. Uly, çäksiz. Onuň kalby belent arzuwlardan doludy. 5. sazç. Inçe, ýokary (ses hakynda). Belent sesli aýdymçy. belentlik at. 1. Beýik ýer, beýik depe. Obanyň günorta tarapy belentlikdi. 2. Ýokary dereje, ýokarylyk. Adamlaryň ruhunyň belentligi. 3. Inçelik, ýokarylyk (ses hakynda). Bu aýdymçynyň sesi belentligi bilen tapawutlanýardy. belentli-pesli syp., ser. Beýikli-pesli. Belentli-pesli daglar. belent-pes at,ser. Beýik-pes. beleň 1) beleň almak meçew almak, göterilmek, möwç almak. Ýabylar biri-birlerinden beleň alyp, agyzzyryklaryny dişleri bilen mäkäm gysypdyrlar. 2) beleň bermek meçew bermek, götergilemek, mahabatlandyrmak, möwç aldyrmak. belertmek işl. Azda-kände anyklamak. \n\t‣Ugruny belertmek bir zadyň nähili edilýändigini az-kem anyklamak. Ugruny belertseň bolýar, işiň galanyny özümiz oňararys. belet syp. Birini, bir ýeri, bir zady gowy bilýän. Çöle belet garry awçy ýaýladaky çopanlary azyk hem beýleki derkar zatlar bilen üpjün edýärdi (B. Gurbanow). beletçilik at,ser. Beletlik. beletlik at. Birini ýa-da bir ýeri gowy bilmeklik, beletçilik. beletsiremek [belessiremek], işl. Belet bolan bolmak, hemme zady bilýän kişi bolan bolmak. belgi [belği], at. 1. Bir zady alamatlandyrýan nyşan, bellik. Ýol hereketiniň belgileri. 2. gepl. d.,ser. Baha 2. Diňe bäşlik belgi ýaraşýar oňa (K. Gurbannepesow). 3. dil b. Dyngy alamatlary. Dyngy belgisi. belgilemek [belğilemek], işl. Bir zada belgi, nyşan, alamat goýmak, bellik etmek. Ilki başda müsürliler her sözi aýratyn belgiler, suratlar bilen belgiläpdirler. belgilenmek [belğilenmek], işl. Bir zada belgi goýulmak, bellik edilmek. belgileşmek [belğileşmek], işl. Bir zada belgi, nyşan, alamat goýuşmak. belgiletmek [belğiletmek], işl. Bir zada belgi, nyşan goýdurmak, bellik etdirmek. belgili [belğili], syp. Belgi goýlan, bellik edilen, belgisi bolan. belgiýalylar [be:lğiýalylar], at. Belgiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. beliň : beliň bermek birini bizar etmek, irizmek, halys etmek. belke at. Hamyr bölekleri ýuka ýaýylansoň, zuwalalar ýasy-ýasy kesilip, gaýnap duran suwa ýeke- ýekeden atylyp bişirilýän nahar. belkelik syp. Belke üçin niýetlenen, belke eder ýaly, belke üçin taýýarlanan. Belkelik hamyr. Belkelik un. belkem köm. s.,ser. Belki. Ol, belkem, maňa minnetdar bolsa-da bolar. belki köm. s. Bolaýmagy mümkin, ähtimal. Biri- birini çapmak ermes ärlikden, Bu iş şeýtanydyr, belki, körlükden (Magtymguly). bellemek işl.1. Bir zadyň ýüzüne bellik etmek. 2. Bir zadyň wagtyny, ornuny we ş.m. takyklamak, kesgitlemek. Toýuň sähedini hem bellediler (B. Gulow). 3. Birini bir işe, wezipä goýmak. 4. Bir üstünligi, dabaraly wakany ýatlap geçmek. Onuň doglan gününi belledik. 5. Nygtap görkezmek. Onuň gowy işgärdigini aýratyn bellemek gerek. 6. Bar bileni- biteni biri ýa-da bir zat bolmak; ýakyndan tanamak, öwrenişmek. Çaga halys ejesini belläýipdir.7. gepl.d. Ýat tutmak, ýat beklemek. bellemezlik iş ady. Bellemek işini, gymyldy- hereketini etmezlik, ýerine ýetirmezlik. Ýaşulularyň köp gürrüňini bellemändirin. bellemşa [bellemşa:], syp. Ile belli, bellentgi, özüniň erbet hüý-häsiýeti bilen ýakasyny tanadan. bellenmek işl.1. Bir zadyň ýüzüne bellik edilmek. Okuwçynyň ýazan düzmesinde goýberen ýalňyşlary depderiň ýüzünde ýörite bellendi. 2. Bir zadyň wagty, orny we ş.m. takyklanmak, kesgitlenmek. Ikinji duşuşyk bellenen wagtynda bolup geçdi (B. Seýtäkow). 3. Wezipä, işe goýulmak. 4. Bir üstünlikli, dabaraly waka ýatlanyp geçilmek. Alymyň ýetmiş ýaşy bellendi. 5. Özüni ýaramazlykda tanatmak, ile belli bolmak. Aş görende,özüň atma tullanyp, Gerçe aç hem bolsaň, halka bellenip (Magtymguly). 6. Üns berilmek, nygtalyp geçilmek. Şu ýerde bellenip geçilmeli, esasan, iki sany mesele bar. bellentgi syp. Ýaramaz gylygy bilen özüni ile tanadan, bellemşa. Bu burunlak adamyň hemmesine mälim bolan bellentgi adam ekenligini Gurt azajyk soň bildi (A. Gowşudow). belleşdirmek işl. Bir ýan ujundan belläp çykmak, birnäçe zady bellemek. Ol ýan depderçesine birnäçe zatlary belleşdirdi. belleşik at. Öňünden edilen gepleşik, ylalaşyk, wadalaşma, dilleşik. Ol onuň bilen şu ýere belleşik edipdir. belleşikli syp. Öňünden gepleşikli, ylalaşykly, wadalaşykly, dilleşikli. Ozaldan belleşikli bolansoň, köp garaşdyrman çykdy. belleşmek işl.1.Bellemäge kömekleşmek. Oňa sözlemiň eýe bilen habaryny belleşdim. 2. Bilelikde bellemek. Tehnikler ýoluň geçjek ugruny belleşip ýördüler. 3. Biri bilen duşuşmaly ýeri, wagty bilelikde belläp goýmak. Ol atyny baglap, belleşen ýerine bardy. belletdirmek işl., ser. Belletmek. belletmek işl. Bellemek işini başga birine etdirmek. Işe çykan günüňi belletmek. belli syp. 1. Mälim, hemmelere äşgär, aýan. Onuň myhmanlarynyň arasyna seretmeginiň sebäbi derrew belli boldy (N. Saryhanow). 2. Il arasynda ady ýaýran, görnükli, tanalýan, tanymal. Mertden dogan ady belli, Görogly (“Görogly”). 3. Takyk, anyk, kesgitli. Ol azajyk oýlanandan soň belli bir karara geldi. 4. Anyk. Ýigidiň bolmasa ýaragy, aty, Şony belli biliň, ýokdur gaýraty (Magtymguly). \n\t‣ Belli bahasy ýok 1) belli bir kesgitli nyrhy ýok. 2) örän oňat, gowy (gerekli zatlar hakynda). Bir köneje ulagym bar welin, belli bahasy ýok, nirä gidesiň gelse, gidip bilýäň. Belli güni däbe görä bellenen wagtda aýat-töwwir edilýän gün. Aradan çykaly bäri eýýäm üçi, ýedisi, kyrky ýaly belli günleri geçip gidipdir. Bellisini etmek kesgitli, gutarnykly netijä gelmek; ýa eýläk, ýa beýläk etmek, bir ýaňalyk etmek. Seniň bilen bellisini etsem gerek. belli-belli [belli-velli], syp. Aýry-aýry, aýratyn, käbir. Emma welin belli-belli wagtlarda Mähride bir tutuklyk we tukatlyk peýda bolardy (A. Gowşudow). belli-beter [belli-veter], hal. Aýratyn hem, has, has-da, has beteri, ylaýta-da. Gadyrly agam, siziň dostlarça, doganlarça hoşamaý sözüňiz meni belli- beter-de gozgalaňa saldy (B. Kerbabaýew). bellik at. 1. ser. Belgi. Şol beýik gerşiň üstünde biziň araçäk belligimiz bar. 2. Ýazylan ýa-da aýdylan bir zat baradaky gysgaça pikiriň beýany. Dogry bellik. Tankydy bellik. 3. Ýazgynyň aşagynda berilýän goşmaça düşündiriş. belliklemek işl., ser. Belgilemek. belliklenmek işl., ser. Belgilenmek. bellikletmek işl., ser. Belgiletmek. bellikli syp.,ser. Belgili. Ine, bu bellikli bije meniňki. belli-külli [belli-küllü], hal. Düýpgöter, gutarnykly, bütinleý. belorus [beloru:s], at,ser. Beloruslar. beloruslar [beloru:slor], at. Belarusyň esasy ilatyny düzýän halk. bende [benne], at. 1. Taňrynyň guly, adam, ynsan. Bendäm bendäme sebäp (Nakyl). Hazynaňdan bergil meniň ryskymy, Bendäňi bendäňe mätäç eýleme (Magtymguly). 2. Garyp, pukara, ejiz, kömege mätäç adam. Bende sen, bet işe batyrlyk etme!(Magtymguly). \n\t‣Bendäň çagasy görgülijik (ýuwaşrak, özboluşlyrak, erksizräk adam hakynda nebsagyryjylyk bilen aýdylýan aňlatma). Bendäň çagasy ederini bilenok. bendelik [bennelik], at. Bende bolmaklyk ýagdaýy. Bendelik has olmaz reňgiň solmasa, Özi ölmezinden owal ölmese (Kemine). bender [benner], at. Deňiz, derýa ýakasyndaky gämi duralgasy, port. bendi [benni / benni:], syp., at, kön. s. 1. Azatlykdan mahrum edilen adam, goly bagly ýesir. Şa ony zyndanda bendi edýär (Magrupy). 2. göç.m. Bütinleý berlen, bagly, ýesir. Periler oýnaýan ajap çaglarda, Gül, Bilbil bendidir erem baglarda (Magtymguly). Onuň edil bilbiliňki ýaly aýnyja dury labzy, mylaýym sesi ähli adamy bendi etdi (T. Gurbanow). bendilik [benni:lik], at, kön. s. Azatlykdan mahrum halda bolmaklyk, erkin dällik, ýesirlik. Çorularyň arzuwy bendilikden azat bolmakdy (“Görogly”). bendiwan [benniwa:n / bennuwa:n], syp. 1. Bent edilen, bagly, daňlan. 2. göç.m. Bir iş bilen meşgul bolup oturan, işi köp, eli boş däl. Işe bendiwan bolup oturmak.3. göç.m. Gul, ýesir. bendiwanlyk [benniwa:nlyk / bennuwa:nlyk], at, kön. s. Bendiwan halda bolmaklyk. bent I, at. 1. Derýalarda, kenarlarda suwuň derejesini ýokary galdyrmak we bölüşdirmek üçin gurulýan desga. 2. şahyr. Bagly, daňylgy, daňlan. Bent bolan zynjyrly gollar açylýar, Bilbiller saýraşyp, güller açylýar (A. Kekilow). \n\t‣ Bent almazlyk saklanmazlyk, saklanyp galmazlyk. Haýsy işiň gyrasyndan barsa, iş öňünde bent alanok (H. Derýaýew). Bendi ýazmak agzyna jaň dakylan ýaly bolmak. \n\n\n BENT II, at, edeb. Goşguda belli-belli setirleriň, köplenç, gutarnykly pikir aňladyp gelýän toplumy. bentleme iş ady. Bentlemek ýagdaýy. bentlemek işl.1. Bent gurmak; böwet etmek, bent etmek. 2. Baglamak, daňmak, beklemek. 3. Garaşly etmek, elgarama etmek, boýun etmek. Şatyr beg ony ýüpsüz daňypdy, kiltsiz bentläpdi (G. Kulyýew). bentlemeklik iş ady. Bentlemek ýagdaýy. bentlemezlik işl. Bentläp baglamazlyk. bentlenmek işl.1. Bent gurulmak. Bentlenen jarlar. 2. Baglanmak, daňylmak, beklenmek. bentletmek işl.1. Bentlemek işini başga birine etdirmek. 2. Baglatmak, daňdyrtmak, bekletmek. bentleýiş iş ady. Bentlemek ýagdaýy. bentli syp. 1. Bent gurlan. 2. Bagly, bekli, ýapyk. benzin [benzi:n / binzi:n], at. Nebiti gaýtadan işlemek netijesinde alynýan reňksiz suwuk ýangyç. beň at,gepl. d., ser. Meň. beňkeş syp., ser. Meňkeş. berbaşagaý [bervaşağaý], hal.Örän başagaý, gaty başagaý. Berbaşagaý bolmak. Berbaşagaý etmek. berbaşagaýlyk [bervaşağaýlyk], at.Örän başagaýlyk, gaty başagaýlyk, başagaý, aljyraňňy ýagdaýda bolmaklyk. Bu berbaşagaýlyk nämäniň alamaty? berbat [berva:t], syp.,hal.1. Derbi-dagyn, ber- bibat, weýran, harap. Adam neslimi sen ýa-ki perizat, Aklymy eýlediň her demde berbat (“Görogly”). 2. Berbat sözünden soň etmek kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: berbat etmek derbi-dagyn etmek, ýykan-ýumran etmek, ýumurmak. Duşmanlar obany berbat edip gidipdir. berbatçylyk [berva:tçylyk], at,ser. Berbatlyk. berbatlama [berva:tlama], iş ady. Berbatlamak ýagdaýy. berbatlamak [berva:tlamak], işl. Berbat etmek, weýran etmek, haraplamak. berbatlanmak [berva:tlanmak], işl. Berbat bolmak, weýran bolmak, haraplanmak. berbatlaşdyrmak [berva:tlaşdyrmak], işl. Berbat edişdirmek, weýran edişdirmek, sandan çykaryşdyrmak, harap edişdirmek. berbatlaşmak [berva:tlaşmak], işl. Berbat bolmak, berbatlanmak. berbatlatdyrmak [berva:tlatdyrmak], işl. Berbat etdirtmek, weýran etdirtmek. berbatlatmak [berva:tlatmak], işl. Berbat etdirmek, weýran etdirmek, haraplatmak. berbatlaýyş [berva:tlaýyş], iş ady. Berbatlamak ýagdaýy. berbatlyk [berva:tlyk], at. Derbi-dagynlyk, sandan çykanlyk, weýranlyk, berbatçylyk, haraplyk. ber-bibat [ber-bi:va:t], hal. Bütinleý weýran, harap bolan. ber-bibatçylyk [ber-bi:va:tçylyk], at,ser. Ber-bibatlyk. ber-bibatlyk [ber-bi:va:tlyk], at. Derbi- dagynlyk, weýrançylyk, haraplyk. berç at, lukmanç. Kesel zerarly bedende galan düwün, gaty. \n\t‣Berç bolmak 1) düwün bolup gatap galmak. Keljäniň ady onuň ýüreginde bir tike berç bolup galdy (A. Gowşudow). 2) halys irmek, bizar bolmak. Ol şu kärden halys berç boldy. berçikme iş ady. Berçikmek ýagdaýy. berçikmek işl. Irmek, bizar bolmak, mädäňe degmek. Ol ýumurtgadan berçigipdir. berçikmeklik iş ady. Berçikmek ýagdaýy. berçin at. Ýençgilenip iki metal bölegini biri- birine gaýym sepleýän çüý şekilli demir bölejigi, sim we ş.m. berçinleme iş ady. Berçinlemek ýagdaýy. berçinlemek işl.1. Çüýüň epenekden çykyp duran ujuny ýençgiläp, berçin edip berkitmek. 2. göç.m. Berkidilmek, gaýymlanmak. berçinlemeklik iş ady. Berçinlemek ýagdaýy. berçinlemezlik iş ady. Berçinlemek işini etmezlik. berçinlenmek işl. Berçin bilen berkidilmek. berçinleşdirmek işl. Berçin bilen berkidip çykmak. berçinleşmek işl.1. Berçinlemäge kömekleşmek. 2. Biri bilen ýa-da birnäçe bolup bilelikde berçinlemek. berçinletdirmek işl., ser. Berçinletmek. berçinletmek işl. Berçin bilen berkitdirmek, berçinlemek işini başga birine etdirmek. berçinleýiş iş ady. Berçinlemek ýagdaýy. berdaşlanmak [berda:şlanmak], işl. Sagdynlaşyp başlamak, gujurlanmak, bekişmek, berdaşly bolmak. Işçileriň gollary zähmet bilen berdaşlanypdyr. berdaşly [berda:şly], syp. Sagdyn, gujurly, çydamly; berk. Onuň berdaşly bedeninde, ýanyp duran gara gözlerinde gujurlylyk duýulýardy (B. Pürliýew). berdaşlylyk [berda:şlylyk], at. Sagdynlyk, gujurlylyk, çydamlylyk; berklik. berdeňke at. Bir ok atýan tüpeň (munuň ady ony döreden amerikaly H. Berdanyň adyndan galypdyr). berdirmek işl. Bermek işini başga birine etdirmek; bermäge mejbur etmek, berer ýaly etmek; bermäge mümkinçilik bermek. Men onuň bergisini berdirerin. berdirtmek işl., ser. Berdirmek. berebekgeý [berevekgeý], syp., at, gepl.d. Halys gep düşündirip bolmaýan, gepe düşmez garagol. Adam bu berebekgeý dile düşmeze gep düşündirjek bolýar...– diýip, Seýitmyrat beg oňa herreldi (A. Gowşudow). Berebekgeý çaga. berekella [berekella:], üml. Biriniň iş başarnygyny, bitiren gowy işini taryplap, minnetdarlyk bildirmek üçin aýdylýan söz. berekellaçy [berekellaçy], Agyr işlerde, esasan, gazy-haşar işlerinde işleýän adamlara ruhy goldaw bermek, agyr işden biraz ünsüni sowmak, gyzygyp işlemegini gazanmak üçin ýörite hakyna tutulan bimisil dilewar, wäşi, halk döredijiligini aşa gowy bilýän adam. Berekellaçy işläp duranlaryň ählisi eşider ýaly, gerek ýerinde aýdym, dessan aýdypdyr, saz çalypdyr, netijede iş öndürijilikli bolupdyr. Meniň kakam welin adyna mynasyp bolupdyr, hakyky berekellaçy bolupdyr. Haşar döwri dünýäň puluny töläp, ony berekellaçy tutupdyrlar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). bereket at. 1. Bol önüm, köp hasyl. Bu desga geljek nesillerimiz üçin suw bolçulygyny döredip, ene topragymyzyň bereketini has-da artdyrar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Herekete – bereket (Nakyl). 2. göç.m. Güýç, hümmet, ýokum. Naharyň bereketi. 3. Balkan welaýatynda bir etrap, şäher. \n\t‣Bereket bersin! nahar-şam iýlenden soň aýdylýan, iýmäge-içmäge bir zat hödür edilende jogap, gaýtargy ýerine ulanylýan ýagşy dileg. Bereket kesegi daýhanyň öndüren dänesiniň bereketli bolmagy niýet edilip, harmanyň çür depesinde goýulýan arassa, gury kesek. Bereket tapmak baý bolmak, bol-elin durmuşda ýaşamak. bereketli syp. Bereketi bar, bereketi bolan; hummetli; paýlasaň köpe ýetýän. Ejemiň bişiren nahary bereketli eken. bereketlilik at. Bereketi barlyk, bereketi köplük, bereketli bolmaklyk. bereketsiz [berekessiz], syp. Bereketi ýok, bereketli däl, bereketi bolmadyk; hümmetsiz. bereketsizlik [berekessizlik], at. Bereketi ýokluk, bereketi azlyk, bereketli dällik, bereketsiz bolmaklyk. beres syp.1. Hödürlenen zatdan çekeräk durýan, ölüp-öçüp barmaýan, dok, dokmäde. 2. Adamlardan özüni daşrakda saklaýan, doýgun, dok. bergi [berği], at. 1. Karz alnyp, gaýtarylyp berilmeli pul ýa-da zat. ,,Bergiň müňe ýetse, ýumurtga börek iý” (Nakyl). 2. Borç. bergi-borç [berği-vo:rç], at, ser. Bergi. Günde bir gussam bar bergi-borç bilen (Kemine). bergidar [berğida:r], syp.,ser. Bergili. Şu ýyla çenli etrabyň bergidar bolan ýyly ýokdur, bu ýylam bolmaz (“Edebiýat we sungat”). bergidarlyk [berğida:rlyk], at,ser. Bergililik. bergili [berğili], syp. 1. Karz pul ýa-da nesýe zat alan, bergidar. 2. Borçly. Biziň hemmämiz Watanyň öňünde bergilidiris. bergililik [berğililik], at. Bergili bolmaklyk, bergidarlyk; borçlulyk. berhak at,kön.s. Hak, dogry, çyn, hakyky. Ahwalym berhakdyr ýetdik myrada (Mollanepes). berhem : berhem bolmak (tapmak) şikes ýetmek, zyýan çekmek, bozulmak, ýok bolmak, dagamak. Berhem bolup, mülki-esbap, Bar hanymandan aýryldyk (Seýdi). Aýby ýok, inim, süňňüň berhem tapman, sag-aman gelen ýeriň bolýar (B. Kerbabaýew). berhiz [berhi:z], at. Iýip-içmek bilen baglanyşykly saklanýan belli bir düzgün. \n\t‣ Berhiz tutmak (saklamak) jan saglygyň talap edýän iýmitini iýmek, berhiz saklama düzgüni boýunça iýip-içmek. berhizli [berhi:zli], syp. Berhiz tutýan, berhiz saklaýan. berhizlilik [berhi:zlilik], at. Berhiz tutmaklyk, berhiz saklamaklyk. Berhizlilik adamy belli bir derejede horlaýar. beri köm. s. Öňünden gelýän sözi nygtamagy aňladýan kömekçi söz. Ylgap, başlyga beri aýtsaň bolmaýarmy? (“Edebiýat we sungat”). beri-beri [beri-veri], at. lukmanç. Iýmitde ýokumly maddalaryň ýetmezçilik etmegi sebäpli döreýän kesel. berilmek işl. 1. Alan zadyň yzyna gaýtarylmak; başga birine paýlanylmak. Bergi wagtynda berilse ýagşy. 2. Bir zat geçirilmek, gowşurylmak. Günortanyna işçilere gyzgyn nahar berilýär (“Edebiýat we sungat”). 3. Satylmak, goýberilmek. Dükanda alma berilýär. 4. Birine ýa-da bir zada yrylmak. Gürrüňdeşiň sözüne berilmek. \n\t‣Berildigi bolsun! köp ýaşasyn, uzak ömür sürsün, ömri uzak bolsun, ölmesin (çaga bolanda aýdylýan alkyş sözi). berim at. 1. Bermek üçin özüňden çykarylýan zat, çykym. Alym alyma ýaraşmaz, berim – bege (Nakyl). Halaýykda görelde ýok, görüm ýok, Baýlarynda sahawat ýok, berim ýok (Magtymguly). 2. Para, peşgeş. Berim gökden ýol ýasar (Nakyl). berimsek syp. Berim bermegi halaýan. berimseklik at. Berim bermegi halamaklyk. berimsiz syp. 1. Zat bermegi halamaýan, çykymsyz, husyt, syrnyh, gysyk, gysganç, sahy däl. Berimsiz baýlara barandan, keremli daglara bar (Atalar sözi). Berimsiz beglerden, bahyl baýlardan Çöle çyksaň, erkek çopan ýagşydyr (Magtymguly). 2. Deneşdirilýän zadyndan peslemeýän, pesde durmaýan, pes däl. \n\t‣Çyna berimsiz ser. Çyn. berimsizlik at. Berim bermegi halamazlyk, husytlyk, gysyklyk, gysgançlyk. berin [beri:n], köm. s., ser. Beri. Indi berin bes etsene (“Edebiýat we sungat”). beriş iş ady. Bermek ýagdaýy. berişdirmek işl.1. Birnäçe adama paýlap çykmak, bölüşdirip bermek, berip çykmak. 2. Buýruk, tabşyryk we ş.m. berip çykmak. Ol degişli buýruklar berişdirdi. berişmek işl.1. Bermäge kömekleşmek. Maňa sygyrlara ot berişsene. 2. Birnäçe bolup bilelikde bermek. Alan zatlaryňy yzyna berişip durmak. 2. Biri- biriňe bermek. Biri-biriňe sowgat berişmek. berjaý [berja:ý]: berjaý etmek ýerbe-ýer etmek, ýerine ýetirmek, amala aşyrmak. \n\t‣Berjaý görünmek doly, anyk, ýerbe-ýer görünmek. Palda Garybyň maksady berjaý göründi (“Şasenem – Garyp”). berk [berik] I, syp.,hal. 1. Pugta, mäkäm, üzülmeýän, zaýalanmaýan. Berk gulp. Berk ýüp.2. Tutanýerli, gaýduwsyz. Ol öz sözünde berk durdy. 3. Sagdyn, sagat, güýçli. Berk bedenli ýaşlar. 4. Doly suratda, ykjam, gowy, pugta, ynamly. Bedenterbiýeçiler geçiriljek ýaryşlara berk taýýarlyk görýärler. 5. Ýeterlik derejede, pugta. Garagolluk eden okuwçylara berk käýinç berildi. Berk temmi. 6. göç.m. Gorag, gala, pena. Daşymyzyň polat berki ýaşlardyr. \n\n\n BERK [berik] II, at, şahyr. Ýaprak. Hazan urup bergin döken, Gül degresin alar tiken (Talyby). Gül berkleri ornundan aýrylyp pytraşyp, ýere gaçyp soldy (“Myraly hem Soltansöýün”). berkarar [berkara:r], syp. Dowamly, durnukly, hemişelik; bir bolşundan üýtgemeýän. Berkarar döwlet islärin (Magtymguly). \n\t‣ Berkarar etmek düýbüni berkden tutmak, berkitmek, mäkämleşdirmek. berkararlyk [berkara:rlyk], at. Durnuklylyk, berklik, mydamalyk. berkeme iş ady. Berkemek ýagdaýy. berkemek işl. 1. Gatamak, bekemek. 2. Pugtalanmak, berk bolmak, durnukly bolmak. berkemeklik iş ady. Berkemek ýagdaýy. berkeýiş iş ady. Berkemek ýagdaýy. berkidilmek işl. 1. Kakylyp, daňlyp, suwalyp ýa-da başga hili tär bilen gaýymlanmak, pugtalanmak. Diwaryň ýüzüne berkidilen haly otaga görk berýärdi. 2. Güýçlendirmek, kuwwatlandyrylmak, güýji artdyrylmak. Goşun bölümleri berkidildi. 3. Biriniň ygtyýaryna, garamagyna berilmek, birine tabşyrylmak. Talyplar özlerine berkidilen ýerden oňat hasyl aldylar. berkidiş iş ady. Berkitmek ýagdaýy. berkidişdirmek işl. 1. Kakyşdyryp, daňyş- dyryp, suwaşdyryp ýa-da başga hili tär bilen pugtalap, gaýymlap çykmak. 2. Bir maksat bilen birini ýa-da birnäçe adamy beýlekilere tabyn edip, berkidip çykmak. berkişmek işl. 1. Kem-kemden berkemek, has gaty berkemek, pugtalanmak. Tamyň suwagy berki- şipdir. 2. Güýçlenmek, kuwwatlanmak, güýji artmak, ysnyşmak. Hyzmatdaşlygymyz has berkişýär. berkitdirmek işl, 1. Çüýledip, kakdyryp, tikdirip pugtalatmak; daňdyryp mäkämletdirmek. Tagtalary berkitdirmek. 2. Güýçlendirmek, kuwwat- landyrmak, güýjüni artdyrmak. Hojalygy mundan beýläk-de berkitdirmek gerek. 3. Biriniň ygtyýaryna, garamagyna berdirmek, birine tabşyrtmak. Yza galanlary öňde barýanlara berkitdirmek. berkitme I, iş ady. Berkitmek ýagdaýy. \n\n\n BERKITME II, at. 1. Öňüni almak, tutmak, gabamak üçin gurlan desga, böwet, bent. Güýçli sil gum berkitmelerini özi bilen alyp gitdi.2. Goranmak üçin gurlan desga, goranmak serişdesi. berkitmek işl.1. Kakyp, daňyp, suwap ýa-da başga bir tär bilen pugtalamak. Gaýygy kenardaky toraňňa berkitdiler (N. Jumaýew). 2. Güýçlendirmek, kuwwatlandyrmak, güýjüni artdyrmak. 3. Gözegçilik etmek, ekin ekmek we ş.m. üçin biriniň ygtyýaryna bermek, biriniň garamagyna tabşyrmak. Kärendeçileriň her birine 5 gektar meýdany berkitdiler. berkitmeklik iş ady. Berkitmek ýagdaýy. berklemek işl. 1. Berk edip goýmak, pugta mäkämlemek, gaýymlamak. Serpik bagyny daň, üzük bagyny berkle (A.Gowşudow). 2. göç.m. Biriniň hiç zat aýtmazlygyny, agzyna berk bolmagyny tabşyrmak. berklenmek işl. 1. Berk edilip goýulmak, mäkämlenmek. Jaýyň gapylary berklendi. 2. Biriniň bir zady başga birine habar bermezligi, aýtmazlygy tabşyrylmak. berkleşdirmek işl. 1. Birtopar zady berkläp çykmak. 2. Kuwwatyny, güýjüni kem-kemden berkitmek, pugtalandyrmak. Çaganyň bedenini berkleşdirmek gerek. berkleşmek işl. 1. Has berk bolmak, pugtalanmak. Olaryň arasyndaky dostluk barha berkleşýär. 2. Kuwwaty, güýji has-da artmak, gurplanmak. berkletdirmek işl. Berklemek işini başga birine etdirmek. berkletmek işl. Berk etdirip goýdurmak, pugta mäkämletmek, baglatmak. Ol howlynyň derwezesini berkletdi. berklik at. 1. Pugtalyk, mäkämlik, beklik. Piliň sapynyň berkligini barlady. 2. Güýç-kuwwaty artmaklyk, synmazlyk. Maşgalanyň berkligi ilkinji nobatda agzybirlige baglydyr. 3. Sagdynlyk, sagatlyk, güýç-gurbatlylyk. Bu adamyň berkligi, çydamlylygy görnüp durdy. bermek işl. 1. Birine bir zat geçirmek, gowşurmak. Berenden al, urandan gaç (Atalar sözi). 2. Alan zadyňy yzyna gaýtarmak. Bergiňi bermek. 3. Kömekçi işlik hyzmatynda gelip, ýanaşyp gelýän isimleriň manysy bilen baglanyşykly hereketi aňladýar: Gürrüň bermek bir zat hakda birini habarly etmek, birine bir zat hakda aýtmak. Söz bermek bir zady wada etmek, äht etmek. Çagalaryňy özüm saklaryn, özüm eklärin – diýip, söz berdi (H.Ysmaýylow). Sorag bermek, gürrüň bermek, azar bermek, karz bermek we ş.m. bermeklik iş ady. Bermek ýagdaýy. berre at. Guzy. Ýaşymyň soňunda taşladym gurra, Nesip etse garry gurda ýaş berre (Kemine). \n\t‣ Berre guzy üç-dört aýlyk guzy. Indi welin, her naharna, Berre guzy iýdirseň-de, Kellelerin ýaýkaşýarlar (K. Gurbannepesow). bertik at,lukmanç. Zarply urgudan soň galýan düwün, gaty. bes hal. 1. Ýeterlik. Oňa göwnüňden çykaranjaň bes. 2. Boldy, gutar, tamamla. Maňa bes, men indi içjek däl. \n\t‣Bes etmek 1) gutarmak, tamamlamak. Garaňky hem gatlyşdy, indi işi bes edäýjek. 2) Goýmak, gaýtalamazlyk, tamam etmek. bes-belli [bes-velli], syp. Örän aýdyň, gaty anyk, mese-mälim, göze dürtülip duran. besleme iş ady. Beslemek ýagdaýy. beslemek işl. 1. Timar bermek, bezeg bermek, bezemek. Gyr aty besle jul bile, Oturyşgyn ähli il bile (Halk aýdymyndan). Öwez hany hem at-ýaragyny besläp, bir bezelgi ata mündürdiler (“Görogly”). 2. Ýetişdirmek, ösdürmek. Obam meni öz goýnunda besledi. 3. Arzuw etmek, arzuwlamak; islemek. Ol göwnünde Meňli gyzy besläp, onuň maral gözlerine guwanyp gelýärdi (G. Kulyýew). beslenibermek [beslenivermek], işl. Beslenmäge hyýallanmak, beslenmäge başlamak. beslenişmek işl. Birnäçe bolup beslenmek. beslenme iş ady. Beslenmek ýagdaýy. beslenmek işl. 1. Özüňe timar bermek, bezelmek, bezenmek. Aýna ümä beslenip gelipdi (B. Kerbabaýew). 2. Niýet edilmek, arzuw edilmek. Bu sözler gelin-gyzlaryň, ýaş ýigitleriň ýüreklerinde beslenen sözlerdir. besletmek işl. Beslemek işini birine etdirmek. besleýiş iş ady. Beslemek ýagdaýy. besse-besse [besse-vesse], syp. Menek-menek, tegelek-tegelek bolup bildirip duran (tegmil we ş.m. hakynda). Onuň hallary besse-besse bolup dur. beşaret [beşa:ret], at,k. d. Hoş habar. Eger ýüz müň beşaret bolsa bary (Sopy Allaýar). beşer at,k. d. Ynsan, adam, adamzat. Sen uçar sen, men ýörer men, sen perizat, men beşer (Kemine). beşeri syp, k.d. Ynsana, adamzada, adama mahsus, ynsany. bet I, syp. 1. Ýaman, erbet. Bende sen, bet işe batyrlyk etme! (Magtymguly). 2. Baş bermeýän, erbet gylykly (mal hakynda). 3. göç.m. Başarjaň, ugur tapyjy. Onuň kiçijikligine seretmäň, gaty betdir (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n BET II. Sözüň öňünden goşulyp, goşulan sözüne erbetlik ýokundysyny berýär. Betnyşan, betnebis, betnam, betgüman. betbagt [betbağyt], syp. Bagtsyz, bagtygara, garamaňlaý, işigaýdan, bagtyýatan. betbagtçylyk [betbağytçylyk], at,ser. Betbagtlyk. Betbagtçylyk her hili bolar ekeni. betbagtlyk [betbağytlyk], at. 1. Bagty işlemezlik, bagtsyzlyk. Bir betbagtlyk ýüze çykyp onuň çeken bar azabyny puç edipdi. 2. Işigaýdanlyk, bagtyýatanlyk. betçilik at,ser. Betlik 2. Biziň çagalarymyz betçilik diýen zadyň nämedigini hem bilenok. beter syp. 1. Ýaman, erbet. Derdimiň baryndan beter garyplyk (Kemine). Arzymy eşitgil, eý, söwer ýarym, Günbe-günden derdim beter, Hatyja (Seýdi). 2. Güýçli, örän, has. Mährijemalyň ýüreginde Wepa bolan söýgi has beter joşýardy (A. Gowşudow). 3. gepl.d. Örän gowy, örän oňat, gaty gowy. Beter başarar, başarman näme! \n\t‣ Beteri çykmak öňküden-de erbet bolmak. Beterinden sakla (saklasyn) häzirki pursatdakydan has erbet ýagdaýa sezewar etme. Beterine tutmak 1) tersine gaýtmak, erbetligine tutmak. Beterine tutup durman, ylalaşmak gerek. 2) öňküsinden has güýjemek (ýel, ýagyş, gar we ş.m. tebigat hadysalary hakynda). Gar-a beterine tutdy-ow! beterleme iş ady. Beterlemek ýagdaýy. beterlemek işl.1. Agyrysy, azary öňküsinden güýjemek, agyrlaşmak. 2. Has güýjemek, öňküsinden beter bolmak. Howanyň bozuklygy barha beterleýärdi. beterleşdirmek işl. Öňküsinden güýçlendirmek, halyny agyrlaşdyrmak. Ol keselini beterleşdiripdir. beterleşmek işl.1. Öňküsinden güýçlenmek, haly ýaramazlaşmak, keseli agyrlaşmak. Onuň kelle agyrysy beterleşipdir. 2. Öňküden güýjemek. beterletmek 1. Azaryny, agyrysyny artdyrmak, gaýra üzmek, halyny teň etmek. Howanyň sowamagy onuň dümewüni beterletdi. 2. Has güýjemek, gitdigiçe güýçlendirmek. Gyş gazabyny beterletdi. betgelşik syp. 1. Erbet görnüşli, owadan däl, gelşiksiz, görnüksiz, şekilsiz, sypatsyz. Öňler ýykyk- ýumruk haýatlar şäheriň keşbini betgelşik görkezýärdi. 2. Ile sygmaýan, halanmaýan. Betgelşik hereket. betgelşiklik at. Erbet görnüşli, owadan dällik, gelşiksizlik, görmeksizlik, görnüksizlik, şekilsizlik, sypatsyzlyk. Onuň pähimliligi betgelşikligini basýardy. betgüman [betgüma:n], syp. Göwnüne güman getirýän, bir zadyň dogrulygyna ynam etmeýän, müňkür. Zöhräniň gören düýşüne ol hem betgüman bolup, pikir derýasyna gark boldy (“Zöhre – Tahyr”). betgümançylyk [betgüma:nçylyk], at,ser. Betgümanlyk. betgümanlyk [betgüma:nlyk], at. Göwne güman getirijilik, bir zadyň dogrudygyna ynam etmezlik, müňkürlik. Betgümanlyk erbet gylyk. betgylyk syp. Erbet häsiýetli, gylygy ýaman, gylyksyz. Betgylyk adam ýanynda, Ýagşylyk är pähim eder (Magtymguly). betgylyklylyk at. Erbet häsiýeti barlyk, ýaman häsiýetlilik, ýaman gylyklylyk. betha [betha:], syp. Örän ýaman, ýaramaz, ýamanlyk isleýän. Betha dostuň duşman eder, şer getir (Aşyky). Her neneňsi betha atlar-da, şeýle ýörişlerde edil burny deşilen ýaly bolýardy (A. Gowşudow). bethalyk [betha:lyk], at. Ýamanlyk, ýaramazlyk. Çagajyk enesinden galmajak bolup, edibi- len bethalygyny etdi. bethaýbat [bethaývat], syp., kön.s. Örän haýbatly, diýseň haýbatly. Ýeri, dost, myhmanyň ýaman bethaýbat görünýär-le? (“Türkmen halk ertekileri”). betlagam [betlağam], syp., k.d. Erbet gylykly, ýaman häsiýetli. Betlagam ýoldaşdan, ýaman goňşudan Ýuwaşja aýrylyp gaçan ýagşydyr (Magtymguly). betlenmek işl. Has bet bolmak. betlik at.1. Erbetlik, ýamanlyk, betçilik. Päliniň betligin Aýlar hem bildi (B. Kerbabaýew). 2. Garagolluk, ýakymsyzlyk. Betligimi taşlajagyma söz berýärin. betnam [betna:m], syp. Masgara, wejera, ile gülki, ýaman atly. Ol iliň-günüň içinde dile düşdi, betnam boldy (A. Gowşudow). betnamçylyk [betna:mçylyk], at,ser. Betnamlyk. betnamlyk [betna:mlyk], at. Masgara bolmaklyk, wejeralyk, ile gülkülik, ýaman atlylyk. betnebis [betnevis], syp. Öz peýdasyna çapýan, nebsine buýrup bilmeýän, öte nebisjeň, açgöz. betnebislik [betnevislik], at. Nebse çapyjylyk, nebisjeňlik, açgözlük. Betnebislik bilen köp aljak bolýar. betniýet syp. Ýaman niýetli, erbet pälli, erbet maksatly. Betniýet adamlaryň bardygy barada az salym oýlanyp durdy (B. Pürliýew). betniýetçilik at, ser. Betniýetlilik. betniýetlilik at. Ýaman niýetlilik, erbet pällilik, erbet maksatlylyk. betnyşan [betnyşa:n], syp. Erbet keşpli, keşbi betgelşik, sypaty gelşiksiz. Bu betnyşan sypatlaryň gözümden ýitdigi bolsun (Ç. Aşyr). betnyşanlyk [betnyşa:nlyk], at. Erbet keşplilik, bet sypatlylyk. beton [beto:n], at. Sement, çagyl, çäge ýaly zatlar suwda garylyp ýasalýan gurluşyk materialy. betpäl [betpä:l], syp., ser. Betniýet. Betpäl niýetine ýetmedi (B. Kerbabaýew). betpälçilik [betpä:lçilik], at, ser. Betniýetlilik. betpällik [betpä:llik], at. Bet pälli bolmak. betpällilik [betpä:llilik], at,ser. Betniýetlilik. Heý peläketler, siz ýaş başyňyzdan betpällik edýäňizmi (B. Kerbabaýew). betpygyl [betpyğyl], syp., ser. Betniýet. betpygyllylyk [betpyğyllylyk], at,ser. Betniýetlilik. beý I, 1. Närazylygy, gynanmagy aňladýan ümlük. Beý, beýle-de bir gijä galmak bolarmy?! 2. Geňir- genmegi, haýran galmagy aňladýan ümlük. Beý, Hanguly, senem gündizlerine gezmäge çykýar ekeniň! Gowy edýärsiň (N. Saryhanow). \n\n\n BEÝ II, çal., gepl.d. Beýle. Beý diýme, inim. beýan [beýa:n], at. Bir wakanyň teswiri, gürrüňi, düşündirişi, mazmuny, ýazgysy. Ata, taýymy görenimi saz bilen beýan edeýin. (“Görogly”). Bu çeşme şu dagyň ýüreginiň gany, Ine oglum, rowaýatyň beýany (M. Seýidow). beýannama [beýa:nna:ma], at. 1. Ýazuw işiniň bir görnüşi. Okuwçylar beýannama ýazýarlar. 2. Aýgytly äheňde beýan edilen pikir, garaýyş, hat üsti bilen berlen habar. Bu mesele barada beýannama kabul edildi. beýaz [beýa:z], syp., k. d. 1. Ak. Syl-süpür kalbyňy, süýtden beýaz et. (Şah Ysmaýyl). 2. Birnäçe şahyryň eserlerinden nusgalary öz içine alýan ýygyndy. beýdip hal. Munuň ýaly görnüşde. Atasy agtygyna: "Oragy onuň ýaly tutma, beýdip tutmaly" diýdi. beýdiş iş ady. Şeýtmek ýagdaýy. Seniň beýdişiň oňa ýararmyka? beýdişdirmek işl., gepl.d. Baryny beýdip çykmak, onuň ýaly däl-de, munuň ýaly edip çykmak. Gyzynyň öz aýdyşy ýaly etmän, nagşa üýtgeşiklik girizenini gören ejesi: “Beýdişdirmek nämä gerek boldy, öňküligine goýaýmazlarmy?” diýdi. beýdişmek işl., gepl.d., ser. Birnäçe bolup beýdip ýörmek, beýdip durmak. Beýdişip durmaň-da, siz gowusy ýaşlary gutlaýyň! (“Edebiýat we sungat”). Beýdişip ýörmäň-de, işiňiz bilen boluň! beýemçi at, 1. Bir işiň, tutumyň guramaçysy, baştutany. Toýuň beýemçisi. 2. Tertip-düzgüne, işiň alnyp barlyşyna göz-gulak bolýan adam. beýemçilik at. Bir işe, tutuma guramaçylyk, baştutanlyk etmeklik. Toýa beýemçilik edýän kim? beýemçisiz syp. 1. Bir işiň, tutumyň guramaçysy bolmazlyk, baştutany ýokluk. 2. Göz- gulak edilmeýän, baştutansyz, eýesiz. Beýemçisiz tünegine, Başy tükel öýden geldi (Ç. Aşyr). beýemçisizlik at. Beýemçisi ýokluk. beýewan [beýewa:n], at. 1. Giň çöl meýdan, düz. Ýüzün tutup beýewana, Bir kiçijik kerwen barýar (Ç. Aşyr). 2. Janly-jandarsyz, adamsyz, çola, suwsuz çöl. beýewanlyk [beýewa:nlyk], at. 1. Giň çöl meýdan, giň düzlük. 2. Janly-jandarsyz, yns-jynssyz, adamsyz ýer, çolalyk. Bu beýewanlykda näme işleýärsiň! beýewbar [beýewva:r], hal,gepl.d. Birden, birdenkä, eger, tötänden, bardy-geldi. Beýewbar bäş- üç gün galmaly bolaýsaň, hor bolma, puly gaýgyrman sow (B. Kerbabaýew). beýgelmek [beýğelmek], işl. 1. Kem-kemden ýokaryk galmak, barha beýik bolmak. Harmanlar barha beýgelýär. 2. Gullukda ýokary çekilmek, wezipäň boýunça ulalmak. 3. Gitdigiçe güýçlenmek, gatalmak, güýjemek. Oýunçy gyzlaryň sesi beýgelýär. 4. göç.m. Ruhuň göterilmek. beýgeltdirmek [beýğeltdirmek], işl., ser. Beýgeltmek. beýgeltmek [beýğeltmek], işl. 1. Öňküsinden ýokary galdyrmak. 2. Wezipesi boýunça ulaltmak, ýokary işe çekmek, işde ösdürmek. Onuň gulluk wezipesini ýene-de beýgeltdiler. 3. Gitdigiçe, barha güýçlendirmek, gataltmak, güýjüni artdyrmak. 4. göç.m. Ruhuny götermek, abraýyny artdyrmak. beýhuş [beýhu:ş], syp., ser. Bihuş. beýi at. ösüml. d. 1. Günorta ýurtlarda ösýän, almalar maşgalasyndan bolan miweli agaç, aýwa. Almany beýi agajyna sapdyk. 2. Şol agajyň miwesi. Beýi mürepbesi ýokumly bolýar. beýik syp. 1. Aşakdan ýokarlygyna beýgelip duran, belent, pes bolmadyk. Depe-depeden beýik, Depeden inen keýik (Läle). Belent daglar, beýikligňe buýsanma (Magtymguly). 2. Ägirt uly ähmiýete eýe bolan. Beýik maksat tutduk biz, Uly bagta ýetdik biz (Läle). 3. göç.m. Abraýly, görnükli, şöhratly. Beýik şahsyýet. Beýik şahyr. beýik-beýik syp. Biri-birinden beýik, biri beýlekisinden beýik, barysy beýik (köp zat hakynda). Beýik-beýik daglar. Beýik-beýik jaýlar. Beýik-beýik agaçlar. beýikden-beýik syp. Hemmesinden beýik bolan, gaty beýik. Ol bu gün beýikden-beýik alaňlaryň üstüne çykyp, Uzugyň ýoluna bitakat seretdi (H. Derýaýew). beýiklik at, 1. Beýik ýer, belentlik. Men beýiklige çykyp, töwerege syn etdim. 2. Belentlik derejesi, ýokary galyş möçberi. Beýiklige çykmak. 3. Belent derejelilik, şöhrat, ady meşhurlyk. beýikli-pesli syp. Beýiklik ýa peslik taýdan bir derejede bolmadyk, tekiz däl. Beýikli-pesli baýyrlar, depeler, alaňlar ýaşyl mahmal ýapylan ýaly göm-gök öwüsýär (N. Pomma). beýle çal. 1. "Munuň ýaly, onuň ýaly, şunuň ýaly, eýle, şeýle" diýen many aňladýan görkezme çalyşmasy. Beýle etmek eden-etdilik dälmidir? 2. Şeýle derejede, şunuň ýaly güýçli derejede. Men seni beýle ynanjaňsyň öýtmeýärdim. 3. Göz öňünde tutulýan ugur däl-de, başga ugur, tarap. – Gaýradan gelýäňmi? – Ýok, beýleden – diýip, çopan elini ilerligine salgap goýberdi. beýle-beýle [beýle-veýle], syp. Şeýle ýokary derejedäki, şular ýaly gowy (zatlar, adamlar we s.m. hakynda). Halkyň içinde beýle-beýle zehinli adamlar bardyr öýtmeýärdim. beýleki syp. Şu däl-de, başga, eýleki, gaýry, özge. – Seniň ussa diýýäniň şol iki bolup duranyň daýawymy? – Ýok, beýleki biri – gysga boýlusy. beýleligine [beýleliğne], hal. 1. Beýle tarapyna, beýleki ýüzüne, eýleligine. Ol derrew beýleligine döndi. Ol leňňeç ýaly, derrew beýleligine döndi (B. Kerbabaýew). 2. Başga ýana, tersine. Sen gepi beýleligine öwürme! beýläk [beýlä:k], köm. s. 1. Beýle tarapa, bu gapdala, ol ýere. Ol ýüzüni beýläk aýlady. 2. Öňünden gelen çykyş düşümindäki söz bilen birlikde bir işiň dowam edip başlan wagtyny aňladýar. Onuň ejesi barandan beýläk zat iýmän-içmän, gaharly dymyp otyrdy (A. Gowşudow). beýni at, anat. 1. Adamyň we haýwanyň nerw ulgamynyň merkezi bölegi; adamyň pikirleniş agzasy. 2. göç.m. Akyl, aň, aň-düşünje. Bu pikir onuň beýnisine pugta ornaşdy. \n\t‣ Beýnä agram salmak köp pikirlenip, kelläňi agyrtmak. Beýnä urmak bir zadyň ýiti täsiri ýetip, başyňy aýlamak. Beýnisi bekemek kemala gelmek, ese-boýa galmak, akyly goýalyşmak. Beýnisi garyşmak pikiri bulaşmak, näme bolýanyny seljerip bilmezlik. Beýnisi işlemezlik paýhas edip bilmezlik, oýlanyşykly akyl ýetirip bilmezlik. Beýnisi öz ýerinde bolmazlyk akyly üýtgäp duran, ýeldirgän. Beýnisi sarsmak (çaýkanmak) 1) zarply urgy, gaty ýykylma we ş.m. zerarly beýnisine şikes ýetmek. 2) gahardan ýaňa çişmek, başy aýlanmak. Beýnisi ýuka akyly az, sähne. Beýnisi ýukarak birini taparyn (“Görogly”). beýnijik at, anat. Oňurgaly haýwanlaryň we adamyň beýnisiniň ýeňsesinde ýerleşýän bölegi, kiçi beýni. Beýnijik bedeniň deň agramlylygyny saklamakda, hereketleri sazlaşykly amala aşyrmakda uly hyzmaty ýerine ýetirýär. beýt at, edeb. Setirleri biri-biri bilen kapyýalaşýan, iki setirli goşgy düzüliş usuly. beýtdirmek işl. Beýle etdirmek, munuň ýaly etdirmek. beýtme iş ady. Beýtmek ýagdaýy. beýtmek işl. Beýle etmek, beýle bolmak, şeýle etmek. – Beýtmäň, ogullarym, halala hasap bar, harama – azap – diýipdirler (G. Kulyýew). beýtmeklik iş ady. Beýtmek ýagdaýy. bez hal. Irgin, halys, bizar, bezgek. \n\t‣ Bez bolmak bizar bolmak, irmek, bir zatdan halys ýadamak. bezbeltek [bezveltek], at, haýwanat d. Toklutaýlar toparyna degişli arkasy garamtyl-goňur, garnynyň asty ak, ganaty goňras aw guşy. Bezbeltegi dik duran ýerimden urşumy görüp: – Sen mergen bolupsyň! – diýdi (N. Saryhanow). Hemme ýerde diýen ýaly küle ganat bezbeltek toparlary uçup-gonýardy (B. Gurbanow). bezdirmek [bezzirmek], işl. Bez etmek, bizar etmek, ýüregine düşmek, irizmek. beze at, lukmanç. Adamyň elinde, ýüzünde, bedeninde dömüp çykýan deri keseli. bezeg [bezeğ], at. Her bir zada owadanlyk, görk berýän dürli zatlar. Jaýyň içiniň haly, altyn-kümüş bezegi gereginden artykdy (B. Seýtäkow). Taryhyň bezegi, eý beýik ynsan, Guwanýar adyňa zähmet dünýäsi (A. Kekilow). bezegli [bezeğli], syp. 1. Her hili bezegler bilen bezelen, bezelip, owadan edilip goýlan. Bezegli jaý. 2. Nagyşlanyp, keşdelenip bejerilen, nagyş salnan. Bezegli torbajyk. bezeglilik [bezeğlilik], at. Bezelip, bejerilip goýlanlyk, bezegi barlyk. bezegsiz [bezeğsiz], syp. Her hili bezegler bilen bezelmedik, bezegi ýokluk. bezegsizlik [bezeğsizlik], at. Bezelip, bejerilip goýulmadyk. bezelmek işl. 1. Bezeg şaýlary bilen timarlanmak, bezeg esbaplary dakylyp gelşik berilmek. Ýaýbaň göwsi kümüş göwüsbent bilen bezelen owadan bedewine böküp mündi (G. Kulyýew). 2. Owadan görnüşe getirilmek. Dürli agaçlar, güller bilen bezelen owadan dere. 3. Nagyş salynmak, keşdelenmek, bejergi edilmek. Tamyň içi başdan-aýak dürli nagyş bilen bezelen (B. Kerbabaýew). bezeme iş ady. Bezemek ýagdaýy. bezemek işl. 1. Bir zada her hili bezeg berýän zatlar bilen gelşik, görk bermek. Toýçular atlarynyň boýunlaryny gotaz we dürli şaýlar bilen bezäpdirler. 2. Adamzadyň, adamyň durmuşyna, ýaşaýyş guwanjyna görk bermek. Ony adamkärçilik sypatlary bezeýärdi. 3. Nagyş salmak, keşdelemek, bejergi etmek. Ussa küýzäniň daşyny üýtgeşik nagyşlar bilen bezedi. bezemeklik iş ady. Bezemek ýagdaýy. bezemen syp. 1. Gowy geýnen, bezenen. Bezemen gyz-gelinler küşt depýärdi. 2. Owadan, gelşikli, ýaraşykly. Bezemen eýerlenen atlar toýa gelşik berýärdi. bezemenlik at, Gowy geýinmegi, timarlanmagy söýüjilik, bezenjeňlik. Onda bezemenlikden, şatlykdan hiç zat galmandyr (N. Pomma). bezendirmek [bezennirmek], işl. 1. Bezenere mümkinçilik bermek. 2. Bezemek. Siz çagalary gowy bezendiriň! bezenişmek işl. Birtopar bolup bezenmek, owadan görnüşe girmek. Toýa hemme kişi bezenişip gelipdir. bezenmek işl. Özüňi bezemek. Şu wagt, şu ýaşyňda bezenmän, haçan bezenjek? (G. Gurbansähedow). bezeşdirmek işl. Bezeg, görk berýän zatlar bilen bezäp çykmak. Otagy bezeşdirmek. bezeşmek işl. 1. Bezemäge kömekleşmek. Baýramçylyk mynasybetli edara jaýlaryny bezeşmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde bezemek. Gyz-gelinler toý ýerinde jaýlaryň içini bezeşip ýördüler. bezetdirmek işl. Timar berdirtmek, owadan görnüşe saldyrtmak. Baýramçylygyň öň ýanynda köçeleri has-da bezetdirmek işini ýola goýduk. bezetmek işl. Bezemek işini başga birine etdirmek, bezemäge mümkinçilik bermek. bezgek [bezğek], syp. Gorkmak, irmek we ş.m. sebäpli birinden ýa-da bir zatdan bez bolan. bezgeklik [bezğeklik], at. Birinden ýa-da bir zatdan bez bolmaklyk. bezigiş [beziğiş], iş ady. Bezikmek ýagdaýy. bezigişmek [beziğişmek], işl. Kem-kemden bez bolmak. bezikdirilmek işl. Bir zatdan ýa-da birinden bez edilmek. bezikdirmek işl. Bez etmek, bez bolmak derejesine ýetirmek. bezikme iş ady. Bizikmek ýagdaýy. bezikmek işl. Bez bolmak, bezlik derejesine ýetmek. Dogrusyny aýtsak, ol soňky wagtlarda bezigip, bizi gören ýerinde bukulyp ýör. bezikmeklik iş ady. Bezikmek ýagdaýy. bezirgen [bezirğen], at. 1. kön.s. Söwdagär, täjir. Bezirgenem, sil apardy malymy (Misgingylyç). Birnäçe bezirgen ýoldan aýrylyp, Suwsuzlykdan halyn pida eýledi (Kätibi). 2. Oglana dakylýan at. bezirgenlik [bezirğenlik], at, kön. s. Söwdagärlik, täjirlik. Hindistana bezirgenlik kylanlar, Malyn satyp geldi, bular gelmedi (Magtymguly). beziş iş ady. Bezmek ýagdaýy. bezm at,kön.s. Şatlyk, toý-meýlis, keýpi-sapa. \n\t‣ Bezm etmek (eýlemek) keýpi-sapa sürmek, döwran sürmek. Iki aşyk bir-birine bezm eder (Kemine). bezmek işl., ser. Bezikmek. Ol dynuwsyz aýlanyşdan, ölçegsiz işden, soňsuz hereketden halys bezýärdi (B. Kerbabaýew). bezmi-döwran [bezmi-döwra:n], syp., kön.s. Şatlykly döwran, aýşy-eşret, keýpi-sapa. Ýa Gülnüň ýolunda öler sen, ýa Gülni alar sen, goltugyna girip, bezmi-döwran kylar sen (“Gül – Bilbil”). bezzat [bezza:t], syp. 1. Edep-tertibi saklamaýan, asly erbet. Başyň goşma gadyr bilmez bezzada (Magtymguly). 2. Garagol, söze gulak asmaýan. Bezzat çaga. bezzatçylyk [bezza:tçylyk], at,ser. Bezzatlyk. Indi ol her ädimde Akjagül bilen urşup, bezzatçylyk edip ýören Durdymyrat däl (B. Seýtäkow). bezzatlyk [bezza:tlyk], at. 1. Edep-tertibi saklamazlyk, ýaramazlyk, bozgaklyk. 2. Garagolluk, söze gulak asmazlyk. Çaga bezzatlygy. bä [bä:], Haýran galmagy, geňirgenmegi aňladýan ümlük. Bä, walla, haçan geldiň? bäbek [bä:vek], at. Gundagdaky emýän çaga. Bahanam akja bäbek (Nakyl). bäbekhana [bä:vekha:na], at. Çaga dogrulýan öý. bäbenek [bä:venek], at,anat. 1. Gözüň göreji bilen ak almasy. Artygyň otlukly gözleriniň bäbenekleri gün şöhlesi bilen bäsleşýärdi (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Göz. bägül [bä:ğül], at. 1. Ysly, owadan gülli, baldagy tikenek-tikenek ösümlik we şol ösümligiň güli. 2. Gyza dakylýan at. bägülkeşde [bä:ğülkeşde], at. Tahýa salynýan bägüle meňzeş nagyş. bäh Geň galmagy, gynanmagy aňladýan ümlük. Bäh, onuň ajydygyny! bähbit [bähvi:t], at. 1. Bir işiň, hereketiň oňaýly netijesi, haýyrly, peýdaly tarapy. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Bähbit bola (bolsun)! soňy haýyrly bolsun, netijesi gowy bolsun. Bähbit bola, aýdyp oturyň! (H. Ysmaýylow). bähbitli [bähvi:tli], syp. Netijesi oňaýly bolan, soňy haýyrly bolan. Ol bähbitli işi ertä goýmagy halanokdy. bähbitlilik [bähvi:tlilik], at. Bähbidi barlyk, netijesi oňaýlylyk, peýdalylyk, haýyrlylyk. bähbitsiz [bähvi:ssiz], syp. Bähbidi ýok, bähbitli däl, netijesi oňaýsyz, peýdasyz, haýyrsyz. bähbitsizlik [bähvi:ssizlik], at. Bähbidi ýokluk, bähbitli dällik, netijesi oňaýsyzlyk, peýdasyzlyk, haýyrsyzlyk. bähre at, k. d. Peýda, nep, gazanç. Köňlüm bähre tapar oýnan oýnuňdan (Kemine). bälçik [bä:lçik], syp. Wäşilik etmegi gowy görýän, degişgen. Aýlansaň-da oba-oba, Taýmaz ýaly bälçik baba, Tapaýmarsyň, tapaýmarsyň (K. Gurbannepesow). bälçiklik [bä:lçiklik], at. Degişgenlik, wäşilik. Ol bälçiklik etmegi halamaýardy. bälçireme [bä:lçireme], iş ady. Bälçiremek ýagdaýy. bälçiremek [bä:lçiremek], işl. Oýun etmek, degişmek, bälçiklik etmek. Bäsdes gyzlar bilen bäsdes ýigitler Bälçirände güýz günleri ýaz bolar (K. Gurbannepesow) . Iýersiň, içersiň. Ýeňlemez derdiň. Ukusyz geçendir uzynly gije. Ýene bälçirärsiň: «Çebişiňdenem Bu dümewe şypa ýetjek däl, eje!» (K. Gurbannepesow) . bälçiremeklik [bä:lçiremeklik], iş ady. Bälçiremek ýagdaýy. bälçireşmek [bä:lçireşmek], işl. Özara degişmek, bälçiklik edişmek, oýun edişmek, bile bälçiremek. Olar biri-birine degip bälçireşip başladylar. bälçireýiş [bä:lçireýiş], iş ady. Bälçiremek ýagdaýy. bärdengaýtma [bä:rdenğaýytma], at. Bir zadyň aňyrsyna ýetmezlik netijesinde ýüze çykýan kemterlik, kemçilik, säwlik. bäri [bä:ri], 1. Wagt-dowamlylyk görkezýän sözsoňy kömekçi. Men köp ýyl bäri Aşgabatda ýaşaýaryn. 2. Kömekçi sözüň ornuna ulanylýan söz. Ol ertirden bäri şol işläp otyr. \n\t‣ Bäri bakmak saglygy gowulaşyp ugramak. bäri-bärde [bä:ri-vä:rde], hal. Golaý ýerde, golaý-goltumda. Bäri-bärde seniň diýýän obaň barmy näme? bäriligine [bä:riliğne], hal. Bäri tarapa. Ol bärligine ylgap gaýtdy. bärki [bä:rki], syp. Sözi aýdýan adama ýakyn tarapdaky, aňyrky däl. Olar obanyň iň bärki köçesinde ýaşaýar. \n\t‣Iň bärkisi beýlekileri, başga zatlary göz öňünde tutmadyk bolsa-da öňi bilen, ilki bilen, iň bolmanda. Biz-ä owarram weli, sen iň bärkisi ejeňi hem ýatlamansyň. bärsinden [bä:rsinnen], hal. Iň pesi, iň azy, azyndan, pesinden. Sanab-a göremok weli, ol bärsinden on joýa dagy gawun ekendir. bäs [bä:s], at. Özara edilýän ýaryş, jedel. \n\t‣Bäs gelmek hötde gelmek, başarmak, üstün bolmak, ýeňmek. Ol öz gaharyna bäs gelip bilmän, turup gitdi. bäsdeş [bä:sseş], at,syp. Biri-birinden kem galmajak bolýan, ýaryşýan, bäs edýän, basdaş. Bäsdeş gyzlar bilen bäsdeş ýigitler Bälçirände güýz günleri ýaz bolar (K. Gurbannepesow) . bäsdeşlik [bä:sseşlik], at. Biri-birinden kem galmajak bolmaklyk. Okuwda bäsdeşlik etmek. bäsleşik [bä:sleşik], at. Ýaryş. Soňky öwrüme ýetilip, jylawlar ýazdyrylanda, bäsleşik ýetjek derejesine ýetdi, kimiň kimdigi belli boldy (“Türkmenistan”). bäsleşiş [bä:sleşiş], iş ady. Bäsleşmek ýagdaýy. bäsleşme [bä:sleşme], iş ady. Bäsleşmek ýagdaýy. bäsleşmek [bä:sleşmek], işl. Biri-birinden üstün çykmak üçin bäs edişmek; ýaryşmak. bäsleşmeklik [bä:sleşmeklik], iş ady. Bäsleşmek ýagdaýy. bäş [bä:ş], san. 1. 5 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Olar bäş sany dogandylar. 2. gepl. d., ser. Bäşlik. 3. Ýokary derejede, oňat, örän gowy. – Keýpler nähili? – Bäş. 4. Oglana dakylýan at. bäşatar [bä:şatar], at. Daragyna bäş ok ýerleşýän tüpeň. bäşbarmak [bä:şvarmak], at. Etli çorba ýaýylyp kesilen hamyr atylyp bişirilýän nahar. Ejem bäşbarmak bişirdi. bäşbeter [bä:şveter], syp., gepl.d. Iň erbet, has ýaman. Ondan bäşbeter näme gerek saňa? bäşdaş [bä:şda:ş], at. Bäş sany daş bilen oýnalýan milli çagalar oýny. Gyzjagazlar hezil edişip bäşdaş oýnap otyrdylar. bäşgoşma [bä:şğoşma], at. Bäş hatar gaşly bilezik. Onuň gollarynda bäşgoşma bilezik, barmaklarynda hatara ýüzük bardy (B. Kerbabaýew). bäşinji [bä:şinji], san. 5 sanyndan ýasalan tertip san. \n\t‣ Bäşinji gün gepl.d. Anna güni. Bäşinji gün diýlende obadan gaýdyp gelerin. bäşlek-üçlek [bäşleğ-üşlök], san. Takmynan bäş-üç sany. – Şularam bolar – diýip, atlylaryň öňüni çekip ugrady. Soňam olaryň yzyndan ýeten bäşlek-üçlek atly boldy (A.Gowşudow). bäşleme [bä:şleme], at, edeb. Bäş setirli şygyr bendi, muhammes. Bäşleme şygry a a a a a, b b b b a, ç ç ç ç a görnüşinde kapyýalaşýar. bäşlik [bä:şlik], at. 1. 5 sanynyň ady. 2. Türkmen mekdeplerinde okuwçynyň bilim derejesine goýulýan iň ýokary baha. Bäşlik bahalar. 3. Käbir zatlaryň ölçegini aňladýan san. Bäşlik galoş. bäşörüm [bä:şö:rüm], at. Gözenek şekilde gyýtaklaýyn degişýän nagyş. bäşpara [bä:şpa:ra], at. Gyzyl we ýaşyl kürteleriň ýartmajyndan ýokarlygyna ýaprakly şahajyklara meňzedilip salynýan nagyş. bäşsekim [bä:şsekim], at. Iki zolak gaýmanyň ýa-da çitilen goşa çyzygyň içine salynýan we bäş- bäşden gaýalýan gaýma ýa-da top-top ýönekeýje çitim. bäý [bäý], üml.,ser. Bä. Bäý, munuň owadan- dygyny! bäzbent [bä:zvent], at, zergärç. Egne dakylýan ortasy gaşly tegelek bezeg şaýy. bi [bi:] I, Köplenç, sözüň öňünden goşulyp, goşulan sözüne ret ediji, ýokluk manysyny berýän goşulma. Bihabar, biakyl, biabraý we ş.m. \n\n\n BI [bi:] II, Buýrulan ýumuş kyn görlüp, köplenç, çagalar, ýaş oglanlar tarapyndan aýdylýan ümlük. biabraý [biýa:vyraý], syp. Abraýsyz, abraýy gaçan, wejera, masgara. biabraýçylyk [biýa:vyraýçylyk], at,ser. Biabraýlyk. Uly biabraýçylygyň üstünden baraýjak ýaly ýaýdanýarlar. biabraýlyk [biýa:vyraýlyk], at, Abraýsyzlyk, abraýdan düşmeklik, masgaralyk, wejeralyk. biadyl [biýadyl], syp. Adalatsyz, adalatly däl, adyl däl. Kylsaň biadyl perman, Diýmen: “Ýaman azaryň”, jan şährinde gördüm men seniň yşky bazaryň (Magtymguly). biadyllyk [biýadyllyk], at. Adyl dällik, adalatsyzlyk, adalatly dällik. biagyry [biýa:ğyry], syp. Hiç zat dogrusynda aladalanmaýan, ünji etmeýän, geleňsiz, biperwaý, agyry etmeýän. Çaga terbiýesine biagry bolmalyň. biagyryçylyk [biýa:ğyryçylyk], at,ser. Biagyrylyk. biagyrylyk [biýa:ğyrylyk], at. Hiç zat dogrusynda alada, ünji etmezlik, geleňsizlik, biper- waýlyk, agyry etmezlik. biajal [biýajal], syp. Ajaly ýetmedik, ajalsyz. Her haýsyň bir ýerde beýhuda gezmäň, Biajal ölmenem, umydy üzmäň (“Görogly”). biakyl [biýakyl], syp., at. Akyly, düşünjesi ýok, akylly däl, akylsyz. Many, söz aňlamaz biakyl adam (Magtymguly). Biakyllar heňňam gurar, Eşret istär rahat bile (Magtymguly). bialaç [biýala:ç], syp. Alajy bolmadyk, alaçsyz, çäresiz, nalaç. Şeýdip bu möjek hem bialaç gurrukda galybermeli bolýar (“Türkmen halk ertekileri”). bialaçlyk [biýala:şlyk], at. Alaç tapmazlyk, alaçsyzlyk, çäresizlik, nalaçlyk. Bialaçlykdan agyr dert ýok. biarman [biýarma:n], syp. Maksady ýerine ýeten, eden arzuwy ýerine gowşan, armansyz. Goý, bu ýigit biarman bolmasyn (“Görogly”). bibaş [bi:vaş], syp. 1. Terbiýe görmedik, başyna giden, tertipsiz, terbiýesiz, kakabaş. Irginim bibaş adamlar bilen iş salyşmak. 2. Başsyz, ýolbaşçysyz. Abat bolmaz, durmaz döwlet, Hiç ülke bibaş bolmasyn (Magtymguly). bibaşlyk [bi:vaşlyk], at. Terbiýe görmezlik, başyna gidenlik, terbiýesizlik, tertipsizlik, kakabaş. bibat [bi:va:t], syp. 1. Abat däl, sandan çykan, ulanyşdan galan, döwlüp-ýenjilen, bozulan. Abat öýüň bilbili, bibat öýüň baýguşy (Nakyl). 2. göç.m. Hojalygy, ykdysadyýeti pese düşen, yza galan, weýran bolan, tozan. bibatçylyk [bi:va:tçylyk], at, ser. Bibatlyk. bibatlama [bi:va:tlama], iş ady. Bibatlamak ýagdaýy. bibatlamak [bi:va:tlamak], işl. 1. Sandan çykarmak, ulanyşdan galdyrmak, döwüp-ýençmek, bozmak. 2. göç.m. Hojalygy, ykdysadyýeti pese düşürmek, yza galdyrmak. Ekin meýdanyny bibatlamak bolmaz. bibatlamaklyk [bi:va:tlamaklyk], iş ady. Bibatlamak ýagdaýy. bibatlaýyş [bi:va:tlaýyş], iş ady. Bibatlamak ýagdaýy. bibatlyk [bi:va:tlyk], at. 1. Sandan çykanlyk, ulanyşdan galanlyk, döwük-ýenjiklik, bozuklyk. 2. göç.m. Hojalygy, ykdysadyýeti pese düşenlik, yza galanlyk. bibi [bi:vi], at. 1. Ruhanylar maşgalasynyň aýal- gyzlarynyň atlarynyň yzyndan ýa-da öňünden getirilip, hormat üçin ulanylýan söz. 2. gepl.d. Özüňden uly aýal doganyňa, kakaň aýal doganyna ýüzlenilip aýdylýan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz, ejeke. 3. Gyza dakylýan at. biçak [bi:çak], hal. Çendenaşa, çaksyz, ummasyz, örän. Şu işiň ähmiýetiniň biçak uly bolmagy mümkin. biçdirmek [bişdirmek] I, işl. Geýim-gejim tikmek üçin matany we ş.m. başga birine ölçedip kesdirmek. Keteni köýnek biçdireliň, Ýakasyn keç açdyralyň (“Görogly”). \n\n\n BIÇDIRMEK [bişdirmek] II, işl. Erkeklik mäzini kesdirip aýyrtmak. Erkek maly biçdirmek. biçem [bi:çem], hal, ser. Biçeme. – Bolsa bolýandyr. Biçem däl (A. Gowşudow). biçeme [bi:çeme], hal. 1. Çemesiz, tagaşyksyz, çemesi bolmadyk. Şu aýdanyň-a biçeme däl (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Örän, çakdanaşa, artykmaç. Sazy biçeme gowy çalýan ekeniň (“Görogly”). biçäre [bi:çä:re], syp. 1. Biriniň kömegine mätäç, çäresiz, alaçsyz. Iliňden gitseň awara, Şonda bolar sen biçäre (Magtymguly). 2. Görgüli, pahyr, betbagt, kösenen. biçärelik [bi:çä:relik], at. 1. Biriniň kömegine mätäçlik, çäresizlik, alaçsyzlyk. 2. Görgülilik, pahyrlyk, betbagtlyk. biçilmek I, işl. Geýim-gejim tikilmek üçin mata we ş.m. ölçelip kesilmek. Olar her günde ýüzlerçe geýimiň biçilmegini üpjün etmelidirler. \n\n\n BIÇILMEK II, işl. Erkeklik mäzi kesilip aýrylmak. biçim at. Biçüw nusgasy, biçüw görnüşi; biçüw. Bularyň hemmesi bir biçimde tikilipdir. biçimçi at. Tikiljek geýimi biçýän ussa. Ol ökde biçimçi. biçimçilik at. Biçimçiniň käri, ýagdaýy. Mekdepde okuwçylara tikinçilik, biçimçilik işleri hem öwredilýär. biçinmek işl. Özüň üçin biçmek. Köýnek biçindi. biçiş I, iş ady. Biçmek ýagdaýy. \n\n\n BIÇIŞ II, iş ady. Biçmek ýagdaýy. biçişdirmek I, işl. Geýim-gejim, aýakgap tikmek üçin matany we ş.m. ölçeşdirip biçip çykmak. Köýneklik matalary biçişdirdim. \n\n\n BIÇIŞDIRMEK II, işl. Erkeklik mäzini kesişdirmek, aýyrmak. Erkek owlak-guzulary biçişdirmek. biçişmek I, işl. Biçmäge kömekleşmek; bilelikde biçmek. Ol ejesine geýim biçişýär. \n\n\n BIÇIŞMEK II, işl. Erkek mallary biçmäge kömekleşmek. biçme I, II iş ady. Biçmek ýagdaýy. biçmek I, işl. Geýim, aýakgap tikiljek matany, göni we ş.m. ülňi boýunça ölçäp kesmek. Bu ýerde okuwçylar geýimleri biçmegi we tikmegi öwrenýärler. \n\n\n BIÇMEK II, işl. Erkeklik mäzini kesip aýyrmak. biçüw at. 1. ser. Biçim. Depesi çürüräk gadymy biçüwde tikilen telpegini geýerdi (A. Gowşudow). 2. göç.m. Daş görnüş, sypat, gabara. Özüniň biçüwi boýunça kelteräk adam. bidar [bi:da:r], syp., k. d. Oýa; habarly, hüşgär, seresap, ägä. Ýüzüge gülap suwuny urup bidar kyldylar (“Gül-Senuber”). bidene at ösüml.d. Ýabany hem medeni otjumak dermanlyk ösümlik, pidene, narpyz. biderek [bi:derek], syp. 1. Dereksiz, derde ýaramaýan, hiç zada ýaramaýan, ulanyşdan galan, peýdasyz. Öýdäki biderek zatlary garagurumça tabşyrmak gerek. 2. Howaýy, netijesiz, boş. 3. Ugursyz, bolgusyz, artykmaç. Biderek gykylygyň kime geregi bar? (B. Kerbabaýew). 4. Nähak, sebäpsiz, esassyz, ýersiz. Meniň şu ýigrençlerim biderek däldir (A. Gowşudow). 5. Bikär, boş, işsiz. Dursunyň-da biderek oturýan çagy ýadyna düşmeýärdi (B. Kerbabaýew). biderekçilik [bi:derekçilik], at, ser. Bidereklik. bidereklik [bi:dereklik], at. 1. Dereksizlik, derde ýaramazlyk, peýdasyzlyk. 2. Howaýylyk, netijesizlik, boşluk. Gürrüňi uzaltmak bidereklikdi. 3. Ugursyzlyk, bolgusyzlyk. Ol gürrüňiň biderekligi aýan boldy. 4. Nähaklyk, sebäpsizlik, esassyzlyk, ýersizlik. Bidereklige ýol berilmeli däl.5. Bikärlik, boşluk, işsizlik. bidäne [bi:dä:ne], at. Üzümiň dänesiz görnüşi. bidin [bi:di:n], hal. Rugsatsyz, maslahatsyz, ygtyýar alman, geňeşsiz, idinsiz. Menden bidin bir hokga çykaraýmagyn! (N. Jumaýew). bidinlik [bi:di:nlik], at. Rugsatsyzlyk, geňeşsizlik, maslahatsyzlyk. bidöwlet [bi:döwlöt], syp. 1. Maly-mülki bolmadyk, döwlete eýe bolmadyk, döwletsiz. Bir bidöwlet bilen birge bolynçaň, Döwletliniň gapysynda gul bolgul (Magtymguly). 2. Ulalyp-oňalmadyk, ugursyz; garamaňlaý. Obada jeň tapsa, sansyz bidöwlet, Mert oglunyň depesinden muş döker (Magtymguly). 3. gepl.d. Käýinji, zeýrenji aňladýan söz. bidüzgün [bi:düzğün], syp. 1. Düzgünsiz, tertipsiz, edepsiz, garagol. Bidüzgün oglan. 2. Serenjam berilmedik, tertibe salynmadyk. Bidüzgün zatlar düzgüne salynýar (B. Kerbabaýew). bidüzgünçilik [bi:düzğünçülük], at,ser. Bidüzgünlik. bidüzgünlik [bi:düzğünlük], at. 1. Düzgün- sizlik, tertipsizlik, edepsizlik, garagolluk, bidüzgünçilik. Hormatly başlyk, bidüzgünlik emele gelmez ýaly, şol teklibi sese goýmagyňyzy haýyş edýärin (B. Kerbabaýew). 2. Serenjam berilmezlik, tertibe salynmazlyk. biedep [biýedep], syp. 1. Edepsiz, terbiýesiz, edep-ekramy bilmeýän. Biedep oglan. 2. Gelşiksiz, ugursyz, ýaramaz. Men sizden beýle biedep zada garaşmaýardym. 3. Käýinç hökmünde ulanylýan söz. Biedep, näme beýdip otyrsyň? biedeplik [biýedeplik], at. Edepsizlik, terbiýesizlik, edep-ekramly dällik, ugursyzlyk, ýaramazlyk. Özüňden ula salam bermezlik biedeplik hasaplanýar. Çendenaşa gaty ses bilen gülmeklik biedeplikdir. bigadyr [bi:ğadyr], syp. Gadyrsyz, gadyr bilmeýän. Bigadyr gardaşdan gadyrly ýat hem, Nadan dostdan dana duşman ýagşydyr (Zelili). bigadyrlyk [bi:ğadyrlyk], at. Gadyrsyzlyk, gadyr bilmezlik. bigam [bi:ğam], syp. Gamsyz, aladasyz, ünjüsiz. bigamlyk [bi:ğamlyk], at. Gamsyzlyk, aladasyzlyk, ünjüsizlik, perwaýsyzlyk. bigapyl [bi:ğa:pyl], syp. Habarsyz, duýdansyz. Tur, ýaryň apardylar, Bigapyl ýatan oglan! (Halk döredijiliginden). bigapyllyk [bi:ğa:pyllyk], at. Habarsyzlyk, duýdansyzlyk. bigaýrat [bi:ğaýra:t], syp. 1. Gaýratsyz, gaýraty ýok, gaýratly däl, gaýraty çatmaýan, namart, edensiz. Eý ýaranlar, bir bigaýrat ýigidiň, Müň ýaman söz aýtsaň, janyna degmez (Magtymguly). 2. Käýinç söz. Häý, bigaýrat diýsänim! bigaýratçylyk [bi:ğaýra:tçylyk], at. ser. Bigaýratlyk. bigaýratlamak [bi:ğaýra:tlamak], işl. Bigaýratlyk etmek, ähdiňden dänmek, namartlyk etmek. Bigaýratladyň, onsoňam namardy kowalan namartça-da bolmaz (“Edebiýat we sungat”). bigaýratlyk [bi:ğaýra:tlyk], at. Gaýratsyzlyk, ähdiňde durmazlyk, namartlyk. Beýik şahyr öz goşgularynda bigaýratlyk, gopbamlyk we şuňa meňzeş ýaramaz häsiýetleri ötgür söz bilen nyşana alýar (“Mugallymlar gazeti”). bigäne [bi:ğä:ne], at. Öz garyndaşyň däl-de, başga adam, ýat, keseki. Bigäne tutma özüňni! Eşitgil zaryn sözümni! (Halk aýdymy). Oturşy bir, köňli aýry gardaşdan, Şirin mylakatly bigäne ýagşy (Zelili). bigänelik [bi:ğä:nelik], at. Ýatlyk, kesekilik. bigünä [bi:ğünä:], syp. Günäsi ýok, günäli däl, günäsi bolmadyk, günäsiz, ýazyksyz. Siz bigünä adamyň göwnüne degdiňiz (Ş. Borjakow). bihabar [bi:habar], syp. Habarsyz, habary ýok, habary bolmadyk. Bihabar adam. Men-ä bu zatlardan bihabar. bihabarlyk [bi:habarlyk], at. 1. Habarsyzlyk, hiç zatdan habary ýokluk. 2. Habarsyz galmaklyk. Bu bihabarlygyň etdirýän zady. bihal [bi:ha:l]: bihal däl ýöne adam däl, keramatly, gudratly manysynda ulanylýan söz düzümi. bihasap [bi:hasa:p], syp. 1. Hasapsyz, hasap- hesipsiz. Durmuşda bihasap zat ýok. 2. Biderek, ýönekeý. Şu ýandak bihasap ösümlik däldir. 3. Ummasyz, çendenaşa, san ýetmez. Derdim artdy bihasap, Lukman soramaz nygtap (Magtymguly). bihata [bi:hata:], syp. Günäsiz. bihaýa [bi:haýa:], syp. Haýasyz, utançsyz, haýasy gaçan. Bihaýa, masgara, ile gülküdir (Ata Salyh). bihaýaçylyk [bi:haýa:çylyk], at, ser. Bihaýalyk. Bihaýaçylyk etmek. bihaýalanma [bi:haýa:lanma], iş ady. Bihaýalanmak ýagdaýy. bihaýalanmak [bi:haýa:lanmak], işl. Her hili erbetlige ýüz urmak, utanjy gaçmak, haýasyzlanmak. bihaýalanyş [bi:haýa:lanyş], iş ady. Bihaýalanmak ýagdaýy. bihaýalyk [bi:haýa:lyk], at. Haýasyzlyk, utançsyzlyk. Emma soňky eden bihaýalyklary meniň etimden ötüp, süňküme ýetdi (B. Seýtäkow). bihepbe [bi:hepbe], syp. Hiç bir işiň başyny tutmaýan, hiç bir zadyň aladasyny etmeýän, bikär ýören, hepbesiz. Hünärsiz, bihepbe adamyny halan gyz tapylarmy? (A. Gowşudow). bihepbelik [bi:hepbelik], at. Hiç bir işiň başyny tutmazlyk, hiç bir zadyň aladasyny etmän, bikär ýörmeklik, hepbesizlik. Bihepbelige baş goşaýmasyn — diýip, biynjalyk bolýandyr (A. Nazarow). bihuda [bi:huda:], syp., k. d. Boş, manysyz, biderek. Gezmegin bihuda ýerde, Uçrar sen ýowuz derde (“Görogly”). Bihuda ýar üçin ýanyp, bişer sen (“Gül – Bilbil”). bihuş [bi:hu:ş], syp. 1. Huşuny ýitiren, huşy giden, huşsuz, özüni bilmän ýatan, beýhuş. Şol dondan Artygyň ysy kükäp, Aýnany bihuş hala getirdi (B. Kerbabaýew). 2. Bir zady çalt ýadyndan çykaragan, ýatkeşligi peselen, huşsuz. \n\t‣ Bihuş etmek özünden gidermek, aňyny ýitirtmek; serhoş etmek. Göroglyny ýatan ýerinde bihuş etdiler (“Görogly”). bihuşlyk [bi:hu:şluk], at. 1. Huşuňy ýitirmeklik, bihuş, huşsuz haldalyk. 2. Bir zady çalt ýadyndan çykarmaklyk, huşsuzlyk, ýatkeşligiň peselmeklik. bijaý [bi:ja:ý] I, syp. 1. Ýerliksiz, gödek, gelşiksiz (sözleýiş, özüňi alyp baryş we ş.m. barada). Munuň diýýänleri-de bijaý aýdylýan sözler däl (B. Seýtäkow). 2. Ulanmaga oňaýsyz, amatsyz, tagaşyksyz. Biz-ä bilemzok, kaka, bolýan jaýymyz bir bijaý ýer (Halk ertekisi). \n\n\n BIJAÝ [bi:ja:ý] II, köm.s. Örän, juda, gaty güýçli. Seniň sag gaýdyp gelmegiň meni bijaý guwandyrdy (B. Kerbabaýew). Düýn howa bijaý yssy boldy. bijaýlyk [bi:ja:ýlyk], at. Ýerliksizlik, gelşiksizlik, gödeklik; ýaramaz iş. Ogly bir bijaýlyk edipdir. bije [bi:je], at. Gezegi, paýy, tertibi we ş.m. kesgitlemek üçin çekilýän belgili çöp ýa-da ýazgyly kagyz. Nowruz geldi bu gije, Gyzlar atarlar bije (Monjugatdydan). Meniň bijäme gaty gowy ýer düşdi (A. Gowşudow). \n\t‣ Bijesi çykmak bir ýagdaýda döwüň rüstem gelmek, utmak. Kimiň bijesi çyksa, baýragy horaz jüýje (Monjugatdydan). Bijesi galmak döwüň pes gelmek, işiň şowsuz bolmak, utdurmak, utulmak. Aşyryň bijesi galdy – diýip, gumalagy eliniň tersi bilen zyňyp goýberdi (B. Kerbabaýew). bijebaşy [bi:jevaşy], at. 1. Bije atylanda bijesi ilkinji çykan. 2. göç.m. Iň saýlantgysy, iň gowusy; naýbaşy. Olardan bijebaşy bolar ýalysy ýok. Şolardan birini bijebaşy etmeli bolsa, onda ilki bilen gämi abatlaýjy kärhanany agzamaly bolardy (“Türkmenistan”). bijedeş [bi:jedeş], at. Özüň bilen bijä deň gatnaşýan adam. bijeli [bi:jeli], syp. Bije çekişýän, bije çekmäge gatnaşýan. Bijeli oglan aglamaz (Nakyl). bijin [bi:jin], at, kön.s. 1. Maýmyn. 2. Müçe ýyl hasabynda dokuzynjy ýylyň ady. Guwanmagyn baýlygyňa, bijin bardyr öňüňde (Atalar sözi). bikanun [bi:ka:nu:n], syp. Kanunsyz, kanuna laýyk bolmadyk, kanuna esaslanmadyk. bikanunçylyk [bi:ka:nu:nçuluk], at, ser. Bikanunlyk. bikanunlyk [bi:ka:nu:nluk], at. Kanunsyzlyk, kanuna laýyk dällik, kanuna esaslanmazlyk. bikarar [bi:kara:r], syp. Karary, takaty ýetmeýän, kararsyz, ynjalyksyz. bike [bi:ke], at. 1. Aýal-gyzlara hormat bilen ýüz tutulyp aýdylýan söz, hojaýyn aýal, begim, hanym. 2. Beýemçi aýal. Bir öýüň bikesi bolup otyr. 3. Gyza dakylýan at. bikemal [bi:kema:l], syp. Kemalsyz, pähimli bolmadyk, ulalyp-oňalmadyk. bikemallyk [bi:kema:llyk], at. Kemalsyzlyk, ugursyzlyk. bikär [bi:kä:r], syp. 1. Işsiz entäp ýören, iş etmän boş gezip ýören. Bikärden taňry bizar (Nakyl). Olar ol ýerde bikär ýatan däldirler (“Görogly”). 2. Boş, biderek, ugursyz, nähak. Bir okuňyz hem bikär geçmesin – diýip gygyrdy-da, atmaga buýruk berdi (Halk ertekisinden). bikärçilik [bi:kä:rçilik], at, ser. Bikärlik. Ýaltaçylygy, bikärçiligi taşladyk. bikärlik [bi:kä:rlik], at. 1. Işsizlik, işsiz ýörmeklik, işlemezlik. bil [bi:l], at. 1. Göwräniň guşak guşalýan ýeri, guşaklyk. Dil bilen orak orsaň, bil agyrmaz (Nakyl). Bilime guşak, atyma duşak (Sanawaçdan). 2. Uzyn ýa-da beýik zadyň orta kesimi, bölegi. Agajyň bili egrelipdir. Dagyň bilinde tokaý döräpdir. 3. göç.m. Bir zadyň üsti. \n\t‣Bil baglamak birine ýa-da bir zada ynanmak, birine ýa-da bir zada ynam etmek. Dostluk, doganlyk, agzybirlik, adalatlylyk, parahatçylyk ýoly bilen ýöräp, Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistany kuwwatly, beýik döwlete öwürmekde mähriban halkyma bil baglaýaryn (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Bil bermek 1) orta bilinden egrelmek, ýaý bermek, egilmek. Jaýyň üçegi bil beripdir. 2) güýçden galmak, ejizlemek, garramak. Bil bükmek biriniň öňünde ejizlemek, biriniň öňünde boýun burmak. Bili açylmak aýbaşy gelmek. Bili bekemek güýjüne gelmek, berdaşlanmak. Onuň eýýäm bili bekäp boýy ýetipdir. Bili bükülmek güýçden galmak, tapdan düşmek, garramak, kuwwatsyzlanmak. Şol wagt birden onuň gözüniň öňünde bili bükülen Sähet aga peýda boldy (A. Gowşudow). Biline urlan ýylan ýaly bolmak işden gaçyp, iki bükülen bolmak, buruljamak, towlanjyramak. Ýeri gelende çopan badagyny salaryn welin, biline urlan ýylan ýaly bolaýar (R. Gelenow). Biliňi guşamak gaýrata galmak, her bir işiň, zähmetiň garşysynda ykjam durmak, tijenmek. Bil ýazmak birneme dynç almak. bilagyry [bi:la:ğyry], at. Sowuklamadan, gypjynmadan ýa-da başga zeper ýetmekden bilde döreýän agyry. Mollagaranyň duzly gara palçygy bilagyry, bogun hem-de damar kesellerini bejermekde ýaramlydyr. bilagyryly [bi:la:ğyryly], syp. Bilagyra sezewar bolan, bilagyry derde ýolugan. bilbag [bi:lva:ğ], at, gepl.d. Bile daňylýan bag, guşak. bilbaglyk [bi:lva:ğlyk], syp. Bilbag üçin niýetlenen (ýüp, ýaglyk we ş.m.) bilbil [bilvil], at. 1. Serçeler maşgalasyndan bolan, goňur-çal reňkli saýrak guş. Bilbiller istär – göçe, Bag-u bostana sary (Magtymguly). 2. Adam ady. \n\t‣Bilbil ýaly saýramak ýakymly gürrüň etmek, labyzly aýdym aýtmak. bilbilgöýä [bilvilğö:ýä:], at. Ertekilerde göýä adam dilinde gepleýän guş. bilçeki [bi:lçeki], at. Atyň eýerini, eşegiň gaňňasyny berkitmek üçin garnynyň aşagyndan aýlap daňylýan halkaly gaýyş. bilçekilik [bi:lçekilik], syp. Bilçeki üçin niýetlenen gaýyş. bildir [billir], hal. Öten ýyl, geçen ýyl. Bahanam akja bäbek, bildir bolsaň bolmadymy (Nakyl). Goturdepeli bir şadyýan ýaş ýigit bilen bildir bolan gyzykly duşuşygymy ýada saldy (“Edebiýat we sungat”). bildirilmek [billirilmek], işl.1. Bir zat mälim edilmek, habar berilmek, birine bir zat hakynda aýdylmak. 2. Aňladylmak, duýdurylmak. bildiriş [billiriş], 1. iş ady. Bir zady bildirmek ýagdaýy. 2. at. Bir mesele boýunça ýazuw ýa-da dil üsti bilen edilýän habar. Bildiriş asmak. bildirişmek [billirişmek], işl. Bildirip durmak, mese-mälim bolup durmak (köp zat hakda). Damarlary göm-gök bolup bildirişip durdy (“Edebiýat we sungat”). bildirki [billirki], syp. Öten ýylky, geçen ýylky. bildirmek [billirmek], işl.1. Bir zady birine mälim etmek, biler ýaly etmek, habarly etmek, duýdurmak. Bilmedige – bildirin, bileni – öldirin (Gadymdan gelýän ynanç). 2. Aňlatmak, aýtmak. Ol goňşusyna duýgudaşlyk bildirdi. 3. Yzy göze görnüp durmak. Ýaranyň yzy bildirip dur. bildirtmek [billirtmek], işl. Biler ýaly etdirmek. bile köm. s. 1. ser. Bilen. Aman bile Aýna ikinji synpda okaýarlar. 2. Birlikde, bilelikde, bileleşip. Namart bilen ýola barma, Bile ýatyp, bile turma (“Görogly”). 3. hal. Goşulyp, birleşip. Bile ýazylýan goşma sözler. 4. Boýunça, arkaly, üsti bilen. Magtym- guly, öwüt bergil söz bile, Eşiden deň bolmaz, gören göz bile (Magtymguly). bilegen [bileğen], syp. Her bir zady köplenç ýagdaýda bilýän. Synçy adam täsin zatlary-da bilegendir. bilek at. Eliň tirsek bilen goşar aralygy. Bilegi ýogyn birini ýykar, bilimi bolan – müňini (Nakyl). \n\t‣ Bilek ýaly ýogyn (saçyň örümi hakda). Bilek ýaly gara örüm saç aýaklaryna çolaşyp dur (“Edebiýat we sungat”). bilekse at. 1. Gandalyň iki ujundaky goşara ýa-da injige geýdirilýän demir halka. 2. Daňylýan ýüpüň, kössegiň, duşagyň ujundaky halka. 3. zergärç. Bir setir hakyk gaşlary oturdylan, sadaja nagyşlar bilen haşamlanan, insizje, tegelek halka görnüşli ýüzüne gyzyl çaýylan kümüşden bilek şaýy (gepleşikde bileksä bilekhalka, bilekşaýy hem diýilýär). bileleşdirmek işl., ser. Birleşdirmek. bileleşik at. Bilelikde hereket etmek ýa-da bir işi bile alyp barmak üçin döwletleriň, partiýalaryň, guramalaryň we ş.m. birleşen topary, üýşmeleňi, birleşik. Milletler guramasynyň bileleşiginde. bileleşiş iş ady. Bileleşmek ýagdaýy. bileleşme iş ady. Bileleşmek ýagdaýy. bileleşmek işl., ser. Birleşmek. Ol aşak seretdi, ýokaryk garady, mugallym bilen ikisi bileleşip gözledi (B. Kerbabaýew). bileleşmeklik iş ady. Bileleşmek ýagdaýy. bilelik at. 1. Bir ýerdelik, bile bolmaklyk. 2. Agzybirlik, birlik. bilelikde köm. s. Bir ýerde bile bolup, bile; üýşüp, birleşip, bileleşip. Hemmämiz bilelikde agzybir işläliň. bilen 1. Ugurdaşlygy görkezýän baglaýjy (“we, hem"manysynda). Mugallym bilen okuwçynyň gatnaşygy. 2. Öz öňündäki sözüň manysyna ugurdaş many aňladýan kömekçi söz. Ýabyň içi bilen ýöredi. Ýoluň ýakasy bilen gidibergin. 3. -ly, -li goşulmasynyň manysynda ulanylýan söz. Ol usul bilen habar gatdy. bileni-biteni [bileni-viteni], at. Bar bilýän zady, elinden gelýän zady. Onuň bileni-biteni bazara gatnamakdy. biler-bilimsek [biler-vilimsek], syp., gepl.d. Köp zada göz ýetirýän; bilgiç, bilimdar, molla. bilermen at. Çözgüdi ýörite bilimleri talap edýän meseleleri çözmek üçin ylym, tehnika, sungat we beýleki ugurlardan hünärmen, ekspert. bilesigeliji [bilesiğeliji], syp. Hemme zady bilmek üçin gyzyklanýan. Oba adamlary bilesigeliji bolýarlar. bilesigelijilik [bilesiğelijilik], at. Hemme zady bilmek üçin gyzyklanyjylyk. bilesigelijilikli [bilesiğelijilikli], syp. Hemme zady bilmek üçin arzuwly, bilesigelijilik höwesi bolan. Bilesigelijilikli gürrüň. bilet [bile:t], at. 1. Bir zatdan peýdalanmaga hukuk berýän, köplenç, satyn alynýan tassyklanan resmi kagyz. Biz otla bilet aldyk. Aýlyk gatnaw bileti. Stadiona, teatra, kino, muzeýe bilet almak. 2. Bir gurama, partiýa ýa-da wezipä bolan gatnaşygy, agzalygy tassyklaýan resminama. Partiýa biletini gowşurmak. Kärdeşler arkalaşygyna agzalyk bileti. Harby bilet. bilezik at. 1. zergärç. Aýallaryň bilegine dakynýan, gyzyl çaýylyp, iki gat kümüşden ýasalan hakyk gaşly bezeg şaýy (bilezigiň ýüzüne oturdylan gaşlaryň setir sanyna görä bir goşma, iki goşma, üç goşma, dört goşma, bäş goşma...bilezik diýlip atlandyrylýar). Şakga-şakga bilezik, On barmakda on ýüzük (Halk dörejiliginden). Bilezigimi alan oglan, Beräý indi bilezigimi (Aýdymdan). 2. Biz, orak ýaly gurallaryň sapy ýarylmazlyk üçin geýdirilýän demir halka. \n\t‣Bilizigiň dişi bilezigiň goşara dakylýan ýeriniň iki taraplaýyn agzynyň ady (bilezik agzynyň dişleriniň görnüşine görä ýylankelle bilezik, darakdiş bilezik, düwmediş bilezik ýaly atlandyrylýar ). bilgeşleýin [bilğeşleýin], hal. Göre-bile, göz- görtele, bilkastdan, bilgeşlin, bilgeşländen, bilgeşli. bilgeşli [bilğeşli], hal, ser. gepl.d. Bilgeşleýin. Ol bilgeşli biziň goňşy gapymyzy kakyp, meni soran kişi bolýar. bilgeşlin [bilğeşli:n], hal, ser. Bilgeşleýin. bilgiç [bilğiç], at. 1. Bilmäge ökde, bilegen. Beýle zatlary çopan halky bilgiç bolar eken. 2. Palçy. Pylan şäherde bir bilgiç barmyş (“Türkmen halk ertekileri”). bilgiçlik [bilğişlik], at. 1. Bir zady bilmäge ukyply bolmaklyk. 2. Bilgijiň, palçynyň kärini ýöretmeklik, palçylyk. bilgili [bilğili], syp. Bir mesele barada biri bilen habarly. Siz hemmäňiz bilgilisiňiz (B. Kerbabaýew). bilgir [bilğir], syp. 1. ser. Bilegen. 2. ýerli g., ser. Bilgiç 2. bilgirlik [bilğirlik], at. 1. Bilmäge ykyply bolmaklyk, bilegenlik. 2. ser. Bilgiçlik 2. bilguşak [bi:lğuşok], at. Bile daňylýan guşak. bilguşaklyk [bi:lğuşokluk], syp. Bilguşak üçin niýetlenen (mata we ş.m. zat hakynda). bilik I, at kön. s. Habar. Duşmandan bilik sormagyn (Kätibi). \n\t‣ Biligi bar işiň ýagdaýy barada habarly, maglumatly, bilgili. – Bu işden meniň biligim bar – diýip, Sähet ýüzüni molla Hoşla baka öwürdi (A. Gowşudow). \n\n\n BILIK II, at, kön.s. Bilim. bilim at. 1. Okuw, sowat. Garaşýar ol ýerde saňa, Bilim berjek mugallymlar (K. Gurbannepesow). Çagalara asylly terbiýe, durnukly bilim bermek mugallymyň jana-jan borjudyr. 2. Okamak netijesinde belli derejede alynýan ylym. Orta bilim. Ýokary bilim. bilimdar [bilimda:r], syp. 1. Alym, bilimli. Şuny oýlap tapana bilimdar adam diýäýmeli. 2. Dana, pähimli, ýiti düşünjeli. Ol özüni giň düşünjeli hem bilimdar hasaplaýardy. 3. göç.m. Köpbilmiş, okumyş. Ysgyny gidip, halys bolup, bir bilimdar tilkiniň ýanyna maslahata barypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). bilimdarlyk [bilimda:rlyk], at. 1. Alymlyk, bilimlilik. Ol bilimdarlygy bilen tapawutlanypdyr. 2. Danalyk, pähimlilik, ýiti düşünjelilik. 3. göç.m. Köp- bilmişlik, okumyşlyk. Ol bilimdarlyk satdy. bilimli syp. 1. Hatly-sowatly. Bilimli adam. 2. Okamak netijesinde belli derejede bilim alan, ylymly. Ýokary bilimli ýaşlar. bilimlilik at. 1. Hatly-sowatlylyk. 2. Ylymlylyk. bilimsek syp., ser. Bilimdar 3. Bolduň meň başyma şeýle bilimsek! bilimsiremek işl. Bilimli bolan bolmak, köpbilmişlik etmek, okumyşlyk etmek. Oglan ulumsyrar, nadan bilimsirär (Nakyl). bilimsiz syp. Bilimi ýok, bilimli däl. bilimsizlik at. Bilimi ýokluk, bilimli dällik, bilimsiz bolmaklyk. Bilimsizlik, oglum, gözli körlükdir. bilinmek işl. 1. Bir zadyň üsti açylmak, duýulmak, mälim bolmak, tapylmak. Bu ýerde gazyň köp gorunyň bardygy bilindi. 2. Bir zadyň göwrümi, möçberi kesgitlenmek, mazmuny anyklanmak. Unly haltanyň agramy bilindi. 3. Belli bolup durmak, görnüp durmak (tegmil, menek we ş.m. zatlar hakynda). 4. Kömekçi işlik hyzmatynda gelýän söz. Onuň bu pikiri makul bilindi. biliş iş ady. Bilmek ýagdaýy. bilişdirmek işl. 1. Birnäçe zady bir ýanyndan bilip çykmak. Hal-ahwal soraşyp, doganynyň durmuş- ýagdaýyny bilişdirdi. 2. Bir zadyň göwrümini, möçberini anyklaşdyrmak. 3. Bir zadyň üstüni açyşdyrmak, mälim edişdirmek. bilişmek işl. 1. Bir zady bilmäge birine kömek etmek, bir zady kesgitlemäge, anyklamaga kömekleşmek. 2. Biri-biriňden habar alyşmak. Onuň bilen hal-ýagdaýy bilişdik. bilkastdan [bilkassan], hal. Kast bilen edilen, bilgeşleýin, bet niýetli, hyýanat edip. Hemra bilkastdan çemeni ýaramaz bogdy (“Saýatly – Hemra”). bilkastlaýyn [bilkaslaýyn], hal, ser. Bilkastdan. bilme iş ady. Bilmek ýagdaýy. bilmediksiremek işl. Bilýän-de bolsa, bilmedik bolmak. – Oýa nämişlesin, samraýa-la – diýip, kakasy bilmediksirän boldy (A. Durdyýew). – Näme, bilýän zadyňam bilmediksirän bolup dursuň? bilmek işl. 1. Bir zada akyl ýetirmek, bir zatdan habarly bolmak, bir zadyň anygyna göz ýetirmek. Reýhan arap ahyr bolmajagyny bildi (“Görogly”). 2. Bir zady özleşdirmek. Şahyryň şygyrlaryny köpimiz ýatdan bilýäris. 3. Syzmak, duýmak. Gyzym, naharyň duzuny dat-da, tagamyny bil. 4. Tanamak, tanyş bolmak. 5. Bir işi, wezipäni ýerine ýetirmegi başarmak, oňarmak. Bilen bilenin işlär, bilmedik barmagyny dişlär (Nakyl). Bilene ýagty, bilmedige garaňky (Nakyl). 6. Kömekçi işlik hyzmatynda gelip, öňünden hal işlik formasynda gelýän sözüň manysyna görä bir işi etmegi "başarmak" manysyndaky düzümli işligi ýasaýar: Ýüzüp bilmek ýüzmegi başarmak. Okap bilmek okamagy başarmak. Ýazyp bilmek ýazmagy başarmak. bilmeklik iş ady. Bilmek ýagdaýy. bilner-bilinmez [bilner-vilinmez], syp. Çala mälim bolan we mälim bolmadyk. Bilner-bilinmez belalardan özi gorasyn (Dileg). bilnikli syp. Äşgär, aýan, belli bolan. bilniksiz syp. Äşgär bolmadyk, aýan bolmadyk, belli bolmadyk, bilinmedik. Ol hereketini bilniksiz üýtgetdi. bilýüp [bi:lýüp], at. Gara öýüň täriminiň daşyndan aýlanyp daňylýan ýüp. Öýümize bilýüp dokadym. bimahal [bi:mahal], hal, ser. Biwagt. bimamla [bi:ma:mla], hal. 1. Mamla däl, hak däl, dogry däl. 2. Müýnli, ýazykly, günäli, günäkär. Oňa gysgajyk jogap gaýtaranda, Artygyň sesi-de bimamlaňky ýaly eşidildi (B. Kerbabaýew). bimamlalyk [bi:ma:mlalyk], at. 1. Mamla dällik, hak dällik, dogry dällik. Eger-de biriniň bimamlalygyna gözüm ýetse, men onuň ýüzüni sypap bilmezdim (B. Kerbabaýew). 2. Müýnlülik, ýazyklylyk, günälilik, günäkärlik. bimany [bi:ma:ny], syp. 1. Manysyz, mazmunsyz, ugursyz, biderek. 2. Hiç bir ähmiýeti, peýdasy bolmadyk, haýyrsyz, netijesiz. Ömrüni bimany ötürmek, adam ogluna gelişmez. bimar [bi:ma:r], syp., kön.s. Näsag, hassa, nähoş. Ne peridir, gülüp bakar ýüzüňe, Oňa gözi düşen hassa, bimardyr (M. Seýidow). bimarlyk [bi:ma:rlyk], at, kön.s. Näsaglyk, hassalyk, nähoşluk. bimaza [bi:maza:], syp. 1. Garagol, terbiýesiz, ýakymsyz, tertipsiz. Bimaza oglanlaň gepine gitdim, Bu bolşum düýbünden ýalňyş ekeni (K. Gurbannepesow). 2. Ynjalyksyz, birahat. Gündiz görsem suratyň, Gijeler bimaza men (Halk aýdymyndan). 3. Gylyksyz, depek ýa-da gapak, tez (haýwan hakynda). At bimazadyr, men özüm daňaryn (H. Derýaýew). bimazaçylyk [bi:maza:çylyk], at, ser. Bimazalyk. bimazalandyrmak [bi:maza:lannyrmak], işl. Ynjalyksyzlandyrmak, birahatlandyrmak. Onuň ertir duşuşmak dogrusynda beren wadasy ony bimazalandyrýardy. bimazalanma [bi:maza:lanma], iş ady. Bimazalanmak ýagdaýy. bimazalanmak [bi:maza:lanmak], işl. 1. Garagollugy artmak, ýakymsyzlanmak. Ol ulaldygyça bimazalanýar. 2. Ynjalyksyzlanmak, rahatsyzlanmak, birahatlanmak. Alada köp bolany sebäpli bimazalanýaryn. bimazalanyş [bi:maza:lanyş], iş ady. Bimazalanmak ýagdaýy. bimazalyk [bi:maza:lyk], at. 1. Garagolluk, ýakymsyzlyk, tertipsizlik. Hoşly, biziň oglanlarymyzyň içinde bimazalyk edip ýörenleri ýokdur, beýle gürrüňi men halaman (A. Gowşudow). 2. Ynjalyksyzlyk, birahatlyk. It üýrüzip, bularyň oturyşlaryna bimazalyk salan hem Berdi bolup çykdy (H. Derýaýew). bimesrep [bi:mesirep], syp., kön.s. Boş, biderek, ähmiýetsiz, manysyz. bimesreplik [bi:mesireplik], at, kön. s. Boşluk, bidereklik, ähmiýetsizlik, manysyzlyk. bimährem [bi:mährem], syp. Mähirsiz, mähir- şepagatsyz, mähremsiz. Goja gyzynyň bimährem kemala gelenine erbet bozuldy, maşgalanyň ar- namysyny ýere çalanyna bolsa diri ýanyp, bir ölüp bilmedi (T. Gurbanow). bimähremlik [bi:mähremlik], at. Mähirsizlik, mähir-şepagatsyzlyk, mähremsizlik. biminnet [bi:minnet], syp. Minnetsiz, özgäniň minnetini çekmeýän. Minnetli aş iýenden, biminnet daş iý (Nakyl). Babageldi gün-güzeran görmegiň, maşgalany dolandyrmagyň biminnet, arassa ýoluny saýlap alan adam (“Türkmenistan”). biminnetlik [bi:minnetlik], at. Minnetsizlik, igençsizlik, iňirdisizlik, gyjalatsyzlyk. bimürewwet [bi:müröwwöt], syp., kön.s. Mürewwetsiz, ynsapsyz, birehim, binurbat. Bimü- rewwet gahba pelek elinden, Bagrym şana-şana dilindi, durnam (“Saýatly – Hemra”). bina [bina:], at, gurl. 1. Jaýyň düýbi, esasy, binýat. 2. Jaý, ymarat, desga. Bina gurmak. Beýik binalar. 3. göç.m. Bir zadyň düýbi, özeni, başlangyjy. \n\t‣ Bina bolmak salynmak, salnyp gutarylmak, gurulmak. Bu ýerde giň otagly mekdep bina bolar. Bina etmek emele getirmek, düýbüni tutmak, döretmek, salmak, gurmak. binaçy [bina:çy], at. Ymarat, desga gurýan; gurluşykçy. binaçylyk [bina:çylyk], at. Ymarat, desga gurujylyk. binagär [bina:ğä:r], at. Jaý gurluşygy, binagärlik boýunça hünärmen. binagärlik [bina:ğä:rlik], at. 1. Gurluşyk sungaty, jaýlary gurmak seneti. 2. Bina etmek usuly. binamys [bi:na:mys], syp. 1. Namyssyz, hiç bir zady ýüzüne almaýan, arsyz-namyssyz. 2. göd. s. Käýinç söz. binamysçylyk [bi:na:mysçylyk], at, ser. Binamyslyk. Men beýle binamysçylygy edip bilmen, näme bolsam, ýoldaşym bilen bile bolaryn (A. Gowşudow). binamyslyk [bi:na:myslyk], at. Namyssyzlyk, hiç bir zady namys etmezlik, hiç bir zady ýüzüne almazlyk, arsyz-namyssyzlyk. binesip [bi:nesi:p], syp. Nesibesiz, nesibesi bolmadyk, nesip etmedik, nesipsiz. binesiplik [bi:nesi:plik], at. Nesibesizlik, nesibesi bolmadyk, nesip etmedik, nesipsizlik. binobat [bi:no:vot], syp. Nobatsyz, nobaty ýok, nobata durmadyk, nobata garaşmadyk. binowa [bi:nowa:], syp. Nowasyz, hiç zatsyz, garyp. Hak kanagatyn elände, Nowaly binowa bolar (Magtymguly). binurbat [bi:nurvot], syp., kön.s. Birehim, rehimsiz, zalym, aman bermeýän, geçirimsiz; bimürewwet. Sen meni köýdürdiň binurbat zalym (Kemine). Binurbatdyr gazap, ganym döker sen, Synam üzre tygsyz ýara salan ýar (Halk aýdymyndan). binyşan [bi:nyşa:n], syp. Nam-nyşansyz, atsyz- sorsuz, dereksiz. Adybegiň yzy binyşan gitdi – diýip, men näumyt bolup ýördüm (“Görogly”). binýat [binýa:t], at, gurl. Esas, düýp. \n\t‣Binýady tutulmak düýbi tutulmak, gurulmak, döredilmek, esaslandyrylmak. biohimik [biýohi:mik], at. Biohimiýadan hünärmen. biohimiki [biýohi:miki], syp. Biohimiýa degişli, biohimiýa mahsus, häsiýetli. Biohimiki ylmy-barlaglar. biohimiýa [biýohi:miýa], at. Organizmleriň düzümini, gurluşyny, häsiýetlerini, şeýle-de janly materiýa mahsus bolan himiki prosesleri öwrenýän ylym. biolog [biýo:loğ], at. Janly tebigatyň, ýaşaýşyň kanunlaryny öwrenýän, janly tebigat boýunça hünärmen. biologik [biýolo:ğik], syp. Janly tebigata, ýaşaýşa degişli, ýaşaýşyň kanunlaryna laýyk. biologiýa [biýolo:ğiýa], at. 1. Janly tebigatyň, ýaşaýşyň kanunlary hakyndaky ylymlaryň toplumy. Biologiýa ylymlary. Biologiýa ylymlarynyň kandidaty. 2. Okuw dersi. biparh [bi:parh], syp. Parhsyz, perwaýsyz, hiç zada parh goýmaýan. biparhlyk [bi:parhlyk], at. Parhsyzlyk, hiç zada parh goýmazlyk. Biparhlyk ýolbaşçy üçin iň ýowuz duşmandyr (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). bipaýan [bi:paýa:n], syp., kön.s. Soňy bolmadyk, biderek, ahyry ýok, çäksiz. Bipaýan dünýäde jany neýlediň (“Görogly”). bipaýanlyk [bi:paýa:nlyk], at, kön.s. Soňy ýokluk, bidereklik, ahyry ýokluk, çäksizlik. biperwaý [bi:perwa:ý], syp. Hiç zat hakynda alada, ünji etmeýän, perwaýsyz garaýan, biparh, hiç zada geleň etmeýän, geleňsiz. Bu dünýä bir düýpsüz derýa, Gark eder, bolma biperwaý (Magtymguly). biperwaýlyk [bi:perwa:ýlyk], at. Perwaýsyz bolmaklyk. Bu işde biperwaýlygyň öňüni almaly. bir san. 1. 1 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Awçy bir gün et iýer, Ýüz gün let iýer (Nakyl). 2. Nämälimligi, näbelliligi aňladýan söz. Bir gije ýatyrdym tünüň ýarynda, Bir tört atly gelip: "Turgul" diýdiler (Magtymguly). 3. Ýeke, ýalňyz, diňe. Şu ýerde bir men galdym. \n\t‣ Bir agza bakmak köpçülik bolup, bir adamyň diýeni bilen hereket etmek, bir adama gulak asmak, agzybir bolmak. Bir almany iki bölen ýaly örän meňzeş, biri-birine meňzäp duran. Bujagaz çagalaryň iki sanysy edil bir almany iki bölen ýalydy. Bir aýakdan sürmek parhlandyrmazlyk, aýyl-saýyl etmezlik, tapawut goýmazlyk. Hemme adamy bir aýakdan sürmeli däl. Bir başa ýüzüň ugruna, durman, saklanman. Ol ähli işini bir başa gutardy. Bir başy, bir dabany degmek başagaý bolmak, iş-alada bilen hasanaklap ýörmek. Bir çukura tüýkürmek köpçülik bolup belli pikire gelmek, köpçülik bolup bir pikiri makullamak. Bir demde çaltlyk bilen, bir bada. Olary bir demde sanap, soňuna çykar ýaly hem däl (“Watan”). Bir elde iki garpyz tutdurmazlyk birbada iki ýa ondan köp işi ýerine ýetirip bolmazlyk. Bir gapydan girip-çykmak bir öýde bile ýaşamak. Bir gepli (sözli) wadasyna wepaly, wadasyny ýerine ýetirýän. Bir gez beýgelmek bir zat üçin begenip ruhuň göterilmek. Bir gözde görmek hemmä bir meňzeş garamak, hemme kişini deň tutmak. Ol hemmäni bir gözde görjek adalatly, işeňňir, örän sagdyn adam (B. Kerbabaýew). Bir gözi aýa bakmak, bir gözi şetdaly kakmak gözi gyşyk, çaşy. Bir gulagyndan girip, beýleki gulagyndan çykmak ýatda saklamazlyk, üns bermezlik, diňlemezlik. Bir gysym (sykym) bolmak 1) gaýgy, ünji zerarly horlanmak, iglemek. Igdir aýaly ýadyna düşende, öňküsinden-de kiçelip, bir gysym boldy (B. Seýtäkow). 2) sustuň basylmak, ruhdan düşmek, müzzermek. Bir howa birneme wagt aralygy, bir salym. Ol bir howa ýere seredip oturdy. Bir işiň başyny tutmak bir düýpli işe başlamak, girişmek. Bir jan (göwre), bir ten bolmak 1) birikmek, dost, agzybir, bile bolmak. 2) är-aýal bolup ýaşamak. Bir janly göwrä öwrülmek birigip, bilelikde hereket etmek. Bir meýdan ser. Bir salym. Bir meýdan oýnandan soň, ýene göre girip gitdi (“Görogly”). Bir okda iki towşan awlamak iki bähbidi birden bitirmek. Bir ölüp, bir direlmek gaty agyr ýagdaýa düşmek, uly kynçylyk çekmek. Ene perzendiniň düşen gününe bir ölüp, bir direlýärdi. Bir özi hiç kim bilen däl-de, diňe özi. Toýa öýlerinden bir özi barypdyr. Bir salym bir azajyk wagt, azajyk wagt, bir meýdan. Ol bir salymdan gelse gerek. Bir sanaç uny artyk iýmek ýaşy uly bolmak, tejribesi köp bolmak, köpi gören. Şu oturanlaryň hemmesi sizden bir sanaç uny artyk iýendir (B. Annageldiýew). Bir söz az, iki söz köp ynjyk, sähel zady göwnüne alýan. Bir süri (zat, adam) gepl.d. gaty köp (zat, adam). Ogluňa bir süri zat getiräýipsiň- le, ony gaty gowy görýäň öýdýän. Köçeden bir süri adam geçip gitdi. Bir ugurdan gopmak pikirdeş bolmak, biri-biriňe raýdaş bolmak. Bir wagt(lar) bireýýäm, mundan köp wagt öň. Olar-a bir wagt şähere göçdi. Bir ýeri depip durmak öz diýeniňi makullatjak bolmak. Biz diňe bir ýigitlere, at-ýaraga daýanyp, bir ýerini depip hem durmaly däldiris (N. Saryhanow). Bir ýüzli etmek 1) hemmesini ýerbe- ýer etmek, gutarmak, tamamlamak. Meýdan işleri bir ýüzli edildi. 2) eýläk ýa-da beýläk etmek, bir ýaňalyk etmek. Meseläni basymrak bir ýüzli etmek gerek. Bir ýumrugyň artmak maşgalada çaga sany köpelmek, ogul çaga dünýä inmek. Bir zaman ser. Bir salym. Dalaşma, dildarym, bir zaman goýgul (Halk aýdymyndan). Iki bolup bire degmez iki adam bolup, bir adamyň oňarýan işini edip bilmeýän, nalajedeýin (adam hakynda). Siz-ä bir iki bolup bire degmez ekeniňiz, bitiren işiňiz ýok. Bir zat diýmek 1) bir zat aýtmak. 2) gaty-gaýrym söz aýtmak, ýakymsyz söz diýmek. Oňa bir zat diýmäge neneň diliň barýar? biragyzdan [birağyzzan], hal. Agzybirlik bilen, köpçülik bolup, hemmesi bilelikde, bir adam hem çetde durman, biri galman. birahat [bi:ra:hat], syp. Ynjalyksyz, ynjalygy gaçan, rahat tapmaýan, rahat däl, biynjalyk. Birahat bolmak. Birahat adam. birahatlandyrmak [bi:ra:hatlannyrmak], işl. Ynjalyksyzlandyrmak, ynjalygyny gaçyrmak, birahat etmek. Adamy birahatlandyrmak gowy görülýän däldir. birahatlanma [bi:ra:hatlanma], iş ady. Birahatlanmak ýagdaýy. birahatlanmak [bi:ra:hatlanmak], işl. Ynjalyksyzlanmak, ynjalygy gaçmak, rahat tapmazlyk. Beýle birahatlanyp oturmasana! birahatlanmaklyk [bi:ra:hatlanmaklyk], iş ady. Birahatlanmak ýagdaýy. birahatlanmazlyk [bi:ra:hatlanmazlyk], iş ady. Birahat bolmazlyk. birahatlanyş [bi:ra:hatlanyş], iş ady. Birahatlanmak ýagdaýy. birahatlyk [bi:ra:hatlyk], at. Birahat halda bolmaklyk, ynjalyksyzlyk, ynjalygy ýokluk. biraz [byra:z], hal. 1. Az-kem, az-owlak. Biraz ganymat bolansoň, Meredi, "Tiz kömegiň" ýumşak maşynynda ynjytman, şähere alyp gaýtdylar (B. Pürliýew). 2. Az salym, azajyk wagt. 3. göç.m. Ep-esli wagt. Men saňa biraz garaşdym, asyl gelmediň-le?! birazajyk [byra:zajyk], hal. 1. Sähelçe, köp bolmadyk, örän az mukdarda, azajyk, ujypsyz. Jübüsinde azajyk puly bardy. 2. Azajyk wagt. Sen maňa birazajyk garaş. birazlap [byra:zla:p], hal, gepl.d. Ep-esli wagtyň dowamynda, birnäçe wagtlap. Senem köp garaşdyrdyň, birazlap gelmediň. birbada [byrva:da], hal. 1. Birden, bada-bat, şol bada, ýüzüniň ugruna. 2. Ilki, başda, ilkibada. bir-birden [bir-virden], hal. Ýeke-ýekeden, biri-biriniň yzyndan. Ýygnakda adamlar bir-birden çykyp geplediler. bir-biri [bi:r-vi:ri], çal. Özli-özi, öz ilen-çalany, öz dogan-garyndaşy, dost-ýary, tanyş-bilşi. Olar bir- biri bilen gatnaşýarlar. birçak [byrçak], hal, ser. Bireýýäm. Ekiş birçak başlandy. birçakky [byrçakky], syp., ser. Birwagtky. Birçakky waka. birden hal. Oslagsyz ýagdaýda, duýdansyzlykda, garaşylmadyk ýagdaýda, birdenkä. Birdenem asman ähli suwuny döken ýaly, dünýäni suw- sil edip, çabga geldi... (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). Asylkysyny aýdanda, eger seniň duluňda hemme esbaplary bilen üpjün ala tow hyrlyň asylgy duran bolmasa ýa-da duluňda päkize jöwher gylyjyň tärimiň başyndan asylgy bolup, işigiňde-de kişňäp duran atyň bolmasa, seniň gapyňda daýhançylyk esbabynyň müňüsi üýşsün, harwar-harwar jöwen, bugdaý, arpa hasyl al, tapawudy ýok, dir gürrüňçilikde birden sen gatyrak güläýseň, ilki bilen öz kowumyňdan biri: “Sen näme gürleýäň, bar çaýryňy çap” diýer (A. Gowşudow). birdenkä [birdenkä:], hal, ser. Birden. Ine, birdenkä garaşylmadyk mesele ýüze çykdy. bire-bir [bi:re-vi:r], syp. Tüýs, hakyky. Bu em keseliň bire-bir dermanydyr. birehim [bi:rehim], syp. Hiç kime rehim etmeýän, rehimsiz, doňýürek. Sähranyň öz peýwagtyna gezýän zyýansyz towşan-tilkileri, hatda birehim ýyrtyjylary-da howpdan gutulmak niýeti bilen özlerine hin agtarýardylar (B. Kerbabaýew). birehimleniş [bi:rehimleniş], iş ady. Birehimlenmek ýagdaýy. birehimlenme [bi:rehimlenme], iş ady. Birehimlenmek ýagdaýy. birehimlenmek [bi:rehimlenmek], işl. Rehimsizlenmek, doňýürek bolmak. birehimlik [bi:rehimlik], at. Rehimi ýokluk, rehimli dällik, rehimsiz bolmaklyk, rehimsizlik, doňýüreklik, rehim-şepagatsyzlyk. birek [bi:rek], çal., gepl. d., ser. Biri. Oglanyň düşünişine görä, häzir birinden ynjarlyk ýa birege hüjüm ederlik hiç bir esas ýokdur (B. Kerbabaýew). birek-birek [bi:rek-bi:rek], çal., gepl.d. Biri- birisi. Birek-birek bilen gatnaşyp duralyň. birentek 1. çal., Käbir, birnäçe. Ýelli günler suwda ýüzmeklik birentek ýagdaýlarda kynçylyk döredýär. 2. Köp, birtopar, birnäçe. birew [biröw], çal., şahyr., ser. Biri. Ýatdan çykmaz, görmek dilär, Birewden köňli hoş bolan (Magtymguly). Dünýäde bet işdir zor bilen bermek, Birewiň birewe meýli bolmasa (Zelili). bireýýäm [bireýýä:m], hal, ser. Birwagt. bireýýämki [bireýýä:mki], syp. Birwagtky, birmahalky. birgeňsi [birğeňsi], syp. 1. Oňat, gowy, enaýy, ýerbe-ýer, göwnejaý. Ol birgeňsi geýnipdir. 2. Üýtgeşik, geň, täsin. Onuň birgeňsi gülküsi bar. birgeňsilik [birğeňsilik], at. 1. Oňatlyk, gowulyk, enaýylyk, ýerbe-ýerlik, göwnejaýlyk. Jaýymyzyň içi birgeňsilik. 2. Üýtgeşiklik, geňlik, täsinlik. birgiden [birğiden], syp. Köp sanly, örän köp, köp mukdarda. Birgiden zat. Birgiden iş etmek. birhili [birhi:li], syp., ser. Birtüýsli. Onuň bu bolşuna birhili geň galdym. birhililik [birhi:lilik], at, ser. Birtüýslülik. biri [bi:ri], çal. Kim hem bolsa, bir adam, näbelli şahs. Biri ylgap barýar. biribar [bi:riva:r], at. Hudaý, Alla. Biribar näme ajap bolsa, şony hem ýaradypdyr (“Türkmenistan”). biri-biri [bi:ri-vi:ri], çal. 1. ser. Bir-biri. 2. Biri beýlekisi bilen, özara. Olar biri-birlerinden öňe geçjek bolup dyzaşýardylar (B. Seýtäkow). birigiş [bi:riğiş], iş ady. Birikmek ýagdaýy. birigişdirmek [bi:riğişdirmek], işl., ser. Birikdirmek. Iki bölümi birigişdirmek. birigişmek [bi:riğişmek], işl. 1. Bir zat başga bir zada goşulyşmak, garyşmak. 2. Birleşmek, bir ýere toplanmak, bir ýere jemlenmek. Birigişip işleýäris. birigün [bi:riğün], hal. Ertirki günüň ertesi, ýene iki günden. Aşgabada birigün gitmekçi. birigünki [bi:riğünkü], syp. Birigün bolup geçjek, birigüne degişli bolan. Birigünki ýygnaga taýýarlanýarys. birikdirmek [bi:rikdirmek], işl. 1. Biri-birine goşmak, goşup birleşdirmek, birigişdirmek. 2. Bir ýere jemlemek, toplamak. birikme [bi:rikme], iş ady. Birikmek ýagdaýy. birikmek [bi:rikmek], işl. 1. Biri-birine goşulmak, goşulyp garyşmak. 2. Bir topara goşulmak, birleşmek. 3. Birleşmek, sepleşmek. Iki köçäniň birigýän ýeri. birikmeklik [bi:rikmeklik], iş ady. Birikmek ýagdaýy. birikmezlik [bi:rikmezlik], iş ady. Goşulmazlyk, birleşmezlik. birin-birin [bi:ri:n-mi:ri:n], hal. Ýeke-ýekeden, ýekeme-ýeke, başdan-aýak, ýekän-ýekän, bir ýanyndan, bir ýan ujundan. Aman kitaplara birin-birin seredip çykdy. birinji san. 1. Bir sanyndan ýasalan tertip san. Olaryň orny birinji hatarda bolany üçin perde açylmanka oturmaga ýetişdiler (B. Kerbabaýew). 2. Ilki, ilkinji. Meniň bu ýere birinji gezek gelşim. 3. gepl.d. Iň gowy, iň oňat. Birinji küştçi. Birinji halyçy. 4. gepl.d. Ilki äberilýän suwuk nahar (çorba). \n\t‣ Birinji gün gepl.d. Duşenbe. birinjiden 1. "Ilki bilen, ilkinji nobatda, ozaly bilen" diýen ýaly many aňladýan giriş sözi. Gidip biljek däl, birinjiden-ä, howa sowuk, galyberse-de başga işim bar. 2. Bir tarapdan. Birinjiden, bu mesele aýdyň. birinjilik at. Ilkinjilik, ilkinji hatarda bolmaklyk, birinji orunda bolmaklyk. Ol geçen ýaryşda hemmelerden ozup, birinjiligi aldy. birje syp. Ýekeje. Meniň senden başga haýyşym ýok, diňe birje haýyşym bar. Birje çemçe şorja serçe çorbasy (Ýaňlytmaç). birža [bi:rža], at. Maliýe we uly söwda ylalaşyklary baglaşylýan edara. Türkmenistanyň Döwlet haryt-çig mal biržasy. \n\t‣Birža geleşigi birža jaýynda, bellenen birža wagtyň içinde baglaşylýan dolanyşyga goýberlen we baha kesilen gymmatlyklary bolan geleşik. birkemsiz syp., hal. Hiç bir kemi bolmadyk, ýerbe-ýer, gowy, gaty oňat, kem zady ýok. Birkemsiz bezelen Bagt öýi hem şu ýerde ýerleşýär (“Türkmenistan”) birkemsizlik at. Hiç bir kemi ýokluk, ýerbe- ýerlik. birle sözs. k., k. d. 1. ser. Bile. Serweri seda birle, jahan ýüzi abatdyr (Magtymguly). 2. ser. Bilen. Gögerer ýagmyryň suwy birle ýer (Magtymguly). birlen sözs. k., k. d., ser. Bilen. Ýagmyry- borany birlen, gyş bolupdyr ýazlarym (Magtymguly). birleşdirilmek işl. 1. Jemleşdirilmek, toplaşdyrylmak. Hasyly wagtynda ýygnamak üçin ähli güýç birleşdirildi. 2. Bir zat başga bir zada garyşdyrylmak, biri-birine gatyşdyrylmak. Goýun sürüleri birleşdirildi. 3. Daňyşdyrylmak, berkidiş- dirilmek, utgaşdyrylmak, sepleşdirilmek. birleşdirmek işl. 1. Jemleşdirmek, toplaş- dyrmak, birlik döretmek. Güýjümizi birleşdirdik. 2. Bir zady başga bir zada garyşdyrmak, biri-birine goşuşdyrmak. Sürüleri birleşdirdik. 3. Uçlaryny utgaş- dyrmak, sepleşdirmek. birleşik at. 1. Ylalaşyk, agzybirlik, birlik. 2. Gurama, jemgyýet, bileleşik. birleşiş iş ady. Birleşmek ýagdaýy. birleşme I, iş ady. Birleşmek ýagdaýy. \n\n\n BIRLEŞME II, at. Belli bir ugur boýunça kämilleşmek maksady bilen geçirilýän ýygnak, üýşmeleň, üýşmek. Edebiýat birleşmesi. birleşmek işl. 1. Jemlenmek, toplanmak, birikmek. 2. Goşulmak, garyşmak, biri-birine gatyşmak. 3. Birikmek, birigişmek, utgaşmak, sepleşmek. Simleriň uçlary birleşipdir. 4. Birikmek, kesişmek. Biz ýollaryň birleşýän ýerinde duşuşdyk. birleşmeklik iş ady. Birleşmek ýagdaýy. birleşmezlik iş ady. Birleşmek işi bolup geçmezlik, amala aşmazlyk. birlän-ikilän [birlä:n-ikilä:n], hal. 1. Ýek- tük, az-kem, bir-iki, käbir. Birlän-ikilän şowsuz geçen buraw olaryň gözleriniň oduny alypdy (B. Kerbabaýew). 2. Seýrek, az duş gelýän. birlik I, at. 1. Umumylyk, birmeňzeşlik. 2. Bitewilik, tutuşlyk, agzybirlik. \n\n\n BIRLIK II, at. 1. Haýsydyr bir zadyň san bilen aňladylýan ady. Ownuk pul gerek bolsa, özümdäki birlikleri berip biljek. 2. Käbir zatlaryň 1 san bilen aňladylýan ölçegi. \n\t‣ Birlik san -lar, -ler köplük san goşulmasyny kabul etmedik. Meselem: Adam – birlik sanda, adamlar – köplük sanda. birlikde köm. s. 1. Köplenç, bilen kömekçi sözüniň soňundan gelip, "bilelikde, bile" diýen many aňladýan jemleýji söz. Şunuň bilen birlikde, abatlaýjy we dörediji ussalar gaz berlişini kadalaşdyrýan abzaly öndürmegi hem özleşdirdiler (“Türkmenistan”). 2. Umumylykda, bilelikde. Men siziň ikiňizi birlikde gutlaýaryn. birneme syp. Köp bolmasa-da, esliräk, azda- kände. Ol toý sowmak üçin birneme pul ýygnapdy. Siz ýowarda birneme işläp bildiňizmi? birnäçe [birnä:çe], çal. Az sanly, san taýdan birtopar; köp bolmadyk mukdar, wagt. Birnäçe adam. Birnäçe galam. Birnäçe wagtdan soň. birniçe çal, gepl.d. Birnäçe, käbir. birsydyrgyn [birsydyrğy:n], hal, syp. Belli bir ýagdaýda, kadaly, bir boluşly, birsyhly. birsydyrgynlyk [birsydyrğy:nlyk], at. Belli bir kadalylyk, belli bir ýagdaýlylyk, bir boluşlyk, birsyhlylyk. birsyhly [birsy:hly], hal. 1. ser. Birsydyrgyn. Durmuş birsyhly öňe bakan hereket edýär (B. Kerbabaýew). 2. Yzygiderli, yzy üzülmän gaýtalanýan. Men adamlar bilen birsyhly pikir alyşýaryn. 3. Mydama, hemişe, elmydama, häli-şindi. birsyhlylyk [birsy:hlylyk], at. 1. ser. Birsy- dyrgynlyk. 2. Üznüksizlik, tükeniksizlik, yzygiderlilik, yzy üzülmezlik. Hereketiň birsyhlylygy. 3. Mydamalyk, hemişelik, elmydamalyk, häli-şindi gaýtalanyp durmaklyk. birtaraplaýyn hal. 1. Bir tarap boýunça, bir ugur, iki taraply bolmadyk, birýanlaýyn. Maşynlaryň birtaraplaýyn hereket edýän köçesi. 2. Her taraplaýyn däl, birýanlaýyn, giň gerimde beýan edilmeýän. Bu meselä birtaraplaýyn garalypdyr. birtaraplaýynlyk at. 1. Bir taraplylyk, bir ugurlylyk, birýanlylyk. Köçeleriň maşyn hereketleriniň birtaraplaýynlygy. 2. Her taraplaýyn däl, birýanlaýynlyk, giň gerimde däl. Meseläniň garalyşynyň birtaraplaýynlygy. birtüýsli [birtüýslü], syp. 1. Geň, düşnüksiz, birhili. Ol birtüýsli adam. 2. Görnüşi, tüýsi meňzeş bolan. Birtüýsli mata. 3. Gelşiksiz, gelşikli däl. Märekede köp geplemeklik birtüýsli bolýar. birtüýslülik [birtüýslülük], at. 1. Geňlik, düşnüksizlik, birhililik. 2. Görnüşi, tüýsi meňzeşlik. 3. Gelşiksizlik, gelşikli dällik. birugsat [bi:ruğsot], syp. Rugsatsyz, ygtyýarsyz; rugsady, ygtyýary bolmadyk. birwagt [byrwağyt], hal. Köp wagt mundan öň, öň, öňräk, bireýýäm, birçak, birmahal, ozal. Birwagtlar şu ýerlerik şugundyr ekerdiler (“Edebiýat we sungat”). birwagtky [byrwağytky], syp. Öň bolup geçen, bireýýäm bolup geçen, birmahalky, birçakky. birýanly [birýa:nly], syp., ser. Birýaňalyk. Işi birýanly etmek. birýaňalyk : birýaňalyk etmek: 1) gutarnykly çözmek, belli bir netijä gelmek. Meseläni birýaňalyk etmek. 2) gutarmak, ýerine ýetirmek, bir ýüzli etmek. Işi birýaňalyk etmek. birzebir [birzevi:r]: birzebir etmek biri- birinden aýyrmak, her haýsysyny bir ýerden çykarmak, dargatmak. Adamlary birzebir etmek hudaýyň halajak zady däldir. bisabyr [bi:savyr], syp. Sabyrsyz, sabry-karary ýetmeýän, takat etmeýän. Bisabyr gul tiz ýolugar belaga, Sabyrly gul dura-bara şat bolar (Magtymguly). bisabyrlyk [bi:savyrlyk], at. Sabyrsyzlyk, sabry-karary ýetmezlik, takat etmezlik. Haýt-haýt, Görogly, bisabyrlyk etme (“Görogly”). bisarpa [bi:sarpa], syp., hal. 1. Tygşytsyz, aýawsyz. 2. Ýerliksiz, biderek, sarpasyz. Diliňi bisarpa goýberme. bisarpalyk [bi:sarpalyk], at. 1. Tygşytsyzlyk, aýawsyzlyk. 2. Ýerliksizlik, bidereklik, sarpasyzlyk, sarpa goýmazlyk. Bisarpalyk etmek. bisereşgen [bi:sereşğen], syp.,hal. Amatsyz, oňaýsyz; gelşiksiz. Ýürek beýnä görä garagolrak bolýar: onuň diýenini ediberseň, bisereşgen zatlaryň üstünden-de eltip biler (K.Gurbannepesow). Bisereşgen görünmek. Bisereşgen bolmak. bisähet [bi:sähet], syp. Sähet däl, sähetli däl, sähetsiz, sähet hasaplanmaýan. Bisähet güni at bakmasaň, sähetli gün at çapdyrmaz (Nakyl). Bisähet sapar aýynda, Zor Bezirgene uçradym (“Görogly”). bismil at, Ýaranyň bir görnüşi. bismilla [bismilla:] 1. Allanyň ady bilen. "Bismilla" diýp başlady, çagyrdy ustadyny (Magtymguly). 2. Bir haýyrly işe, nahar iýilmäge başlanjak bolnanda aýdylýan söz. \n\t‣ Bismillasyny etmek öňüni başlap bermek. bisyrat [bi:sy:rat], syp. 1. Syratsyz, gelşiksiz, owadan däl. 2. Käýinç sözi. bisyratlyk [bi:sy:ratlyk], at. Syratsyzlyk, gelşiksizlik, owadan dällik, gelşiksizlik. biş-düş at, gepl.d. Nahar. Bularyň birnäçesi biş- düş häzirlemek hem çaý gaýnatmagyň ugruna çykdylar (A. Gowşudow). biş-düşçi [biş-düşşü], at, gepl.d. Biş-düş, nahar taýýarlamak bilen meşgullanýan adam, aşpez. Men olaryň biş-düşçüsi bolaryn. bişe [bi:şe], at, kön.s. Tokaý, jeňňel; mişe. Bişeleri şir-peleňli (Magtymguly). bişim at. Naharyň bişýän, ýetişýän derejesi. Bu tüwiniň bişimi ýetipdir. bişirilmek işl. 1. Her hili nahar, çörek we ş.m. zatlar gaýnadylyp, gowrulyp, gyzdyrylyp taýýarla- nylmak. Çörek bişirilmek. 2. göç.m. Doly özleşdirilmek, öwrenilmek. bişirinmek işl. Özüň üçin bişirmek. Nahar bişirinmek. bişirmek işl. 1. Her hili nahary, çöregi we ş.m. zatlary gaýnadyp, gowrup ýa-da gyzdyryp taýýarlamak. Kellebaşaýak bişirmek. Çişlik bişirmek. Palaw bişirmek. 2. Täze keçe belli bir wagtyň dowamynda düşelenden soň, onuň hilini gowulandyrmak üçin üstünden suw sepip, ölläp täzeden iki-üç aýal maşgala bolup bilekläp basmak. 3. Ýörite taýýarlanan kürede çig kerpiji aýratyn tertipde örüp, ýokary gyzgynlyk arkaly berkän görnüşine getirmek. 4. göç.m. Doly özleşdirmek, öwrenmek. Ol ýolboýy beýnisinde bişirip gelen sözlerini säginmän orta dökdi (G. Kulyýew). bişirtmek işl. Bişirmek işini başga birine etdirmek. Biz olara nahar bişirdip iýdik. bişiş iş ady. Bişmek ýagdaýy. bişişmek işl. 1. Bişip, ýetişip ugramak, bişip başlamak. Üzümler bişişipdir. 2. Sagdyn, çydamly, mert bolup ýetişmek, kämilleşmek, mäkämleşmek. Entek ol doly bişişmändi. bişme iş ady. Bişmek ýagdaýy. bişmek işl. 1. Nahar ýetişmek, owkat taýýar bolmak. Saňa bu gün künji ýagyna bişen mele palaw bermesem bolmaz (B. Seýtäkow). 2. Ösüp, ýetjek derejesine ýetip, iýmäge ýaramly bolmak, ýetişmek. Bişen zamçanyň ysy kükäp, burna urýardy. 3. göç.m. Gaýgy-gam çekmek, hasrat çekmek. 4. Bir ýeriňi gyzgyn zada ýakmak. Süýtde agzy bişen, suwy üfläp içer (Nakyl). Ýakma, bişersiň, gazma, düşersiň (Nakyl). 5. göç.m. Köp kynçylygy görmek, köp zady başdan geçirmek. Ol durmuş gazanynda bişen adamdy. 6. Ýakylyp daş halyna öwrülmek (kerpiç). Onuň daşynyň bir bölegine bişen kerpiç bilen haýat etdik (“Türkmenistan”). bişmeklik iş ady. Bişmek ýagdaýy. bit at. Käbir janly-jandarlarda olaryň ganyny sorup ýaşaýan, şeýle hem gallada, unda we ş.m. döreýän kiçijik mör-möjek. \n\t‣ Bite gahar edip, ýorganyňy otlamak biderek zat üçin uly bähbitden galmak. Bitini gotura derman etmek dilegiň düşse, iň bir ýönekeýje zadyny hem bermäge dözmezlik. Bitini iýme husyt, gysganç, gysyk, syrnyh. Bitiniň burny ganamazlyk şowsuzlykdan aman galmak, zyýan çekmezlik. bitakat [bi:ta:kat], syp. Takatsyz, sabry gaçan, ynjalyksyz, ynjalygy gaçan. Sen bitakat bolma (“Görogly”). bitakatlandyrmak [bi:ta:katlannyrmak], işl. Sabryny gaçyrmak, ynjalygyny gaçyrmak, takatsyzlandyrmak. bitakatlanma [bi:ta:katlanma], iş ady. Bitakatlanmak ýagdaýy. bitakatlanmak [bi:ta:katlanmak], işl. Takatsyzlanmak, sabryň gaçmak, ynjalygyň gaçmak. bitakatlanmaklyk [bi:ta:katlanmaklyk], iş ady. Bitakatlanmak ýagdaýy. bitakatlanyş [bi:ta:katlanyş], iş ady. Bitakat- lanmak ýagdaýy. bitakatlyk [bi:ta:katlyk], at. Takatsyzlyk, sabryň gaçmaklyk, ynjalygyň gaçmaklyk. Sabyrly adama bitakatlyk ýaraşmaz. bitap [bi:ta:p], syp. 1. Tapsyz, güýçsüz, tapdan gaçan. Bitap adam. 2. Näsag, ýarawsyz, syrkaw. Birden Öwez bitap bolup keselledi (“Görogly”). bitarap [bi:tarap], syp. 1. Hiç tarapa goşulmaýan. 2. him. Hiç hili täsir etmeýän. Egreldilýän jisimiň içinde dartylmaýan, gysylmaýan we bitarap diýilýän gatlak bolýar. \n\t‣Bitarap döwlet özge döwletleriň içki işlerine goşulyşmaýan, ýurtlar arasyndaky uruşlara gatyşmaýan, ähli meseleleri ylalaşykly ýollar bilen çözmekligi ündeýän, parahatçylykly syýasaty goldaýan döwlet, ýurt. Biziň Garaşsyz, baky Bitarap döwletimizde il-halkyň erkana ýaşap, joşgunly işlemäge, ylhamly döretmäge, mazmunly dynç almaga ähli şertler we mümkinçilikler bar (“Türkmenistan”). bitaraplaşdyrmak [bi:taraplaşdyrmak], işl. Hiç bir tarapa goşmazlyk, hiç kimiň işine gatyşdyr- mazlyk. bitaraplaşma [bi:taraplaşma], iş ady. Bitaraplaşmak ýagdaýy. bitaraplaşmak [bi:taraplaşmak], işl. Hiç bir tarapa goşulman, çetde durmak, çetleşmek. bitaraplaşmaklyk [bi:taraplaşmaklyk], iş ady. Bitaraplaşmak ýagdaýy. bitaraplaşyş [bi:taraplaşyş], iş ady. Bitaraplaşmak ýagdaýy. bitaraplyk [bi:taraplyk], at, syýasy. 1. Bitarap syýasaty ýöretmeklik, hiç bir tarapa goşulmazlyk, gatyşmazlyk. Bitaraplyk syýasaty. 3. him. Hiç hili täsir etmezlik. bitaý [bi:ta:ý], syp. 1. Taýsyz, taýly däl, jübüt däl. 2. Her taýy başga-başga bolan, taýy meňzeş däl. Bitaý aýakgap. Bitaý ellik. bitaýlyk [bi:ta:ýlyk], at. 1. Taýsyzlyk, jübüt dällik. 2. Taýy meňzeş dällik. bitertip [bi:terti:p], syp. 1. Tertip bilen goýulmadyk, tertipsiz, rejeli däl. Jaýyň içindäki zatlar bitertip ýerleşdirilipdir. 2. Özüni tertipli alyp barmaýan, terbiýesiz. Bitertip oglan. bitertipçilik [bi:terti:pçilik], at, ser. Bitertiplik. bitertiplik [bi:terti:plik], at. 1. Tertipsizlik, bulam-bujarlyk. 2. Tertip saklamazlyk, edepli dällik, terbiýesizlik. bitewi [bitöwü], syp. Tutuş, dagamadyk, bölünmedik, jebis. bitewilik [bitöwülük], at. Bitewi halda bolmaklyk. bitgin syp. Gowy biten, oňat ösüp ýetişen. \n\t‣ Bitgin adam iri, daýaw adam. bitginli syp. Hasylly, hasyly bol biten. Melleklerde, kärendedir mülk ýerlerde dürli ekinleriň bitginli hasylynyň kemala getirilendigini garaşsyz Diýarymyzyň bazarlarynyň haýsysyny aýlanyp görseňem, bada-bat göz ýetirip bolýar (“Türkmenistan”). bitginlilik at. Hasyllylyk, köp hasylly ýagdaýynda bolmaklyk. bitik syp., kön.s. 1. Ýerbe-ýer, ýeterlik. Halypa işi bitikdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Bekli, ýapylan, bitişen. bitilmek işl., kön.s. Ýazylmak. Bitilse ýa okalsa, alsa il ýat (Sopy Allaýar). bitin [biti:n], syp. 1. Tutuş, bölünmedik, ujundan döwülmedik, bitewi, abat. 2. Abat, ýyrtylmadyk, deşil- medik, dagamadyk. Bitin geýim. Bitin aýakgap. \n\t‣ Bitin san mat. Bölünmedik san. bitinlik [biti:nlik], at. 1. Tutuşlyk, bölünmedik, ujundan döwülmedik, bitewilik, abatlyk. 2. Abat, ýyrtyk-ýirik däl, böleklere bölünmedik ýagdaýynda bolmaklyk. bitintegbent [biti:nteğvent], at. Dürli el işlerine salynýan nagyş. bitirilmek işl. Ýerine ýetirilmek, berjaý edilmek. Ýumuş bitirildi. bitiriş iş ady. Bitirmek ýagdaýy. bitirişdirmek işl. Ýerine ýetirişdirmek, berjaý edişdirmek. Ýumuşlary bitirişdirmek. bitirişmek işl. Bitirmäge kömekleşmek. bitirme iş ady. Bitirmek ýagdaýy. bitirmek işl. 1. Bir işi ýerine ýetirmek, berjaý etmek, amala aşyrmak. 2. Gutarmak, tamamlamak. Jaýyň örümini bitirdik. 3. Ýara, döwük we ş.m. zatlary gutarmak. bitirmeklik iş ady. Bitirmek ýagdaýy. bitirtmek işl. 1. Ýerine ýetirtmek, berjaý etdirtmek, amala aşyrtmak. 2. Gutartmak, tamamlatmak. 3. Sagdyn deri bilen üstüni örtdürmek (ýara, döwük hakynda). bitiş iş ady. Bitmek ýagdaýy. bitişdirmek işl. Biri-birine ýelmeşdirmek, biri-birine sepleşdirmek, birleşdirmek. bitişik syp. Biri-biri bilen bitişip duran, biri- birine ýelmeşen, sepleşen, birleşen. bitişiş iş ady. Bitişmek ýagdaýy. bitişme iş ady. Bitişmek ýagdaýy. bitişmek işl. 1. Biri-biri bilen utgaşmak, birleşmek, ýelmeşmek, sepleşmek. 2. Gowulaşmak, gutulyşmak, bitip başlamak (ýara, döwük hakynda). Eliniň ýarasy bitişdi. 3. Tamamlanyp barmak, gutaryp barmak. Jaýyň gurluşygy hem bitişip barýar. bitişmeklik iş ady. Bitişmek ýagdaýy. bitleme iş ady. Bitlemek ýagdaýy. bitlemek işl. Bit düşmek, bit basmak. Ketekdäki towuklar bitläpdir. bitlemeklik iş ady. Bitlemek ýagdaýy. bitletmek işl. Bite basdyrmak. bitleýiş iş ady. Bitlemek ýagdaýy. bitli syp. Bitlän, bit basan. bitme iş ady. Bitmek ýagdaýy. bitmek işl. 1. Tamamlanmak, tamam bolmak. Tabşyrylan işi bitirip, öýüne gaýtdy. 2. Ýerine ýetmek, berjaý bolmak. Agaň ýanynda diýeniň bitýämi? Diýeniniň bitjegini bilýä (“Görogly”). 3. Gögermek, ösmek. Türkmen düzünde biten, onda-da atyp sanabermeli özlüden ak bugdaýdan bişirilýän çöregi bir gezek iýen soňam onuň tagamyny unutmandyr (“Türkmenistan”). 4. Çökündi ýa-da kesmek tutup, beklenip, öňi ýapylmak, akmasy galmak. Çesmäň gözi bitipdir. Semawaryň jüründigi bitipdir. 5. Gutulmak, sagalmak. Bedene düşen ýara bireýýäm bitipdi (B. Seýtäkow). biwagt [bi:wağt], hal. 1. Garaşylmadyk wagtda, wagtyndan ir. Köp zatlary başyndan geçiren pälwan biwagt dünýäden ötdi-dä (B. Seýtäkow). Biwagt ölüm. 2. Wagtyndan ir ýa-da giç. Galandarlaryň biwagt atlananlary Arabyň piňine-de däl (“Görogly”). 3. Adamlaryň öýüne ýygnanýan çagy, ýarygije, ýatan wagty, aýak ýygnanan wagty, bimahal. Dogry ýöräp, dogry gezen dok bolar, Biwagt gezen melamata köp galar (Magtymguly). biwaz [bi:wa:z], syp. 1. Durmuşda özüni erbet alyp barýan, bozgak, bozuk. Biwaz adam. 2. Garagol, ýakymsyz, berebekgeý. Biwaz çaga. biwazy [bi:wa:zy], syp.,ser. Biwaz 1. Biwazylara sapak berýän asyl sen ekeniň (A. Gowşudow). biwazlyk [bi:wa:zlyk], at. Durmuşda özüni gowy alyp barmazlyk, bozgaklyk, bozuklyk. biweç [bi:wöç], syp. Bolgusyz, ugruny ýitiren, ugursyz (adam hakynda). Bir akylsyz biweç bilen, Deň- duş bolup, jora olmagyn (Magtymguly). Biwejiň sözünde oňatlyk görsem, Guwandym şol söze öz sözüm ýaly (K. Gurbannepesow). biweçlik [bi:wöşlük], at. Bolgusyzlyk, ugruny ýitirenlik, ugursyzlyk. Ol Garagumda telli-pelli etmeli däldigine, çölüň biweçligi halamaýandygyna oňat göz ýetirdi (“Edebiýat we sungat”). biwepa [bi:wepa:], syp. 1. Wepa bermeýän, haýyrsyz, peýdasyz, wepasyz. 2. Sözünde durmaýan, ygrarsyz, agyp-dönüp duran. 3. Maşgalasyna ikilik edýän. biwepalyk [bi:wepa:lyk], at. 1. Wepa bermezlik, haýyrsyzlyk, peýdasyzlyk, wepasyzlyk. 2. Sözünde durmazlyk, dönüklik, ygrarsyzlyk. biygtyýar [bi:yğtyýa:r], syp. 1. Ygtyýarsyz, rugsatsyz, ylalaşyksyz. 2. göç.m. Erksiz, erkden daşary bolýan ýagdaý. Şol aýlar, şol azaplar ýadyna düşende, Aýsoltan biygtyýar ýylgyrdy (B. Kerbabaýew). biynjalyk [biýnjalyk], syp. 1. Ynjalyksyz, birahat, ynjalygy bolmadyk. 2. Aladalylyk, alada-ünjüsi barlyk. Onuň ýüzünde biynjalyk alamat peýda boldy. biynjalyklandyrmak [biýnjalyklannyrmak], işl. 1. Birahatlandyrmak, birahat etmek, azara goýmak. Ýumuş buýrup biynjalyklandyrdy. 2. Aladalandyrmak, alada-ünjüsini artdyrmak. biynjalyklanma [biýnjalyklanma], iş ady. Biynjalyklanmak ýagdaýy. biynjalyklanmak [biýnjalyklanmak], işl. 1. Birahatlanmak, birahat bolmak, azara galmak. 2. Aladalanmak, alada-ünjä galmak, başagaý bolmak. biynjalyklanmaklyk [biýnjalyklanmaklyk], iş ady. Biynjalyklanmak ýagdaýy. biynjalyklanyş [biýnjalyklanyş], iş ady. Biynjalyklanmak ýagdaýy. biý at. Her bir zady bilýän parasatly; köplenç, geljekde boljak tebigat hadysasyny öňünden bilýän adam, bilgiç. biýara [biýa:ra], at. Gawun, garpyz, hyýar we kädi ýaly bakja ekinleriniň pazyly. biz 1. Birinji ýöňkemäniň köplügini aňladýan at çalyşmasy. 2. gepl.d. Gepleýän adam tarapyndan okyjylara, diňleýjilere ýüzlenilende "men" manysynda ulanylýan söz. Gözel ýarym, bizi goýma armanda (Aýdymdan). \n\n\n BIZ [bi:z] I, at. Ak reňkli irimçik nah mata. Her gözeliň eger bolsa bet sözi, Haýypdyr köne biz, başyna dolak (Misgingylyç). Ak biz guşagyny biline ykjam saran, onuň üstünden don geýnen, ýüzi gasyn-gasyn bolan bir garry geldi (A. Gowşudow). \n\t‣Bize bitin aňrybaş matalardan tikilmedik bolsa- da, eşiksiz däl, ýönekeý-de bolsa eşikli, ýalanaç däl. Ene: “Özümiz bize bitin bolsak bolýar” diýip, tapanjasyny çagalaryna iýdirdi, çagalaryna geýdirdi, şeýdip, olary il deňinde adam edip ýetişdirdi. \n\n\n BIZ [bi:z] II, at. Aýakgap tikmekde ulanylýan temeniňki ýaly ýiti uçly saplyja gural. bizar [bi:za:r], syp. Halys ýadan, irgin, iren. Bikärden il bizar (Atalar sözi). \n\t‣ Bizar bolmak bir zatdan ýa-da birinden irmek, halys ýadamak; bir zady owarram etmek. Ol bu jaýdan towuklaryň alkymyna gelerine garaşyp ýatyp-ýatyp, halys bizar bolupdyr (“Türkmen halk ertekileri”). bizar-peteň [bi:za:r-peteň]: bizar-peteň etmek ser. Bizar-peteňini çykarmak. Bizar-peteňini çykarmak halys irizmek, ýadatmak, ýürege düşmek. Gatnap ýörme, indikile bu ýere gelme, ozalam bizar- peteňimizi çykardyň (“Edebiýat we sungat”). bogalaşmak [boğoloşmok], işl., gepl. d., ser. Basalaşmak. Oglanlar bogalaşýardylar. bogaldak [boğollok], at. Ýelken berkitmek üçin gämilerde dik oturdylýan beýik agaç sütün. Kenarda uly gäminiň uzyn bogaldaklary hatarlanyp göründi. bogaz [boğoz] I, at. 1. Gyzylödegiň we dem alyş ýollarynyň başlanýan ýeri, damak. 2. Bokurdak. Bogazy bogmasaň, bogaz düýäni ýuwudar (Nakyl). \n\t‣ Bogaza bat bermek biderek ýere haýbat bilen gürlemek, joşgunly ýaňramak. Bogaz öllemek az-kem suw içmek. Bogazyňa sygdygyndan gygyrmak örän gaty ses bilen gygyrmak. Bogazyňa tegek bolmak "çeýnäniň ýuwdulman, iýmit geçiriş ýoluna böwet bolsun" diýen manyda aýdylýan gargyş. Bogazyň dolmak gahar ýa-da begenç zerarly aglasyň gelmek, agyň tutmak, damagyň dolmak. Bogazyň guramak suwsamak ýa-da köp geplemek zerarly bogazyňda nem galmazlyk. Bogaz ýyrtmak gaty ses bilen gygyrmak, sesiňe bat bermek. \n\n\n BOGAZ [boğoz] II, at, geogr. 1. Iki deňziň ýa-da iki adanyň, iki dünýä böleginiň arasyndaky inçejik suw zolagy. 2. ýerli g. Degirmeniň däne ötügi. \n\n\n BOGAZ [boğoz] III, syp. Içinde düwünçek emele gelen (urkaçy haýwanlar hakynda). Ol ýurtda bolsa bir bogaz geçi galan eken (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n BOGAZ [boğoz] IV, at. Nagyş ady. Palasa bogaz diýilýän nagyş salynýar. bogazbossan [boğozvossa:n], at. Palasa salynýan göl. bogazlyk [boğozluk], at. Bogaz ýagdaýynda bolmaklyk. Bogazlygynyň soňky aýlarynda, aýratyn hem suw içenden soň goýunlary köp ýatyrmaly däl. bogdak [boğdok], at. 1. Içine ýartydan azrak däne, un guýlup, agzy boglan halta, gap. Iki bogdak un. 2. gepl.d. Desse, desselenen daňy, boglan daňy. Otlary bogdaklamak. bogdurmak [boğdurmok], işl. 1. Bir zadyň daşyny ýüp bilen başga birine daňdyrmak. Görýän welin, bu maňa desse bogdurjag-ow (A. Gowşudow). 2.Bogmak işini başga birine etdirmek (ser. Bogmak 2.). bogma [boğmo], iş ady. Bogmak ýagdaýy. bogmak [boğmok], işl. 1. Bir zadyň daşyny aýlap daňmak, toplap, desseläp daňmak. Il agzyny ýygyp bolmaz, çelek agzyny bogup bolmaz (Nakyl). 2. Bokurdagyny gysyp, dem almagy kynlaşdyrmak. 3. göç.m. Öňüni almak, ösüşi ýatyrmak, erkini almak, gysmak. 4. Böwedi galdyryp, suw az mukdarda akar ýaly etmek. Suwuň öňüni bogmak. 5. Gysmak. bogmaklyk [boğmokluk], iş ady. Bogmak ýagdaýy. bognalmak [boğnolmok], işl. Bogun-bogun kesilip böleklenmek. Odunlyk agaç bognaldy. bognama [boğnomo], iş ady. Bognamak ýagdaýy. bognamak [boğnomok], işl. Bogun-bogun, bölek-bölek kesip böleklemek. Howluda ýatan uzyn agaçlary bognadym. bognamaklyk [boğnomokluk], iş ady. Bognamak ýagdaýy. bognaşmak [boğnoşmok], işl. Bognamaga kömekleşmek; bilelikde bognamak. bognatmak [boğnotmok], işl. Bogun-bogun kesdirip bölekletmek. bognaýaklylar [boğnaýaklylar], at, haýwanat d. Aýaklary bogun-bogun mör-möjekler topary. bognaýyş [boğnoýuş], iş ady. Bognamak ýagdaýy. bogsak [boğsok], at. Täze botlan düýeleri sagyma öwretmek üçin artky aýagyna salynýan daňy. bogsaklamak [boğsoklamok], işl. Düýäniň aýagyna bogsak salmak. bogsaklaşmak [boğsoklaşmok], işl. Bogsaklamaga kömekleşmek. boguk [boğuk], syp. 1. Gyryljyk, gyryk, garyljyk (ses). 2. Bogulgy, boglup goýlan. Çuwallaryň agzy bogukdy. boguklyk [boğukluk], syp. Gyryljak, garyljyk seslilik, sesi gyryklyk. bogulmak [boğulmok], işl. 1. Daşyna ýüp oralyp, gysylyp daňylmak, desselenip baglanmak. 2. Sesiň gyrylmak, gyryljak sesli bolmak. 3. Bokurdak gysylmak, dem almagyň kynlaşmak. 4. göç.m. Hukugy gysylmak, erk-ygtyýaryň çäklendirilmek. bogulyk [boğuluk], at. Bogy üçin niýetlenen (bölek ýüp, bag). Bogulyk ýüp. bogun [boğun], at. 1. anat. Synanyň, eliň- aýagyň ownuk bölekleriniň birleşýän ýeri. Barmaklarynyň bogunlary ýumralypdy. 2. Gamyş, gargy we ş.m. ösümlikleriň baldaklaryndaky bölümler. Göwün göwünden suw içer, gamyş – bogundan (Nakyl). 3. dil. b. Sözleriň içindäki çekimlileriň sanyna görä bölünýän bölek. Her bogunda bir çekimli sesiň bolýandygyny düşündirip, sözleri bogna bölüp başlaýar (“Mugallymlar gazeti”). \n\t‣ Bogny ysmazlyk bir işi, hereketi amala aşyrmaklyga erk edip bilmezlik, ynsaby çatmazlyk. Ýalan sözlemäge onuň bogny ysmady (A. Gowşudow). Ýatdy, turdy, gaýta-gaýta aýlandy, Barmaga ahyrda ysmady bogny (A. Kekilow). bogun-bogun [boğun-moğun], syp. Köp bogunly, birnäçe bogundan ybarat bolan. Bagşy dutaryň bogun-bogun sapyny gysymlap, ýüzüni aşak saldy (B. Gulow). bogunçy [boğunçy], at. Malyň bognundan çykýan ýara. bogunmak [boğunmok], işl. Özüň üçin bir zat bogmak. bogursak [boğursok], at. 1. Tüýnügiň tegelek ýogyn agaçlaryny dört ýerinden birleşdirýän ýasyja agaç (onuň iç tarapa çykyp duran ujy pişme görnüşli bolýar). 2. ýerli g. ser. Pişme. Ogluny hem gutladyk, bogursaguny-da iýdik. boguş [boğuş], iş ady. Bogmak ýagdaýy. boguşdyrmak [boğuşdurmok], işl. Desse, bede we ş.m. daňyşdyrmak, bogup çykmak. Olaryň iki- üç gün mundan ozal ýatyran otlaryny boguşdyrdylar. boguşmak [boğuşmok] I, işl. Birine bir zady daňmaga, baglamaga, bogmaga kömekleşmek. Ol kakasyna bede boguşýar. \n\n\n BOGUŞMAK [boğuşmok] II, işl. Biri-biriňi bogmak, ýakalaşmak, basalaşmak. bogy [boğy], at. 1. Daňlan desse, desselenip baglanan daňy (ot, bede, we ş.m. hakynda). Dört bogy bede. 2. Bir zadyň agzyny daňmak üçin ulanylýan ýüp, bag. Bogusy çözülen ýanlyk ýaly, Zowlap çykdy ähli ýeli (K. Gurbannepesow). 3. ser. Başbogy. Inçelipdir onuň ýogyn göwresi, Aýakda köwüş ýok, başynda bogy (Ç. Aşyr). bo-how [bo-ho:w], Geň galmagy aňladýan ümlük. Bo-how, sesi nebela eken-ow (“Görgoly”). boks [bo:kus], at, sport. Ringde iki türgeniň arasynda ýörite düzgün boýunça ýumruk bilen garşydaşyňa urgy urmak arkaly geçirilýän başa-baş söweş. boksçy [bo:kusçy], at, sport. Boks bilen meşgullanýan türgen. bokur syp. Gysga boýunly, bokurdagy içine gidip duran. Ol orta boýly, inedördül, ullakan kellesi iki egniniň üstüne berkidilen ýaly bokur hem lokga adamdyr (B. Öwezow). bokurdak [bokurdok], at. 1. ser. Bogaz I, 2. Bagşy bokurdagyna bat berýärdi. Mawy, onuň eşiginden-de ýapyşman, bokurdagyndan tutan elleri bilen pyzyp goýberdi (B. Kerbabaýew). 2. Ýer ady. \n\t‣Bokurdagyna gyzym iýmeli bolsa, ölüp-öçüp barýan. Ol bokurdagyna gyzymdy, tabak görse, duran ýeridi. Bokurdagyň dolmak ser. Bogazyň dolmak. Onuň bokurdagy dolup başlady (G. Gurbansähedow). Bokurdagyň guramak 1) ser. Bogazyň guramak. 2) sesiň gyrylmak. Bokurdagy ýaglamak 1) bir zatlar iýip-içmek. 2) iliň hasabyna ýaşamak. bol syp. Köp, ýeterlik, gereginden artyk bolan. Giden meýdan ala-böle gawun-garpyzyň bol hasyly bilen gözüňi dokundyrýar (“Watan”). \n\t‣Bol çöp köplenç, bir ýerde köp bolýan zat, bol zady. Obamyzyň bol çöpi gawun-garpyz. bolama [bolomo], iş ady. Bolamak ýagdaýy. bolamak [bolomok], işl., ser. Bol bolmak, köpelmek. Gök önümler bolady. bolamaklyk [bolomokluk], iş ady. Bolamak ýagdaýy. bolar-bolmaz [bolor-volmoz], syp. 1. Ýarar- ýaramaz, ugurly-ugursyz. Ýigitleriň bolar-bolmaz degişmelerini bolsa ol hasaba-da almaýardy (B. Kerbabaýew). 2. Ugursyz, hiç zadyň alnyndan bolmadyk (adam hakynda). Bolar-bolmaz adamlaryň diline düşeniňden, Berdi aga gyzyna dözümliräk daranyny gowy görýärdi (B. Pürliýew). bolasy [bolosy], Bir sebäbe göra bir ýerde bolmak, bir ýere barmak, bir ýerde görünmek we ş.m. ýagdaýlarda anyklaýjylyk hyzmatyny ýerine ýetirýän söz. Bolasy, bir zygyr-zygyr, Gatnamaň bar diýýädim- le (K. Gurbannepesow). bolaşmak [boloşmok], işl. Bolap ugramak. Gök önümler bolaşypdyr. bolatmak [bolotmok], işl. Bol etmek. bolaýyş [boloýyş], iş ady. Bolamak ýagdaýy. bolçulyk [bolçuluk], at, ser. Bolluk. Bu desga geljek nesillerimiz üçin suw bolçulygyny döredip, ene topragymyzyň bereketini has-da artdyrar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Bazarlary bolçulygyň özboluşly aýnasy hasaplaýarlar (“Türkmenistan”). boldumly [bollumly], syp. 1. Bitginli, bol, köp hasylly. Bu ýyl hasylyň bolsady ekilen ýaly boldumlydygyna öňünden gözüni ýetirip bilen Pökgeniň ökjesi has hem ýeňläpdi (A. Gowşudow). 2. Iri, daýaw, bitgin, etli-ganly. Boldumly pyýada. boldumlyja [bollumlujo], syp. Özi ýalylara garanda daýawja, irije. Boldumlyja çagajyk maşyndan düşüp-düşmän, "Kaka, kaka!" diýip, oňa bakan düwdenekleýärdi (B. Kerbabaýew). boldumlylyk [bollumluluk], at. 1. Ösgünlik, bitginlik, köp, bol hasyllylyk. 2. Irilik, daýawlyk, bitginlik, etli-ganlylyk. boldurmak [bollurmok], işl., gepl.d. 1. Gutartmak, tamamlatmak, bes etdirmek. Işi boldurmak. 2. Döretmek, ýokdan bar etmek. Bolduran hem aýal, güldüren hem (Nakyl). bolelin [boleli:n], syp. Gereginçe, ýeterlik derejede bolýan (zat hakynda). Bolelin suwly bolmaklygy biziň halkymyz asyrlar boýy arzuw edip geldi. bolelinlik [boleli:nlik], at. Gereginçe, ýeterlik derejede bolmaklyk. Hawa, gyz, bolelinligiň özi-hä gowy zatdyr (B. Kerbabaýew). bolgar [bolğa:r], at, ser. Bolgarlar. Bolgar dili. bolgarlar [bolğa:rla:r], at. Bolgariýanyň esasy ilatyny düzýän halk. bolgusyz [bolğusuz], syp. 1. Ugursyz, ýarar- ýaramaz, bolar-bolmaz. Obanyň orta gürpündäki demirçi ussanyň bolgusyz dükanynyň töwereginde janly hereket başlandy (A. Gowşudow). 2. Ähmiýetsiz, biderek, ugursyz. Bolgusyz gürrüň etmek. 3. Ugursyz, hiç zadyň alnyndan bolmadyk. Bolgusyza barynçaň, boý oturgyn ölinçäň (Nakyl). bolgusyzlyk [bolğusuzluk], at. 1. Ähmiýetsizlik, bidereklik, ugursyzlyk. Jedeliň bolgu- syzlygy mälimdi. 2. Ugursyzlyk, hiç zadyň alnyndan bolmazlyk. Onuň bolgusyzlyklary degnama degdi. bolluk at. Köp mukdarda, geregiçe, ýeterlik derejede barlyk. Bir gytlygyň bir bollugy (Nakyl). bolma [bolmo], iş ady. Bolmak ýagdaýy. bolmak [bolmok], işl. 1. Bir ýere barmak, geçirilýän bir çärä gatnaşmak. Ýygnakda bolmak. Toýda bolmak. 2. Gutarmak, tamamlanmak, bes etmek. Men başlan işimi boldum. Ot-da gara gan bolup, her näçe haýdasam-da, işimi bolup bilemok. 3. Bir ýerde az-kem ýaşamak. Men obada bäş ýyl boldum. 4. Bir käri, hünäri, wezipäni, bilimi, täri we ş.m. eýelemek. Çopan bolmak. 5. Dogulmak, dünýä inmek. Bahanam akja bäbek, bildir bolsaň bolmaýarmy?! (gelinler tarapyndan aýdylýan aýtgy). Enebaý eje bu goh- galmaga oýanyp, ýorganlarynyň üstünde oýaly-ukuly gözlerini owkalap oturan Aba bilen Ýusupberdä: – Balalam, ogul jigiňiz boldy – diýip, lak atdy-da, täze dogan çaganyň sesi çasly çykýan tama tarap döndi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). 6. Belli bir şekilde gelen bolmak işliginden soň barmak kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Boljak bolmak bolmaga synanyşmak, bolmaga çalyşmak. Bolup barmak bir işi tamamlamaga, gutarmaga ýakynlamak. Başlan işiňi bolup barmak. 7. Bolmak kömekçi işliginiň öňünden hal isliginiň -up, -üp, -yp, -ip, -p goşulmasyny kabul eden işlik gelip, gymyldy-hereketiň tamamlanandygyny aňladýan düzümli işlik ýasalýar: Okap bolmak okamak işini tamamlamak. Ýazyp bolmak ýazmak işini gutarmak. 8. Öten zaman ortak işliginiň barlyk hem ýokluk şekilinden soň bolmak kömekçi işligi gelip, täze many öwüşginli düzümli işlik ýasalýar: Iýen bolmak iýesi gelmese-de, göwünli- göwünsiz iýmek. Almadyk bolmak alasy gelse-de, almazlyk, almadyksyramak. Düzedişdiren bolmak göwünli-göwünsiz düzedişdirmek. Atyň aňyrsyna geçip, uýanyny gaňtaryp, atyň ýallaryny düzedişdiren boldy (A. Durdyýew). Bilmedik bolmak bilse-de, bilmezlige salmak, bilmediksiremek. \n\t‣ Bolan bolup durşy ile göwni ýetmeýän ýaly, hondanbärsi bolup durmaklyk. – Onuň bolan bolup durşy nähili gyz, kimdirin öýdýärkä? Bolup duruş 1) bir işiň tamamlanyş ýagdaýy. Işlerimi bolup durşum, entek çaý-naharam edinemok. 2) özüni alyp baryş (öňünden hal isligiň ýokluk şekili getirilip ulanylýar). Onuň bir çetde ile goşulman bolup durşy nähili? Boljagy bolmak halanmaýan derejä baryp ýetmek, ýaramazlaşmak, erbetleşmek. – Sen-ä boljagyňy bolupsyň, heýem beýle iş bolarmy? Boljagy bolup, boýasy siňmek (synmak) adam gartaşan ýa-da başga bir zada uçrap, kyn ýagdaýa düşende oňa täze mümkinçilikleriň dörärinden döremezliginiň ýakyn halatynda aýdylýan aňlatma. – Biziň-ä indi boljagymyz bolup, boýamyz siňipdir – ýaşymyzam bir çene baran, okamak, işlemek, öwrenmek gezegi siz ýaly ýaşlaryňky. Bolmajysy bolmak hil bir zatdyryn öýdüp, edýän hereketinde, aýdýan sözünde we ş.m. ýagdaýlarda çenden çykmak, öte geçmek. Ol dostunyň toýunda içip, tans edip, aýdym aýdyp, garaz, bolmajysy boldy. bolmaklyk [bolmokluk], iş ady. Bolmak ýagdaýy. bolmanda [bolma:nna], "Ýogsa-da, bolmasa- da" diýen ýaly many aňladýan kömekçi söz. Bolmanda, senden maňa bulut ýakyn, öz başymy özüm çararyn. bolmasa [bolmoso], Garşylygy, şerti aňladýan kömekçi söz. Ot ýakmalydy, bolmasa, bu ýerde sowukdan gatap galaýmagyň mümkindi. bolmasy [bolma:sy], syp. Erbet, garaşylmadyk waka, iş. Bolmasy iş. bolsa [bolso], Garşylygy, şerti görkezýän baglaýjy kömekçi. Oňa geler diýip garaşdyk, ol bolsa gelmedi. \n\t‣ Bolsady ekmek ýok zatlary, ýerine ýetmejek hyýallary arzuw etmek. Bolsady ekseň, käşgädi gögär (Nakyl). bolşewik [balşevi:k], at, taryh. Bolşevikler pariýasynyň agzasy, bolşewizm taglymatyny tarapdary, kommunist. bol-telki syp., ser. Bolelin. Asyrlaryň dowamynda bol-telki suw garasyny görmedik boz ýerlere nem gerekdi (“Türkmenistan”). bol-telkilik at, ser. Bolelinlik. boluş iş ady. 1. Bolmak ýagdaýy. 2. Özüňi alyp baryş, gylyk-häsiýet, ýagdaý. Ýeri-how ýigit, bu nä boluş! boluşmak [boluşmok], işl. 1. Gutarmaga, tamamlamaga ýakynlamak. Olar işlerini boluşdy. 2. Belli bir ýagdaýda bilelikde bir zat diýip-aýtmak, haýsydyr bir hereketi etmek. Orazsoltan eje bilen Orazgül eje aralarynda sarpa saklaşyp: alyň, siz kesiň- de, alyň siz kesiň boluşdylar (H. Derýaýew). 3. Bir ýere ugramaga taýyn bolmak. Hany, bolşan bolsaňyz, münüň maşyna, ýola düşeliň! bomba [bombo], at. Weýran ediji harby ýarag enjamy, içinde partlaýjy jisim ýerleşdirilen top, snarýad. bombalaýjy [bomboloýjy], syp. Nyşana alnan ýeri ýok etmek üçin bomba oklamak, taşlamak üçin niýetlenen. Bombalaýjy uçar. boragan [boroğon], at. Garly, ýagyşly, jöwenekli, çapgynly sowuk, harasat. Ýel bilen boragan bile geldi. boramak [boromok], işl. Sowuk semally howada gar syrap ýagmak. Ýola çykar ýaly däl, gar boraýar, daş-töwerek boragan. boran [bo:ra:n / boron], at, ser. Boragan. Syrgynly ýel, ygally sowuk howa. Ajy ýel gar bilen sowurýar boran (K. Işanow). borç [bo:rç], at. 1. Bergi, karz. Borçlyny borjundan gutargyn! Uly toý eýle, hajat dile! (“Kitaby dedem Gorkut”). 2. Her bir adamyň üstüne ýüklenen we ýerine ýetirilmegi hökmany bolan kesgitli iş, hereket. Watany goramak her bir raýatyň borjudyr. Okuwçylar bäşlik baha bilen okamaklygy borç edindiler. borçlanmak [bo:rşlanmak], işl. Kesgitli işi wagtynda, gowy hilli edip ýerine ýetirmegi boýun almak, borç edinmek. borçlulyk [bo:rşluluk], at. 1. ser. Bergililik. 2. Bir zady ýerine ýetirmekligi özüne borç edinmeklik. 3. Edilen ýagşylyk üçin minnetdarlyk. borçly [bo:rşly], syp. 1. ser. Bergili. 2. Bir zady ýerine ýetirmekligi özüne borç edinen. Biz ylmyň gazananlaryny ýaýratmaga borçludyrys. 3. Edilen ýagşylyk üçin minnetdar bolan, bergili. Ömür boýy borçludyryn men saňa (B. Kerbabaýew). borçnama [bo:rşna:ma], at. Ýazuw üsti bilen boýun alnan borç (ser. Borç 2.). Töleg borçnamasy. borjak [bo:rjok], at, ösüml.d. 1. Hemişe gök salyp oturýan pürli ösümlik. 2. Oglana dakylýan at. borona [barana], at. Topragyň üstki gatlagyny ýumşadýan, tekizleýän, kesek owradýan, tohumyň üstüni gömýän oba hojalyk guraly. boronalamak [baranalamak], işl. Borona bilen işlemek. boronalamaklyk [baranalamaklyk], işl. Boronalamak ýagdaýy. boronalanmak [baranalanmak], işl. Boronalap gutarylmak. boronalaşdyrmak [baranalaşdyrmak], işl. Bir ujundan başlap, tutuşlygyna boronalap çykmak. boronalaşmak [baranalaşmak], işl. Boronalamaga kömekleşmek. boronalatmak [baranalatmak], işl. Boronalamak işini başga birine etdirmek. boronalaýyş [baranalaýyş], iş ady. Boronalamak ýagdaýy. bory [bo:ry], at. sazç. Bürünçden egri şah görnüşli we göni turba görnüşli edilip ýasalan üflenip çalynýan saz guraly. borýa [borýo], at, ser. BOÝRA. bosa-bos [boso-vos], syp. Başly-baratly gaçyş, gaça-gaç, bosuş. bosa-bosluk [boso-vosluk], at. Başly-baratly gaçyş, gaça-gaçlyk, bosgunlyk. Bir bar eken, bir ýok eken, bir wagt bosa-bosluk eden bir ýurt bolan eken (“Türkmen halk ertekiler”). bosaga [bosoğo], at. 1. Işiksöýäniň aşaky we ýokarky kese goýlan agaçlary. 2. göç.m. Işigiň öň, daş tarapy. Ol bosaganyň gapdalynda oturdy. Edil şol demde gara öýüň bäş ädim öňündäki daş tamyň gapysy şarkyldap açyldy-da, işigiň eňsisi serpilen gara öýüň bosagasynda Enebaý ejäniň äpet göwresi peýda boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). 3. göç.m. Wakanyň, ýagdaýyň öň ýany, öňüsyrasy. Biz Täze ýylyň bosagasynda durus. bosdurmak [bossurmok], işl. Bosgunçylyga, gaça-gaçlyga sezewar etmek. bosgun [bosğun], at. 1. Uly betbagtçylyk zerarly öý-öwzaryny, ýurduny taşlap gaçýanlar. Bosgunlar çem gelen ýerde ýaşapdyrlar. 2. Uly betbagtçylyk zerarly bosa-bosluk, gaça-gaçlyk. bosgunçy [bosğunçy], at. Bosgun wagtynda gaçyp barýanlar. bosgunçylyk [bosğunçuluk], at. Köpçülikleýin gaça-gaçlyk, bosa-bosluk. bosgunlyk [bosğunluk], at, ser. Bosa-bosluk. bosgy [bosğy], at, ser. Bosgun. Halk bosga düşmesin. bosma [bosmo], iş ady. Bosmak ýagdaýy. bosmak [bosmok], işl. 1. Bosgun bolup gaçmak. 2. göç.m. Köpçülikleýin bir ýere çozmak, eňmek, dökülmek. bosmaklyk [bosmokluk], iş ady. Bosmak ýagdaýy. bossan [bossa:n], at. 1. kön.s. Bakja ekinleri ekilen meýdan. 2. Gülzarlyk, bag-bakja. Eziz Aşgabadymyz hut gözümiziň alnynda gör, nähili ajap görke girdi, gülledi, baglara bürendi, bossana çolandy (“Türkmenistan”). 3. Gyza dakylýan at. bossanlyk [bossa:nlyk], at. Bossanly ýer, gök öwsüp oturan meýdan. bosuş iş ady. Bosmak ýagdaýy. bosuşmak [bosuşmok], işl. Ýerli-ýerden köpçülikleýin bosmak. Ýagyşdan soň gara garynjalar hinlerinden bosuşyp çykypdyr. boş syp., hal. 1. Içine hiç zat salynmadyk, doldurylmadyk. Boş käse. Boş çelek. 2. Içinde hiç kim bolmadyk, adamsyz. Boş otag. 3. Ekin ekilmedik, hiç zat salynmadyk, peýdalanylmadyk. Ine, şu şäheriň duran ýeri ýaňy-ýakynda hem tozap ýatan boş meýdandy. 4. hal. Hiç zat bilen meşgullanman, iş etmän, işsiz. Boş oturmak. 5. Baglanmadyk, daňylmadyk. Düýeleriň aýaklary boşdy, duşaklanmandy. 6. Bolgusyz, ähmiýetsiz, biderek. Boş hyýal. Boş adam. 7. Eýlemi ýetmedik, gaty bolmadyk. Boş hamyr. Boş palçyk. boşadylmak [boşodulmok], işl. 1. Içiniň zatlary aýrylmak, içi boş goýulmak. Gaplaryň birine suw goýberilse, ikinjisiniň suwy boşadylýardy. 2. Daňydan, bagdan aýrylmak. Zynjyryndan boşadylan köpek. 3. Wezipeden ýa-da başga bir işden çykarylmak; azat edilmek. boşadyşdyrmak [boşoduşdurmok], işl. Bir ýanyndan boşadyp çykmak. Ýagly gaplary boşadyşdyrdym. Göleleri boşadyşdyryp, meýdana kowdum. boşama [boşomo], iş ady. Boşamak ýagdaýy. boşamak [boşomok], işl. 1. Bir zadyň içindäki zatlar aýrylyp, boş galmak. Mallaryň agyllary boşapdyr. 2. Azat bolmak, azatlyk almak. 3. Daňydan, bagdan aýrylmak, bagy, daňysy çözülmek. Muny şol syçan görüp, ylgawyna gelip, ýolbars daňylan ýüpi dişi bilen kertip üzüpdir we şonluk bilen-de ýolbarsy boşadypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣Eliň boşamak ser. El. Elim boşan dessine, size baryp gaýdaryn. boşamaklyk [boşomokluk], iş ady. Boşamak ýagdaýy. boşanmak [boşonmok], işl. Daňysyndan boşamak, ýüpüni üzmek, bagyndan sypyp gitmek. Ol daňylgy eşeginiň boşanyp gidenini hem duýmady (B. Seýtäkow). Düýe bolsa boşanyp, bagyny süýräp gidipdir (“Türkmen halk ertekileri”). boşaşmak [boşoşmok], işl. 1. Kem-kemden boşamak, birneme boşamak. Suwly gaplar boşaşypdyr. Myhmanhanalar boşaşypdyr. 2. Harçlanyp gutaraňkyrlamak. 3. Işler azalyşmak, ýeňleşmek. boşatdyrmak [boşotdurmok], işl. 1. Içindäki zatlary aýyrtmak. Samanhanany boşatdyrmak. 2. Daňylaryny çözdürip goýbertmek. Goýunlary bagyndan boşatdyrmak. 3. Azat etdirmek, erk berdirmek. 4. Işinden, gullugyndan, wezipesinden aýyrtmak. Birini işden boşatdyrmak. boşatmak [boşotmok], işl. 1. Bir zadyň içindäki zatlary aýyrmak, çykarmak. Sandygy boşatmak. 2. Daňylgy bagyny çözmek. 3. Azat etmek. 4. Birini işden çykarmak. 5. Bir zadyň içindäki zady harçlap gutarmak. Ol jübüsini boşatdy. boşaýyş [boşoýuş], iş ady. Boşamak ýagdaýy. boşlaň [boşloň], syp. 1. Onçakly köp däl, az adamly. Günüň ýerden saýlanyp ugramagyna garaman, öýleriň gapysy heniz hem boşlaňdy, jemende seýrekdi (G. Kulyýew). 2. Işi azrak, eli boşrak. Boşlaň wagtym özüm size aýlanaryn. boşlaňlyk [boşloňluk], at. 1. Iş-alada onçakly köp dällik. 2. Çolalyk. Töwerek-daş boşlaňlykdy. boşluk at. 1. Işsizlik, aladasyzlyk. Boşlukdan çykjak zat ýok, bir işe ýerleşilse, gowy boljak. 2. Jemendesiz, az adamly, mähellesiz. Öýlänler bazar boşluk ekeni. 3. Boş ýatan meýdan, giňişlik. Obanyň öňi giden boşlukdy (B. Seýtäkow). Çopan üzümçiligiň aňyrsyndaky boşlukda goýun bakýardy. botanik [bota:nik], at. Botanikadan hünärmen. botanika [bota:nika], at. 1. Ösümlikleri – olaryň içki we daşky gurluşynyň kanunalaýyklyklaryny, ýaýraýyş aýratynlyklaryny, daşky gurşaw bilen özara gatnaşygyny, ösümlik örtüginiň ýagdaýyny öwrenýän ylym. 2. Okuw dersi. botlama [bo:tlomo], iş ady. Botlamak ýagdaýy. botlamak [bo:tlomok], işl. Köşegi bolmak. Düýe aýdar: "Otlar men, Otlan ýerim ýatlar men, Elmydama botlar men, Sazak-selin içinde" (Magtymguly). Atam, aýdyň, Çynma-çynyň guşdyrnak çaýyny içermisiňiz, ýa gymyz getirmelimi, ýaňyja botlan düýäniň agarany bilen çalyny äbermelimi? (“Türkmenistan”). botlamaklyk [bo:tlomokluk], iş ady. Botlamak ýagdaýy. botlaýyş [bo:tloýuş], iş ady. Botlamak ýagdaýy. bow [bo:w], Geň galmagy, begenji aňladýan ümlük. Bow, sen nirede gezip ýörsüň? (A. Durdyýew). boý I, at. 1. Adamyň, haýwanyň ýa-da başga bir zadyň uzynlygyna (beýikligine) ölçegi. Onuň boýy deň-duşlarynyňkydan uzyndy. Guwanyp boýuňa ösdürer seni, Geljegiň arzuwlap sanar her güni (M. Myşşyýew). 2. Doly ösüş, kämilleşiş derejesi. Irki erikleriň eýýäm boýy ýetipdi, alma saralypdy (B. Kerbabaýew). 3. Derýanyň, ýabyň, suwuň we ş.m. ýakasy, kenary, gyrasy ýa-da bir zadyň ugry. Ýap boýlarynyň her ýerinde bir düýp tut, uzakdan bolsa, hellewläp erik agaçlary görünýärdi (B. Kerbabaýew). 4. Ýyl, asyr ýaly sözleriň yzyndan gelip, "ýyllaryň dowamynda, asyrlaryň dowamynda"manysynda ulanylýar. Türkmenleriň asyrlar boýy garassyz bolmak arzuwy 1991-nji yylda hasyl boldy. \n\t‣Boý almak ösmek, ýetjek derejesine çenli ulalmak. Häzirki wagtda giçki kelem, käşir hem gowy boý alýar (“Türkmenistan”). Ynha, şol mahalky oturdylan nahallar häzir kemsiz boý aldy, gür bag bolup ýetişdi (“Türkmenistan”). \n\n\n BOÝ II, at. Durmuşa çykmadyk ýa-da öýlenmedik. Biri hem boý, jemi dört gyzy bar (N. Saryhanow). Boý ýigit. \n\n\n BOÝ III, at, edeb., kön.s. Iri göwrümli eseriň bir bölümi, baş. "Gorkut ata" eposy on iki boýdan ybarat. \n\n\n BOÝ IV, at, ösüml.d. Jöweniň bir görnüşi. boýa [boýo], at, ser. Boýag. boýag [boýoğ], at. Mata ýa-da başga bir zada reňk berýän jisim, boýa. boýagçy [boýoğçy], at. Boýag boýaýjy, reňkleýji, nilgär. Harplar-da boýagçynyň diwar ýüzüne pürkýän nagşy däl. boýagçylyk [boýoğçuluk], at. Boýag boýamak käri, nilgärlik. boýaghana [boýoğha:na], at, kön.s. Boýag boýalýan jaý. boýalmak [boýolmok], işl. 1. Boýa batyrylmak, reňklenmek. 2. Hapa bulanmak, tegmil degmek, hapalanmak. boýama [boýomo], iş ady. Boýamak ýagdaýy. boýamak [boýomok], işl. 1. Bir zady boýaga batyrmak, boýag çalmak, reňklemek. 2. Hapa bulamak, tegmil degirmek, hapalamak. boýamaklyk [boýomokluk], iş ady. Boýamak ýagdaýy. boýanmak [boýonmok], işl. Özüň üçin bir zat boýamak. Köýnek boýanmak. boýaşdyrmak [boýoşdurmok], işl. Boýap çykmak, boýaga ýatyryşdyrmak, reňkleşdirmek. Mata boýaşdyrmak. Ýüplük boýaşdyrmak. boýaşmak [boýoşmok], işl. Boýamaga kömekleşmek, reňkleşmek. Ýüplük boýaşmak. Mata boýaşmak. boýatdyrmak [boýotdurmok], işl. Birine boýag çaldyrtmak, boýaga ýatyrtdyrmak, reňkletdirmek. Mata boýatdyrmak. Ýüpek boýatdyrmak. boýatmak [boýotmok], işl. Birine boýag çaldyrmak, boýaga ýatyrtmak, reňkletmek. Mata boýatmak. Ýüplük boýatmak. boýaýyş [boýoýuş], iş ady. Boýamak ýagdaýy. boýbodran [boývoduron], at, ösüml.d. Baldagy inçe, telpekläp ösýän, sary gülli dermanlyk ot. boýçy at. 1. Suw boýlanýan, suwuň çuňlugy ölçelýän ölçeg agajy. 2. Suwuň ýüzünde dikje durýan çöpjagaz. Gündizine ol hyşadan boýçy edip, suwuň ýelesinden goýberdi (N. Pomma). 3. Çaýly käsede dikelip durýan çaý çöpi. Çaý içdim, käsämde bir boýçy gördüm (A. Kekilow). boýdan-başa [boýdon-maşa], hal. Başdan- aýak, başyndan ahyryna çenli, hemmesi. Tiz wagtdan ony gül ýaly edip abatlarys, boýdan-başa reňkläris (“Türkmenistan”). boýdaş [boýdoş], 1. syp. Boýy deň bolan. Bir göwre oslagsyz ýerde onuň bilen boýdaş boldy (B. Kerbabaýew). 2. at. Deň-duş, jora (aýal-gyzlar hakynda). boýlama [boýlomo], iş ady. Boýlamak ýagdaýy. boýlamak [boýlomok], işl. 1. Suwuň, çukuryň çuňlugyny ýa-da bir zadyň beýikligini boýuňa deňemek. Oglanlar suwuň çuňlugyny boýladylar. 2. Çuňlugy boýuňa garanda çuň bolmak. Ol howuz meni boýlaýar. 3. göç.m. Boýy deregiň, çynaryň we ş.m. boýuna deňleşmek. Çykdym çynar boýladym, Elde ýaglyk oýnadym (Halk döredijiliginden). boýlamaklyk [boýlomokluk], iş ady. Boýlamak ýagdaýy. boýlanmak [boýlonmok], işl. 1. Suwuň, çukuryň çuňlugy ýa-da bir zadyň beýikligi, giňligi boý bilen ölçelmek. 2. göç.m. Batmak, gümra bolmak. Geçen döwri ýatlap, pikire boýlandy. boýlatmak [boýlotmok], işl. Suwuň, çukuryň çuňlugyny boý bilen ölçetmek. Suw boýlatmak. boýnak [boýnok], syp. 1. Örän çus (mal hakynda). 2. Mal derisiniň boýun tarapy. boýnama [boýnomo], iş ady. Boýnamak ýagdaýy. boýnamak [boýnomok], işl. 1. Boý almak, ösmek, örmek. Oýnap ekseň, boýnap biter (Nakyl). 2. Gidip barýan ugrundan, belli bir sebäbe görä, eýläk- beýläk sowulmak, ýoldan çykmak (çapylýan at hakynda). Şol barmana bir ýaby boýnap, hatara düýäň arasyna urdy (B. Kerbabaýew). 3. Işe öwrenişmek, işe endik edip başlamak (mal hakynda). Ýaş öküz işe boýnady. boýnamaklyk [boýnomokluk], iş ady. Boýnamak ýagdaýy. boýnatmak [boýnotmok], işl. 1. Boý aldyrmak, ösdürip ýetişdirmek. Üzümleri boýnatmak. 2. Gidip barýan ugrundan eýläk-beýläk sowdurmak, ýoldan çykarmak (mal hakynda). 3. Işe öwrenişmek, işe endik etdirmek (mal hakynda). boýnoňurga [boýnoňurğo], at. anat. Oňurganyň boýnuň ýeňsesinde ýerleşýän bölegi. Boýnoňurgasy agyrmak. boýnuýogyn [boýnuýoğuýn], syp. Bir işi, ýumşy ýerine ýetirmegi özüne kiçilik bilýän, özüni hondanbärsi tutýan. boýnuýogynlyk [boýnuýoğuýnluk], at. Bir işi, ýumşy ýerine ýetirmegi özüňe kiçilik bilmeklik, özüňi hondanbärsi tutmaklyk. Boýnuýogynlyk batyrlygyň alamaty däldir (“Türkmenistan”). boýra [boýro], at. Ýeken ösümliginiň uzyn ýasy ýapragyndan örülýän düşek. Boýra düşegimni aldy astymdan (Magtymguly). Sypalyň üstüne düşelen ýyrtyk boýra bilen oňşuk etmeli bolupdyk (“Edebiýat we sungat”). boýun at. 1. Ynsan we janly-jandarlarda bedeniň kelle bilen göwräni birleşdirýän bölegi. 2. Küýze, çüýşe ýaly gap-gaçlaryň agzynyň inçelýän bölegi, bokurdak. Boýny uzyn çüýşe. 3. Geýim-gejimiň kellä geýdirilýän bölegi, ýakanyň ýokarky bölegi, ýaka. Köýnegiň boýny giň bolýar. \n\t‣ Boýnuna goýmak biriniň günäsini ýüzüne aýdyp subut etmek. Onuň etmişini boýnuna goýdum. Boýnuna nogta (syrtmak) salmak biriniň ygtyýaryny doly suratda ele almak, özüňe garaşly etmek. Boýnuna (üstüne) ýüklemek bir işiň jogapkärçiligini tabşyrmak, borçly etmek. Boýnuňy almaň sapagy ýaly edip durmak gaýgyly halda başyňy dik tutup bilmän, aşak sallap durmak. Sen näme ederiňi bilmän, boýnuňy almaň sapagy ýaly edip dursuň, kim göwnüňi ýykdy, kim seni çykalgasyz güne saldy? Boýnuny sogurmak öldürmek. Boýny çapgy ýassygy ýaly gaty semräp, boýny ýognan. Boýun almak 1) özüň baradaky bir zadyň hakykydygy, dogrudygy bilen ylalaşmak. Ine, syryp ýörüs köçeleň boýun, Bir-birmiz tanaman, nobata durus, Geliň, syr saklaman, alalyň boýun, Sol daşy näçämiz göterip ýörüs (G. Ezizow). Men ýalňyşymy boýun aldym. 2) bir işi, ýumşy ýerine ýetirmegi wada etmek, söz bermek. Bular ähli işi bitirmegi boýun aldylar (A. Gowşudow). Boýun bolmak 1) bir işi ýerine ýetirmäge razy bolmak. 2) garaşly bolmak, tabyn bolmak, boýun egmek. Boýun burmak 1) bir zat üçin ötünç soramak, ýalbarmak, birinden haýyş etmek. 2) birine garaşly, bagly bolmak. Boýun egmek (synmak) tabyn bolmak, garaşly bolmak. Olara boýun synmarys (A. Gowşudow). Boýun etmek 1) boýun egdirmek, tabyn etmek. Adamzat özünden güýçli haýwanlary-da özüne boýun edýär (“Edebiýat we sungat”). 2) bir işi ýerine ýetirmäge razy etmek. Olar tä daň atýança saz çalyp bermäge boýun edip gelýärdi (N. Saryhanow). Boýun towlamak (gaçyrmak) bir işi ýerine ýetirmejek bolmak, etmejek bolmak. boýunça [boýunço], "Bir zat esasynda, bir zada laýyklykda, bir zada görä" diýen manyda gelýän sözsoňy kömekçi. Aýsyz dury asmanyň ýyldyzlary öz kanunlary boýunça asudalyk bilen balkyldaşýardy (B. Kerbabaýew). boýunlak [boýunlok], syp. Ýogyn ýa-da uzyn boýunly. boýunlyk [boýunluk] I, at. Bukawyň boýnuňdan asylýan gaňyrçakly, ýarym aýlaw kümüş halkasy. \n\n\n BOÝUNLYK [boýunluk] II, at. Düýäniň boýnuna atylýan gyralary gotazly bezeg. boýunmündük [boýunmünnük]: boýunmündük etmek boýna mündürip götermek. Oglany boýunmündük etmek. boýunsa [boýunso], at. 1. Çybyn, gögeýin çakmasyn diýip, atyň, düýäniň boýnuna örtülýän (ýapylýan) örtük. 2. ýerli g. Boýuntyryk. boýuntyryk [boýunturuk], at. 1. Goşa goşulýan mallaryň boýnunyň üstünden atylýan, her tarapy iki samaçawly ýogyn agaç. Künde, boýuntyryk, ýerdemir, mala hem-de beýleki şaýlary howlynyň ortasyna çykaryp, birlaý elden geçirdiler (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Zulum, sütem. boýuntyryklama [boýunturuklama], iş ady. Boýuntyryklamak ýagdaýy. boýuntyryklamak [boýunturuklamak], işl. 1. Boýuntyryk atmak, boýuntyryk salmak. 2. göç.m. Zorluk bilen garaşly etmek, boýun egdirmek, tabyn etmek. boýuntyryklamaklyk [boýunturukla- makluk], iş ady. Boýuntyryklamak ýagdaýy. boýuntyryklanmak [boýunturuklanmak], işl. 1. Boýuntyryk atylmak, boýuntyryk salynmak. 2. göç.m. Garaşly edilmek, tabyn edilmek. boýuntyryklaşmak [boýunturuklaşmak], işl. 1. Boýuntyryk atyşmak, boýuntyryk salyşmaga kömekleşmek. 2. göç.m. Garaşly edişmek, boýun egdirişmek, tabyn edişmek. boýuntyryklatmak [boýunturuklatmak], işl. 1. Boýuntyryk atdyrmak, boýuntyryk saldyrmak. 2. göç.m. Garaşly etdirtmek, boýun egdirtmek, tabyn etdirtmek. boýuntyryklaýyş [boýunturuklaýyş], iş ady. Boýuntyryklamak ýagdaýy. boýur-boýur [boýur-voýur]: boýur-boýur ýaş (akmak) dökmek boýurganyp, zeýrenip, düwme- düwme göz ýaşly aglamak. Ataly-ogul gözlerinden boýur-boýur ýaş döküp, şeýle bir naýynjar garadylar (S. Myradow). boýurdama [boýurdomo], iş ady. Boýurdamak ýagdaýy. boýurdamak [boýurdomok], işl. Düwme- düwme bolup dökülmek, boýur-boýur akmak. Onuň gözünden ýene-de ýaş boýurdady. boýurdamaklyk [boýurdomokluk], iş ady. Boýurdamak ýagdaýy. boýurdatmak [boýurdotmok], işl. Düwme- düwme ýaş dökmek, boýur-boýur ýaş akmak, ýaş döküp aglamak. Ol göz ýaşyny boýurdadyp otyr (N. Pomma). boýurdaýyş [boýurdoýuş], iş ady. Boýurdamak ýagdaýy. boýurganma [boýurğonmo], iş ady. Boýurganmak ýagdaýy. boýurganmak [boýurğonmok], işl. 1. Begenç ýa-da gynanç zerarly gözünden ýaş dökmek. Onuň boýurganyp oturyşyny köp adam gördi. 2. Aglaýjak- aglaýjak bolup ýalbarmak, özelenip ýalbarmak, zeýrenip aglamak. Ol kömek tama edip boýurgandy. boýurganmaklyk [boýurğonmokluk], iş ady. Boýurganmak ýagdaýy. boýurganyşmak [boýurğonuşmok], işl. Birtopar bolup boýurganmak, köpçülik bolup boýurganmak. Bu adamlaryň boýurganyşyp oturanyny görýärmiň? boz syp. 1. Çalymtyl reňk. Ak iner çökmese, boz maýa gaýmaz (Nakyl). Ata, boz at (“Görogly”). 2. Ekin ekilmedik, özleşdirilmedik (ýer hakynda). Asyrlaryň dowamynda bol-telki suw garasyny görmedik boz ýerlere nem gerekdi (“Türkmenistan”). \n\t‣ Boza çykmak boz ýeri ekip, özleşdirip, onuň üstüne göçüp barmak. Berkeli aga halypalyk etdi. Sürümi nädip geçirmelidigini öwretdi. Azal, künde, garawüli näme, …toýnuk ýer, boza çykmak… näme, güýzki şüdügär, gök (giçki) şüdügär, ýer göçürmek näme, garasaý, kän-kän zat hakda “däninim” hem “neme” sözlerini birsyhly gaýtalap aýtdy, garaňky düşdi gitdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). bozagan [bozoğon], at, ösüml.d. 1. Owunjak däneli, ysly, pürli ösümlik. Şemalyň ösýän tarapyndan bozaganyň, ýowşanyň ysy gelýärdi. 2. Oglana dakylýan at. bozaganlyk [bozoğonluk], at. Bozaganyň köp biten ýeri. Biz köp ýöräp, az ýöräp, bozaganlyga ýetdik. bozarmak [bozormok], işl. Çalymtyl reňk almak, boz reňke öwrülmek. Meýdan bozaryp görünýärdi. \n\t‣ Bozaryp gyzarmak bir zat sebäpli ýüzüň reňki üýtgemek. Ol utanjyndan ýaňa bozaryp gyzarýardy. bozdurmak [bozzurmok], işl. Bozmak işini başga birine etdirmek, bozular ýaly etmek; bozulmak katdyna ýetirmek. bozgak [bozğok], syp. Agzalaçylyk döredip ýören, başbozar, ýykgynçy. bozgakçylyk [bozğokçuluk], at, ser. Bozgaklyk. bozgaklyk [bozğokluk], at. Agzalaçylyk döretmek bilen meşgullyk, başbozarlyk, ýykgynçylyk edijilik. Meniň ýüregimde zerrejik bozgaklyk bolman, men bagtly ýaşaýyş ýolunda gadam urýan ahyry (B. Kerbabaýew). bozguç [bozğuç/pozğuç], at. Galam, syýa bilen ýazylan, ýazgylary, çyzylan çyzgylary bozup aýyrmak üçin ulanylýan okuw esbaby, pozguç. bozlama [bo:zlomo], iş ady. Bozlamak ýagdaýy. bozlamak [bo:zlomok], işl. 1. Zaryn seslenmek (düýe, köşek hakynda). Ak maýa aldyrsa elden köşegin, Bagryn bozup bozlamaýyn bolarmy? (Magtymguly). Köşejigiň sokduryp bozlaýan näzik sesi gulaga gelýärdi (A.Gowşudow). 2. göç.m. Zaryn seslenmek, nala çekmek, aglamak. Perzendini ýitirenine bozlap aglaýar. bozlamaklyk [bo:zlomokluk], iş ady. Bozlamak ýagdaýy. bozlaşmak [bo:zloşmok], işl. 1. Birnäçe bolup bozlamak (düýe, köşek hakynda). Jerenleriň gezer düzde, Bozlaşar düýeler bozda (“Görogly”). 2. göç.m. Birtopar bolup zaryn ses etmek, nala çekişmek, aglaşmak. bozlaýyş [bo:zloýuş], iş ady. Bozlamak ýagdaýy. bozma [bozmo], iş ady. Bozmak ýagdaýy. bozmak [bozmok], işl. 1. Bir zady ýykyp, döwüp, söküp dargatmak; sandan çykarmak, zaýalamak, haraplamak. Çagalar guşlaryň höwürtgesini bozdular. Sagady bejerjek bolup bozmak. 2. Öçürip, süpürip aýyrmak. Ýazylan haty bozmak. 3. Ýoldan çykarmak, azdyrmak, ýaman ýola salmak. Ýaman dil il bozar, ýaman aýak ýol bozar (Nakyl). bozmaklyk [bozmokluk], iş ady. Bozmak ýagdaýy. bozuk I, syp. 1. Döwlüp, sökülip dargadylan, sandan çykan, zaýalanan.. Jigimiň oýunjak tüpeňi bozuk ýatyr. Nobat bozuk sagady ussa tabşyrdy. 2. Öçürilip, süpürilip aýrylan, bozulan. 3. Azgyn, ýoldan çykan, ýaman ýola düşen. \n\n\n BOZUK II, at, sazç. Kiriş kakar bilen çalynýan dutar şekilli türkmen saz guraly. Bozugyň jübüt-jübüt alty kirşi, 23 töweregi perdesi, sapynyň her tarapynda 6 gulagy bar. bozulmak [bozulmok], işl. 1. Ýykylyp, döwlüp dargamak, zaýalanmak, sandan çykmak, harap bolmak, döwülmek. Ötdi hoş wagt, horram wagtym, Bozuldy tylladan tagtym (Magtymguly). Olar gara ýollaryň bozulan ýerlerini düzedýärler. 2. Öçürilip, süpürilip aýrylmak. Daşdaky ýazgylar bozulypdyr. 3. göç.m. Azmak, ýoldan çykmak, ahlaksyz bolmak. Özüni ýüň sakal eder, Bozulan ile baş bolan (Magtymguly). 4. Uly gaýgydan ýa-da begençden ýaňa bogazyň dolmak, hamsykmak. Ol başyndan geçen wakalary ýatlap birden bozuldy. bozulmazlyk [bozulmozluk], işl. 1. Bozulmak hereketi bolup geçmezlik, amala aşmazlyk. 2. Ruhy sarsgyn sebäpli bogazy dolmazlyk, hamsykmazlyk. Gyzym, bozulma-da, ýagdaýa seret, Howlukma, darykma, bar-da pikir et (A. Kekilow). bozuş iş ady. Bozmak ýagdaýy. bozuşdyrmak [bozuşdurmok], işl. Bir ýan ujundan yzly-yzyna bozup çykmak. Tagtanyň ýüzündäki ýazgylary bozuşdyrdy. bozuşmak [bozuşmok], işl. 1. Bozmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde bozmak. boz-ýaz : boz-ýaz bolmak bir zat sebäpli ýüzüň reňki üýtgemek, ýüzüň gan-peti gaçmak. Bu gelşiksiz ýagdaýa ýüzleri boz-ýaz bolan Nurjahan heniz özüni rastlap bilmändi (B. Pürliýew). bögüriş [bö:ğürüş], iş ady. Bögürmek ýagdaýy. bögürişmek [bö:ğürüşmök], işl. Birtopar bolup bögürmek, köpçülik bolup bögürmek. Göleler bögürişýärler. bögürmek [bö:ğürmök], işl. 1. "Bö" edip seslenmek (käbir mal hakynda). 2. göç.m. Gaty sesli aglamak, gygyryp aglamak. Ol çydam etmän, ýogyn ses bilen bögürmäge başlady. bögürmeklik [bö:ğürmöklük], iş ady. Bögürmek ýagdaýy. bögürtmek [bö:ğürtmök], işl. Bögürmäge sezewar etmek, mejbur etmek. bökdelmek [bökdölmök], işl. Bir hereketiň ýa- da ösüşiň öňi böwetlenmek, päsgel berilmek, saklanmak. Gurluşygyň bökdelmegine ýol bermäliň. bökdeme [bökdömö], iş ady. Bökdemek ýagdaýy. bökdemek [bökdömök], işl. Bir herekete ýa-da ösüşe päsgel bermek, yza çekdirmek; saklamak, duruzmak. Agşamky ýagyş ösüşi bökdedi, ýogsam, şu gün borçnamany dolaýmagymyzam ahmaldy (“Türkmenistan”). bökdemeklik [bökdömöklük], iş ady. Bökdemek ýagdaýy. bökdenç [bökdönç], at. Bir hereketiň ýa-da ösüşiň öňüni saklaýan päsgelçilik, böwet, kynçylyk. Ine, bu hat oňa bökdenç bolupdyr (A. Durdyýew). bökdençlik [bökdönüşlük], at. Päsgelçilik. bökdençsiz [bökdönüşsüz], syp. Päsgelçiliksiz. Ýer eýeleriniň ýyly üstünlikli jemlemegi üçin ähli şertleri döretmek, kemala getirilen hasyly bökdençsiz kabul etmek kärhananyň işçileriniň baş maksadydyr (“Türkmenistan”). bökdençsizlik [bökdönüşsüzlük], at. Bökdenji ýokluk, bökdenç bolmazlyk. Işdäki bökdençsizlik borçnamanyň ýerine ýetmegine ýardam edýär. bökdenmek [bökdönmök], işl. 1. Uly päsgelçilige sezewar bolmak. Ol bir sebäp bilen bökdendi. 2. Saklanmak, durmak. Iş bökdendi. bökderilmek [bökdörülmök], işl. Eýeriň ardyna, syrtyna ýük urulmak, ýüklenmek. bökderiş [bökdörüş], iş ady. Bökdermek ýagdaýy. bökderişmek [bökdörüşmök], işl. Bökdermäge kömekleşmek. bökdergi [bökdörğü], at. Eýeriň ardyna, syrtyna dolanyp daňylýan ýük. Ýartygulak bildirmän, onuň atynyň üstüne çykyp, bökderginiň syrtynda jaýlaşdy. Onuň bökdergesinde bolsa, gyrmyzy don, ak telpek, tirme guşak we beýleki gerekli zatlar bar eken (“Türkmen halk ertekileri”). bökderme [bökdörmö], iş ady. Bökdermek ýagdaýy. bökdermek [bökdörmök], işl. Eýeriň ardyna, syrtyna bökdergini berkitmek. Görogly atynyň bökdergisini bökderip, ata atlandy (“Görogly”). bökdermeklik [bökdörmöklük], iş ady. Bökdermek ýagdaýy. bökdürmek [bökdürmök], işl. 1. Birini ýa-da bir zady ýokary-ýokary towusdyrmak. Akposalak bäbegi gundamak, ele alyp bökdürmek — gör, nähili uly bagt! (B. Kerbabaýew). 2. Siltemek, silterlemek, batly towusdyrmak. Maşyn bökdürýär. böke [bökö], at, gepl.d. Pälwan. Ýykylsaň – bökeden (ýykyl)! (Atalar sözi). bökejekleýiş [bököjöklöýüş], iş ady. Bökejeklemek ýagdaýy. bökejeň [bököjöň] I, syp., kön. s. Beýik ökjeli (aýakgap hakynda). Bökejeň ädik bek basar (Nakyl). \n\n\n BÖKEJEŇ [bököjöň] II, syp., gepl.d. Bökmäge ykjam, ökdelik bilen towusýan. bökelek [bökölök], at, haýwanat d. Haýwanlary çakýan, gögeýine meňzeş möjejik. Gögeýinler, gan sorujy bökelekler maldarçylygyň ganym duşmanlarydyr. bökjekleme [bökjöklömö], iş ady. Bökjeklemek ýagdaýy. bökjeklemek [bökjöklömök], işl. 1. Towsup- towsup, böküp-böküp gitmek, bökjeklemek, towsak- lamak. Göwni aram tapan Nazar bökjekläp içerik girdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Şadyýan oýnamak, şadyýanlyk bilen towsaklamak. Ol gaýgyda müzzerip, şatlykda bökjekleýän ýeňles adamlar hilinden bolman, gaýgy bilen şatlygy bir keşpde başarýan ýigitdi (B. Kerbabaýew). bökjeklemeklik [bökjöklömöklük], iş ady. Bökjeklemek ýagdaýy. bökjekleşmek [bökjöklöşmök], işl. Birtopar bolup bökjekläp ýörmek, köpçülik bolup bökjeklemek, bökejekleşmek. bökjekleýiş [bökjöklöýüş], iş ady. Bökjeklemek ýagdaýy. bökme [bökmö], iş ady. Bökmek ýagdaýy. bökmek [bökmök], işl. 1. Towsup bir ýerden ýa- da bir zadyň üstünden geçmek, böküp düşmek. Ol giň ýapdan böküp geçdi. 2. Ýere ýa-da bir ýerde urlup, ýokary ýa-da gapdala gitmek. Batly urlan top ýere degip, ýokary bökdi. 3. göç.m. Ýüregiň heýjana gelmegi. Söýgi sözüni eşiden badyna ýüregi böküp başlady. \n\t‣ Böküp turmak tarsa, birden, çalt ýeriňden turmak. Guwanç ýerinden böküp turdy. bökmeklik [bökmöklük], iş ady. Bökmek ýagdaýy. böküş iş ady. 1. Bökmek ýagdaýy. 2. göç.m. Birbada öňe gidiş, çalasynlyk bilen ösüş. Bize böküş etmek gerek, galkynmak gerek (“Türkmenistan”). Ykdysady böküş. böküşmek [böküşmök], işl. 1. Birnäçe bolup bökmek, köpçülikleýin bökmek. Ýigitler ýerlerinden böküşip turdular (B Seýtäkow). 2. Towsuşyp oýnaşmak, şatlanyşyp bökjekleşmek. Oglanlar böküşip oýnap ýördüler. 3. Bökmek boýunça ýaryşmak. Ýaryşa gatnaşýanlar uzynlygyna böküşýärler. böldürmek [bö:llürmök], işl. 1. Bir zady bölekledip paýlatmak. Et böldürmek. 2. Bölekletmek, maýdalamak, bölek-bölek etdirmek, owratmak. Ýigrimi manady böldürmek. bölek [bö:lök], syp. 1. Bitewiden bölünen, bir zatdan belli bir mukdarda bölünen. Bir bölek çörek. 2. teh. Maşynyň we ş.m. şaýy. Ol maşynyň ähli böleklerini bäş barmagy ýaly bilýär. 3. San taýdan köp bolmadyk, kiçijik topar. Bir bölek mal. 4. Eseriň we ş.m. bölümi, parça. Okuwçylar eposdan bölekleri ýat tutdular. 5. Ýeriň-ýurduň, ülkäniň bir tarapy, künjegi. Biziň öýümiz şäheriň günbatar-demirgazyk böleginde ýerleşýär. bölek-bölek [bö:lök-bö:lök], syp. 1. Böleklere bölünen, birnäçe bölekden ybarat bolan. 2. Toparlara bölünen, topar-topar, süri-süri. Bölek-bölek kepderler "hüw!" diýr harman içinde (Magtymguly). 3. Dagynyk, pytraňňy. Bölek-bölek gara bulutlar. 4. Tike- tike, ýyrtyk-ýyrtyk, para-para. Onuň eginbaşy bölek- bölek bolupdyr. bölek-böleklik [bö:lök-bö:löklük], at. 1. Bölek-bölek bolan ýagdaýynda bolmaklyk. 2. Topar- toparlyk, süri-sürülik. 3. Dagynyklyk, pytraňňylyk. bölek-büçek [bö:lök-büçök], syp. Uly bolmadyk, ownuk-uşak, maýda-çüýde, bölek-bölek, böleklere bölünen. Ýel ýatyp, bölek-büçek bulut asmanda sozulyp gitdi. bölek–büçeklik [bö:lek-büçöklük], at. Uly bolmadyk, bölek-bölek, böleklere bölünen. bölekleme [bö:löklömö], iş ady. Böleklemek ýagdaýy. böleklemek [bö:löklömök], işl. 1. Böleklere bölmek, bölek-bölek etmek. 2. Ownutmak, maýdalamak, owratmak, uşatmak (pul hakynda). Onlugy böleklemek. böleklemeklik [bö:löklömöklük], iş ady. Böleklemek ýagdaýy. böleklenmek [bö:löklönmök], işl. 1. Böleklere bölünmek, bölek-bölek edilmek. Töňňe böleklendi. 2. Ownudylmak, maýdalanmak, owradylmak, uşadylmak (pul hakda). 3. Dagynyk bolmak, toparlara bölünmek. bölekleşdirmek [bö:löklöşdürmök], işl. 1. Böleklere bölüşdirmek, bölek-bölek edip çykmak. Olar çöregi bölekleşdirip, jamdaky çorba batyryp, işdä bilen iýýärler. 2. Ownudyşdyrmak, maýdalaşdyrmak, owradyşdyrmak, uşadyşdyrmak (pul hakynda). bölekleşmek [bö:löklöşmök], işl. 1. Böleklere bölüşmek, bölek-bölek edişmek. 2. Ownudyşmak, maýdalaşmak, maýdalamaga kömekleşmek. bölekletmek [bö:löklötmök], işl. 1. Böleklere böldürmek, bölek-bölek etdirmek. Uly ojarlary peje salar ýaly bölekletmek. 2. Ownutdyrmak, maýdalatmak, uşatdyrmak (pul hakynda). Iri pullary bölekletmek. bölekleýin [bö:löklöýün], hal. Bölekler boýunça, tutuşlaýyn däl, lomaý däl, ýarpy-ýalta. Aýyň ýarym kölegesiniň düşen ýerinde Gün diňe bölekleýin tutulýar. \n\t‣ Bölekleýin baha bölekleýin söwdadaky harytlaryň gös-göni ilata satylýan mahalyndaky bahasy. bölme [bö:lmö] I, iş ady. Bölmek ýagdaýy. bölmek [bö:lmök], işl. 1. Bir zady birnäçe bölek etmek. Garpyzy iki bölüp ýarmak. 2. Ownutmak, maýdalamak, owratmak, uşatmak (pul hakynda). Iri puly bölmek. 3. Bir zady öz aýratynlyklary boýunça biri-birinden aýyrmak. 4. gepl.d. Bir zady böwüsmek, ýaryp geçmek. Gaýyklar gök çüýşe ýaly suwy bölüp, süýnüp ugrady. 5. Böleklere bölüp, paýlap bermek. Gawunlary dilim-dilim edip, çagalara bölüp berdiler. 6. hasap. Paýlamak. Otuzy bäşe bölseň, altydan ýetýär. 7. göç.m. Arasyny kesmek (gürrüň, saz we ş.m.). Ol edilip oturylan gürrüňi böldi. bölmeklik [bö:lmöklük], iş ady. Bölmek ýagdaýy. böltemek [bö:ltömök], işl., gepl.d. 1. Kemeltmek, azaltmak, egismek. Agyr sürini böltäp, suwa goýbermek üçin, çoluk häzir bolup durmaly. 2. Gürrüňiň, pikiriň we ş.m. arasyny kesmek, arasyny üzmek. Gylyçly onuň sözüni böltäp: — Beý diýmäň, işan aga, bu arada ýaraşmaz ýaly hiç zat ýok — diýdi (G. Kulyýew). bölüji [bö:lüjü], syp. 1. Böleklere bölýän, bölekleýji, paýlaýjy. 2. at, mat. Sanawjyny bölýän maýdalawjy. bölüm [bö:lüm], at. 1. Bir edaranyň, kärhananyň we ş.m. aýry-aýry pudagy. Mekdepde dokmaçylary, egrijileri, tikinçileri, ýüpekçileri taýýarlaýan bölüm bar. 2. Ýokary okuw jaýynyň belli bir hünär boýunça hünärmenleri taýýarlaýan ugry. Dil-edebiýat bölümi. 3. Ylmy-barlag edaralarynyň belli bir ugur boýunça meşgullanýan pudagy. Halk döredijiligi bölümi. 4. teatr. Sahnada goýulýan oýunlaryň, görkezilýän tomaşalaryň bir bölegi. Oýnuň birinji bölümi gutardy. 5. Goşunyň birnäçe adamdan ybarat pudagy. 127-nji bölümiň esgerleri. 6. Kitabyň, gazetiň mazmun boýunça bölünýän baby. 7. Uly dükanyň belli bir ugurdan zat satýan bölegi, tarapy, gapdaly. Dükanyň aýakgap bölümi. bölümçe [bö:lümçö], at. Bölümden kiçi düzüm. bölüniji [bö:lünüjü], at, mat. Bölüjä bölünýän san. bölünijilik [bö:lünüjülük], at, mat. Bir bitin sanyň başga bir sana galyndysyz bölünmeklik täri. bölünişik [bö:lünüşük], işl. Öz ugurlary, kärleri, derejeleri boýunça toparlara bölünmeklik. bölünişmek [bö:lünüşmök], işl. Bölek-bölek bolmak, aýrylyşyp özbaşdak bolmak. bölünmek [bö:lünmök], işl. 1. Böleklere bölünmek, bölek-bölek bolmak. Çar tarap kiçijik- kiçijik atyzlara bölünen ekerançylyk meýdanydy (G. Kulyýew). 2. Aýrylyp özbaşdak bolmak. Ýol aýyrtda üçe bölünýärdi. 3. Döwülmek, böleklenmek. Käse iki bölündi. 4. mat. Paýlanmak, bölüniji bolmak. Bölünýän sanlar. bölüş [bö:lüş], iş ady. Bölmek ýagdaýy. bölüşdirmek [bö:lüşdürmök], işl. 1. Bölek- bölek edişdirmek, bölekläp çykmak. Ojary bölüşdirip örüp goýduk. 2. Paýlap çykmak, paýlaşdyrmak. Depderleri okuwçylara ýetdiginden bölüşdirip berdiler. 3. Hilleri, görnüşleri we ş.m. aýratynlyklary esasynda topara bölüp çykmak. bölüşmek [bö:lüşmök], işl. Bölek-bölek edişmek, paýlaşmak. Deň-duşlary bilen bölüşip iýerdi (“Görogly”). börek [börök] I, at. Ýaýylyp kesilen hamyryň içine et, ýumurtga ýa-da gök önümler salnyp bükülip bişirilýän nahar. Agşam iýlen ýumurtga böregiň öldürmeýşine haýran, irden iýlen ýumurtga böregiň uçurmaýşyna haýran (Atalar sözi). Türkmen saçagynda omaçaly çorbalar, agzyňda eräp barýan börekler, bugaryp duran palawlar gitdigiçe köp görünýär (“Türkmenistan”). \n\n\n BÖREK [börök] II, at, ösüml.d. Ýumşak baldakly däneli ot. böreklik [böröklük], syp. Börek taýýarlamak üçin gerek bolan. Böreklik et. Böreklik hamyr. böreň-böreň [böröň-vöröň], syp. Köp ýygnanan, börňüldäp ýatan (suw, nebit we ş.m. suwuklyklar hakynda). Sil suwy ýygnanyp, böreň-böreň bolup ýatyr. böri [bö:rü], at. 1. haýwanat d. Daş sypaty ite meňzeş ýyrtyjy, wagşy haýwan, möjek, gurt. Ýusup jany böri iýdi diýdiler (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. börtdürmek [börtdürmök], işl. Gaharly torsaryp, gaş-gabagyňy çytmak; pökgermek. Gabaklaryny börtdürip oturan adam ýadaw görünýärdi. börtme [börtmö], 1. iş ady. Börtmek ýagdaýy. 2. gepl. d., ser. Börtmeç. Gaýnadylan et börtmeç bolupdyr. börtmeç [börtmöç], at. Gaýnamyny doly ýetirmän bişirilen et. börtmek [börtmök], işl. Çişmek, ýellenmek, pökgermek. börtmeklik [börtmöklük], iş ady. Börtmek ýagdaýy. börtük syp. Çişip ýellenip duran. Onuň gabaklary börtükdi. börtülmek [börtülmök], işl. Börtüp durmak, börtük bolup durmak, çişmek, ýellenmek, pökgermek. börük [bö:rük] I, at. 1. Daşyna gyňaç oralyp, kellä geýilýän aýal topbusy. 2. kön.s. Baş gaby. Baş aman bolsa, börük tapylar (Nakyl). 3. gepl.d. Keşde salnyp tikilýän we kellä geýilýän tahýa. Şekeriň börügindäki sümsüleler-de oýnaýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n BÖRÜK [bö:rük] II, at. Bugdaý, jöwen dänesiniň daşyndaky ýukajyk gabyk. böweme [böwömö], iş ady, gepl.d. Böwemek ýagdaýy. böwemek [böwömök], işl., gepl.d. Böwet bolmak, öňüni beklemek, öňüni tutmak. böwemeklik [böwömöklük], iş ady, gepl.d. Böwemek ýagdaýy. böwen [böwön], at. 1. Gäwüş gaýtarýan mallaryň (düýe, sygyr, goýun, geçi) çylşyrymly garnynyň yzky bölümi. 2. Balygyň ýüzüş haltasy. böwet [böwöt], at. 1. Ýaplarda suwuň ugruny sowmak ýa-da ony saklamak üçin gum üýşürilip edilen kiçeňräk bent. Suwuň öňüne böwet basdyk. 2. göç.m. Ösüşe, herekete ýol bermeýän ýagdaý, kynçylyk, päsgelçilik. Men seniň işiňe böwet bolup bilmerin. \n\t‣ Böwedi böwüsmek kynçylykdan üstün çykmak, garşylyklary ýeňip geçmek. Ol diňe tutanýerliligi bilen ähli böwetleri böwsüp geçdi (B. Seýtäkow). böwetleme [böwötlömö], iş ady. Böwetlemek ýagdaýy. böwetlemek [böwötlömök], işl. 1. Böwet basmak, böwet etmek. Güýçli suwuň öňüni böwetlemek gaty kyn boldy. 2. Päsgel bermek, kynçylyk döretmek. böwetlemeklik [böwötlömöklük], iş ady. Böwetlemek ýagdaýy. böwetlenmek [böwötlönmök], işl. 1. Suwuň öňüne böwet edilmek, böwet basylmak. Ýap böwetlenenden soň, olar çaý içmäge oturdylar. 2. Päsgel berilmek, kynçylyk döredilmek. böwetleşmek [böwötlöşmök], işl. Böwet basyşmak, böwet basmaga kömek etmek. böwetletmek [böwötlötmök], işl. 1. Suwuň öňüni böwet etdirmek, böwet basdyrmak. 2. Päsgel berdirmek, kynçylyk döretdirmek. böweýiş [böwöýüş], iş ady. Böwemek ýagdaýy. böwrek [böwrök] I, at, anat. Oňurgalylarda (ynsan, haýwan we ş.m.) peşew bölüp çykarýan agza. Gawuny ýürek-damar keselleri bilen kesellänlere, böwregi agyrýanlara, az ganly adamlara-da iýmek peýdalydyr. \n\t‣ Böwregiň bökmek içki duýgyňa bäs gelmän, gülesiň gelip durmak, gülmän saklanyp bilmezlik. \n\n\n BÖWREK [böwrök] II, at, dokm. Halylaryň älemine, gyralaryna, torbalaryň ýüzüne, eňsä we beýleki el işlerine salynýan ownuk nagyş. böwsülmek [böwsülmök], işl. 1. Birden bat bilen ýarylyp bölünmek. Bu ýerde zemin astyndan "gara altyn" böwsülip çykan ilkinji guýynyň ulanyşa tabşyrylanyna ýarym asyr bolupdyr (“Türkmenistan”). 2. göç.m. Harç bolmak, sarp edilmek. Pul bukjasy basym böwsüldi. böwsüşdirmek [böwsüşdürmök], işl. Bat bilen ýaryşdyrmak; deşişdirip çykmak. Syçan unly haltalary böwsüşdiripdir. böwşeň [böwşöň], syp. 1. Boşlaň, giňiş; daryşgan bolmadyk. 2. Ýumşak (ýer, toprak hakynda). Ol kepjesi bilen guýynyň böwşeň tarapyny gazyp başlapdyr (B. Kerbabaýew). böwşeňleme [böwşöňlömö], iş ady. Böwşeňlemek ýagdaýy. böwşeňlemek [böwşöňlömök], işl. 1. Böwşeň bolmak, boşlaw bolmak, boşlaň bolmak. 2. Gowşamak, ýuwaşamak, seýreklemek. Ýagyş biraz böwşeňländen soň, olar ýene ýola düşdüler. 3. Dargap başlamak, gidişmek, dargaşmak, boşaşmak. böwşeňlemeklik [böwşöňlömöklük], iş ady. Böwşeňlemek ýagdaýy. böwşeňleşmek [böwşöňlöşmök], işl. 1. Birneme boşamak, boşlaňlyk aralaşmak. 2. Gowşamak, ýuwaşaşmak, seýrekleşmek. Toplaryň gümmürdisi böwşeňleşdi (A. Nazarow). 3. Dargaşyp başlamak, gidişip başlamak, boşaşmak. böwşeňleýiş [böwşöňlöýüş], iş ady. Böwşeňlemek ýagdaýy. böwşeňlik [böwşöňlük], at. Boşlaňlyk. Böwşeňlik aralaşanda ol başga işe gümra boldy. böwür I, at. 1. Biliň gapdal tarapy, bykyn tarapy. 2. Garnyň art aýakdan başlanýan gapdal tarapy (haýwanlarda). Düýäniň böwri. 3. Bir zadyň bir gapdaly, tarapy. Gazanyň gyralary gädik-gädik, böwründe çat açan ýeri hem bar. 4. ser. Dul. Jaýyň gap böwründe bir maýa ýaly gelin hamyr ýugurýardy. \n\t‣ Böwri bükgüldemek ynjalyksyzlanmak, birahatlanmak. Bu ýagdaý böwrüniň bükgüldisini artdyrdy. Böwrüne doňuz diňini salmak gymyldaman, diň salyp durmak, diňşirgemek. Ol böwrüne doňuz diňini salýar, bagşysyna gözlerini agdaryp seredýär (N.Saryhanow). Böwrüni garaltmak atyp öldürmek. Böwrüňi diňlemek öz ýanyňdan bir zat hakda birneme oýlanmak, pikir öwürmek, diňşirgenmek. Ol bir zat ýadyna düşüp, böwrüne diň saldy. Gap böwür jaýa giren ýeriňde, köplenç, gapyň çep tarapynda gap-gaç goýulýan dul. Jaýyň gap böwründe oturan birnäçe gelin-gyz öz aralarynda haly nagyşlarynyň üstünde jedelleşýärdi (A. Gowşudow). \n\n\n BÖWÜR II, at. Pendi nusgaly haly gölleriniň ikisiniň aralygynda ýerleşýän içi nagyşly ownuk göljagazlar. böwürslen [böwürslön], at, ösüml.d. 1. Gyzyl tudana meňzeş miwe getirýän, tikenli, gyrymsy dermanlyk ösümlik. Ol ýerde ýaňy pyntyk ýaryp başlan böwürslenleriň arasyndan mylaýym owaz edip çeşmejik akyp ýatyrdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Şol ösümligiň tudana çalymdaş iýilýän miwesi. böwürslenlik [böwürslönlük], at. Böwürs- leniň köp gögerip oturan ýeri. böwüsdirmek [böwüssürmök], işl. Bat bilen böldürmek. Öň hem ýaraly keýigiň päki ýaly syňragyna Annak buduny böwüsdiripdi (B. Kerbabaýew). böwüsme [böwüsmö], iş ady. Böwüsmek ýagdaýy. böwüsmek [böwüsmök], işl. 1. Ýarmak, ýaryp çykmak. Buraw ýeriň çuňlugyny böwüsýärdi. 2. Güýjüň täsiri netijesinde bölüp, ýykyp, deşip geçmek. Düýnki güýçli gelen sil bendi böwsüpdir. böwüsmeklik [böwüsmöklük], iş ady. Böwüsmek täri. brigada [biriǧa:da], at. 1. Önümçilikde özbaşdak bölünip işleýän işgärler topary. Ol gerekli buraw enjamlaryny alyp, çaltrak brigadasyna barjakdy (B. Kerbabaýew). Sekiz adamdan ybarat döwekçiler brigadasy düzülip, brigadanyň ýolbaşçysy hem Sähet bellendi (A.Gowşudow). 2. Birnäçe ýörite goşunlaryň bölümlerinden durýan birikme ýa-da bir kysmy gämileriň harby-deňiz birikmesi. Tank brigadasy. Motoatyjylyk brigadasy. 3. Otla hyzmat edýän işgärler topary. brigadir [birǧadi:r / birǧady:r ], at. Brigadanyň ýolbaşçysy. Enebaý bilen Ata-da şu brigadiriň brigadasyndandylar (B. Gurbanow). brigadirlik [biriǧadi:rlik], at. Brigadiriň käri, wezipesi. – Sen brigadirlige razylyk beripsiň – diýdi (N. Pomma). britaniýalylar [brita:niýalylar], at. Britaniýanyň ýerli ilaty, iňlisler. brom [byro:m], at. Ýiti hem ýakymsyz ysly suwuklyk, himiki element. bronhit [buronhi:t / byranhi:t], at. lukmanç. Dem alyň ýollarynyň çişmegi görnüşinde ýüze çykýan ýarawsyzlyk, kesel. \n\t‣Hroniki bronhit uzaga çekýän bronhit keseli. bu [bu], çal. Sözleýän adamyň ýanyndaky, golaýyndaky, elindäki zady we ş.m. görkezip gelýän görkezme çalyşmasy (baş düşümden beýleki düşümlerde san goşulmasyz üýtgände, şonuň ýaly-da, san goşulmasyz olluk ýöňkeme goşulmaly üýtgände b sesi m sesine öwrülýär: Meselem: munuň, muňa, muny, munda, mundan). Bu biziň mekdebimiz. Bu adam mekdebiň ýolbaşçysy. Mundan beýläk. buddist [butdi:st], at. Buddizme eýeriji. buddizm [butdi:zim], at. Biziň eramyzdan öň Hindistanda döräp, ony esaslandyran Gawtamyň – Buddanyň adyny göterýän din. bug [bu:ğ], at. 1. Suwuň, suwuklygyň gaty gyzmagy, gaýnamagy netijesinde emele gelýän çygly howa. Gaýnap duran gazandan çykýan bugdan ýakymly ys gelýärdi. 2. Gyzgyn zatdan, serlen geýimden we ş.m. zatlardan çykýan howa. Çapylyp derlän atyň endamyndan bug çykýardy. buga [buğo], at. 1. kön.s. Öküz. Buga bilen oglan bir hemle çekişdiler (“Kitaby dedem Gorkut”). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Bugadan çykmak sygryň öküze ýanaşjak, höwre gelmek döwri geçmek. Buga (buka) gelmek sygryň öküze ýanaşmak, höwre gelmek döwri başlanmak. bugabasar [buğovasar], at, gepl.d. Üç ýaşyndaky tüwe, gulajyn. bugarma [bu:ğormo], iş ady. Bugarmak ýagdaýy. bugarmak [bu:ğormok], işl. Buga öwrülmek, bug halyna geçmek; bug çykmak. Daşarda palaw bugarýar, çişlik tüteýär (“Edebiýat we sungat”). bugarmaklyk [bu:ğormokluk], iş ady. Bugarmak ýagdaýy. bugartmak [bu:ğortmok], işl. Buga öwürmek, bug halyna geçirmek; bug çykartmak. bugaryş [bu:ğoruş], iş ady. Bugarmak ýagdaýy. bugdaý [buğdoý], at. Uzyn baldakly däneli ösümlik we onuň dänesi. Reň açar hoş saýaly, Seniň ysyň hoşdan, bugdaý (Mätäji). \n\t‣Ak bugdaý gadymdan bäri ekilip gelnen türkmen bugdaýy. Türkmeniň ak bugdaýynyň, ony ýetişdirýän gallaçynyň geljegi hasam aýdyň, hasam şöhratly (“Türkmenistan”). bugdaýbogun [buğdoývoğun], at. 1. ösüml.d. Bugdaýa meňzeş arryk däneli ot. 2. Dürli el işlerine salynýan, bugdaý desselerine meňzeş bogun-bogun nagyş. bugdaýçylyk [buğdoýçuluk], at. 1. ser. Bugdaýlyk. 2. Oba hojalygyň bugdaý ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. Bugdaýçylyk hojalygy. bugdaýly [buğdoýly], syp. 1. Bugdaý ekilen (meýdan). 2. Içinde bugdaý bolan (gap). 4. Oba ady. bugdaýlyk [buğdoýluk], at. Bugdaý ekilen giň meýdan, bugdaýyň köp ekilen ýeri. Bugdaýlyga suw tutup ýören kärendeçi ýigitlere uzaklardan nazaryň düşýär (“Türkmenistan”). bugdaýreňk [buğdoýreňk], syp. Bugdaý dänesiniň reňkine meňzeş (adamyň ýüzi hakynda). Onýança işikden orta boýly, etlek, bugdaýreňk, ýaňy saçyndan ak giren aýal girdi (A. Durdyýew). bugjarma [bu:ğjormo], iş ady. Bugjarmak ýagdaýy. bugjarmak [bu:ğjormok], işl. 1. Ýylylyk zerarly bug çykmak. Alabahar günüdi, ereýän gar sebäpli ýeriň ýüzi bugjaryp durdy. 2. Çalarak derlemek. bugjaryş [bu:ğjoruş], iş ady. Bugjarmak ýagdaýy. buglama [bu:ğlomo], 1. iş ady. Buglamak ýagdaýy. 2. at. Azajyk suw bilen, gapagy ýapylyp, çalarak otda öz buguna bişirilýän etli nahar. buglamak [bu:ğlomok], işl. 1. Nahary ýapyk gapda öz şiresi, bugy bilen bişirmek. Palawy buglamak. 2. Bir zady buga tutmak, buga tutup täzeden işlemek. buglamaklyk [bu:ğlomokluk], iş ady. Buglamak ýagdaýy. buglanmak [bu:ğlonmok], işl. 1. Öz şiresi, bugy bilen bişirilmek, buguna goýulmak. Üç gazan tüwi hem buglanyp duran eken (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Buga tutulmak, buga tutulyp, gaýtadan işlenmek. Çig ýüpek kelepleri buglanýar. buglaşmak [bu:ğloşmok], işl. Buga goýmaga kömekleşmek. buglatmak [bu:ğlotmok], işl. 1. Öz şiresi, bugy bilen bişirtmek, buguna goýup bişirtmek. Palaw buglatmak. 2. Buglama işini başga birine etdirmek, buguna tutdurmak, buguna tutduryp täzeden işletmek. Çig ýüpegi buglatmak. buglaýyş [bu:ğloýuş], iş ady. Buglamak ýagdaýy. bugra [buğro], at. 1. Iki örküçli erkek düýe, aýry. 2. Oglana dakylýan at. bugratiken [buğrotiken], at, ösüml.d. Dag eteklerinde we daşly ýerlerde ösýän derman oty. bugurçy [buğurçy], at. Işde ulanylmaga başlanan üç ýaşar düýe. Ynha düýeler, erkek bugurçy, torumlar – hemmesi aýry tohum maldyr (A. Durdyýew). bujak [bu:jok], at. Göläniň, geçiniň, goýnuň derisinden, hamyndan suwuklyk guýmak üçin edilýän tulumyň, meşigiň, ýanlygyň gollary. Ol ýanlygyň bujagyny çözüp, toşap aldy. \n\t‣ Bujagy çözülen ýanlyga (meşige, tuluma) dönmek pyssarmak, gowşap, boşap galmak. bujuryk [bujuruk]: bujurygy artmak (çykmak) derdi-azary köpelmek, bulaşmak, beterinden beteri çykmak. – Dursa bujurygynyň artjagyny bilip durandyr (A.Gowşudow). El degirseň, munuň bujurygy artar (N. Pomma). bukaw [bukow], at. 1. zergärç. Aýallaryň boýunlaryndan asýan gyzyl çaýylyp, kümüşden ýasalan gaşly, şelpeli şaýy. Gadymy bukaw. 2. göç.m. Gülden örülen çemen. Gül bukawy oňa gelişýärdi. bukdaklama [bukdoklomo], iş ady. Bukdaklamak ýagdaýy. bukdaklamak [bukdoklomok], işl. 1. Birine görünmejek bolup ýapyrylyp, eglip, bükülip ýöremek. Ol, depäniň gapdalyndan tazysy bilen bukdaklap gelip, tilkini tazysyna görkezýär (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Ogryn, bukulyp gezmek, gaçgak bolup gezmek. Ol bir aý ýarym bukdaklap gezse-de, onçakly rahat däldi (B. Kerbabaýew). bukdaklamaklyk [bukdoklomokluk], iş ady. Bukdaklamak ýagdaýy. bukdaklaşmak [bukdokloşmok], işl. 1.Topar bolup bukdaklamak, köp bolup bukulyşyp ýörmek. Hany, sizem sözüňizde tapylyň — diýer öýdüp, gören ýerlerinde bukdaklaşyp ýörler (N. Pomma). 2. Ogryn gezişip ýörmek, gaçgak bolup gezişip ýörmek. bukdurmak [bukdurmok], işl. Başga birine ýygşyrtmak, gizletmek. Ol haty il görmez ýaly ýerde bukdurdy. bukja [bukjo], at. 1. Türkmen gelin-gyzlarynyň dört burçly matanyň üç burçy tikilen we bir burçy hem açyk, el işlerini salýan gaby. Aýaly bir köne bukjany alyp çykdy (N. Saryhanow). 2. Durmuşa çykjak gyzyň şaý-sepi, egin-eşigi. 3. Hat ugratmak üçin ulanylýan ýazgyn kagyz gap. Sen maňa ýazan hatlaryňy Öweze ýazan hatyň bukjasyna salyp iberäýseň bolmadymy? (A. Gowşudow). bukma [bukmo], iş ady. Bukmak ýagdaýy. bukmak [bukmok], işl. 1. Başga biri görmez ýa- da tapmaz ýaly ýygnamak, ýygşyrmak, gizlemek. Şu haty berk ýerde bukup goý. 2. Buky ýerde gizlenmek. Ol agaçdan agaja bukup ýakyn gelip synlady (A. Gowşudow). bukmaklyk [bukmokluk], iş ady. Bukmak ýagdaýy. bukullym [bukulluým], at. Oýna gatnaşyjylaryň biri eşekçi bolup, beýlekileri ondan bukulyp oýnalýan çaga oýny. bukulmadyksyramak işl. Bukulmaly bolsa-da, bukulmazlyk, bukulmadyk bolmak. bukulmak [bukulmok], işl. Buky ýerde birinden gizlenmek. bukulyşmak [bukuluşmok], işl. Köp bolup bukulmak, birtopar bolup bukulmak. buky at. 1. Başga biri görmez ýa-da tapmaz ýaly, gizlin, ýaşyryn ýer. Buky ýerde sakla, gizle, berk sakla (B. Kerbabaýew). 2. Goranmak üçin edilen gizlin ýer. Kyn bolsa-da, ýoluň iki tarapynda bukuda ýatmak gerek (B. Seýtäkow). bulagaý [buloğoý], syp. Agzalalyk döredýän, başbozar, arabozar, bozgak, bulaw. Bulagaý adam bahana araýardy. bulagaýçylyk [buloğoýçuluk], at, ser. Bulagaýlyk. Bulagaýçylykdan gönenen adam tapmarsyň. bulagaýlyk [buloğoýluk], at. Başbozarlyk, bozgaklyk, agzalalyk döretmeklik. Bulagaýlyk etmek. bulak [bulok], at. Çeşme suwy we onuň akýan akary. Bakyp görse, bu bagda bilbiller saýrap, bulaklar akyp, güller açylyp duran (“Türkmen halk ertekileri”). Gözbaşy bolmasa bulak akmaýar (A. Kekilow). bulama [bulomo], iş ady. Bulamak ýagdaýy. bulamak [bulomok] I, işl. 1. Suwuk ýa-da goýy nahary we ş.m. garmak, garyşdyrmak. 2. Hapa etmek, hapalamak. Çagalar ellerini palçyga bulapdyrlar. 3. göç.m. Agzalalyk döretmek, bulagaýlyk etmek. Ol nejis, adamlary bulady. 4. ser. Bulaýlamak. \n\n\n BULAMAK [bulomok] II, at. Ýaga un jazlanyp bişirilýän goýy nahar, ýegesi. Eý möjek, sen bir suwujak bulamak içip, birnäçe sapar ýapy ýokaryk ylgasaň, içiňdäki bela gaçar (“Türkmen halk ertekileri”). bulamaklyk [bulomokluk], iş ady. Bulamak ýagdaýy. bulam-bujar [bulom-mujor], syp. Ýerbe-ýer bolmadyk, garym-gatym, bulaşyk, tertipsiz. Şemal gelip, kagyzlary bulam-bujar etdi. bulam-bujarlyk [bulom-mujorluk], at. Ýerbe-ýer dällik, garym-gatymlyk, bulaşyklyk, tertipsizlik. Haýsydyr bir sosial, syýasy ýa-da ykdysady meseläni bir gezekde we hemişelik çözmek synanyşyklary diňe bulam-bujarlyga hem-de durnuksyzlyga getirýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). bulam-delem [bulom-delem]: bulam-delem etmek 1) hilini pes derejede etmek, erbet ýerine ýetirmek. 2) garym-gatym, çalak-çulak edip taýýarlamak. bulançak [bulonçok], syp., ser. Bulanyk. Meniň ballym bal goçak, Suwlar akar bulançak, Altmyş başly ak öýüň, Ýaraşygy sallançak (Hüwdi). bulançaklyk [bulonçokluk], at. 1. ser. Bulanyklyk. Suwuň bulançaklygyna syn etdik. 2. göç.m. Howsalaly ýagdaý, başagaýlyk, birahatlyk. Onuň ýüregindäki bulançaklyk ýene güýçlendi. 3. göç.m. Agzalalyk, bulagaýlyk. Sähelçejik bir bidüzgünligiň bulançaklyk emele getirmegi mümkindi (B. Kerbabaýew). bulandyrmak [bulonnurmok], işl. 1. Suwuklygy bulanyk hala getirmek, bulanyk etmek. Akar suwy aýlandyran, Dury suwy bulandyran, Gapy- gapy elendiren Seniň gözleriň, gözleriň (Halk aýdymyndan). 2. göç.m. Agzalalyk döretmek, ara bozmak. bulanjyramak [bulonjuromok], işl. Yrsaramak, gep agtarmak, jenjel turuzjak bolmak. bulanmak [bulonmok], işl. 1. Bulanyk hala öwrülmek, bulanyk bolmak (suwuklyk hakynda). Biz birneme ýüzenimizden soň, suw bulanyp başlady. 2. Guma, hapa garylmak, üst-başyňy gum etmek, hapa etmek. Onuň akja geýimi, ýalpyldawuk saçy tozana bulandy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Yrsaramak, jenjel turuzmak. 4. Bir zadyň uç tarapy hereketlenmek. Onuň bileginden asylgy ýalaňaç pyçagy şol wagt bat alyp bulandy (A. Gowşudow). bulanyk [bulonuk], syp. Dury bolmadyk. Derýanyň bulanyk suwy. bulanyklyk [bulonukluk], at. Dury dällik, arassa dällik, bulanyk ýagdaýda bolmaklyk. Suwuň bulanyklygy. bulaşdyrmak [buloşdurmok], işl. 1. Hapa bulap çykmak, hapa çyrşaşdyrmak. Aýakgabyny palçyga bulaşdyrdy. 2. Bulam-bujar edişdirmek, garym-gatym edişdirmek. Bulaşdyran sakgalyny emaý bilen darady. 3. Yzly-yzyna bulap garyşdyrmak. Gazany agaç çemçe bilen bulaşdyrdy. 4. Bir zadyň başga bir zatdan tapawudyny, parhyny anyklaman garyşdyrmak. Käte men gök bilen ýaşyly bulaşdyraýýan. 5. göç.m. Agzalalyk, bulagaýlyk döretmek. Munuň ýaly halky bulaşdyrýan melgunyň köküni köwlemek gerek (A. Durdyýew). bulaşma [buloşmo], iş ady. Bulaşmak ýagdaýy. bulaşmak [buloşmok], işl. 1. Çyrşalmak. Toýuň toýa ulaşsyn, Eliň ýaga bulaşsyn (Arzuw-dileg). 2. Hapa degmek, hapalanmak. Çaganyň üsti-başy guma bulaşypdyr. 3. Bulam-bujar bolmak, garym-gatym bolmak. Onuň nogta ýaly gara saçlary bulaşypdy. 4. Ýalňyşlyga, şowsuzlyga sezewar bolmak. Eger ol basym gelmese, işleriň bulaşmagy mümkin. 5. Dumanlap durmak (göz hakynda). 6. Asuda ýagdaýda bolmazlyk. üýtgäp durmak, dürli hili öwüsmek, erbetleşmek. Bu ýönekeý bir ýel däl-de, howanyň bulaşmagynyň alamaty (B. Kerbabaýew). 7. göç.m. Agzalalyk döremek, närazylyk ýüze çykmak, aragatnaşyk, dostluk bozulmak. Bularyň arasy bütinleý bulaşdy. 8. göç.m. Düşnüksiz bolmak, düşünmesi kyn bolmak. Bu sapar ýagdaý şeýle bulaşypdy. bulaşyk [buloşuk], syp 1. Bulam-bujar bolup duran, çalam-çaş, tertipsiz görnüşli. Jaýyň içi bulaşykdy. 2. Asuda ýagdaýda bolmadyk, üýtgäp duran (howa hakynda). 3. Düşnüksiz, düşünmesi kyn bolan. Onuň çalajan bulaşyk sesinden many alyp bolmady. 4. Çözülmesi kyn bolan, çylşyrymly. Gurban bulaşyk pikirleriň aňyrsyna çykyp bilmeýärdi. bulaşyklyk [buloşukluk], at. 1. Bulam- bujarlyk, çalam-çaşlyk, tertipsiz görnüşlilik. 2. Ýalňyşlyk, şowsuzlyk, bulam-bujarlyk. Öň-ä bir hili bulaşyklyga düşüp, hernäme-de bolsa soňuny düzetdi. 3. Biynjalyk, ünjülilik, aladalylyk. Ol Berdiniň ýüzündäki bulaşyklygy özüçe ýordy. 4. Asuda ýagdaýda däl, üýtgäp duranlyk. Howanyň bulaşyklygy köp zyýan berýär. 5. Düşnüksizlik, düşünmesi kynlyk, aýdyň dällik, çylşyrymlylyk. bulaşyş [buloşuş], iş ady. Bulaşmak ýagdaýy. bulatmak [bulotmok], işl. 1. Bir zady başga birine gardyrmak, garyşdyrmak. 2. Hapalatmak, hapa ýokdurtmak. Geýimini palçyga bulatdy. 3. göç.m. Agzalalyk döretdirmek, bulagaýlyk döretdirmek. 4. ser. Bulaýlatmak. Ejem Jereni jigisine el buladyp, ýanyna çagyrtdy. bulaw [bulow], syp., gepl.d. Köplenç, köpçüligiň içinde yrsarap, adamlary birahat edip ýören. Bulaw adam. bulawlyk [bulowluk], at, gepl.d. Köplenç, köpçüligiň içinde yrsarap, adamlary birahat edip ýörmeklik, bulaw häsiýetlilik. Bulawlyk ýaramaz gylykdyr. bulaýlama [buloýlomo], iş ady. Bulaýlamak ýagdaýy. bulaýlamak [buloýlomok], işl. Bir zady howada galgatmak, köp gezek ikibaka bulamak. Ol yzyna öwrüldi-de, maňa elini bulaýlady (“Edebiýat we sungat”). bulaýlamaklyk [buloýlomokluk], iş ady. Bulaýlamak işi. bulaýlatmak [buloýlotmok], işl. Bir zady howada galgatdyrmak, iki ýana hereket etdirmek. Ýaglygy bulaýlatmak. Ol ýoldaşyna elindäki baýdajygy bulaýlatdy. bulaýlaýyş [buloýloýuş], iş ady. Bulaýlamak ýagdaýy. bulaýyş [buloýuş], iş ady. Bulamak ýagdaýy. buldur-buldur [bullur-vullur], s. ş. aňl. söz. Bir topar zat buldur-buldur edende, bulduraşyp duranda emele gelýän şekil. Gelinbarmak üzümler buldur- buldur edýärdi. buldurama [bulluromo], iş ady. Bulduramak ýagdaýy. bulduramak [bulluromok], işl. Nemli öwüşgin atmak. Dursun bulduraýan gözlerini töwerege aýlady. Bulduraýan gelinbarmagymyz barada gürrüň edip berdim (“Edebiýat we sungat”). bulduramaklyk [bulluromokluk], iş ady. Bulduramak ýagdaýy. bulduraşmak [bulluroşmok], işl. Ýyldyraşyp öwüşgin atmak, ýyldyraşmak. Üzüm hoşalary bulduraşyp, biri-birine çakyşýar. bulduraýyş [bulluroýuş], iş ady. Bulduramak ýagdaýy. buldurçyn [bullurçun], at. Garyň, gyrawyň ýyldyraýan görnüşi. Aýyň ýagtysyna doň garyň ýüzünde buldurçynlar ýyldyraşýar. buldurdy [bullurdy], at. Suw we suwuklyklaryň, şeýle hem ýaldyrawuk zatlaryň ýüzünde döreýän öwüşgin. bulgur [bulğur], at. 1. Suwuklyk guýlup içilýän çüýşe gap. Telperje bulgurlara çaý guýlaryna mähetdel, oturanlaryň biri noguldan birini agzyna atdy (“Türkmenistan”). 2. gepl.d. Çyra çüýşesi. buljum syp. Buky, gizlin buky. Nejep ýene ardynjyran bolup, bir buljum ýere bakan ugrady (“Nejep oglan”). “Ýurdy belet çapar” diýen ýaly, öz ýurduna dönükçilik edip daga çykanlar, ileri hanlarynyň buýrugy bilen yzyna özi ýaly elli atly, ýüz atly garakçylary tirkäp gelýärdiler, buljum jarlarda, böwserlerde, ýykyk harabalarda bukulyp, ýol saklaýardylar, iki-ýeke gije ýolagçylaryny tutup, “olja” diýip alyp gidýärdiler (A.Gowşudow). buljumrak [buljumura:k], syp. Bukurak, gizlinräk. Eliňdäkileri bir buljumrak ýerde goýaý. buljura [buljuro], at. Guýynyň agzynyň zaýalanmazlygy üçin agaçdan ýa-da daşdan edilýän tegelek halka görnüşli berkitme; guýynyň ýerden ýokarky daş örülip, germew edilen bölegi. Birpaýyz durandan soň örme guýynyň ýanyna bardy. Guýynyň buljurasyny, onuň üstündäki gapagy ysgady (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy) buljuraly [buljuroly], syp. Buljura edilen (guýynyň agzy hakynda). Bu jaýlar bilen mekdebiň aralygynda buljuraly örme guýy görünýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). buluç at, ser. Buluçlar. buluçlar [buluşlor], at. Owganystanda, Pakistanda we Türkmenistanyň günorta-gündogar etraplarynda ýaşaýan, eýran dilleri toparyna degişli halk. bulujy syp., maldarç. Goýunlaryň tohumynyň bir görnüşi, buluç goýny. Bulujy goýun. bulut at. Ýerden seredeniňde garamtyl ýa-da agymtyl reňkli bolup görünýän, belli bir belentlikde toplanýan asmandaky suw buglary. Bulutdan çykan gün ýakar, ýaşmakdan çykan dil (Nakyl). Belent daglaryň başynda, Bulut oýnar sil biläni (Magtymguly). Bir bölejik bulut gelýär ýagmaga, Ýagma, bulut, näzli ýaryň üstüne! (Saýyly). bulutlaşma [bulutloşmo], iş ady. Bulutlaşmak ýagdaýy. bulutlaşmak [bulutloşmok], işl. Bulut bilen örtülmek, bulut basyp, howanyň ýüzi garalmak. Ýazyň ilki aýlarynda howa sagatsaýyn üýtgeýärdi, birden bulutlaşyp, şemal turýardy (B. Kerbabaýew). bulutlaşmaklyk [bulutloşmokluk], iş ady. Bulutlaşmak ýagdaýy. bulutly syp. Bulut aralaşmak zerarly garalyp duran. Dagda ýagyşly-ýagmyrly, bulutly gün kän bolýar. bulutlylyk [bulutluluk], at. Bulut bilen örtülenlik, bulut bilen gurşalanlyk. bulutlyrak [bulutlura:k], syp. Az-kem bulutly. Şu gün bulutlyrak howa bolsa gerek. bulutsyz [bulussuz], syp. Bulut bilen örtülmedik, açyk. Asmanyň ýüzi açykdy, bulutsyzdy. \n\t‣ Bulutsyz günde gar ýagmak duýdansyzlykda şowsuzlyga uçramak. bulutsyzlyk [bulussuzluk], at. Bulut bilen örtülmezlik, açyklyk. Howanyň bulutsyzlygy, açyklygy şähtiňi açýardy. buraw [burow], at. 1. Towlanyp, tegelek deşik deşýän burmaly gural. Buraw bilen deşik deşmek. 2. Ýer astyndan gaz, nebit, suw çykarmak, almak üçin belli bir ýerde gurnalýan senagat desgasy. Gum depeleriniň arasyndan görünýän burawlara tarap ýola düşdük. burawçy [burowçy], at, ser. Burawlaýjy. Häzir Aýgülüň ünsüni özüne çeken buraw däl-de, Nurjanyň düşünişine görä, burawçylardan biri bolara çemeli (B. Kerbabaýew). burawlama [burowlomo], iş ady. Burawlamak ýagdaýy. burawlamak [burowlomok], işl. 1. Buraw bilen deşmek. 2. Buraw desgasy arkaly nebit, gaz, suw guýularyny gazmak. burawlanmak [burowlonmok], işl. 1. Buraw bilen deşilmek. 2. Buraw bilen gazylmak. Bellenilen çuňlukdan artyk burawlanmak. burawlaşmak [burowloşmok], işl. 1. Buraw bilen deşişmek. 2. Buraw bilen gazyşmak. burawlatdyrmak [burowlotdurmok], işl. 1. Buraw bilen deşdirtmek. 2. Buraw bilen gazdyrtmak. burawlatmak [burowlotmok], işl. 1. Buraw bilen deşdirmek. 2. Buraw bilen gazdyrmak. burawlaýjy [burowloýjy], at. Çuňlugy burawlamak wezipesini ýerine ýetiriji işçi. Kärhananyň burawlaýjylary has çuň gatlaklara aralaşmagyň, täze meýdançalary özleşdirmegiň hasabyna "gara altyn" we "mawy ýangyç" çykarmagyň ýylba-ýyl artmagyna goşant goşýarlar (“Türkmenistan”). burawlaýyş [burowloýuş], iş ady. Burawlamak ýagdaýy. Burawlaýyşda has çuňdaky täze gatlaklara hüjüm edilip başlanmagy baýry nebit känlerine-de täze ömür berýär (“Türkmenistan”). burç I, at. 1. Diwaryň we ş.m. ýasy, tekiz zatlaryň daşky we içki birleşýän ýeri, künji, çüňki. 2. mat. Bir nokatda birigen iki çyzygyň aralygy. Göni burç. \n\n\n BURÇ II, at, ösüml.d. 1. Günorta ýurtlarda gögerýän ösümlik we onuň owradylyp nahara goşulýan ajy däneleri. Gara burç. Gara burçuň dänelerini üwemek. 2. Dik ýaýrap ösýän ýaprakly ösümlik we onuň içi tohumlyk däneli ajy ýa-da ajy bolmadyk tagamly süýnmek hasyly. Gyzyl burç. Bolgar burçy. burça [burço], at, ösüml.d. Owadan mawy gülli, dik ösýän, kösügi iýilýän meýdan oty. Obanyň oglandyr gyzlary selmedir burça, ýuwadyr ýelmik ýygyp, kömelekdir domalan gözlärdiler (“Edebiýat we sungat”). burçak-burçak [burçok-burçok], syp. Damja-damja, düwme-düwme (der hakynda). Şuny aýratyn bek belle: daýhanyň bagty ýerdedir, ýeriň bagty bolsa tylla topraga bütin yhlasyny berip, maňlaýyndan dökülýän burçak-burçak derlerini oňa siňdirýän jepakeş daýhanlardadyr (“Türkmenistan”). burçaklamak [burçoklomok], işl. Burçak- burçak bolmak. Onuň maňlaýyny kertip duran börüginiň aşagyndan burçaklap galan derler biri- birine tapyşdy (B. Kerbabaýew). burçalyk [burçoluk], at, ösüml.d. Baldaklary ýaşajyk soganyň ýaşyna meňzeş, köki çigildemiňki ýaly alaňda bitýän haşal ot. burçlamak [buruşlomok], işl. Burç atmak. Sowuklasaň, unaşy burçlap içmeli. burdurmak [burdurmok], işl. Burmak işini başga birine etdirmek. burgulama [burğulomo], iş ady. Burgulamak ýagdaýy. burgulamak [burğulomok], işl. 1. Burup, burgy salyp tow bermek. Daşyna oralan simi burgulap berkitdiler. 2. gepl.d. Burup çümmüklemek, biriniň endamyndan burmak, gaty çümmüklemek. Meniň budumdan bir däl, iki däl burgulady (N. Pomma). burgulamaklyk [burğulomokluk], iş ady. Burgulamak ýagdaýy. burgy I, at. 1. Gaty we berk towlanyp alynýan çümmük. 2. Ýüp işmek, tow bermek üçin ulanylýan gural. \n\n\n BURGY II, at. Aýal çaga dogurjak bolanda, içinden tutýan güýçli agyry. burjulama [burjulomo], iş ady. Burjulamak ýagdaýy. burjulamak [burjulomok] I, işl. Burjy baglamak. Agaçlar burjulap, suwlar doňupdy (Ç. Aşyr). \n\n\n BURJULAMAK [burjulomok] II, işl. Guzlamagyň, botlamagyň öň ýanynda döreýän ynjalyksyzlyk sebäpli gizlin ýer agtarmak (düýe we ş.m. haýwanlar hakynda). burjulamaklyk [burjulomokluk], iş ady. Burjulamak ýagdaýy. burjulaýyş [burjuloýuş], iş ady. Burjulamak ýagdaýy. burjumy at, dokm. Tara daragyny berkitmek üçin daşyna saralýan hamyrly esgi. burjy I, at. Gyşyň sowuk aýlarynda agaçlaryň, ösümlikleriň üstünde emele gelýän gar görnüşli buz. Köçäniň boýdan-başa iki ýan tarapyna ekilen agaçlar burjy baglap, şahalaryny aşak egip otyrlar. \n\n\n BURJY II, at. Käbir mallar, haýwanlar botlajak, guzlajak bolanda tutýan agyry. Burjusy tutmak. burk at, kön.s. Ys. \n\t‣ Burk urmak örän ýakymly, hoşboý ys döremek. Ösümlikleriň burk urýan ysy jana ýakymlydy. burkmak [burukmok], işl. gepl.d. Beden agzasynyň bogny ýazmak, ýerinden gozganmak, çykmak. burma [burmo] I, at. Towlanýan, burulýan zat. Radionyň burmasy. \n\t‣ Burma çüý hyrly, burmaly çüý. Ol ýelimlenen mermerler burma çüý bilen berkidilenden-de berk durýarlar. \n\n\n BURMA [burmo] II, at. 1. ser. Buýra. Çözülmesin gara saçyň burmasy, Kän aglama, gider gözüň sürmesi (Halk aýdymyndan). Sen bu hüwjerip duran gara burma saçlaryň bilen meniň sözüme kän bir ynanmarsyň (G. Gurbansähedow). 2. zergärç. Ýaş çaganyň goşaryna ýa-da aýagyna dakylýan, burlup ýasalýan halka görnüşli kümüş şaý. 3. gepl.d. Adamyň kellesiniň depesindäki towluja ýer. \n\n\n BURMA [burmo] III, iş ady. Burmak ýagdaýy. burmak [burmok], işl. 1. Bir tarapa öwürmek, sowmak. Atynyň başyny günbatara burdy. 2. Bir tarapa towlamak, towlap berkitmek, çekmek. Ol dutaryň gulagyny ýene-de burup goýberdi. 3. Towlap çüm- müklemek. Çaganyň budundan burdy. burmaklyk [burmokluk], iş ady. Burmak ýagdaýy. burmalanmak [burmolonmok], işl. Burum- burum bolmak, burma emele gelmek. Burmalanmyş ýar zülpüniň telleri, Oňa baglanaýjak gül gerek maňa (“Garajaoglan”). Surat ýaly gaşlary çalaja burmalanypdy (B. Seýtäkow). burmatow [burmotow], at, dokm. Haly we haly önümleriniň, keçäniň, gaýma we keşde bilen edilýän bejergileriň gyrasyna salynýan nagyş. burram [burrom], at, gepl.d. Suwuň aýlanyş, güýçli akýan ýerinde emele gelýän çukurjyklar, girdapjagaz. burugsama [buruğsomo], iş ady. Burugsamak ýagdaýy. burugsamak [buruğsomok], işl. 1. Tutaşman tüsseläp durmak, burum-burum tüsse çykmak, tüsselemek. Tüsse burugsap çykýardy. 2. Ýiti ys gelmek. burugsamaklyk [buruğsomokluk], iş ady. Burugsamak ýagdaýy. burugsaşmak [buruğsoşmok], işl. 1. Burugsap durmak, tüsseläp durmak (birnäçe ýerde). 2. Bir zatdan ýiti, ýakymsyz ys çykmak. burugsatmak [buruğsotmok], işl. 1. Tüsse- letmek, tüsse çykarmak. 2. Ýiti ys ýaýratmak. burugsaýyş [buruğsoýuş], iş ady. Burugsamak ýagdaýy. burugsy [buruğsy], at. 1. Burugsap çykýan tüsse. Oduň tüweleýleýän burugsysy. 2. Bir zatdan çykýan ýiti ys, gelýän kok, goňursy. Ýanan ýagyň burugsysy. buruljyramak [buruljuromok], işl. 1. Agyry, näsaglyk zerarly bükülmek, egreljiremek. Ýüzüni çytyp, buruljyrap, meniň aýagyma ýapyşyp ýerinden turdy (N. Pomma). 2. Göwünli-göwünsiz bolmak. Buruljurap buýrulan işi edesi gelmedi. buruljyraşmak [buruljuroşmok], işl. Birtopar bolup buruljyramak. Syrkawlar buruljyraşyp ýatyrlar. burulmak [burulmok], işl. 1. Bir tarapa öwrülmek, sowulmak. Araba köçe bilen saga buruldy. 2. Bir tarapa towlanyp, towy berkidilmek, tow berilmek. 3. Bir tarapa towlanmak, aýlanmak. Inçe simlerden burlup işilen ýogyn sim. 4. Ejizlemek, halyň peselmek, ýagdaýyň agyrlaşmak. Ejizläp, burlup, başyny ýassyga goýdy. 5. göç.m. Towlanyp çümmüklenmek. 6. Öýkelemek. burum at. Burlan towlam, towlamyň bir aýlawy; buýra. burum-burum [burum-murum], syp. Birnäçe burumdan, towdan ybarat bolan, towlam-towlam, buýra-buýra. Möwlam burum-burum saçlaryny barmagy bilen daraklady. burun I, at. 1. Adamyň ýüzünde, haýwanyň tumşugynda ýerleşen dem alyş we ys duýuş agzasy. 2. Bir esbabyň, enjamyň, guralyň we ş.m. zatlaryň öň tarapy, ujy. Onuň bir böwründe burny döwük köne sandal ýatyrdy. 3. geog. Gury ýeriň uly suwa süsňäp gidýän ýeri. Ilerki burundan bir gaýyk dolandy. \n\t‣ Burnuna ýel düşmek tumşugyny ýokary tutup, ümdüzine gitmek. Ol hili wagtlarda ol burnuna ýel düşen haýwan ýaly tumşugyny dik ýokaryk tutup, gözi ýer görmeýär, öňünden çykan zady basalaýar (H. Ys- maýylow). Burnundan çöp ötürmek diýeniňi etdirmek, aýdanyňdan çykmaz ýaly etmek, lepbeý diýip durar ýaly etmek. Birden Doýduk ýalyň biri Japbagyň burnundan çöp ötürip, biziň agzymyzy alardaýmasyn (B. Kerbabaýew). Burnundan getirmek iýen-içenini janyna siňmez ýaly etmek, azar ýamanyny bermek, horlamak. Burnundan ikli gan getirmek azar ýamanyny bermek, horlamak. Burnuny syksaň, jany çykjak örän hor, arryk. Burnuňy asmana (göge, ýokary) tutmak ulumsylyk, tekepbirlik etmek. Burnuňy görkezmek bir ýere az salymlyk barmak, görnüp gaýtmak. Burnuňy sokmak 1) goşulmasyz işe, meselä goşulmak. 2) görünmesiz ýerde görünmek, barmasyz ýere barmak. Burnuňy uzatmak bir zatdan hantama bolup ymtylmak. Burny deşilen ýaly örän ýuwaş. Bir-iki aýlap burny deşilen ýaly bolup gezdi (B. Seýtäkow). \n\n\n BURUN II, 1. hal, kön.s. Ozal, öň, ilki, öňürti. Saglygyň gadryny bilgil, Hassa bolmazdan burun (Magtymguly). Söhbet et rakyplar duýmazdan burun, Başyňa döneýin jana, Garybym (Halk aýdymyndan). 2. Oglana dakylýan at. burunbag [burunma:ğ], at. Üzügiň her çetine berkidilýän inçeräk işilen ýüp. burundamak [burunnamak], at, anat. Burun boşlugynyň yzynda ýerleşýän, damagyň ýokarky bölümi. burunhalka [burunhalka], at, zergärç., ser. Arabek. burunlak [burunlok], syp. Uzyn hem uly, ýogyn burunly. Ýigit hem burunlak, hem erinlek gerek (Nakyl). burunlyk [burunluk], at. 1. Düýäniň büýlüsine ýa-da onuň ujundaky çetnige daňlyp idilýän ýüp. Burunlygyndan batly dartylýan düýäniň boýny öňküsindenem sozulyp uzaldy. 2. gepl.d. Düýe. burunlyklama [burunluklomo], iş ady. Burunlyklamak ýagdaýy. burunlyklamak [burunluklomok], işl. 1. Düýäniň burnuny deşip, büýlüsine burunlyk ýüpüni daňmak, baglamak. Men senden has ulurak düýäni hem burunlyklap idýän ahyry (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Biriniň erk-ygtyýaryny almak, boýun etmek. burunlyklamaklyk [burunluklomokluk], iş ady. Burunlyklamak ýagdaýy. burunlyklanmak [burunluklonmok], işl. Burunlyklanana dönmek, erk-ygtyýaryňy gidermek, boýun bolmak. burunlyklaşmak [burunlukloşmok], işl. Düýäniň burnuny deşişip, büýlüsine burunlyk daňyşmak, burunlyk daňmaga kömekleşmek. burunlyklatmak [burunluklotmok], işl. Burunlyklamak işini başga birine etdirmek. burunlyklaýyş [burunlukloýuş], iş ady. Burunlyklamak ýagdaýy. burunsa [burunso], at. Düýebaşlygyň düýäniň burnunyň üstünde durýan we owsara birigýän bölegi. buruş iş ady. Burmak ýagdaýy. buruşdyrmak [buruşdurmok], işl. Bir zady bir tarapa towlaşdyrmak, ýeke-ýekeden burup çykmak. buruşmak [buruşmok], işl. Bir zady bir tarapa towlamaga kömekleşmek. burýat [burýa:t], at, ser. Burýatlar. burýatlar [burýa:tlar], at. Burýadystanyň esasy ilatyny düzýän halk. busdurmak [bussurmok], işl. Üstüni basyrtmak, gizletmek, ýatyrtmak. Çagalarynyň ýaramaz gylyklaryny busdurdy. busdur-ýasdyr [bussur-ýassyr]: busdur- ýasdyr etmek bassyr-bussur etmek, gizlemek, ýaşyrmak. busma [busmo], iş ady. Busmak ýagdaýy. busmak [busmok], işl. 1. Gizlenmek, ýygrylyp oturmak, bukulmak. Ol gamyşlaryň arasynda busup ýatan sülgünleri görjek bolup, gözüni ýiti-ýiti gezdirýärdi (A. Durdyýew). 2. Ýere ýapyrylmak, ýere bagryňy bermek. Guşlar görünmejek bolup busup ýatyrdylar. busmaklyk [busmokluk], iş ady. Busmak ýagdaýy. busulmak [busulmok], işl. Görünmejek bolmak, gizlenmek, bukulmak. Sülgün baryp bir petdäniň aşagynda busuldy. buşlama [bu:şlomo], iş ady. Buşlamak ýagdaýy. Aýsoltan şatlygyny kimedir buşlamaga gyssanýar (B.Kerbabaýew). buşlamak [bu:şlomok], işl. 1. Şatlykly habary ilkinji bolup ýetirmek, habar bermek; söýünjilemek. 2. göç.m. Şugullamak. buşlamaklyk [bu:şlomokluk], iş ady. Buşlamak işi. buşlanmak [bu:şlonmok], işl. Şatlykly habar bilen ilkinji bolup gutlanmak ýa-da ol hakda habardar edilmek, söýünjilenmek. buşlatmak [buşlo:tmok], işl. Birini şatlykly habar bilen habardar etdirtmek. buşlaýyş [bu:şloýuş], iş ady. Buşlamak ýagdaýy. buşluk [bu:şluk], at. 1. Şatlykly habar berlende ilki bilen aýdylýan söz. Buşluk, ene, jigim boldy. 2. Buşlukça berilýän gutluk, söýünji. 3. Çaga dogmazynyň öň ýanyndan gelýän suwly barda. buşlukçy [bu:şlukçy], at. 1. Buşlaýan adam. 2. göç.m. Begençli habar, nyşan, alamat. Joşgunly dag silleri-de, mylaýym ýagyşlar-da ýaz paslynyň buşluk- çysy ýaly, al-elwan türkmen sährasyna görlüp- eşidilmedik gözellik çaýýar (“Türkmenistan”). buşukma [bu:şukmo], iş ady. Buşukmak ýagdaýy. buşukmak [bu:şukmok], işl. Peşew etmek. buşukmaklyk [bu:şukmokluk], iş ady. Buşukmak ýagdaýy. but at. Butparazlaryň çokunýan şekilleri. Butparazlar butdan alsa myradyn, Hajatyny hakdan dilän almazmy?! (Magtymguly). \n\n\n BUT [bu:t], at. Aýagyň dyz bilen çatalba aralygyndaky bölegi. Maňlaýy sakar al atyň art butlary çykyn-çykyn bolup durdy (B. Kerbabaýew). buthana [butha:na], at. 1. Buta çokunylýan jaý, ýer. 2. Ybadathana. butlak [bu:tlok], syp. Budy uly, ýogyn butly. butnama [butnomo], iş ady. Butnamak ýagdaýy. butnamak [butnomok], işl. Duran ýeriňden gozganmak, ýöremek, gymyldamak, süýşmek, deprenmek. butnamaklyk [butnomokluk], iş ady. Butnamak ýagdaýy. butnatmak [butnotmok], işl. Duran ýerinden gozgamak, gymyldatmak. Ol ony duran ýerinden butnadyp hem bilmedi (B. Kerbabaýew). butnaýyş [butnoýuş], iş ady. Butnamak ýagdaýy. butparaz at. Buta uýýan. butparazlyk at. Buta uýujylyk. buw üml. Bir zadyň san taýdan köpdügine, möçber taýyndan ulugygyna haýran galynyp aýdylýar. buýan Kösükliler maşgalasyna degişli bolup, köki derman üçin peýdalanylýan köpýyllyk pürli ösümlik. Türkmenistanda buýanyň ajy hem süýji tagamlysy duş gelýär (ser. Ajybuýan). buýanlyk [buýonluk], at. Buýanyň köp ösüp oturan ýeri. buýdurmak [buýdurmok], işl. Buýmaga mejbur etmek, buýmagyna sebäp bolmak. Möjege iýdiräýme, Ýagyşa buýduraýma (K. Taňrygulyýew). buýma [buýmo], iş ady. Buýmak ýagdaýy. buýmak [buýmok], işl. Güýçli ýagşyň, garyň aşagynda galyp, ezilmek netijesinde gaty üşemek. buýmaklyk [buýmokluk], iş ady. Buýmak ýagdaýy. buýnuz at. 1. kön.s. Şah. Goça buýnuz ýük däldir (Nakyl). 2. Düzümi şahyň düzümine meňzeş zatlar (köplenç toýnak). 3. sazç. Dutaryň kädisiniň düýp tarapynda kirişleri ildirmek üçin ýasalan ilgençek. 4. dokm. Palasa, keçä salynýan şaha meňzeş nagyş. 5. Atanak güllüler maşgalasyna degişli birýyllyk otjumak ösümlük. 6. lukmanç. Gözüň togalak agy. buýnuzy at, dokm., ser. Buýnuz 4. buýra [buýro], syp. Burum tutan, burum-burum. Bu adam gara göz, gara gaş, buýra gara saçly syratly daýaw ýigitdi (A. Gowşudow). buýra-buýra [buýro-vuýro], syp. Burum- burum bolup duran. Başyndaky buýra-buýra gara telpegini çykardy (“Edebiýat we sungat”). buýralama [buýrolomo], iş ady. Buýralamak ýagdaýy. buýralamak [buýrolomok], işl. Buýra-buýra edip goýmak, burum-burum etmek. buýralamaklyk [buýrolomokluk], iş ady. Buýralamak ýagdaýy. buýralanmak [buýrolonmok], işl. Buýra- buýra bolmak, tow alyp durmak. Garagözelek gyzyň özi bolsa buýralanyp duran lowurdawuk gyzyl mahmaldan köýnek geýipdir (N. Pomma). buýralatdyrmak [buýrolotdurmok], işl. Buýra-buýra etdirtmek, burum-burum etdirtmek. buýralatmak [buýrolotmok], işl. Buýra- buýra etdirmek, burum-burum etdirmek. buýralaýyş [buýroloýyş], iş ady. Buýralamak ýagdaýy. buýrujy at. Iş buýurýan, tabşyrýan; sargyt edýän (edara, adam we ş.m.). buýruk at. 1. Bir işi ýerine ýetirmek üçin tabşyryk, görkezme. 2. Bir işiň ýerine ýetirilmegi barada edilýän teklip, tabşyryk. Ol buýruk berdi. buýrukçy at. Buýruk beriji, buýruk çykaryjy. buýrulmak [buýrulmok], işl. Birine bir iş, ýumuş tabşyrmak. Utanmaz adam dek süýrenip ýörme, Buýrulmagan işni ediji bolma (Magtymguly). \n\t‣ Buýrulyp ýasalan ýaly örän owadan, gelşikli, nepis. buýsanç [buýsonç], at. Bir zada bolan guwanç, begenç, şatlyk duýgusy. buýsançly [buýsonuşly], syp. Buýsanja eýe, buýsanjy bolan. buýsançlyk [buýsonuşluk], at, ser. Buýsan- jaňlyk. Buýsançlyk bilen aýtmak. buýsandyrmak [buýsonnurmok], işl. 1. Guwandyrmak, begendirmek. Ýaşlaryň edermenligi buýsandyrýar. 2. Bir zada arkalandyrmak, baýryndyrmak. buýsanjaň [buýsonjoň], syp. 1. Buýsanýan, buýsanagan. 2. Ulumsy, gopbamsy, gopbam. Onuň buýsanjaň häsiýetine joralary beletdi. buýsanjaňlyk [buýsonjoňluk], at. 1. Buýsa- naganlyk. Gelin buýsanjaňlyk bilen ýöräp barýardy. 2. Ulumsylyk, gopbamsylyk, gopbamlyk. buýsanma [buýsonmo], iş ady. Buýsanmak ýagdaýy. buýsanmak [buýsonmok], işl. 1. Bir zada begenmek, guwanmak. 2. Bir zada daýanmak, birine ýa-da bir zada arkalanmak, batyrynmak. Tereň derýa haýbatyňa buýsanma (Magtymguly). buýsanmaklyk [buýsonmokluk], iş ady. Buýsanmak ýagdaýy. buýsanyş [buýsonuş], iş ady. Buýsanmak ýagdaýy. buýtar-suýtar [buýtor-suýtor]: buýtar- suýtar etmek sypjyklyk etmek, bahana aramak. buýurma [buýurmo] 1, iş ady. Buýurmak ýagdaýy. 2. Bir zady ýasatmak, bejertmek, taýýarlatmak we ş.m. üçin edilýän tabşyryk, sargyt. Edaralaryň buýurmasy boýunça dürli görnüşdäki aýakgap önümleri öndürilýär (“Türkmenistan”). buýurmak [buýurmok] I, işl. 1. Bir işi ýerine ýetirmegi tabşyrmak, buýruk bermek. –Düýäni hökman duşakla – diýip buýurdy. 2. Hudaýyň eradasy bilen nesip etmek. Çeken zähmetiň hözirini hem buýrsa görmeli-dä. buýurmaklyk [buýurmokluk], iş ady. Buýurmak ýagdaýy. buýuş iş ady. Buýmak ýagdaýy. buz [bu:z], at. Doňan suw. Kärhananyň işgärleri buz öndürýän gysyjylaryň üçüsini oturtmaga girişdiler (“Türkmenistan”). \n\t‣ Buz bolmak sowamak, sowap galmak. Demli çaý buz bolupdyr. Buz üstünde tozan aramak (turuzmak) sebäpsiz bahanalar bilen azar bermek, igenmek, yrsaramak. Buz ýaly örän sowuk. Garda oýnap gelen çagalaryň elleri buz ýalyjakdy. buza [buzo], at, kön.s. Arpa suwundan edilýän içgi. Görogly bir gün meýhanasynda iliniň beg-töreleri, kyrk ýigidi, ogullary bilen buza, şerap içip, meý-mest bolup otyrdy (“Görogly”). buzaw [buzow], at. Ýeriň ýokarky ýuka gatlagynyň aşagy bilen ýöräp, bakja ekinlerine uly zyýan ýetirýän kellesi uly, uzynja möjek, mürzebaşy. buzgaýmak [bu:zǧaýmak], at. Gaýmakdan, şekerden, miwe suwundan, hoşboý ysly maddalardan doňdurylyp ýasalýan süýji iýmit (ser. Doňdurma 3.). buzgunç [buzğunç], at. 1. Pissäniň ýapragynyň ýeňsesinden çykýan şepbik (döwüp, süzüp, sanjylan adama içirýärler). 2. Tebigy, özboluşly, ýakymly, hoşboý (ys hakynda). Gyly gyrylmadyk buzgunç ysly keteni köýnek. buzhana [bu:zha:na], at. 1. Buz saklanýan jaý. 2. gepl.d. Sowuk, ot ýanmadyk jaý. Bu otagda oturar ýaly däl, buzhana. buzluk [bu:zluk], at. Buz bilen örtülen meýdan, doňaklyk. Ägirt uly buzluklar. buzly [bu:zly], syp. 1. Içine buz atylan. Buzly suw. 2. Buz bilen örtülen. Demirgazyk buzly okeany. büdreme [büdürömö], iş ady. Büdremek ýagdaýy. büdremek [büdürömök], işl. 1. Aýagyň bir zada degip, batly yranyp gitmek, entireklemek. 2. göç.m. Garaşylmadyk kynçylyga uçrap, birden durmak; ýalňyşlyk goýbermek. Eger bir gün goýsa urmasyn ýürek, Aýdylmadyk ýagşy söze büdrändir (G. Ezizow). büdremeklik [büdürömöklük], iş ady. Büdremek ýagdaýy. büdretmek [büdürötmök], işl. 1. Aýagyny bir zada degrip, çolaşdyryp entirekletmek. 2. göç.m. Birini ýalňyşdyrmak, kynçylyga sezewar etmek. büdreýiş [büdüröýüş], iş ady. Büdremek ýagdaýy. büdür-südür syp. 1. Tekiz däl, ýylmanak däl, çukanakly. Gowaklardan büdür-südür daş gurallary tapyldy. 2. Beýikli-pesli, çarkandak, çukanak-çukanak. büdür-südürlik [büdür-südürlük], at. Tekiz dällik, ýylmanak dällik, çukanak-çukanak ýer, büdür- südür ýer. büjet [býujet / bütjet], at. Döwlet girdejileriniň we çykdajylarynyň kanun tertibinde belli bir möhlet üçin tassyklanan maliýe smetasy. bükdürilmek [bükdürülmök], işl. 1. Iki dini hem towly sapaklar igiň, çarhyň kömegi bilen biri- biriniň daşyndan towlanmak. 2. Iki bükülip, urnup ýatmak. Oglanjyk içinden ötle tutup, bükdürilip ýatyrdy. bükdüriş [bükdürüş], iş ady. Bükdürmek ýagdaýy. bükdürme [bükdürmö] I, iş ady. Bükdürmek ýagdaýy. \n\n\n BÜKDÜRME [bükdürmö] II, at. Tow berlip işilen birnäçe dinli ýüp. bükdürmek [bükdürmök] I, işl. Bükmek işini başga birine etdirmek (ser. Bükmek 2). Börek bükdürmek. \n\n\n BÜKDÜRMEK [bükdürmök] II işl. 1. Ýüpüň ýa- da ýüplügiň aýry-aýry dinlerine tow berip ýüp işmek, ikde tow bermek. Ýüpüň iki ujuny deňläp bükdürmäge başlady (A. Durdyýew). bükdürmeklik [bükdürmöklük], iş ady. Bükdürmek ýagdaýy. bükdürtmek [bükdürtmök], işl. Bükdürmek işini başga birine etdirmek. bükgüldeme [bükgüllömö], iş ady. Bükgüldemek ýagdaýy. bükgüldemek [bükgüllömök], işl. Bir zat barada ynjalyksyz ýagdaýda ýürek urmak, aladaly ýagdaýda bolmak. Şeýle-de bolsa, haçan aryny alarka diýip, böwrüm bükgüldäp dur (“Edebiýat we sungat”). bükgüldemeklik [bükgüllömöklük], iş ady. Bükgüldemek ýagdaýy. bükgüldeýiş [bükgüllöýüş], iş ady. Bükgüldemek ýagdaýy. bükgüldi [bükgüllü], at. Ynjalyksyzlyk, närahatlyk, howsalalyk. Oglanlaryň ýüregine bükgüldi gitdi (A. Durdyýew). büklem-büklem [büklöm-müklöm], syp. 1. Birnäçe gezek egrelip, aýlanyp, egrem-bugram bolup gidýän. Derýa büklem-büklem bolup towlanyp, lummurdap akyp ýatyr. 2. göç.m. Agdar-düňder. büklüm-büklüm [büklüm-müklüm], syp., ser. Büklem-büklem 2. bükme [bükmö], iş ady. Bükmek ýagdaýy. bükmek [bükmök], işl. 1. Bir zady epmek, egmek. Ol bir eliniň barmaklary bilen beýlekisiniň barmaklaryny bükdi. 2. Gyralaryny epip, biri-birini berkitmek. Ertir bilen börek büküp goýupdym. 3. göç. Töhmet we ş.m. sebäpli birini ruhy taýdan ejizletmek. Ony büken biwaz ogly boldy. bükmeklik [bükmöklük], iş ady. Bükmek ýagdaýy. bükük syp., gepl.d. Bükülen, epilen. Bili bükük adam. büküklik [büküklük], at. Bükülip duranlyk, epilenlik. Onuň kebzesiniň bükükligi bir hili ýaraşyksyz görünýärdi. bükülmek [bükülmök], işl. Egilmek, epilmek, ýapyrylmak. Nätanyş biraz wagt durup, agajyň sütüninden aýryldy, büküldi we gapdaldaky agaja tarap ylgady. bükür syp. Itigi keselli ýa-da bil oňurgasy ýazyp küýkeren, küýki. bükürdeme [bükürdömö], iş ady. Bükürdemek ýagdaýy. bükürdemek [bükürdömök], işl. Bükürdili oýnaklamak we aýak sesi çykmak, dükürdemek. Göle guýrugyny jaýtardyp, iki tarapa bükürdeýärdi. bükürdemeklik [bükürdömöklük], iş ady. Bükürdemek ýagdaýy. bükürdeşmek [bükürdöşmök], işl. Birtopar bolup bükürdemek, birnäçe bolup bükürdemek. Göleler bükürdeşýärler. bükürdetmek [bükürdötmök], işl. Bükürdemäge sezewar etmek. bükürdeýiş [bükürdöýüş], iş ady. Bükürdemek ýagdaýy. bükürdi [bükürdü], at. Haýwanlaryň gorkup ýa- da oýnaklap edýän dabyrdysy, aýaklarynyň sesi we onuň ady. Göle ürküp, bükürdini urdy. bükürlik [bükürlük], at. Bükür bolmaklyk, bükür görnüşlilik, küýkülik. büküş iş ady. Bükmek ýagdaýy. büküşmek [büküşmök], işl. Bükmäge kömekleşmek. Manty büküşmek. bükütme [bükütmö], iş ady. Bükütmek ýagdaýy. bükütmek [bükütmök], işl. Göwräňi birneme aşak egmek, bükülmek, ýygrylmak. Ol büküdip gyşardy we süýji uka gitdi. bükütmeklik [bükütmöklük], iş ady. Bükütmek ýagdaýy. büre [bürö], at.haýwanat d. Gan sorujy çalasyn uçýan möjejik. bürelmek [bürölmök], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň üsti örtülmek, bir zat bilen ýüzi, üsti ýapylmak, bürenjek atylmak. büreme [bürömö], iş ady. Büremek ýagdaýy. büremek [bürömök], işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň üstüni örtmek, üstüni ýapmak. 2. Bürenjek atmak. büremeklik [bürömöklük], iş ady. Büremek ýagdaýy. bürenjek [bürönjök], at. Aýallaryň başyna atynýan başatgyjy. Onuň başynda ýeňiljek bürenjek bardy. bürenmek [bürönmök], işl. Bir zat örtünmek, ýapynmak. Ýorgana bürenip ýatmak. büreýiş [büröýüş], iş ady. Büremek ýagdaýy. bürgüt [bürğüt], at. Uly we güýçli ýyrtyjy guş. Aýdar Baýram, dilin bilseň, Şaglap iner bürgütleri (Halk aýdymyndan). bürjeşik [bürjöşük], syp. Ýygyrt-ýygyrt, bürjeşip duran, bürşük. Onuň bürjeşik elleriniň zähmete bişendigi mälimdi. bürjeşiklik [bürjöşüklük], at. Ýygyrt- ýygyrtlyk, bürşüklik. bürjeşme [bürjöşmö], iş ady. Bürjeşmek ýagdaýy. bürjeşmek [bürjöşmök], işl. Ýygyrt-ýygyrt bolmak, ýygrylmak, bürşük bolmak. Onuň ýüz-gözi bürjeşipdi. bürjeşmeklik [bürjöşmöklük], iş ady. Bürjeşmek ýagdaýy. bürjüme [bürjümö] I, at. Gyňajyň, matanyň gyrasynyň basdyrylyp, soň ýörmelip tikilişiniň bir görnüşi. \n\n\n BÜRJÜME [bürjümö] II, iş ady. Bürjümek ýagdaýy. bürjümek [bürjümök], işl. Bürjüme görnüşinde tikmek. bürküldeme [bürküllömö], iş ady. Bürküldemek ýagdaýy. bürküldemek [bürküllömök], işl. Örän ýumşak, ürgün, ürpek halda bolmak. Bürküldäp duran tozanly ýol. bürküldemeklik [bürküllömöklük], iş ady. Bürküldemek ýagdaýy. bürküldewük [bürküllöwük], syp. Bürküldäp duran, ürpek. Hemişe ýerler, ýollar çukanak-çukanak bolup, bürküldewük gum tozap ýatardy (B. Ker- babaýew). bürküldeýiş [bürküllöýüş], iş ady. Bürküldemek ýagdaýy. bürme [bürmö] I, iş ady. Bürmek ýagdaýy. \n\n\n BÜRME [bürmö] II, 1. iş ady. Bürmek ýagdaýy. 2.at. lukmanç. Adamyň we haýwanlaryň bedenindäki ýaranyň, sypjyrygyň we ş.m. üsti bilen düşýän we döreýän damar çekmesi bilen häsiýetlendirilýän ýiti ýokanç kesel. bürmek [bürmök] I, at, ösüml.d. Dik ösýän we daşy maýdaja gyldyrganly birýyllyk däneli haşal ot. Olar bürmek, akbaş, pişikdyrnak ýygmazlar, çünki olary hiç mal iýenok (N. Esenmyradow). \n\n\n BÜRMEK [bürmök] II, işl. Ýygyrmak, büzmek. Ol birden werziş eden hemişeki bolşuny üýtgetmekden çekinýän ýaly gaşlaryny bürdi (N. Jumaýew). bürmeklik [bürmöklük] I, at. Bürmegiň köp ösüp oturan ýeri. \n\n\n BÜRMEKLIK [bürmöklük] II, iş ady. Bürmek ýagdaýy. bürşük syp. Ýygrylyp, mürşüp duran. Ol bürşük ýüzüni ýokary galdyrdy. bürülmek [bürülmök], işl. Ýumulmak. Gabaklary diýen etmän bürülýärdi (B. Gurbanow). bürünç I, at. Mis bilen galaýy garyndysyndan emele gelýän metal. \n\t‣ Bürünç asyry bürünçden ýasalan ýaraglaryň, iş gurallarynyň, bezeg esbaplarynyň, gap-çanaklaryň ýaýramagy bilen häsiýetlenýän takmynan b. e. öň 3-1 müňýyllyklary öz içine alýan medeni-taryhy döwür. Bürünç çanlar bürünçden tegelek görnüşde ýasalýan we kakylyp çalynýan gadymy türkmen saz guraly. Çanlary biri-birine urmak arkaly ses alynýar. \n\n\n BÜRÜNÇ II, at, gepl.d. Tüwi. Atyň kişmiş iýermi, bürünç iýermi? (“Görogly”). Ýagşy diýrler mäş, bürünji, Kem dälsiň hiç aşdan, bugdaý (Mätäji). bürüş iş ady. Bürmek ýagdaýy. bürüşdirmek [bürüşdürmök], işl. 1. Ýygyrmak, bürmek. Ol çogdam gaşlaryny bürüşdirip, esli saklandy. 2. Bedeniň bir ýerini ýa-da bir zady oda ýa-da gaýnag suwa ýakyp çürüşdirmek. Ädigimi guratjak bolup, oda bürüşdirdim. 3. Ýygryp tikmek. Çagasynyň köýneginiň ýeňini bürüşdirdi. bürüşme [bürüşmö], iş ady. Bürüşmek ýagdaýy. bürüşmek [bürüşmök], işl. Ýygrylmak, ýygyrt- ýygyrt bolmak, mürşermek. Onuň ýüzüniň hamy bürşüpdi. bürüşmeklik [bürüşmöklük], iş ady. Bürüşmek ýagdaýy. büs-bütin [büs-vütüýn], hal. Düýpgöter, bütinleý. Şol gürrüňler büs-bütin ýalandy. bütin [bütüýn], çal. Ähli, hemme, bar. bütindünýä [bütüýndünýä:], syp. Dünýäniň ähli ýeri, dünýäniň ähli ýurtlary. Bütindünýä guramalary. bütinleý [bütüýnlöý], hal. 1. Düýbünden, düýpgöter, bütinleýin, tutuşlygyna. Daş-töwerek eýýäm bütinleý garaňkyrapdy. 2. Boýdan-başa, tutuş, doly. Giň otaga bütinleý haly ýazdylar. bütinleýin [bütüýnlöýün], hal, ser. Bütinleý. Häzirki aýdýanym bütinleýin başga. büýli [büýlü], at. Düýäniň burny deşilip ötürilýän ik şekilli, bir ujy haçjaly, beýleki ujy epenekli agaç, taýajyk. büzdürmek [büzzürmök], işl. Sapak geçirip ýa- da sapagy gaty çekip ýygyrt atdyrmak, ýygryp tikdirmek. Haltanyň agzyny büzdürmek. büzme [büzmö], iş ady. Büzmek ýagdaýy. büzmek [büzmök] I, işl. Sapak geçirip ýa-da sapagy çekip ýygyrmak. Ak biz haltasynyň büzmegini çözüp, süýtdir şeker garyp bişirilen ýumşajyk külçelerden çykardy (“Türkmenistan”). \n\n\n BÜZMEK [büzmök] II, 1. syp. Büzülen (etegi, gyrasy, agzy büzülen zat hakynda). Bili büzmek köýnek. 2. at. Haltanyň agzynyň büzülip, içine ýüp ötürilip, çekilip baglanýan ýeri; tutyny eýläk-beýläk süýşürmek üçin ýokary başy büzülip, içine ýüp ötürilýän bölegi. Tutynyň büzmegi. Çaý haltanyň büzmegi. \n\t‣Büzmek balak bili we gonjunyň agzy büzülen oglan balagy. büzmeklik [büzmöklük], iş ady. Büzmek ýagdaýy. büzülmek [büzülmök], işl. Sapak geçirilip ýa- da çekilip ýygrylmak. büzüş iş ady. Büzmek ýagdaýy. büzüşdirmek [büzüşdürmök], işl. Bir ýa-da birnäçe zady büzüp çykmak. Haltanyň agzyny büzüşdirmek. büzüşmek [büzüşmök], işl. Büzmäge kömekleşmek. byçgy [byçğy/ pyçğy], at. Agaç, demir kesmek üçin ulanylýan dişli polat gural. Demir kesýän byçgy. Byçgy bilen agaç kesmek. byçgydiş [byçğydi:ş], at. Hala we dürli el işlerine salynýan nagyş. byçgylama [byçğylama/ pyçğylama], iş ady. Byçgylamak ýagdaýy. byçgylamak [byçğylamak/ pyçğylamak], işl. Byçgy bilen kesmek. Agajy byçgylap kesmek. byçgylamaklyk [byçğylamaklyk/ pyçğylamaklyk], iş ady. Byçgalamak ýagdaýy. byçgylanmak [byçğylanmak/ pyçğylanmak], işl. Byçgy bilen kesilmek. byçgylaşmak [byçğylaşmak/ pyçğylaşmak], işl. Byçgylamaga kömekleşmek; byçgy bilen kesişmek. byçgylatmak [byçğylatmak / pyçğylatmak], işl. Byçgylamak işini başga birine etdirmek. byçgylaýyş [byçğylaýyş/ pyçğylaýyş], iş ady. Byçgylamak ýagdaýy. bydym-sydym : gepl. bydym-sydym etmek bir işe başlanyňda güýmenjiräp, gowuşgynsyz hereket etmek. Näme, indi agaja çüý kakmagam eliňden gelenokmy, ýöne bydym-sydym eden bolup otyrsyň?! bygyr-bygyr [byğyr-vyğyr], s. ş. aňl. söz. Aram otda gazanda gaýnaýan gaýnatmadan, çekdirmeden çykýan ses. Bygyr-bygyr edip gaýnaýan çekdirme. bygyrdama [byğyrdama], iş ady. Bygyrdamak ýagdaýy. bygyrdamak [byğyrdamak], işl. Bygyr-bygyr edip, bygyrdyly ses bilen gaýnamak. Gazanda bygyrdap bişip duran balyk. bygyrdaşmak [byğyrdaşmak], işl. Bygyrdap gaýnaşyp durmak. Dört-bäş gazan çekdirme bygyrdaşyp gaýnap dur. bygyrdaýyş [byğyrdaýyş], iş ady. Bygyrdamak ýagdaýy. bygyrdy [byğyrdy], at. Aram otda gazanda çala gaýnaýan gaýnatmadan, çekdirmeden we ş.m. bygyr- bygyr edip çykýan sesiň ady. byjyklamak : içiň byjyklamak göwnejaý edilmeýän işe bikarar bolmak, bir işiň edilişi maňzyňa batman gyjynmak, ýüregiň çatlamak. Ýene-de oňa sorag beresi gelip, içi byjyklap durdy (A. Gowşudow). bykyn at. anat. Gapyrgalaryň aşak ýüzi, aşak etegi, biliň gapdal tarapy. Garynlary bykynlaryna ýelmeşen atlar ümzüklerini ileri atýardylar (B. Kerbabaýew). byzbydyklamak [byzvydyklamak], işl. Uly aladaly, hysyrdyly, aljyraňňy ýagdaýda bolmak. Ol otly köýnek geýen ýaly byzbydyklap böküp ýör. byzbydyklaşmak [byzvydyklaşmak], işl. Köpçülikleýin byzbydyklamak. Gaharguly han ýaly gorkak hanlar-da gor basan ýaly byzbydyklaşyp, Seýdiniň çagyryşyna garşy gidipdirler (N. Pomma). byzbyldamak [byzvyllamak], işl., ser. Byzbydyklamak. byzmyk at. Alan hamyr el bilen ýazylyp bişirilýän kiçiräk çapady. Olar byzmyk bilen gaýmak iýip, garynlaryny doýurdylar. ç Türkmen elipbiýiniň üçünji harpy. çabalandyrmak [çavalannyrmak], işl. Çabalanmaga mejbur etmek. çabalanma [çavalanma], iş ady. Çabalanmak ýagdaýy. çabalanmak [çavalanmak], işl. 1. Agyrysyna çydaman urnup ýatmak. Ol çabalanyp ýatyr. 2. göç.m. Iki-baka ylgap, öz diýenini gögertjek bolmak, bir işi amala aşyrmak üçin haku-nähak çendenaşa çalyşmak. Ol her näçe çabalansa-da, etjegini edip bilmedi. çabalanmaklyk [çavalanmaklyk], iş ady. Çabalanmak ýagdaýy. çabalanybermek [çavalanyvermek], işl. Çabalanyp başlamak; çabalanyp ugramak. Bolşuňa düşünemok, dişiň çala agyrdygy çabalanyberýäň. çabalanyş [çavalanyş], iş ady. Çabalanmak ýagdaýy. çabalanyşmak [çavalanyşmak], işl. Birnäçe bolup çabalanmak. Näme beýle çabalanyşýarsyňyz, turuň ýeriňizden! çabdar [çavdar], syp. Aýaklarynyň köp ýeri ak, göwresi gyzylymtyl reňkli (at hakda). çabga [çavğa], at. Örän güýçli ýagýan ýagyş, jala. Birdenem asman ähli suwuny döken ýaly, dünýäni suw-sil edip, çabga geldi... (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). Güýçli gelen çabga dünýäni öl-suw edipdi (A. Gurbanow). çabjama [çavjama], iş ady, gepl.d. Çabjamak ýagdaýy. çabjamak [çavjamak], işl., gepl.d. Bir zat gözläp, dürli tarapa ylgamak, alakjamak, sermenmek, urunmak. çabjamaklyk [çavjamaklyk], iş ady, gepl.d. Çabjamak ýagdaýy. Beýle çabjamaklyk nämä gerekkä? çabjaşmak [çavjaşmak], işl, gepl.d. Birnäçe bolup çabjamak. Olar enesinden azaşan köşek ýaly çabjaşyp ýördüler. çabjatmak [çavjatmak], işl. Çabjamaga mejbur etmek. çabjaýyş [çavjaýyş], iş ady. Çabjamak ýagdaýy. çabrabermek [ça:vyra:vermek], işl. Çabrap başlamak, çabrap ugramak. çabrama [ça:vyrama], iş ady. Çabramak ýagdaýy. çabramak [ça:vyramak], işl. 1. Labyrdap ýalynly ýanmak, bat bilen ýalyn çykmak, ýalyn göterilmek. Ojakdan ýalyn çabrap gitdi. 2. Ýalyn degip çala ýakmak, ýalyn degmek. Onuň ýüzüne-de ot çabrapdyr (A. Gowşudow). 3. göç.m. Ýangynly bolmak, täsirli bolmak. Keýmiriniň soňky sözleri ýalyn kimin çabrap çykdy (G. Kulyýew). 4. göç.m. Birnäçe ýere ýetişmek üçin haýdap gymyldamak. çabramaklyk [ça:vyramaklyk], iş ady. Çabramak ýagdaýy. Ol ýalnyň çabramaklygynyň nämä getirjekdigini bilýärdi. çabratmak [ça:vyratmak], işl. 1. Ýalynly ýakmak, ýalyn göteriler ýaly, çabrar ýaly ýakmak. Syzany çabradyp ýaksaň, gazanyň içi hapadan dolar. 2. göç.m. Birnäçe işi birden etmek üçin birini iki baka ylgatmak, çar tarapa ýüwürtmek. çabraýyş [ça:vyraýyş], iş ady. Çabramak ýagdaýy. çabyt [çavyt], at. Egne geýilýän ýa-da başa atylýan aýal atgyjy, ýukajyk don; başatgyç. Ol çabydyny atynyp, daş çykdy. \n\t‣ Mallaý çabyt gyrmyzy dondan tapawutlylykda, ýerliginde sary çyzmyklary azrak bolan çabyt. çabytlyk [çavytlyk], syp. Çabyt etmek üçin, çabyt üçin niýetlenen. Çabytlyk mata. çadra [ça:dyra], at. Aýallaryň ör boýuny we ýüzüni ýapyp duran nikaply ýuka perenjiniň bir görnüşi (käbir ýurtlarda). çadyr [ça:dyr], at. 1. Ygaldan, sowukdan we ş.m. goranmak üçin galyň syk matadan tutulýan wagtlaýyn jaý. Çopanlar üçin oýluklar, ädikler, çadyrlar ýeterlik. 2. Käbir maşynlaryň üstüne, gapdallaryna tutulýan galyň, syk mata. Çadyry güne solup ugran "gazigimiz" gün ýaşyberen uçurragy myhmanhananyň öňünde togtady (T. Gurbanow). çadyrlyk [ça:dyrlyk], at, syp. 1. Köp çadyr gurlan ýer. Baýryň üsti giden çadyrlykdy. 2. Çadyr üçin niýetlenen, çadyr eder ýaly (galyň, syk mata we ş.m.) çag [ça:ğ], at. 1. Belli bir aralykdaky wagt, pursat, döwür. Biz daýhan birleşigine baranymyzda guşluk çagydy (“Türkmenistan”). 2. Wagty hoş, göwni şat. Düýn onuň keýpi çagdy. çaga [ça:ğa], at. 1. Käbir haýwanlaryň ýaşajyk balasy, önelgesi. Guşuň çagasy. Pişigiň çagasy. 2. Perzent, zürýat. Bäş çaganyň enesi. 3. Kämillik ýaşyna ýetmedik, kemala gelmedik oglan-uşak. Ol entek çagadyr. \n\t‣ Çaga aýyrtmak entek düwünçege jan girmänkä, wagtyndan öň emeli ýol bilen göwreliligi kesmek, çaga düşürmek. Çagalar bagy mekdebe çenli ýaşly çagalar terbiýelenýän edara. Arada maňa çagalar bagyna barmak miýesser boldy (˝Nesil˝). Çagalar öýi ene- atasyz, hossarsyz çagalary terbiýeläp ýetişdirýän edara. Çaga pişigiň güni ýaly eşretli durmuşda bol-elin ýaşaýan. Çaga pişigiň güni ýaly gün görýärin. Çaga ýaly bolmak çaga häsiýetli bolmak, oglanlyk etmek. Sen ýöne çaga ýaly bolma, işe döwlet nukdaýnazaryndan gara! (B. Kerbabaýew). çaga-çuga [ça:ğa-çu:ğo], at. Oglan-uşak, bala- çaga; perzentler. çagalama [ça:ğalama], iş ady. Çagalamak ýagdaýy. çagalamak [ça:ğalamak], işl. 1. Çaga dogurmak, çagasy bolmak. 2. Çaga çykarmak (guşlar hakynda). Ol garga haçan çagalasa, bu ýylan onuň çagalaryny iýýär eken (“Türkmen halk ertekileri”). çagalamaklyk [ça:ğalamaklyk], iş ady. Çagalamak ýagdaýy. Çagalamaklyk zenan maşgalanyň tebigatynda bardyr. çagalamazlyk [ça:ğalamazlyk], işl. Çagasy bolmazlyk, önelgesizlik. çagalatdyrmak [ça:galatdyrmak], işl. Birini çagalamaga mejbur etmek; çaga dogurmaga mümkinçilik döretmek. çagalatmak [ça:ğalatmak], işl. Birine çaga dogurtmak. çagalaýyş [ça:ğalaýyş], iş ady. Çagalamak ýagdaýy. çagaly [ça:ğaly], syp. Çagasy bar bolan, perzentli. Gelin aldyň, çagaly bolduň! çagalyk [ça:ğalyk], at. Ynsanyň çaga ýaşyndaky döwri, çaga wagty. Çagalyk ýyllarym ýadyma düşýär. çagalylyk [ça:ğalylyk], at. Çagasy barlyk; çagasyz dällik. Çagalylyk maşgalanyň bezegidir. çagaryk [çağaryk], at. Tüýnügiň içinden atanaklaýyn goýulýan agaçlar. \n\t‣ Çagarygy çagşamak öňki ýagdaýyndan nam- nyşan galmazlyk, deregi dargamak. Çagarygyny çaşyrmak öýüni ýykmak, öýüni başyna ýumurmak. çagasyramak [ça:ğasyramak], işl. 1. Çaga- synyň bolanyny islemek, çaga islemek, küýsemek. Ol gelin bir çaga görse, ony bagryna basardy, diýseň çagasyrardy. 2. Çaga bolan bolmak, özüňi çaga saýmak. çagasyz [ça:ğasyz], syp. Çagasy ýok, perzentsiz. Çagaly öý – bazar, çagasyz öý – mazar (Nakyl). çagasyzlyk [ça:ğasyzlyk], at. Çagasy ýokluk, perzentsizlik. Çagasyzlykdan zeýrenmek. çaglama [ça:ğlama], iş ady. Çaglamak ýagdaýy. çaglamak [ça:ğlamak], işl. 1. Keýpiňi sazlamak, köklemek, göwnüňi hoşlamak. Ýagşy ýola girip, köňül çaglagyn (Zynhary). 2. Taýýarlamak, häzirlemek, şaýlanmak. Watan üçin belli bir maksat tutup, özlerini ölüme çaglap gelen adamlaryň nähili düşgürligini şu ýerde ölçemek bolardy (A. Gowşudow). çaglamaklyk [ça:ğlamaklyk], iş ady. Çaglamak ýagdaýy. çaglanmak [ça:ğlanmak], işl. Bir zada häzirlenmek, öňünden taýýarlyk görmek. Her kim toýa çaglanyp dur (M. Seýidow). çaglaşmak [ça:ğlaşmak], işl. Birnäçe bolup bir zada taýýarlanmak, häzirlenişmek. çaglatmak [ça:ğlatmak], işl. Keýpini galdyrmak, göwnüni hoş etmek. Çagajyklaryň keýpini çaglatmak. çaglaýyş [ça:ğlaýyş], iş ady. Çaglamak ýagdaýy. çagramak [çağramak], işl., gepl. d., ser. Şagramak. çagraşmak [çağraşmak], işl., gepl.d. Gurap, şakyrdaşyp paýrap ýatmak, şagraşmak. Ine, süriniň ýatýan ýeri garalyp ýatyr, goýun çörleri çagraşyp ýatyr (A. Gowşudow). çagşabermek [çağşa:vermek], işl. Çagşap, dargap ugramak, dargadyp başlamak. çagşadybermek [çağşadyvermek], işl. Çagşadyp, dargadyp ugramak, dargadyp başlamak. Çatmany çagşadybermek. çagşadylmak [çağşadylmak], işl. Biri ýa bir zat tarapyndan sandan çykarylmak, dargadylmak. çagşama [çağşama], iş ady. Çagşamak ýagdaýy. çagşamak [çağşamak], işl. 1. Könelip dargamak, sandan çykmak, dyr-pytrak bolmak, bölekleri biri-birinden aýrylmak. Çagşan araba. Çagşan oraça. 2. Bitertip ýaýrap ýatmak, pytrap ýatmak. Tekjelerde başly-barat goýlan kitaplar çagşap ýatyr (“Edebiýat we sungat”). 3. göç.m. Garrap güýji, gujur-kuwwaty gaçmak, lagşamak. Ol ilki elini dyzyna diräp oturanda, çagşan süňkleri şakyrdaşyp gitdi (B. Seýtäkow). 4. göç.m. Dargap, gowşap, güýji gaçyp başlamak. çagşamaklyk [çağşamaklyk], iş ady. Çagşamak ýagdaýy. çagşaşmak [çağşaşmak], işl. Başly-baratly çagşap ýatmak, pytraşyp ýatmak, yzly-yzyna dargamak; dura-bara sandan çykmak. çagşatdyrmak [çağşatdyrmak], işl. Birine ýa bir zada sandan çykartdyrmak, dargatdyrmak. Täzeje arabany saňa çagşatdyrmaga ýol bermerin. çagşatmak [çağşatmak], işl. 1. Çagşap gitmegine eltmek, köneldip dargatmak. 2. Pytradyp taşlamak. çagşaýyş [çağşaýyş], iş ady. Çagşamak ýagdaýy. çagşyl [çağşyl], at. Ýylgynyň gurap galan şahalary. Gapysyndaky çagşylyň gönümellerinden saýlap, boýuntyryga samaçaw ýasady (B. Kerbabaýew). çagşyldabermek [çağşylla:vermek], işl. Çagşyldyly ses çykaryp başlamak, çagşyl-çagşyl ses çykaryp gymyldamak. çagşyl-çagşyl [çağşyl-çağşyl], hal, ser. Çagşyldy. Güjümiň ýapraklary çagşyl-çagşyl ses edýär (“Görogly”). çagşyl-çugşul [çağşyl-çuğşul], ser. Çağşyl- çağşyl. çagşyldama [çağşyllama], iş ady. Çagşyldamak ýagdaýy. çagşyldamak [çağşyllamak], işl. Çagşyldyly ses çykmak, çagşyldyly seslenmek. Deregiň ýapraklary ýeliň zarbyna çagşyldaýardy. çagşyldamaklyk [çağşyllamaklyk], iş ady. Çagşyldamak ýagdaýy. çagşyldaşmak [çağşyllaşma], işl. Çagşyldyly ses edişmek, çagşyldyly seslenişmek, ýerli-ýerli çagşyldamak. çagşyldatmak [çağşyllatmak], işl. Çagşyldyly ses çykartmak, çagşyldyly seslendirmek. çagşyldaýyş [çağşyllaýyş], iş ady. Çagşyldamak ýagdaýy. Guran ot-çöpleriň çagşyldaýşy şemalyň güýçlenýändigini aňladýardy. çagşyldy [çağşylly], at. Çöp-çalamdan ýörelende ýa-da ýeliň zarbyna agaçlaryň ýapraklary, guran şahalary güýçli herekete gelende, gury zatlar gozgalanda çykýan sesiň ady. çagt [çağyt], at, gepl.d. Çag, wagt, pursat. Gelen çagty. Giden çagty. çagyl [çağyl], at. Gum gatyşykly owunjak daşlar, daş bölekleri; jyglym. Kenary berkitmek üçin ada çagyl eltildi (“Türkmenistan”). çagyllabermek [çağylla:vermek], işl. Çagyl düşäp başlamak, çagyl bilen örtüp ugramak. Bir gün geldiler-de, tozanly köçämizi çagyllaberdiler. çagyllama [çağyllama], iş ady. Çagyllamak ýagdaýy. çagyllamak [çağyllamak], işl. Çagyl düşemek, ýaýratmak, çagyl bilen örtmek. çagyllamaklyk [çağyllamaklyk], iş ady. Çagyllamak ýagdaýy. çagyllanmak [çağyllanmak], işl. Biri tarapyndan ýola, köçä, meýdana çagyl düşelmek. çagyllaşdyrmak [çağyllaşdyrmak], işl. Birnäçe ýere çagyl düşäp çykmak, çagyl bilen örtüşdirmek. Köçeleri, meýdançalary çagyllaşdyryp çykdylar. çagyllaşmak [çağyllaşmak], işl. Birine çagyl düşemäge, ýaýratmaga kömek etmek, çagyl ýaýradyşmak. çagyllatdyrmak [çağyllatdyrmak], işl. Çagyllatmak işini birine buýurmak, biriniň üsti bilen başga birine çagyl düşetdirmek. çagyllatmak [çağyllatmak], işl. Birine bir ýere çagyl ýazdyrmak, düşetmek. Köçeleri çagylladyp gutarmak. çagyllaýyş [çağyllaýyş], iş ady. Çagyllamak ýagdaýy. çagyllyk [çağyllyk], at. Çaglyň bol, köp ýeri, giden çagyl bolup ýatan ýer. Olar çagyllykdan ýöräp geçdiler. çagyrmak [ça:ğyrmak], işl. 1. Birini gygyryp, ýanyňa gelmegini haýyş etmek. Är ýanyna är geler mylakat tapsa, ýüz tapmasa gelmez çagyrmak bilen (Magtymguly). 2. Biriniň, birnäçe adamyň bir ýere gelmegini soramak, hormatlamak üçin çakylyk etmek. 3. Bir ýere toplap, jemläp ýygnak, maslahat, geňeş we ş.m. açmak. Maslahata çagyryp, sala salanyňyz üçin sag boluň! (“Edebiýat we sungat”). 4. Bir işi ýerine ýetirmek maksady bilen çagyryş etmek, ündew etmek. Adamlary agzybirlige çagyrmak. çagyrtdyrmak [ça:ğyrtdyrmak], işl. Birini başga birine çagyrtmak, çagyrtmagy birine buýurmak. çagyrtmak [ça:ğyrtmak], işl. Biriniň kömegi bilen çagyrmak, biriniň üsti bilen çagyrmak. Nahardan soň, Garly uly ogluny hem öýe çagyrtdy (A. Gowşudow). çagyryjy [ça:ğyryjy], at. Däp-dessura görä, täze durmuşa çykan gyzyň atasy öýüne wagtlaýynça gaýtarylyp eltilmegini gaýyn öýünden haýyş edip baran aýallar topary, çagyrmaga ygtyýar berlen wekil aýallar. Ajaby getirip giden gaýtaryjylaryň Abadana-da çagyryjy geldikleridi (B. Kerbabaýew). çagyrylmak [ça:ğyrylmak], işl. 1. Bir ýere barmak üçin çakylyk habaryny almak, çakylyk edilmek, gelmegi towakga edilmek. Çagyrylan ýere bar, otur-da turma, çagyrylmadyk ýere barma, görünme (Atalar sözi). 2. Belli bir iş üçin toplanylmak, bir iş, waka üçin çagyryp getirilmek, ýygnanylmak. Bu gezek ýörite ýygnak çagyryldy (“Edebiýat we sungat”). çagyrylyş [ça:ğyrlyş], at. Belli bir mesele üçin nobatdaky ýygnanyşyga toplanyş, maslahata, geňeşe çagyrylyp geliş. Halk wekilleriniň nobatdaky çagyrylyşy. çagyryş [ça:ğyryş], iş ady. 1. Çagyrmak ýagdaýy. 2. Syýasy, ykdysady talaplary aňladýan gysga görnüşli ýüzlenme; şygar. Men bu çagyryşy sap ýürekden ýerine ýetirmäge çalşaryn (B. Gurbanow). 3. Harby gullukda hasaba durmaga ýa gulluga gitmäge iberilýän ýörite çakylyk. çagyryşdyrmak [ça:ğyryşdyrmak], işl. Hemmesini çagyryp çykmak, baryny çagyrmak. Dost- ýarlaryňy toýa çagyryşdyrmak. çagyryşmak [ça:ğyryşmak], işl. Çagyrmaga kömekleşmek. çak I, at. Belli bir wagt, pursat, wagt aralygy, çag. Men şu çaka çenli at-ýaragyň höwesini eden adam däl (H. Derýaýew). \n\n\n ÇAK II, at. 1. Güman edilýän pikir, çen, çaklama. Çakym çak bolsa, şu gün ýagyş ýagar. Çakym awtobus ýaňyrak giden bolmaga çemeli, duralgada adam görnenok. 2. Bir zadyň goram çeni, mukdary, möçberi; ölçegi. Nahara duz ataňda çakyny bilmeseň, ýa şor, ýa ýuwan bolýar (“Edebiýat we sungat”). çakan syp. 1. Kirpikleri sary, çalymtyl-mawy gözli (at, ýaby barada). Kä ýerde büdräp, kä ýerde sürşüp çakan at galyberdi (“Görogly”). 2. Oglana dakylýan at. çakdanaşa [çakdana:şa], syp. Gereginden has köp, artyk, çendenaşa; gaty, juda. Ol wagtlar onuň işi çakdanaşa kändi. çakdyrmak işl. Çakmak işini birine etdirmek. Ýumurtga çakdyrmak. Şänik çakdyrmak. çakgan syp. Örän işjeň, çalt, tiz hereket edýän, çalt hereket etmäge ukyply, çalasyn. Boluň-aýt, ýigitler, çakgan atyňyzy eýerläň (“Görogly”). çakganlyk at. Çalt hereketlilik, çalt hereket etmäge ukyplylyk, çalasynlyk. Onuň çakganlygy, çalasynlygy asyl öz göwresine laýyk däldi (B. Kerbabaýew). çakgy at. Dili sapynyň içine eplenip ýapylýan we açylýan kiçijik pyçak. çakja at. Içine nas guýlup ýanyň bilen göterilýän dürli görnüşdäki nas gaby, nas guty, nas kädi. Çakjany ot eýläp, burnuňa dykar, Zähmiňden döküler dişiň nas atan (Magtymguly). çakjagunduz [çakjağunnuz], at, ösüml.d. Tohumyndan sürgi taýýarlanylýan ösümlik. Bu gün bägüllere, täjihorazlara, çakjagunduzlara, gaýry-gaýry del güllere batyp bark urýan köçeleriň, ýanýodalaryň gyralarydyr aralaryny, seýilgählerimiziň gujaklaryny görmäge göz, aýtmaga söz gerek (“Türkmenistan”). çaklama iş ady. 1. Çaklamak ýagdaýy. 2. at. Öz ýanyňdan edilýän çak, çen. Derwezeleriň girip çykylýan ýerinde galdyrma köpri bolandyr diýen çaklamany hem orta atmak boljak (“Watan”). çaklamak işl. Öz ýanyňdan çak etmek, çen etmek, güman etmek, çenlemek. çaklamaklyk iş ady. Çaklamak ýagdaýy. çaklanmak işl. 1. Çak edilmek, çen tutulmak. 2. göç.m. Hyýallanmak, häzirlenmek; göwnüňe düwmek. Gorkup, oglan gaçjak bolup çaklandy (M. Seýidow). çaklaň syp. Göwrümi we agramy boýunça uly bolmadyk, ykjam; tagaşykly. Ol çaklaň gapyrjagy jübüsinden çykardy. çaklaňlyk at. Göwrümi we agramy boýunça uly dällik, ykjamlyk. Ol iň soňunda, öz göwresiniň çaklaňlygyna garaman orta çykdy (B. Kerbabaýew). çaklaňrak [çaklaňyra:k], syp. Göwrüm, agram taýdan uly däl, ykjamrak, tagaşyklyrak; uly hem, kiçi hem däl. Kenardaky çagalaryň nazarlary şeýle gözelligiň üstaşyry sähelçe saýgardýan çaklaňrak gämä gönügipdir (“Türkmenistan”). Çaklaňrak garrygyz gawunyny elinde göterip, ol tiz dolanyp geldi (“Türkmenistan”). çaklaýyş iş ady. Çaklamak ýagdaýy. çakmak I, at. 1. Ot almak üçin demirden ýörite ýasalan we daşdan ybarat enjam, uçgun düşürýän gural. Tokaýyň gyşaryp ýatan gury odunlaryndan getirip, çakmagyny çakyp ot ýakdy (“Nejep oglan”). Akpamyk çakmak bilen ot aljak bolýar welin, bolmaýar, naharam gijä galyp barýar (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Ot açýan ýaragyň peşeňindäki misini ýarmak üçin gerek bolan bölegi. Ol eýýäm pulemýotynyň çakmagyny çekip durdy (H. Ysmaýylow). \n\t‣ Çakmak daşy ser. Çakmak 1. \n\n\n ÇAKMAK II, işl. 1. Iňňesini sokmak, geçirmek, neşderini dürtmek (ary, ýylan, içýan we ş.m. hakda). Suwuň ortasyna baranlarynda içýan gurbaganyň arkasyndan çakypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). Seresap bol, ary çakaýmasyn. 2. Sürtüp ýakmak, kükürdi biri-birine sürtüp ýakmak, ot almak. Otluçöp çakyp, çyranyň peltesini otlady (“Edebiýat we sungat”). 3. Döwüp içindäki maddasyny, maňzyny we ş.m. almak; çykarmak. Çagalar hezil edinişip hoz çakdylar. 4. göç.m. Birine bir zady şugullamak; aýtmasyz zatdan habardar etmek. 5. göç.m. Assyrynlyk bilen birini awundyrmak, bir ýerini agyrtmak. \n\n\n ÇAKMAK III, at. Haly we haly önümleriniň gyrasyna we käbir el işlerine salynýan dürli reňkli nagyş. çakmakdaş [çakmakda:ş], at. Ot, uçgun almak üçin ulanylýan daşyň bir görnüşi. Bu ýerde ýüzlerçe müň ýyllap adamlaryň ýaşandygyna Hazar deňziniň kenar ýakalaryndan, Jebel gowagyndan tapylan çakmakdaşdan ýasalan iş gurallary güwä geçýär (“Türkmenistan”). çakmakgöl [çakmakgö:l], at. Içindäki aýlawlary goşadan bolan çakmak nagşyna meňzeş göl. çakmaklyk iş ady. Çakmak (I, II) ýagdaýy. çaknyşdyrmak işl., 1. Uruşdyrmak, garpyşdyrmak. 2. göç.m. Iki we köp adamy tersleşdirmek, sözüni azaşdyrmak. çaknyşma iş ady. 1. Çaknyşmak ýagdaýy. 2. ser. Çaknyşyk. Ýaragly çaknyşmalar. çaknyşmak işl. 1. Uruş etmek, uruşmak, garpyşmak. Görogly garry Reýhan bilen Araz çaýynyň ýakasynda ilkinji gezek çaknyşýar (“Görogly”). 2. göç.m. Dawa, jenjel edişmek, sözüň azaşmak, pikiri, niýeti deň gelmän tersleşmek. çaknyşmaklyk iş ady. Çaknyşmak ýagdaýy. çaknyşyk at. 1. Uly bolmadyk uruş, söweş, iki taraplaýyn garpyşyk. Biz ýaşuludan şol ýerlerde bolan çaknyşyklar hakda soraýarys (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Özara dawa, jenjel, sözüň azaşma. çakramak [çakyramak], işl. Gurap, agaryp başlamak, gurap kül reňkine öwrülmek (süňk hakynda). Gyrgy uzakdan çakrap ugran etiň ysyny alýar. çakryk [çakyryk], at, haýwanat d. Boýny, aýagy uzyn, çal reňkli kiçiräk guş. çakrym [çakyrym] I, at, kön.s. 1,07 km. deň bolan uzynlyk ölçegi. \n\n\n ÇAKRYM [çakyrym] II, at. Ýagty salýan zatlardan düşýän ýiti şöhle. çakrymlyk [çakyrymlyk], syp. Çakryma deň (aralyk). Iki çakrymlykda duran atlylar tüpeň sesini eşidip, olara bakan at goýdular (B. Kerbabaýew). çaksyz syp. Çaky bolmadyk, çensiz, çendenaşa, örän. Ol gelnine hem maşgalasyna çaksyz yhlasly adam. çakylyk [ça:kylyk], at. 1. Gel diýip çagyryş, birini bir ýere çagyrmaklyk; mürähet. 2. göç.m. Toý, oturylyşyk, üýşmeleň. \n\t‣ Çakylyk haty öýlenmek, durmuşa çykmak, ogul toýuna we ş.m. toýa, üýşmeleňe çagyrylýan adamlara berilýän atly hat, ýörite çagyryş haty. çakylykçy [ça:kylykçy], at. Çagyrmak üçin iberilen, çakylyk habaryny ýetirýän adam. çakyr I, at. Üzüm suwundan taýýarlanan içgi, şerap. \n\n\n ÇAKYR II, syp. Güne köýüp halys guran, agaran, küljerip pytrap başlan (süňk we ş.m. hakda). Çakyry çykan garry ojarlaryndan ýykyp, alty-ýedi gujagy bir ýere üýşürdik. \n\t‣ Çakyr aýaz gury ýiti aýaz, içiňden-bagryňdan geçip barýan sowuk. Irden ternawlardan sallandy buzlar, Daňdan çakyr aýaz syrdy gylyjyn (Ý. Durdyýew). Çakyr ses ýiti çykýan, gulaga ýakymsyz ses, owazsyz ötgür ses. çakyrtiken at. Pytanak tikenli ýere ýazylyp ösýän ösümlik. çakyryk at. Guş ady. çakyş iş ady. Çakmak (I, II) ýagdaýy. çakyşdyrmak işl. 1. Iki we köp zady biri- birine degirmek, galtaşdyrmak. 2. Biri-birine kakdyrmak, degirmek. Ýeňiş, saglyk diläp onuň adyna, Çakyşdyrdyk al şeraply bulgury (K. Gurbannepesow). 3. Tohumyny gowulamak üçin ene goýny, ene maly başga tohumdan bolan goça, erkek mala höwre goýmak, çekmek. çakyşmak işl. 1. Pete-pet gelip, biri-birine urulmak, biri-birini galtamak. Iki maşyn çakyşdy. 2. göç.m. Köp hasyly biri-birine degip durmak. Garpyzlar çakyşyp ýatyr. Çakyşýar sansyz gozalar. çakyza [çaky:za], at. Wagtal-watal tutup duran güýçli kelle agyrysy. Ýeri, Mätel, saňa näme boldy?- Kellämiň çakyzasy bardy, şol tutdy (“Görogly”). çakyzaly [çaky:zaly], syp. Çakyza keselli, çakyzasy bar bolan. çal at. Aşyk oýnunyň bir görnüşi. Bir gün olumdan goýunlary suwa ýakyp, alty adam bolup çal oýnaýarlar (“Nesil”). \n\n\n ÇAL [ça:l] I, syp. Agymtyl we garamtyl solak reňk gatyşykly, kül reňkine meňzeş, agy köpräk, garasy azrak. Käbir ýerlerden çal towşanlar turup, aýagaldygyna gaçyşyp, depeleriň aňyrsyna dolanýardylar (A. Gowşudow). \n\n\n ÇAL [ça:l] II, at. Ýaşy ortadan agan, saç-sakgaly çalaran, gartaşan adam. \n\n\n ÇAL [ça:l] III, at. Düýe süýdi ýörite gor bilen turşadylyp taýýarlanýan önüm, içgi \n\t‣Çal tutmak gor küýzede, gor küýze ýok ýerinde içi syrçaly ullakan pitide gorluk çalyň üstüne düýe süýdüni guýup, ýörite içgi taýýarlamak. \n\n\n ÇAL [ça:l] IV, syp. Erşi syk däl, argajy gowşak kakylyp dokalan (mata hakda). \n\t‣ Çal beýni heniz kemala gelmedik, akyly goýalyşmadyk, tejribesiz; ýaş-ýeleň. Olar entek çal beýnidirler, durmuş olary taplar. çala hal. 1. Azajyk sähelçe; biraz. Çala iňňildi eşidildi. 2. Az. Men ondan çala gorkmandym. 3. Kynlyk bilen, zordan. Şirinleriň howlusy igde agaçlaryň arasyndan çala görünýärdi (N. Saryhanow). \n\t‣Çala başy gowşan hemme taraplaýyn gowşak, goram-gowşak. Çala eşiden çatma ýykar, öte eşiden – öý bir zady doly eşitmän ýa-da anyk düşünmän, anyklaman başga birine nädogry habar bermek, eşiden gürrüňini bulaşdyryp aýtmak. çala-çula [çala-çulo], hal. 1. Doýa däl; ýarpy- ýalta, çala. Ekinleri çala-çula suwarypdyrlar. 2. Ýeterliksiz, az-owlak, bolar-bolmaz, sähel. Gaz bilen garyşyp ýanýan ojar odunyň eýýäm gara öýüň içine jana ýakymly ýylylyk berip ugrandygyna çala-çula begenmedik (“Türkmenistan”). çalaja hal. Usullyk bilen, ýuwaşja, emaý bilen. Uçara münmäge geçilýän ýerde nobata duran ýolagçylar çalaja keýtikläbrägede ýöreýän goja ýol berip, biraz yza çekildiler (“Türkmenistan”). çalajan [çalaja:n], syp. 1. Öljek-öljek bolup ýatan, haýallan, ölüm pellesinde bolan, çala demi gelýän. 2. göç.m. Örän hor, arryk, itseň ýykyljak. çalak-çulak [çalak-çulok], hal. 1. Çala-çula; ýüzleý. Ýeri çalak-çulak suwarmak. 2. Howlukmaç, gyssanmaç. Polat çalak-çulak garbandy-da, gapdalyndaky sypalyň üstüne gyşardy (A. Nazarow). çalam-çaş [çalam-ça:ş], hal. 1. Bulam-bujar, akan-dökän, agdar-düňder. Öýüň içi çalam-çaşdy. 2. Dyr-pytrak, duw-dagyn. Şemal bir köwsarlap uraýsa, gara öýi çalam-çaş edip, bir tarapa zyňyp goýberjek (A. Gowşudow). \n\t‣Çalam-çaş bolmak aljyraňňy ýagdaýa düşmek, özüňi ýitirmek, çaşmak ýagdaýyna düşmek. Şiriniň mugallymasyna ejesiniň gözleri düşende özüni ýitirip çalam-çaş boldy (N. Saryhanow). çalamünder [çalamünnör], at. Çagalaryň biri aşakda galyp, beýlekileri üstüne münüp oýnaýan oýny. çalamydar [çalamyda:r], syp. 1. Güzeranyny zordan aýlaýan, mydary, oňşugy zordan geçýän. 2. Çala başy gowşan, gowşak, berk däl. çalarma [ça:larma], iş ady. Çalarmak ýagdaýy. çalarmak [ça:larmak], işl. 1. Çal bolup başlamak, çal öwüsmek, çal reňke öwrülmek. Dury asman howur golaýlaşdygyça, gök reňkini ýitirip kem- kemden çalaryp barýardy (“Edebiýat we sungat”). 2. Saç, sakgalyň agaryp başlamak, gartaşyp başlamak. çalarmaklyk [ça:larmaklyk], iş ady. Çalarmak ýagdaýy. çalartmak [ça:lartmak], işl. Çal reňke öwürmek, çal reňke boýamak. çalaryş [ça:laryş], iş ady. Çalarmak ýagdaýy. çalaryşmak [ça:laryşmak], işl. Birneme çalarmak.; kem-kemden çalarmak, çalaryp başlamak. Onuň saçlaram çalaryşyp başlapdyr. çalasowat [çalasowot], syp. Sowady az, az sowatly, sowady ýeterlik bolmadyk. çalasowatlyk [çalasowotluk], at. Az sowatlylyk, gowy okap, ýazyp bilmezlik, sowady ýeterlik dällik. çalasyn syp. Çalt, tiz hereket edýän, çakgan. Durşuna aklyga öwrülip oturan at gaýtarym atyzlaryň ho-ol aňry çeträklerinde pagta ýygyp ýören ýer eýeleriniň elleriniň çalasyn hereketleri bu günüň hem netijeli boljakdygyna kepil geçýärdi (“Türkmenistan”). çalasynlyk at. Çalt, tiz hereket edijilik, çakganlyk. çalaw [çalow], at. Köplenç bir zady susup almak üçin ulanylýan demir ýa-da agaç saply esbap, susguç. Ýetginjek müýnli ýaly bolup, ylgap tezek aýyrýan çalawyny hem sübsesini alyp işe girişdi (A. Gowşudow). çalça [ça:lça], at. Ak, gara zolakly, elde gowşagrak, çal dokalan, irimçik matadan tikilen gap. Ol iç işikde durdy-da, çalçalary dula oklap goýberdi (A. Durdyýew). çal-çapyr at, gepl.d. Çal, agaranyň umumy ady. Çagalaram indi bol bolansoň, çal-çapyrdan doýnuşypdyr. çalçorba [ça:lço:rvo], at. Süzmeden edilen çalyň içine sogan, sarymsak, hyýar, pomidor we ş.m. dogralyp taýýarlanylýan nahar, iýmit. çaldygoýdy [çallyğoýdy], syp. Ugursyzrak, ugur-utgasy ýograk, serseňňiräk, durnuksyz. Çaldygoýdy adam. çaldyrmak [çallyrmak], işl. Çalmak işini amala aşyrtmak, çalmagy berjaý etdirmek. Dutar çaldyrmak. çalgy [çalğy], at. Keseri egri, uzyn saply ot ýatyrylýan gural, maňňal. Çalgy, dyrmyk, palta diýen ýaly gurallary aldyk. \n\t‣ Çalgy daş pyçak, çalgy we ş.m. ýiteltmekde ulanylýan daş. Çalgy saçak gorly küle gömülip bişirilýän çöregiň külüni kakmak we gapak ýaly zatlary süpürmek üçin ulanylýan uzyn seçekli kesindi. Çalgy saçak gulaç, dolak ýaly zatlar dokalanda kesilip alynýar. çalgylama [çalğylama], iş ady. Çalgylamak ýagdaýy. Ýorunjanyň çalgylama möwsümi geldi. çalgylamak [çalğylamak], işl. 1. Çalgy bilen ot ýatyrmak, çalgy bilen ormak. Biz ot çalgylamaga gitdik. 2. Çalgy daş ýa-da ige bilen piliň, pyçagyň, paltanyň we ş.m. ýüzüni ýiteltmek. çalgylamaklyk [çalğylamaklyk], iş ady. Çalgylamak ýagdaýy. çalgylanmak [çalğylanmak], işl. Biri tarapyndan çalgy bilen ot ýatyrylmak. Ýorunja çalgylandy. çalgylaşdyrmak [çalğylaşdyrmak], işl. Çalgy bilen ot ýatyryşdyrmak, çalgylap çykmak. çalgylaşmak [çalğylaşmak], işl. Çalgy bilen ot ýatyrmaga kömekleşmek. Ot çalgylaşmak. çalgylatdyrmak [çalğylatdyrmak], işl. Birine çalgy bilen ot ýatyrtmak. Bedelik ot çalgylatdyrmak. çalgylatmak [çalğylatmak], işl. Çalgy bilen ot, ýorunja ýatyrmagy birine etdirmek. Ýorunjany çalgylatmak. çalgylaýyş [çalğylaýyş], iş ady. Çalgylamak ýagdaýy. çalgyr [çalğyr], syp. 1. Saz guralyny gowy çalyp bilýän, ökde çalýan. Çalgyr sazanda. 2. Gowy, ýakymly owaz, ses çykarýan (saz gurallary hakda). Çalgyr tüýdük. çalgyrlyk [çalğyrlyk], at. 1. Gowy, ýakymly owaz, ses çykaryjylyk. 2. Çalmaga ezberlik. çalgyrt [çalğyrt], hal. Öz ene dilinde geplemeýän adamyň sözleýşinde ýüze çykýan aýdylyş aýratynlyklary. – Türkmenler şu jaýdamy? – diýip, özüniň çalgyrt dili bilen bir hili heňde gürledi (A. Gowşudow). çaljarmak [ça:ljarmak], işl. Çal bolup görünmek, çal öwüsmek, çal reňke meňzemek. Onuň saçlary çaljaryp başlapdyr. çalkama at. Mäşe un garylyp bişirilýän suwuk nahar. Çalkama bişirişmek. çalkamalyk syp. Çalkama bişirmek üçin taýýarlanan, çalkama etmäge niýetlenen. Çalkamalyk mäş. çallyk [ça:llyk] I, at. Çal bolmaklyk; çal reňklilik. \n\n\n ÇALLYK [ça:llyk] II, syp. Çal tutmak üçin gerek bolan; çal üçin niýetlenen. Biz onuň maňlaýynda çallyk geçi hantama däl (“Görogly”). \n\n\n ÇALLYK [ça:llyk] III, at. Saç-sakgalyň çalaryp gartaşan halda bolmaklyk, çal ýaşdalyk. \n\n\n ÇALLYK [ça:llyk] IV, at. Syk dällik, argajy gowşak kakylyp dokalan matanyň ýagdaýy, süzgeklik, çala dokalanlyk. çalma I, at. 1. Kellä oralýan uzyn bölek mata, selle. Bir bölek matadan başyna çalma oranyp, sakgal- saçynyň köpüsinden çal giren, garaýagyz türk daýhany biziň bilen salamlaşýar (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Hasa. \n\n\n ÇALMA II, iş ady. Çalmak ýagdaýy. \n\t‣ Çalma kädi togalak çalma meňzeş ak kädi. çalmak işl. 1. Pyçagyň, gyrkylygyň, gaýçynyň we ş.m. tygyny, ýüzüni çalgy daşa süýkäp ýiteltmek. Myratgeldi öýe girdi-de pyçagyny alyp çykdy hem gapyda ýatan çalgy daşyna çalmaga başlady (A. Gowşudow). 2. Saz guralynda bir heňi ýerine ýetirmek, saz etmek. Goja sazanda iki bükülişine, elini başyndan aýlap-aýlap saz çalýar (“Türkmenistan”). 3. Urmak, kakmak. Soň atyna bir gamçy çaldy-da, ýoluna gitdi (B. Gurbanow). 4. Suwuklyk bilen bir zadyň ýüzüni, üstüni örtmek, reňklemek. Gaşlaryna goýy hyna çalypdyr (B. Seýtäkow). 5. Malyň bogazyny, damagyny kesmek, öldürmek. 6. Epläp gysdyrmak, oramak, ildirmek. Egnindäki düýe ýüňünden dokalan çogda çäkmeniniň iki syýyny çalyp, biline saran ak biz guşagyna gysdyryşdyrdy (A. Gowşudow). 7. zergärç. Simaba garylan gyzyly ýerligi kümüşden bolan şaýyň ýüzüne biz kysmy mala bilen endigan ýazmak. Zergär altyny eredip, halkanyň ýüzüne çalyp çykdy. 8. Süpürmek, sylmak, çalgylamak. Gündizler gelip gidemde, Sübse çalardym yzyma (Ç. Aşyr). Deriňi çalma! çalmar at. Çopanlaryň daşyna çöp aýlap oturýan düşelgesi, pürli agaçlardan edilen aýmança. Çalmaryň ortasyndaky ojagyň ody köz bolup galdy (“Edebiýat we sungat”). çalmarlyk syp. Çalmar etmäge ýaraýan, çalmar üçin niýetlenen. Çalmarlyk sözenler. çalmesek [ça:lmesek], at. Çalymtyl, togalak gawun. çalpaw [çalpow], at. Suw ýygnanyp, içinde çaýyr, gamyş we ş.m. gögerip oturan batga bolup ýatan ýer. çalpawlaşmak [çalpowloşmok], işl. Çalpawa öwrülmek; batgalyga öwrülip ugramak. çalpawlyk [çalpowluk], at. Suw toplanan batga ýerler, suwuň ýygnanan ýerleri; çalpawyň köp ýeri. çalrak [ça:lyra:k], syp. Reňki çala ýakyn; beýlekä görä has çal reňkli. çalsowult [ça:lsowult], syp. Çal öwüsýän, çalymtyl, çala ýakyn (reňk). Çalsowult köýnek. çalsyrkyn [ça:lsyrkyn], at, ösüml.d. Boýy 80- 100 sm ýetýän birýyllyk otjumak, ýabany ösümlik. çalşyk at. 1. Bir zadyň ornuny ikinji bir zat eýelemeklik; gezek. Nobatçylyk çalşygy gelip ýetdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Ters, nädogry. Ýolumyz çalşyk düşüpdir. çalşylmak işl. 1. Bir zadyň ýerine başga bir zat alynmak. Köne kagyzlar kitaba çalşyldy. 2. Bir işi ýerine ýetirmek üçin jan etmek, gaýrat etmek. Işi ertire çenli gutarmak üçin çalşylýar. çalşyrgyç [çalşy:rğyç], at. Bir geýimiň deregine çalşyryp geýmek üçin goýlan geýim, çalşarlyk eşik. çalşyrlyk [çalşy:rlyk], at, ser. Çalşyrgyç. çalşyrma iş ady. Çalşyrmak ýagdaýy. çalşyrmak işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň deregine, ornuna, birini ýa-da bir zady goýmak, täzelemek. Jerime berlen oýunçyny çalşyrmak. Zawodyň könelişen enjamlaryny çalşyrmak. 2. Bir geýimi çykaryp, ýerine başga geýim geýmek, geýmiňi täzelemek. Ol geýimlerini çalşyrdy. 3. Bir zady başga hili atlandyrmak, üýtgetmek. Ol kärhananyň adyny çalşyrdy. 4. Bir zady başga bir zadyň üstüne atmak, üstüne goýmak. Ol oturan ýerinden aýaklaryny biri- biriniň üstüne çalşyrdy. 5. Birine meňzetmek, tanyş biridir öýtmek. Siz meni başga biri bilen çalşyrýarsyňyz. 6. Bir bölegini boýuna, beýleki bölegini inine gezekleşdirip goýmak; Tagtalary çalşyryp basmak. \n\t‣ Çalşyryp ekmek gezekleşdirip ekmek, ýerlerini üýtgedip ekmek. çalşyrtmak işl. Çalşyrmak işini başga birine etdirmek. çalşyrylmak işl. 1. Başga biri tarapyndan üýtgedilmek, bir zada derek beýlekisi goýulmak. Maşynyň şaýy çalşyryldy. 2. Elleriňi biri-biriniň üstünde goýup tutmak. Olar çalşyrylan elleriniň üstünde ýaralyny göterip, emaý bilen ädim urdular (B. Kerbabaýew). çalşyrynmak işl. Egin-eşigiňi üýtgetmek, başgasyny geýmek. çalşyryş iş ady. Çalşyrmak ýagdaýy. çalt hal. Tiz, çalasyn, basym, dessine. Keýpi kök adamlar örän seýrek keselleýär, keselläýseler hem çalt sagalýar (“Türkmenistan”). çalt-çalt hal. Tiz-tiz, basym-basym, çaltlyk bilen. Ol çalt-çalt ýöräp gitdi. çaltlandyrmak [çaltlannyrmak], işl. Nämedir bir zadyň hereketini, gidişini tizleşdirmek, çaltlaşdyrmak. Işi çaltlandyrmak. çaltlandyrylmak [çaltlannyrylmak], işl. Biri tarapyndan çalt hereket etdirilmek; çalt ýagdaýa getirilmek. Önümçiligiň öňde baryjylary ýaşlara zähmetiň çaltlandyrylan usulyny öwredýärler. çaltlanma iş ady. Çaltlanmak ýagdaýy. çaltlanmak işl. Tizligi artmak, tizleşmek; çalt ýagdaýa geçmek. Dura-bara işiň depgini çaltlanyp başlady. çaltlanmaklyk iş ady. Çaltlanmak ýagdaýy. çaltlanyş iş ady. Çaltlanmak ýagdaýy. çaltlaşdyrmak işl. Birneme çaltlandyrmak, depginini birneme güýçlendirmek. Meňli indi galan işleri çaltlaşdyrmak bilen boldy (A. Gowşudow). çaltlaşmak işl. Birneme çaltlanmak, depgini birneme güýçlenmek, tizleşmek. Işiň gidişi ep-esli çaltlaşdy. çaltlyk at. Çalasynlyk, tizlik, çakganlyk. Ol bu işleri çaltlyk bilen berjaý etdi (A. Gowşudow). çaly at. 1. Çerkeziň bir görnüşi. 2. Oglana dakylýan at. çaly-çerkez at. Çaly hem çerkez ösümlikleri. Käbir ýerlerde çaly-çerkez, sazakdyr selin, sözen ösüp otyr. çaly-çeti at. Çaly hem çeti ösümlikleri. çalygyşmak [çalyğyşmak], işl. Kem-kemden guramak, birneme guraşmak, çalykmak. Serlen geýimler çalygyşyp başlapdyr. çalyjy at. Sazanda, saz çalýan adam. çalyjylyk at. Saz çalyjynyň käri. çalykdyrmak işl. Öl zady güneşe, şemala serip birneme guratmak, kepdirmek, suwuny sarykdyrmak. Günbatardan öwüsýän şemal ýeri ýetişdiginden çalykdyrýardy (H. Derýaýew). Dolaklarynyň derini çalykdyryp ýaňadan dolanýardylar (A. Nazarow). çalykmak işl. Birneme guramak, guraňkyrlamak, kepemek. Ýakynda düşen gar eräp, ýer mazaly çalygypdy (“Edebiýat we sungat”). çalykmaklyk iş ady. Çalykmak ýagdaýy. çalym : çalym etmek bir zada, birine biraz meňzemek, keşbi, görnüşi, sudury meňzeş bolmak. Ol jümleler ýöne bir gürrüň däl-de, göwher monjuklaryna çalym edýär (“Türkmenistan”). çalymdaş syp. Biri-birine birneme meňzeş, birine ýa-da bir zada birazrak çalym edýän. Çigildem gülüniň reňkine çalymdaş köýnekli gyz sahna çykýar (“Edebiýat we sungat”). çalymdaşlyk at. Biri-birine birneme meňzeşlik, birine bir zada birazrak çalym etmeklik. çalymtyk [ça:lymtyk], syp. Çal reňke golaý, kül reňkine meňzeşräk. Asmandaky çalymtyk bulutlar bireýýäm syrylyp gidipdi (N. Pomma). çalyndyrmak [çalynnyrmak], işl. 1. Örän gowy gördürmek, özüne garatmak, ýesir etmek, çalnyp ýatar ýaly etmek. Çarygyna bak, çarygyna, Çalyndyrar gyzlary (Halk döredijiliginden). 2. Gaty urup çabalandyrmak. çalynmak işl.1. Pyçagyň, gyrkylygyň, gaýçynyň we ş.m. tygy, ýüzi çalgy daşa sürtülip ýiteldilmek. Çalnan pyçak ýalaw ýaly boldy. 2. Saz guralynda bir heň ýerine ýetirilmek. Toýda halk sazlary çalyndy. 3. Urmak, kakmak. Ata bir gamçy çalnandan ol hereketini gataltdy. 4. Suwuklyk bilen bir zadyň ýüzi, üsti örtulmek; reňklenmek. Hyna çalynmak. 5. Malyň damagy kesilip öldürilmek. 6. Süpürilmek. Tamyň içine sübse çalynmak. 7. göç.m. Öz-özi urunmak, çabalanmak. Ol agyrysyna çydaman, çalnyp ýatyrdy. çalyşdyrmak işl. 1. Reňk we ş.m. zatlar çalyp çykmak, hemmesini çalmak. Derwezä reňk çalyşdyrmak. 2. Süpürişdirmek. Içerini çalyşdyrmak. 3. Birnäçe maly öldürmek, soýup çykmak. Möjek dalan goýunlaryň damagyny çalyşdyrmak. çalyşma iş ady. 1. Çalyşmak ýagdaýy. 2. dil b. Esasan, atlaryň, sanlaryň, sypatlaryň deregine ulanylýan söz topary. Çalyşmalar barada ylmy iş ýazyldy. çalyşmak I, işl. 1. Bir zadyň deregine ikinji bir zady berip başa-baş ýa-da üste berip alyşmak; deregine derek almak. Bar, näme bilen çalşan bolsaň, getir, göreýin. 2. Gezekleşmek, ornuňy alyşmak. Nobatçylary çalyşmak. 3. Öňkini üýtgetmek, öňkiň ýerine başgasyny goýmak. 4. Çolaşmak. Ol aýaklary çalşyp ýykylýardy. \n\n\n ÇALYŞMAK II, işl. Bir zadyň ugrunda jan çekmek, jan etmek; gaýrat etmek, dyrjaşmak. Atyzlarda hasyl kändi, ony bir günem bolsa öň ýygnamaga çalyşmalydy (“Türkmenistan”). çamalak çamalagy çaşmak derbi-dagyn bolmak, wes-weýran bolmak, duw-dagyn bolmak, dagamak. çaman syp. 1. Ýüwrük däl, haýal ýöreýän, ýaramaz çapýan (at we ş.m. hakynda). Jaý ýerinde, gaýra galsa garrydar, goç ýigidiň aty çaman ýoluksa (Magtymguly). 2. göç.m. Çalasyn hereket edip bilmeýän, haýal-ýagal hereket edýän; haýal. Ilde çaman hem kän, ýyndam hem (B. Kerbabaýew). 3. Oglana dakylýan at. çamanlyk at. 1. Ýyndam dällik, ýaramaz çapmaklyk (at we ş.m. hakynda). Aslyna tartadyr ýüwrük, çamanlyk, Ýüwrügi çamanga çatyjy bolma (Magtymguly). 2. göç.m. Haýal hereket edijilik, çalasyn dällik. Çamanlygmy duýýaryn, tijenerin ýöne men (B. Hudaýnazarow). çammal at, deňizç. Bogaldagyň düýbündäki ýelkeniň bagy, ýüpi dartylyp daňlan demir halka. çan [ça:n], at. 1. Suw we beýleki suwuk önümleri saklamak üçin äpet demir gap. 2. Çakyr kärhanalarynda çakyr guýmak ýa-da gök önümleri turşa ýatyrmak üçin ulanylýan ullakan çelek. 3. Gäminiň, gaýygyň içi. çanak [ça:nak], at. 1. Ullakan agaç tabak. 2.at. lukmanç. Kelleçanak, beýniçanak. \n\t‣Beýni çanak beýnisi bekemek, aň-düşünjesi, akyly ösmek. çanakdaş [ça:nakdaş], at. Bir çanakdan nahar iýýänler, tabakdaş. çanaklama [ça:naklama], iş ady. Çanaklamak ýagdaýy. çanaklamak [ça:naklamak], işl. Çanaga guýup bermek ýa-da almak, çanak bilen ölçemek. Çemçeläp ýygnanyňy çanaklap dökme (Nakyl). çanaklamaklyk [ça:naklamaklyk], iş ady. Çanaklamak ýagdaýy. çanaklanmak [ça:naklanmak], işl. Çanak bilen ölçelmek. çanaklatdyrmak [ça:naklatdyrmak], işl. Çanak bilen ölçetdirmek. çanaklatmak [ça:naklatmak], işl. Çanak bilen ölçetmek, daşatmak. çanaklaýyş [ça:naklaýyş], iş ady. Çanaklamak ýagdaýy. çanaklyk [ça:naklyk], 1. syp. Çanak ýasar ýaly, çanak ýasamak üçin ýaramly bolan. Çanaklyk agaç. 2. at, anat. Dyzçanagyň ýerleşýän ýeri. Meniň çanaklygym agyrýar. çaň at. Howada gaýmalaşýan tozan bölejikleri, tozan kirşeni, toz. Ol elindäki zatlaryny ýerde goýup gara papagynyň çaňyny kakyşdyrdy (A. Gowşudow). \n\t‣ Çaňy çykmazlyk edeni ugruna bolmazlyk. Ýekäniň çaňy çykmaz (Nakyl). Çaňyna garylmak yza galmak (at çapyşygynda). Çaňyny kakmak 1. işden, gulluk wezipesinden we ş.m. kowmak, boşadyp goýbermek. 2. mazaly urup horlamak, ýençmek. Ol ele düşen bolsa, onda onuň çaňyny mazaly kakandyrlyr. çaňama iş ady. Çaňamak ýagdaýy. çaňamak işl. Tozap durmak, tozap ýatmak, tozan turmak. Öňler bu ýerler ýöne çaňap ýatan meýdandy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Çaňap barmak tozan turzup tiz, çalt hereket etmek. çaňamaklyk iş ady. Çaňamak ýagdaýy. çaňatmak işl. 1. Çaň etmek, çaň emele getirmek, tozatmak. Daşaryny çaňadyp süpürmek. 2. göç.m. Esasy gürrüňden uzaklaşmak, gepi-gürrüňi daşdan aýlamak. Sen nireleri çaňadyp ýörsüň? çaňaýyş iş ady. Çaňamak ýagdaýy. çaňjarma iş ady. Çaňjarmak ýagdaýy. çaňjarmak işl. 1. Çaň zerarly dumanlap, çaňap durmak, dury däl-de, öňüni tozan tutan ýaly görünmek. Molaşyp gelýän sygyrlaryň tozany bilen Günüň öňi çaňjaryp görünýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Çaň bilen çala örtülmek, çaň basmak, çaň urmak, tot örtmek. Olaryň ýüzi ýadawlykdan çaňjaryp, gara ört bolup görünýärdi. çaňjarmaklyk iş ady. Çaňjarmak ýagdaýy. çaňjartmak işl. Çaň siňdirmek, çaňa basdyrmak. Onýança Myrat üstüni-başyny çaňjardyp, öýe girdi (A. Durdyýew). çaňjaryş iş ady. Çaňjarmak ýagdaýy. çaňjymak syp. Çaňjaryp duran, tot örten, az- owlak çaň gatanjy bar bolan. Çaňjymak howa. çaňlamak işl. Çaň bilen örtülmek, çaň emele gelmek, çaň basmak. Üzümler çaňlapdyr. Bu gün howa çaňlap dur. çaňly 1. syp. Çaňjaryp duran, tozan bilen örtülen. Çaňly howa. Çaňly gumak ýol. 2. at. Oglana dakylýan at. çaňňa at. 1. zergärç. Çaprazyň aşagyndan asylýan pişme şekilli bezeg şaýy. 2. Kürtä, aýal geýimine salynýan topbak-topbak nagyş. 3. Bir ujy halkaly, ikinji tarapy üç ýa-da dört sany gaýtarylan dişe bölünen labyra meňzeş enjam, gaňtarylan ilgençekli gural. Gapynyň ujy çaňňalydy. çaňňal at, gepl. d., ser. Çeňňel 1, 2. Haýsy zat göwnüne ýarasa-halwamy, üzümmi, gant-nabatmy, urardy çaňňaly (“Görogly”). Elkyssa, Hemra ol gelne bir ýüzük bilen bir ýaglyk berdi, Ýene bir çaňňal zer berdi (“Saýatly – Hemra”). çaňňalak at. 1. Içinden pagtasy alnan gozanyň gabygy. Pagta hanalaryny birinji gezek çaňňalakdan sogrup alanda, ejesiniň sözi ýadyna düşdi (B. Gurbanow). 2. Balykgulak. Deňziň kenarynda çaňňalaklar we ownuk daşlar çaşyp ýatyr. 3. Çaý (guş). Günlerde bir gün aç çaňňalak gelip, syçany tutup, al asmana galan (“Türkmen halk ertekileri”). Çaý, çaý, çaňnalak, Beren gyzyň aňňalak (Sanawaç). çap at. 1. Çaphanada ýygnalan harplaryň alnan nusgasy. Kitap çap etmek. Kitap çapdan çykdy. 2. deňizç. Küregiň uzyn saply görnüşi. çapady at. Aldyrylan hamyrdan tegelek, ýukarak ýaýylyp ýagda bişirilen çöregiň görnüşi. \n\t‣ Çapady ýaly (dek) gyzarmak utanjyňdan ýa-da gahardan ýaňa ýüzüň çym-gyzyl bolmak, güýçli duýgynyň täsiri bilen ganyň ýüzüňe urmak. Ýüzi çapady ýaly gyzardy. çapagan [çapağan], syp., gepl. d., ser. Çapgyr 1. Çapagan ýaby. çapak I, at. Iki eliň iç ýüzi biri-birine urlup edilýän hereket. \n\t‣ Çapak çalmak el çarpmak. Oturanlar aýdymy gaýtalatjak bolup çapak çaldylar (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÇAPAK II, at. Zagara balyklar maşgalasyndan bolan deňiz balygy. Olar haçan töp, takgaz, çapak ibererkäler diýip, agyzlaryny açyşyp ýatmadylar (“Edebiýat we sungat”). çapak-çapak at. Kiçijik çaga ellerini çarpdyrmak üçin ýüzlenip aýdylýan söz. Çapak-çapak elleri, agyrmasyn gollary (Halk döredijiliginden). çapan at. Gyş möwsüminde geýmek üçin irimçik ýüpden dokalan daşky geýim, eşik. çapar at. Habar ýetirmek üçin ýörite iberilýän atly habarçy. Olar hat salnan bukjany çapara berip, şahyň eline gowşurmagy buýurdylar (“Güneş”). çaparman syp. 1. ser. Çapgyr. Atylan ok ýaly barar her kanda, Çaparman, gyl boýun mallar munda bar (Mätäji). 2. Gylyç işletmäge ökde, gylyç bilen çapmaga ökde. Çaparman algyr ýigidi, Ahyr galla harap eder (Seýdi). çaparmançylyk at. Gylyç işletmäge zorluk, gylyç bilen çapmaga ökdelik, kelle keserlik, alamançylyk. Atarmançylykda, çaparmançylykda hiç deňi-taýy ýok (“Görogly”). çapawul at, taryh. 1. Maslahat, ýaraşyk we ş.m. üçin iberilýän adam, wekil. Çapawul atyndan düşdi. 2. Talaňçylyk bilen meşgul bolýan, talaňçy. çapawulçylyk [çapawulçuluk], at, taryh. Biriniň emlägini, mal-garasyny zor bilen almak maksady bilen geçirilýän talaň, talaňçylyk, çapawullyk. çapawullama [çapawullomo], iş ady, taryh. Çapawullamak ýagdaýy. çapawullamak [çapawullomok], işl, taryh. Çapawulçylyk etmek, talaňçylyk bilen meşgul bolmak, talamak. Bir çetinden çapawullap gaýt! (“Görogly”). çapawullamaklyk [çapawullomokluk], iş ady, taryh. Çapawullamak ýagdaýy. çapawullanmak [çapawullonmok], işl, taryh. Biri tarapyndan talaňa sezewar edilmek, talanmak. çapawullatmak [çapawullotmok], işl, taryh. Başga birine talatmak, talaňa sezewar bolmak. çapawullaýyş [çapawulloýuş], iş ady, taryh. Çapawullamak ýagdaýy. çapawullyk [çapawulluk], at, taryh. Çapawulçylyk etmeklik, talaňçylyk. Ol wagtlar çapawullyk edip ýörenler bardy. çapçeker at, deňizç. Kürek gaýygyň gyrasyndan taýyp gitmez ýaly dürli görnüşde ýasalan daýanç. çapçy at, ser. Çaphanaçy. çapdyrma I, iş ady. Çapdyrmak ýagdaýy. Onuň at çapdyrmasy toýa bezeg berýärdi. \n\n\n ÇAPDYRMA II, iş ady. Çapdyrmak ýagdaýy. Ol ýoldaşlaryna odun çapdyrmagy tabşyrdy. çapdyrmak I, işl. Aýagaldygyna ylgatmak, ýüwürtmek. Ol atyny obanyň orruk-ortarasyndan çapdyryp geçdi. \n\n\n ÇAPDYRMAK II, işl. Birine bir zady kesdirmek, bölekletmek, aýyrtmak. Odun çapdyrmak. çapdyrmaklyk iş ady. Çapdyrmak ýagdaýy. çapgy I, at. Et çapmak, ot kerçemek üçin ulanylýan palta meňzeş gural, enjam, çapgyç. Eliňe çapgyny al. \n\t‣ Çapgy ýassygy üstünde et çapmak üçin ýogyn agajyň bölegi, ýasy agaç. Iki ýa üç arka aýlanýan palasyň erňekleri gemrilen bolsa, göwresi çapgy ýassygy ýaly kertim-kertimdi (B. Kerbabaýew). Çapgy ýassygy ýaly ýogyn (adamyň boýny hakynda). \n\n\n ÇAPGY II, at, ser. Çapyşyk. çapgylyk syp. Çapgy etmäge ýaramly, çapgyç üçin niýetlenen. Çapgylyk tut agajy. çapgyç at, ser. Çapgy. Palajyň hemmesini çapgyç bilen kerçedi. çapgylama iş ady. Çapgylamak ýagdaýy. çapgylamak işl. Çapgy bilen çapmak, kerçemek. Ýorunjany çapgylamak. çapgylamaklyk iş ady. Çapgylamak ýagdaýy. çapgylaşdyrmak işl. Çapgy bilen çapyşdyryp, kerçeşdirip çykmak, gezek-gezegine, yzly- yzyna kerçeşdirmek. çapgylaşmak işl. Çapmaga, kertmäge kömekleşmek. Eti çapgylaşmak. çapgylaýyş iş ady. Çapgylamak ýagdaýy. Onuň ýorunja bedäni çapgylaýşy göwnümden turdy. çapgylatdyrmak işl. Birine çapgy bilen kerçetmek, çapdyrmak. çapgylatmak işl. Çapgynyň kömegi bilen bir zady çapdyrmak. Palajy çapgylatmak. çapgyn I, at, taryh. Çozuş, talaňçylyk, çapawulçylyk. \n\t‣Çapgynyny suwdan çykarmak kynçylyk bilen ýüzbe-ýüz bolanda, özi başyny çaramak, kynçylygy ýeňmek. \n\n\n ÇAPGYN II, syp. Içiňden geçip barýan ýelli, örän güýçli, şemally, kesip barýan (sowuk, aýaz hakynda). Çapgyn sowuk gulaklaryňy kesip barýardy. çapgynlaşmak işl. Howa has sowamak, güýçli aýaz bolup başlamak; ýel güýjäp gaty sowamak. çapgyr I, syp. Örän gowy çapýan, ýyndam, ýüwrük, çapagan. Atyň çapgyr bolsun! \n\n\n ÇAPGYR II, syp. Gowy çapýan, ýiti. Çapgyr palta. çapgyrlyk I, at. Örän gowy çapmaklyk, ýüwrüklik, çapaganlyk. Ol bedewiň çapgyrlygy çeniň däldir. \n\n\n ÇAPGYRLYK II, at. Gowy çapyp bilijilik; ýitilik. Paltanyň çapgyrlygy bolmasa, agramynyň ähmiýeti ýok. çapgyýassyk syp. Üstünde et, ot çapylýan, kerçelýän tokga ýasy agaç. \n\t‣Çapgyýassygy ýaly (adamyň boýny hakynda) örän ýasy, ýogyn (garşylykly manyda ulanylyşy: boýny almaň sapagy ýaly). Boýny çapgyýassygy ýaly adam. çapgyýassyklyk at. Çapgyýassyk etmäge ýarar ýaly, çapgyýassyk üçin niýetlenen. Çapgyýassyklyk ýogyn agaç gözüňizde bolsun. çaphana [çapha:na], at. Kitap, gazet-žurnal we başga neşirler çap edilýän kärhana. Çaphananyň täze jaýy ýetişdi. çaphanaçy [çapha:naçy], at. Çaphanada çap işi bilen meşgul bolýan işgär, çaphana işgäri. Ony çaphanaçy edip alanlaryna ýarym aý geçmändi. çaphanaçylyk [çapha:naçylyk], at. Çaphanaçynyň käri, wezipesi. Meni çaphanaçylyga işe aldylar. çapma I, II iş ady. Çapmak ýagdaýy. çapmak I, işl. Aýagaldygyna ylgamak, ýüwürmek, ýortmak; gaty sürmek. Ýabylar gara der bolup çapyp gelýärdiler (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÇAPMAK II, işl. 1. Palta ýaly ýiti ýarag bilen urup, bölmek, böleklemek, bölek-bölek etmek. Et çapmak. Odun çapmak. 2. göç.m., taryh. Talamak, çapawullamak. 3 göç.m. Bir zadyň ugrunda jan çekmek, jan etmek, alakjamak. Men-ä işimiziň gowy bolaryna çapýan. çapraz [çapyraz] I, at. 1. zergärç. Gara, ýaşyl ýa-da gök matanyň ýüzüne dört setir edilip düzülýän ortasy güberçek, iki tarapy gulply bezeg şaýy. 2. Ýüplügiň, ýüpegiň we ş.m. iki dyzyň daşyndan atanaklaýyn saralyp alnan kültemi. \n\t‣ Çapraz düşmek ters gelmek, biri-birinden gapma-garşy, sowaşyk bolmak. Bu sapar hem iki gojanyň sözi biri-birine çapraz düşdi (B. Kerbabaýew). \n\n\n ÇAPRAZ [çapyraz] II, at. Byçgynyň dişiniň başaşa gyşardylyp igeleniş usuly. Bu pyçgynyň çaprazy ýok. \n\t‣ Çapraz bermek byçgynyň dişlerini başaşa gyşartmak, çaprazlamak. çapraz-çaňňa [çapyraz-çaňňa], at. Durmuşa çykjak gyzlaryň, ýaş gelinleriň çabytlarynyň iki ýan ýakasyna tutulýan çaprazdyr çaňňanyň umumy ady. çaprazlama [çapyrazlama], iş ady. Çaprazlamak ýagdaýy. çaprazlamak [çapyrazlamak], işl. Byçgynyň dişlerini başaşa gyşartmak. Byçgyny çaprazlamak. çaprazlamaklyk [çapyrazlamaklyk], iş ady. Çaprazlamak ýagdaýy. çaprazlatmak [çapyrazlatmak], işl. Birine byçgynyň dişine çapraz berdirmek. Byçgynyň dişlerini çaprazlatmak gerek. çaprazlaýyş [çapyrazlaýyş], iş ady. Çaprazlamak ýagdaýy. çaprazlyk [çapyrazlyk ], at. Biri-birine ters gelijilik, gapma-garşylyk, sowaşyklyk. çapuw 1. iş ady. Çapmak ýagdaýy. 2. syp. Çapyşyga goşulýan, çapylýan. Seýrek daňlan çapuw atlar öz gazyklarynyň daşyndan aýlanyşýardylar (B. Kerbabaýew). 3. at. ser. Çapyşyk 1. Dordepel hem şeýle çapuw bilen ýaş başyndan beýnisi berkişen atlardan biridi (A. Gowşudow). çapy at. Donuň syýyndan bagjyk ýerine çenli tutulýan zolak mata. çapyk 1. syp. Ýiti gural bilen çapylan. 2. at. Çapylan ýa-da kesilen ýeriň yzy. çapyklyk at. Kesiklik, çapylanlyk, diliklik. çapyksuwar [çapyksuwa:r], at. At çapyşykda aty çapýan, aýlawda at çapyjy bolup işleýän adam, atçapar. Hersiniň üstünde bir çapyksuwar – birisi gartaňdy, birisi jahyl (K. Gurbannepesow). çapyksuwarçylyk [çapyksuwa:rçylyk], at, ser. Çapyksuwarlyk. çapyksuwarlyk [çapyksuwa:rlyk], at. Çapyksuwaryň käri. Seýisçilik bilen çapyksuwarlyk aty bir kemsiz tanamagy talap edýändir (“Edebiýat we sungat”). çapylmak I, işl. Biri tarapyndan çapmak işi amal edilmek. Bedewleri oýnap durar, Çapylsa, baýragyn alar (“Görogly”). \n\n\n ÇAPYLMAK II, işl. Çapmak işi ýerine ýetirilmek, çapmak arkaly aýrylmak. Aradan salym geçmänkä-de çapylan çöpler kartanyň gyrasyna üýşürilýär (Ý. Mämmediýew). çapylyk syp. Çapy üçin niýetlenen, çapy üçin gerek bolan (mata). Çapylyk kesip almak. çapym-çapym hal. Birnäçe gezek çapylan, çapylyp bölek-bölek edilen. Duruň entek, men ony çapym-çapym edeýin (“Görogly”). çapyşdyrmak I, işl. Çapyşykda ýaryşdyrmak. Toýda, aýlawda at çapyşdyrmak. \n\n\n ÇAPYŞDYRMAK II, işl. Çapgy, gylyç we ş.m. zatlar bilen bölek-bölek edişdirmek, kerçeşdirmek, çapyp çykmak. Guran agaçlary çapyşdyrmak. çapyşmak I, işl. Çapyp ýaryşmak, çapmakda güýç synanyşmak. Sportuň milli görnüşleri bolan göreş, at çapyşmak, ýaglyga towusmak adamlaryň saglygyny mäkämlendirýär (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÇAPYŞMAK II, işl. Çapmaga kömekleşmek; çapmakda, kesmekde ýaryşmak. Odun çapyşmak. çapyşyk I, at. At çapyşyk geçirilýän ýaryş. Uly ýaşar atlaryň çapyşygy diýseň gyzykly geçdi. \n\n\n ÇAPYŞYK II, at. Uruş, gyrlyşyk, ölşük. Iki goşunyň arasynda çapyşyk başlandy. çar [ça:r], gepl.d. Tarap, ýan, töwerek, künç sözleri bilen dört sözüniň manysynda ulanylýan söz. \n\t‣ Çar bolmak (düşmek) göreşde ýeňiş hiç kimiň haýryna gutarman, deň bolmak, deňme-deň bolmak. Çar tarap (künjek, ýan) dört tarap, ýan, çar töwerek. çaramak : başyňy çaramak öz-özüňi oňarmak, her bir ýagdaýdan özüň baş çykarmak, baş alyp çykmak. Ol öz başyny çarar (N. Saryhanow). çaran at. Sil, ýagyn suwlarynyň emele getiren kiçiräk jary, jaran. Ine, şolar şordan geçdi, Giň çarandan zordan geçdi (M. Seýidow). çaraýna [ça:ra:ýna], at. Döşi, arkany, iki böwri sowuk ýarag urgusyndan goraýan polat örtgi. çarbag [ça:rva:ğ], at. 1. Gezelenç, seýil edilýän uly bag, giden baglyk ýer; seýilgäh. 2. gepl.d. Daşyna haýat çekilen giden bag-bakjalyk ýer. 3. gepl.d. Haýat. çarbaglyk [ça:rva:ğlyk], at. Bir giden baglyk. – Eý oglan, ol görünýän çarbaglyk paýtagt şäherdir (“Türkmen halk ertekileri”). Derwezäniň öňi giden çarbaglyk... (K. Gurbannepesow). çarbaý [çarvaý], syp. Bir zat sebäpli uly galmagal turuzýan, nadara, şermende, haýýar. çarbaýlyk [çarvaýlyk], at. Bir sebäpden edilýän nadaralyk, şermendelik, haýýarlyk. Ol her hili çarbaýlyga urdy, gykylyk etdi (B. Kerbabaýew). çarçuwa [ça:rçuwo], at. Äpişgäniň, gapynyň we ş.m. daşyndaky dört burç gurşawy; gapyda bosaga, ýokarky işik, söýeleriň jemi. Ol penjiräniň çarçu- wasyndan tutup, has aňyrraklara boýnuny süýndürip seretmäge başlady. çargat [çarğat], at, gepl.d. Aýallaryň başyna atynýan uly ýüň ýaglygy. Gyzyl çargady başynda, geler sallana-sallana (Baýram şahyr). Seçekli ak çargadynyň burçuny, Alkymyndan aýlap, arka atypdyr (A. Kowusow). çargatly [çarğatly], syp. Başynda çargady bolan, çargat atynan. çarh [çaryh], at. 1. Hereket edýän dişli tigir. 2. Ýüplük saramak ýa-da egrilen ýüplüge tow bermek üçin ulanylýan gural. Ujypsyzja ýüpe tow bermek üçin uzynly gije gödensiz çarhyň irginsiz jygyldysyna çydam edip oturmaly bolýardy (B. Kerbabaýew). 3. Suw degirmenini herekete getirýän gural, perli uly tigir. 4. Guýudan gowa çekmek üçin içinden ýogyn demir geçirilen togalak uzyn agaçdan ýasalan gural. Ussa guýynyň ýanynda çarhyň işleýşine syn edip durdy. 5. Pyçak we ş.m. zatlary çalmak, ýiteltmek üçin tegelek daşly aýlanýan gural. Paltany çarha tutmak. \n\t‣ Çarh urmak aýlanmak, öz töweregiňe çalt hereket etmek. çarhça [çaryhça], at. Hereket edýän dişli kiçijik tigir. çarhçy [çaryhçy], at. Çarh ýasaýan ýa-da çarhy işledýän adam. çarhlama [çaryhlama], iş ady. Çarhlamak ýagdaýy. çarhlamak [çaryhlamak], işl. Çarhda çalmak, çarhda ýitilemek, çarha tutmak. çarhlamaklyk [çaryhlamaklyk], iş ady. Çarhlamak ýagdaýy. çarhlanmak [çaryhlanmak], işl. Biri tarapyndan çarha tutulmak, çarhda ýiteldilmek. Palta çarhlanypdyr. çarhlatdyrmak [çaryhlatdyrmak], işl. Birine çarha tutdurmak, birine çarhlatmak. Pyçagy çarhlatdyrmak. çarhlaýyş [çaryhlaýyş], iş ady. Çarhlamak ýagdaýy. çarhowuk at. Gapy, äpişge oturdylýan ýeriň ýokarsyna goýulýan agaç. Çarhowuk üçin gowy agaç gerek. çarhy-pelek at. Pelsepewi düşünjä görä dünýäniň, durmuşyň, ykbalyň çarh ýaly aýlanyp, yzygiderli üýtgäp durşy; döwür, heňňam. çarkandak [çarkannak], syp. Beýikli-pesli, büdür-südür, tekiz bolmadyk (ýer, ýol). Ozal bu ýol erbetdi, çarkandakdy (“Edebiýat we sungat”). çarkandaklyk [çarkannaklyk], at. Çarkandak bolup ýatan ýer, giden çarkandak ýol. Olar ýol, ýoda bilen ýöremän, çarkandaklyk bilen gidenleri üçin, birdenkä kert gaýa uçradylar (B. Kerbabaýew). çarlak at. Gysga aýakly suw guşy. Çarlak guş kimin ap-ak gämi gury ýerden örküni üzüp, kenardan barha daşlaşyp barýar (“Türkmenistan”). çarp : çarp urmak 1. Bir işi ýerine ýetirjek bolup eýläk-beýläk ylgamak, hars urmak, çar ýana urunmak. Towşanyň torç eden gollaryndan ony tapjak bolup, çar tarapa at salýar, üznüksiz ysyrganyp çarp urýar (B. Gurbanow). 2. Eýläk-beýläk urunmak, çabalanmak, selpemek, elewremek. çarpaýa [ça:rpa:ýa], at, gepl.d. Dört aýakly agaç krowat. \n\t‣ Çarpaýa galmak 1. Iki art aýagynyň üstüne galyp durmak (at barada). Uçmahy bedewlerimiziň çarpaýa galyp, görenleri aňk edýän tomaşasyny synlap görensiň-ä? (“Türkmenistan”). 2. Ör-gökden gelmek, elden-aýakdan çykmak. Aýrylyşjak sözüni eşidende çarpaýa galdy. çarpdyrmak [çarypdyrmak], işl. El çarpdyrmak, birini çarpmaga ündemek, çarpmak hereketini başga birine etdirmek, çarpmaga mejbur etmek. çarpma [çarypma], iş ady. Çarpmak ýagdaýy. El çarpmalar dowamly boldy. çarpmak [çarypmak], işl. Iki eliň iç ýüzüni biri- birine yzygiderli urmak, çapak çalmak. Nöker elini çarpyp güldi (B. Kerbabaýew). çarpmaklyk [çarypmaklyk], iş ady. Çarpmak ýagdaýy. El çarpmaklyk dowam edýärdi. çarpylmak işl. Biri tarapyndan çarpmak hereketi edilmek. Teatrda şowhunly el çarpyldy. çarpyşmak işl. Ýerli-ýerden birnäçe bolup, köp bolup el çarpmak. Dumly-duşdan el çarpyşyp, oňa aýry-aýry aýdymlary birnäçe gezek gaýtalatdylar. çarşak at. Harman, saman agdarmak, harman atmak, ýandak we ş.m. toplamak üçin ulanylýan agaçdan ýa-da demirden ýasalan üç, dört ýa-da sekiz dişli gural. Ýaşuly pildir kätmeni, çarşagy belli ýerde, bazaryň ileri ýakasynda oturan ussanyň öňüne eltip dökdi (“Türkmenistan”). çarşaklama iş ady. Çarşaklamak ýagdaýy. çarşaklamak işl. 1. Çarşak bilen toplamak, çarşak bilen agdarmak, ýygnamak, çarşak bilen harmany atmak. Bedäni çarşaklap araba ýüklemek. 2. gepl.d. Penjelemek, penjeläp tutmak. Ol palaw çarşaklan barmaklaryny şapbyldadyp ýalady (A. Gowşudow). çarşaklamaklyk iş ady. Çarşaklamak ýagdaýy. çarşaklanmak işl. Çarşagyň kömegi bilen atylmak, agdarylmak. çarşaklaşmak işl. 1. Çarşak bilen atmaga, toplamaga, kömekleşmek. 2. gepl.d. Elleşip salamlaşmak, görüşmek. 3. göç.m. Iki ýa ondan köp bolup çarşakly uruşmak, iki taraplaýyn çarşakly garpyşmak. çarşaklaýyş iş ady. Çarşaklamak ýagdaýy. çarşaw [ça:rşow]: çarşaw ýaglyk aýallaryň başyna atynýan kerpiç-kerpiç nagyşly ýüpek ýaglygy. Başyndaky çarşaw ýaglygy bolsa, ol ýöredigiçe, şemalyň ugruna tolkunyp, täsinje pasyrdaýar (N. Pomma). çarşenbe [ça:rşemme], at. Hepdäniň üçünji gününiň ady. Çarşenbe güni – çar ýana (Atalar sözi). Çarşenbe gün çäş wagty gondurdygym bilmezmiň? (Magtymguly). çaryk at. Düýe we sygyr hamyndan ýörite biçilip, bütin gyralary we başlygynyň üsti deşilip büzülen aýakgap. Aýazhan, çarygyňa bakarak (Atalar sözi). çarykçy at. Çaryk tikmek bilen meşgul bolýan adam, çaryk tikýän adam. Çarykçy çarygyň burnuny tikmek üçin ýörite tasmalary taýynlap goýdy. çaryklyk syp. Çaryk tikmek üçin niýetlenen, çaryk tikmäge gerekli. Çaryklyk ham. çarwa [çarwo], at. 1. Maldarçylyk bilen meşgul bolup, öri gözleginde göçüp-gonup ýören hojalyk. Çarwa daýhanyň yzyndan ýedi ýylda ýeter, Daýhan daýhanyň yzyndan bir ýylda (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. çarwaçy [çarwoçy], at, ser. Çarwadar. çarwaçylyk [çarwoçuluk], at. Oba hojalygynyň maldarçylygy köpeltmek we ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy, maldarçylyk. Bu ýyl daýhançylyk üçinem, çarwaçylyk üçinem gowy ýyl boldy (B. Kerbabaýew). çarwadar [çarwoda:r], at. Çarwaçylyk bilen meşgul bolýan adam, işi maldarçylyk bolan adam. Çarwadar illeriň bardyr sen çölüň! (Seýdi). çarwadarlyk [çarwoda:rlyk], at, ser. Çarwaçylyk. Çarwadarlyk bilen meşgullanmak. ças : ças bermek harby. Iki aýagyňy jüp tutup, sag eliňi papagyň, telpegiň etegine çenli galdyryp salamlaşmak; hatyralamak. Ynamdarlyk bilen ol gadam urdy, çykanda garawul ças berip durdy (B. Kerbabaýew). çasgyn [çasğyn], syp., ser. Çasly. Deräniň giňligindenmi ýa-da golaýda çasgyn derýanyň şaglap ýatanlygyndanmy, töwerek has aram görünýärdi (G. Kulyýew). çaslanma iş ady. Çaslanmak ýagdaýy., çaslanmak işl. Akyş ýagdaýy tizleşmek, çaltlanmak güýçlenmek. Suwuň akyşy çaslanýar. çaslanmaklyk iş ady. Çaslanmak ýagdaýy. çaslanyş iş ady. Çaslanmak ýagdaýy. Ene ýabyň birden çaslanyşyna geň galdyk. çasly syp. Adatdakydan ýiti; batly, güýçli. Mal kowýan, sygyr gaýtarýan oglanlaryň çasly sesleri çykýardy (B. Kerbabaýew). çasus [ça:su:s], at, k.d. Jansyz, jasus, içaly. Meger käfiriň çasusy bardy (“Kitaby dedem Gorkut”). çaşarmak [ça:şarmak], işl. Çaşy halyna geçmek. çaşartmak [ça:şartmak], işl. Çaşy halyna getirmek. Gözüňi çaşartmak. çaşdyrmak [ça:şdyrmak], işl. Çaşmak ýagdaýyna getirmek, çaşar ýaly hala düşürmek. Oslagsyz habar Agsak Mürzäni bir hili çaşdyraýjak ýaly etse-de, içki syryny bildirmezlik üçin, oňa gözlerini alardyp seretdi (B. Kerbabaýew). çaşgyn [ça:şğyn], syp. 1. Aljyrap özüni ýitiren, aljyran, çaşan. Men seni beýle çaşgyn ýagdaýda görmändim. 2. Çalam-çaş bolup ýatan, dagynyk. Öý goşlary çaşgyn bolup ýatyr. 3. Oba ady. çaşgynlyk [ça:şğynlyk], at. 1. Çaşgyn halda bolmaklyk, aljyraňňylyk, çaşan ýagdaýdalyk. Çaşgynlyga düşmek. 2. Çalam-çaşlyk, dagynyklyk. çaşma [ça:şma], iş ady. Çaşmak ýagdaýy. çaşmak [ça:şmak], işl. 1. Çalam-çaş bolmak, hersi bir ýerde bolmak, dagamak, pytramak. Çaşyp ýatan kagyzlary hasyr-husur ýygnaşdyrdy (G. Kulyýew). 2. Özünden gitmek, essiň aýylmak, az wagtlyk huşuňy ýitirmek. Ol çaşyp ýatyr (“Türkmen halk ertekileri”). 3. göç.m. Özüňi ýitirmek, aljyraňňy hala düşmek. Namart çaşar küren ile baş bolsa (Magtymguly). çaşmaklyk [ça:şmaklyk], iş ady. Çaşmak ýagdaýy. çaşy [ça:şy], syp. Gözleriniň göreji gyşaran, gyşyk gözli. \n\t‣ Çaşynyň gözüne sereden ýaly bolmak (etmek) belli bir zat düşünmän, iki arada galmak, alasarmyk, gümürtik ýagdaýa düşmek, ugur-ýol tapar ýaly bolmazlyk. Elhepus, mirap, çaşynyň gözüne sereden ýaly etdiň (B. Kerbabaýew). çaşylyk [ça:şylyk], at. Çaşy bolmaklyk, gözi gyşyklyk. çaşyrma [ça:şyrma], iş ady. Çaşyrmak ýagdaýy. Ol habaryň ony beýle çaşyrmasyna düşünmedim. çaşyrmak [ça:şyrmak], işl. 1. Topbak zady dyr- pytrak etmek, hersini bir ýere pytratmak, dargatmak. 2. Özünden gidermek, essini aýdyrmak. 3. göç.m. Aljyraňňy hala salmak, aňkasyny aşyrmak, näme etjegini bilmez ýaly derejä ýetirmek. Gahar adamyny çaşyrar (B. Kerbabaýew). çaşyrmaklyk [ça:şyrmaklyk], iş ady. Çaşyrmak ýagdaýy. çaşyrylmak [ça:şyrylmak], işl. Çaşyrmak hereketi başga biri tarapyndan edilmek. çat at. 1. Bitin bir zatda bolan jaýryk, ýaryk, aýryk. Çanagyň gyrasynda çaty bar. 2. ser. Çatalba. Sen ördeklere öýkünjek bolup ýörme, garga gaza öýkünip, çatyny aýranyny sen eşitmänmidiň? (“Türkmen halk ertekileri”). 3. Derýalaryň birleşýän ýeri, çatrygy. 4. Balkan welaýatynda ýer ady. \n\t‣ Çat açmak jaýrylmak. Aýna çat açypdyr. Çat maňlaýy dogry garşydaky tarap, göni öň tarap, ýazzy maňlaýy. Çat maňlaýyndaky gapyny ýuwaşlyk bilen açdy (A. Durdyýew). çatak syp. Çykalga tapmak kyn, bulam-bujar, bulaşyk, kyn, çylşyrymly. Ertir süri suwa gelmänkä, bir alaç etmeseň, iş çatakdy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Çatak salmak hile gurmak, bulaşyklyk, kynçylyk döretmek, çataklyk at. Bulam-bujarlyk, bulaşyklyk kynçylykly, çyrşyrymly ýagdaý. çatalba [çatalva], at. Adamyň iki aýagynyň ýa- da haýwanyň iki art aýagynyň birleşýän ýeri. çatdyrmak işl. Çatmak işini birine etdirmek. Jübiň deşigini çatdyrmak. Iligiňi çatdyrmak. çatlamak işl. Çat açmak, jaýryk açmak, jaýrylmak, ýarylmak. Hamy törpi ýaly bolupdyr, dyrnaklary bolsa çatlapdyr (A. Kekilow). çatma 1. iş ady. Çatmak ýagdaýy. Onuň ak matany gara sapak bilen çatmasyna düşünmedim. 2. at. Ekiniň başynda çöp-çalamdan edilýän küme. Molla torgaý guş awçynyň oturan çatmasynyň depesinde saýrap otyr diýýär (“Güneş”). 3. at, gepl.d. Ýaşalýan ýönekeýje tam, öý. Biziň çatamyzdan hem duz dadyp geçiň-dä! çatmak işl. 1. Ýyrtylan ýa-da sökülen ýeri tikmek, depjemek. Oglum, getir köýnegiň ojagaz ýerini çatyp bereýin. 2. Ýüpüň, tanapyň we ş.m. ujuny birikdirip daňmak. 3. Iki ýa-da köp zady biri-birine baglamak, bir ýere birikdirmek, baglamak, asmak. Agyr ýükleri ineriň gapdalyna ýalňyz özüm çatardym (A. Gowşudow). 4. Biriniň ýanyna goşmak, bile gider ýaly etmek, tirkemek. Hydyry käte olaryň ýany bilen çatar goýbererdi (“Edebiýat we sungat”). 5. gepl.d. Ýigit bilen gyzy, başy boş aýal maşgala bilen erkek adamy birikdirip nikalaşdyrmak, öý-işik etmek. Gyz bilen ýigidi çatmak onuň ökde käridir. 6. gepl.d. Örän ýakynlaşmak, iýeni aýry gitmezlik. Soňky döwürde senem-ä onuň bilen çatypsyň. çatmaklyk iş ady. Çatmak ýagdaýy. çatmalyk at. Birnäçe çatmanyň dikilen ýeri, giden çatmaly ýer; çatmanyň köp ýeri. Hanyň öňüne düşüp, çatmalyga baka ugradylar (A. Durdyýew). çatryk [çatyryk], at. Ýoluň, köçäniň biri-biri bilen kesişip geçýän ýeri. Men gyzyl almalara syn edip otyrdym, oý-pikirlerim bolsa iki ýoluň çatrygyndady (“Türkmenistan”). çaty at. 1. Zat asmak, aşagynda oturmak üçin üç sany şahanyň, agajyň uçlary çatylyp edilen enjam. Süzme haltany çatydan asdyk. 2. Kir, kak serilýän ýüpüň iki gapdal agajy. Kimler kak serýär, kimler biraz sarganlaryny çata galdyrýarlar (B. Kerbabaýew). çatyk syp. Biri-birine çatylan, baglanyp goýlan, bitişik. çatyl : çatyl süňke dönmek eti-gany eräp, gaty horlanmak. çatylmak işl. 1. Biri tarapyndan tikilmek, baglanmak. 2. Köp zat bir ýerde birleşmek. Doly çuwallar inere çatyldy. Bäş ýüz bedew bir teblede çatylsyn (“Görogly”). 3. Tapyşmak, bitişmek. Tüňňi maňlaýynyň gara gaşlary biri-birine çatylýar (B. Kerbabaýew). çatylyk syp. Çaty etmäge ýaraýan, çaty eder ýaly. Çatylyk agaç getirmek. çatynja at. Täzeräk öý-işik bolan ýigit bilen gelin. Täze çatynja özüňe belli, Öwezmyrat traktorynyň tarryldysyna sazlaşdyryp hiňlendi (“Türkmenistan”). çatyş iş ady. Çatmak ýagdaýy. çatyşdyrmak işl. 1. Geýimiň we ş.m. ýyrtylan ýerlerini tikişdirmek, çatyp çykmak, depjeşdirmek. Ganaryň ýyrtygyny çatyşdyrmak. 2. Ýüpüň, tanapyň we ş.m. uçlaryny biri-birine daňyşdyrmak, sepleşdirmek. Ol telefon simlerini biri- birine çatyşdyryp çykdy. çatyşmak işl. 1. Çatmaga kömekleşmek; bilelikde çatmak. Men oňa ganarlaryň ýyrtygyny çatyşdym. 2. Iki zat bir ýerde birleşmek, biri-biri bilen kesişmek. Köçeleriň çatyşýan ýerinde duşuşarys. çaw [ça:w], at. 1. Dabara, owaza, şöhrat, at-abraý; ýaň. Mäleme guzym, mäleme! Çawuň düşendir äleme (“Görogly”). Ata çykyp, alsa awy, Çar tarapa düşer çawy (Mätäji). 2. Deňizdäki tüweleý. çawdyrmak [ça:wdyrmak], işl. Howada gaýdyryp goýbermek, gyýtakladyp gaýdyrmak (ok hakynda). çawlabermek [ça:wla:vermek], işl. Birini yzly-yzyna urmak, çawlamak işine başlamak. Birden ýanyndakylary gamçy bilen çawlaberdi. çawlama [ça:wlomo], iş ady. Çawlamak ýagdaýy. çawlamak [ça:wlomok], işl. 1. Çybyk, gamçy we ş.m. zatlar bilen urmak, saýgylamak. Bir-iki gezek ol ýagyrnysyna mazaly çawlady (N. Hojageldiýew). 2. Oduň, ýalnyň howry ýüzüňi ýakmak, ýalap geçmek. Mahal-mahal öwüsýän şemal durşy bilen ýalna öwrülip, ýüz-gözleri çawlap barýardy (“Edebiýat we sungat”) çawlamaklyk [ça:wlomokluk], iş ady. Çawlamak ýagdaýy. çawlanmak [ça:wlonmok], işl. Çawlamak işi edilmek. Örtenip hem çawlanyp, Nurberdi ýandy oduňa (Şabende). çawlaşdyrmak [ça:wloşdyrmak], işl. 1. Çybyk, gamçy we ş.m. zatlar bilen yzly-yzyna çawlamak, uruşdyrmak, saýgylaşdyrmak. 2. Hemmesini çawlap çykmak. çawlatmak [ça:wlotmok], işl. 1. Çybyk, gamçy we ş.m. zatlar bilen birini saýgylatmak, yzly- yzyna urdurmak. 2. Ýüzüňi-eliňi we ş.m. ýalna çirkizdirmek, ýalna ýalatmak. Lowlap ýanýan oda el- aýagymy çawlatdym. çawlaýyş [ça:wloýuş], iş ady. Çawlamak ýagdaýy. çawmak [ça:wmak], işl. 1. Bir zada degip howada gaýyp gitmek, ugruny üýtgetmek (ok hakynda). 2. göç.m. Ýaýrap degmek, çaýylmak, urmak, täsir etmek. Yssy demi ýüzüne çawýardy. çawmaklyk [ça:wmaklyk], iş ady. Çawmak ýagdaýy. çawuş [ça:wuş] I, iş ady. Çawmak ýagdaýy. \n\n\n ÇAWUŞ [çawuş/ça:wuş] II: çawuş çakmak hiç kime eşitdirmän, biriniň gulagyna bir zat aýtmak. Bahar gaýyn enesiniň gulagyna çawuş çakdy (O. Ödäýew). çaý [ça:ý] I, at. 1. Çaýlar maşgalasyna degişli hemişe gök öwsüp oturan, gür şahaly, gyrymsy ösümlik. 2. Şu ösümligiň içmek üçin hyzmat edýän guradylan we ýörite işlenen ýapragy. Bir atymlyk çaý. 3. Şu ösümligiň guradylyp ýörite işlenen ýapragy atylyp demlenen ýakymly ysly içgi. Myrat aga aýbogdaşyny gurup çaý içýär (A. Durdyýew). Ol bir käse çaý içim salymda, ylla iner otlan ýaly etdi-de, ýerinden turdy (“Türkmenistan”). \n\t‣Çaý içer (içim) salym az wagt, gysga wagt, çaý içer ýaly takmyn wagt.Çaý jogap etmek buşukmak. Çaý teýi çaý içilmezinden öň iýilýän, ýürekse edinilýän nahar. Myhmanhananyň bezegli otagynda ir bilen çaý teýi edinip otyrdyk (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÇAÝ [ça:ý] II, at. Suw akýan ýa-da bir wagt suw akan jar. \n\n\n ÇAÝ [ça:ý] III, at, kön.s. Guýy. Kişiniň agasy şeýle bolarmy?! Gözün oýup çaý düýbüne salarmy?! (Halk aýdymyndan). Ýalňyz ogluň galdy çaýyň içinde, Öleni ýok, aman-esen diýgeý siz (“Hüýrlukga – Hemra”). \n\n\n ÇAÝ [ça:ý] IV, at, ser. Çaýkel. çaýçaňňalak [ça:ýçaňňalak], at, ser. Çaýkel. Dagyň ýokarsynda ýeke-täk çaýçaňňalak peýwagtyna aýlanyp ýör. çaýçorba [ça:ýço:rvo], at. Gowurmanyň, akýagyň üstüne çaý guýlup iýilýän iýmit. Çadyrda gowurma bardyr, häzirlikçe çaýçorba edinip, döwüm- dişlem iýiň! (A. Gowşudow). Ol öňümize çäýnek- käseleri süýşürdi-de, mele saçagyň bir gyrasyny ýazyp, "çaýçorba edinseňizem bolar, nana ýanap iýseňizem..." diýdi (“Türkmenistan”). çaýçorbalyk [ça:ý-ço:rvoluk], syp. Çaýçorba eder ýaly, çaýçorba ýararly, çaýçorba etmäge ýeterlik. çaý-çörek [ça:ý-çörök], at. 1. Nahar. 2. Ýürekselik üçin iýilýän ýeňiljek nahar. Annaguly öýe girdi, çaý-çöregini iýdi (A. Durdyýew). çaýçy [ça:ýçy], at. 1. ser. Çaýhana. Dükanlaraň tükenen ýerinde, saraý bilen aralykda, bir suwalan kepbede türkmen çaýçysy bardy (H. Derýaýew). 2. ser. Çaýhanaçy. Soňra çaýçynyňka baryp, iki çäýnekden çaý içerdiler (B. Seýtäkow). 3. ser. Çaýkeş. Ol baryp ýatan çaýçy eken. 4. Çaý ösümligini ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan adam. Çaýçylar artdyrylan güýç bilen işleýärler. çaýçylyk [ça:ýçylyk], at. 1. Çaýçynyň käri, wezipesi. Ýöne weli, men seniň çaýçylyk işiňi gowy görmeýän (A. Durdyýew). 2. Oba hojalygynyň çaý ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan pudagy. Çaýçylyk hojalygy. 3. Çaýkeşlik, çaý içmäge meýillilik, çaýy köp içmek häsiýeti. Onuň çaýçylygyna men-ä haýran. çaýdan [ça:ýda:n], at. Gury çaý salynýan gap, çaýgap. çaýdyrmak [ça:ýdyrmak], işl. 1. Çaýmak işini birine etdirmek, bir zadyň ýüzüne başga zady çaldyrmak. Eýeriň gaşyny, gamçysynyň sapyny kümüşden edip ýüzüne altyn çaýdyrdy. 2. Ekini çala, ýüzleý suwarmak, çala suw bermek, içini öllemek. Arpa-bugdaýa suw çaýdyrmak. çaýgap [ça:ýğa:p], at. Içinde atym çaý saklanýan kiçi gap. çaýhalta [ça:ýhalta], at. Çaý salynýan kiçijik halta, ýanyňa atymlyk çaý göterilýän haltajyk. Çopan aga torbasyny sermeläp, çaýhaltasyny tapdy (“Edebiýat we sungat”). çaýhana [ça:ýha:na], at. Köplenç, çaý içilýän we ýeňiljek garbanylýan naharhananyň bir görnüşi. Biz çaýhanada naharlandyk. çaýhanaçy [ça:ýha:naçy], at. Çaýhana işgäri. Çaýhanaçy bolup işlemek. çaýhor [ça:ýho:r], syp., ser. Çaýkeş. Indi bizem çaýhor bolupdyrys (A. Gowşudow). çaýhorlyk [ça:ýho:rluk], at, ser. Çaýkeşlik. çaýjoş [ça:ýjo:ş], at, kön.s. Çaý gaýnatmak üçin misden ýa-da çoýundan ýasalan gap, tüňçe, kitir. Sagynda çaýjoşy, solda pyýala, Köňli gider anyň ýüz müň hyýala (Zynhary). çaýkalmak işl. Biri tarapyndan çaýkamak işi edilmek. Ozalam çaýkalyp goýulmagyna garamazdan, çäýnekleri täzeden çaýkap, çaý demleşdirdi. çaýkama iş ady. Çaýkamak ýagdaýy. çaýkamak işl. 1. Gabyň içine suw guýup, çalak-çulak ýuwmak, içine-daşyna suw guýup dökmek. Çäýnekleri çaýkap, çilimiň suwuny täzeledi (“Görogly”). 2. Iki baka yralamak, iki ýana silkelemek. Garagumly garry enäň küýzesin, Çaýkap guýan çaly düşdi ýadyma (M. Seýidow). Ýel garaja öýleriň uklaryny şatyrdadyp çaýkap başlady. 3. gepl.d. Suwa çyrpmak, suwa salyp iki ýana gezdirmek (ýuwlan geýim hakda). 4. gepl.d. Elendirmek, sarsdyrmak.Uruş tolkuny diňe bir şol topragy däl, bütin dünýäni çaýkapdy (B. Kerbabaýew). 5. göç.m. Arany bozup, dawa-jenjel döretmek. çaýkandyrmak işl. 1. Iki-baka yrandyrmak, yraň atdyrmak. Gaýygy çaýkandyrmak. 2. Tolkun atdyrmak, tolkundyrmak. Suwy çaýkandyrmak. çaýkanjyramak işl. 1. Ikibaka çalarak yranmak, ýaýkyldamak, yraň atmak, çaýkanybrak ýöremek. 2. Çalarak tolkun atmak. Mele suw çaýkanjyrap akýardy. çaýkanma iş ady. Çaýkanmak ýagdaýy. çaýkanmak işl. 1. Iki-baka yranyp, ýaýkyldap durmak, yraň atmak. Biziň gaýygymyz tolkunlaryň ýüzünde ýuwaşja çaýkanyp şol duran ýerinden üýtgemän durdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Tolkun atmak, möwç almak. Amyderýanyň aňyrsyna gözýetmez mele suwy çaýkanýardy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Bahana aramak, yrsaramak. Dok çaýkanman, aç doýmaz (Nakyl). 4. göç.m. Aýaga galmak, yrsarap gozgalaň turuzmak. çaýkaşdyrmak işl. Birnäçe gaby çaýkap çykmak, gezekli-gezegine çaýkamak. Ol çaýkaşdyran käselerini süpürişdirdi (R. Gelenow). çaýkaşmak işl. 1. Çaýkamaga kömekleşmek. Ol jigisine çäýnek çaýkaşdy 2. Yralamaga kömekleşmek, saga-sola ýaýkamak. Men oňa gorküýzäni öňe-yza çaýkaşdym. 3. göç.m. Ýuwlan geýimleri çyrpyşmak, suwa salyp çyrpyşmak. Ol geýimleri çaýkaşdy. çaýkatdyrmak işl. Çaýkamak işini birine etdirmek. çaýkatmak işl. Çaýkamak işini birine etdirmek; birine çaýkamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Çäýnekleri maňa çaýkadaý! çaýkaw [çaýkow], at. 1. Sürülýän ulagyň endigan gitmän, çaýkap gidiş, silteýiş hereketi. Pälwan bolsa, ýadaw kişi, eýýäm maşynyň çaýkawyna ymyzganyp barýardy (N. Baýramow). 2. göç.m. Özüni gowy alyp baryp bilmeýän, oýlanyşyksyz hereket edýän, gedemlikden ýaňa hondanbärsireýän adam. Çem gelen çaýkawa çatma gyzyňy, Öň şeýdip nä gördüň, ýatla yzyňy (B. Kerbabaýew). çaýkel [ça:ýkel], at. Maslyk, towuk, jüýje we ş.m. zatlary iýýän kellesi tüýsüz uly ýyrtyjy guş, çaýçaýçaňňalak. çaýkeş [ça:ýkeş], syp. Çaýy köp içmegi halaýan, gowy görýän, çaýhor. Çaýkeş adam. çaýkeşlik [ça:ýkeşlik], at. Çaýkeş bolmaklyk, çaý içmegi gowy görüjilik, çaýhorlyk. çaýkyndy [çaýkynny], at. Çaý, süýt, gatyk we ş.m. gaplar çaýkalanda emele gelýän ýokundyly suw, ýuwundy. Ýaz çaýkyndysy gyşa gatyk (Nakyl). çaýlamak [ça:ýlamak], işl. 1. Çaý bermek, çaý berip, suwsuzlygyny gandyrmak. Sabyr baý, hany, myhmanlary çaýla! (H. Ysmaýylow). 2. Çaý içmek, çaý içip, suwsuzlygyňy gandyrmak. Şamyrat gara öýde radio diňläp çaýlap otyrdy (“Edebiýat we sungat”). çaýlaşmak [ça:ýlaşmak], işl. Köp bolup çaý içişmek, biri bilen bile çaý içmek. Sazagyň közüne çygjaryp bir çaýlaşarys welin, nädersiň, argynlyk diýeniň ýele ýanymdan geçmese (“Edebiýat we sungat”). çaýlym [ça:ýlym], at, gepl.d. Jülgäniň suw basýan tekiz ýeri, suw çaýylan ýer. çaýma [ça:ýma], iş ady. Çaýmak ýagdaýy. çaýmak [ça:ýmak] I, işl. 1. Metalyň ýüzüne ikinji bir metalyň erginini çalmak. Ussa kümüş gülýakanyň ýüzüne gyzyl çaýdy. 2. Ekini çala suwarmak, gandyrman suwarmak. Ýorunjany çala çaýyp suwardy. \n\n\n ÇAÝMAK [ça:ýmak] II, syp., gepl.d Ýeňles, bolgusyz, agras däl (adam hakda). Çaýmak adam. çaý-nahar [ça:ý-nahar], at. Iýlip-içilýän zatlar, iýmit. Çaý-nahar taýýar edildi. çaýojak [ça:ýo:jok], at. Çaý gaýnatmak üçin kerpiçden, daşdan, palçykdan edilýän kiçijik ojak. çaý-paý [ça:ý-pa:ý], at, ser. Çaý I, 3. Çaý-paý içmäge biziňkä geldi (“Edebiýat we sungat”). çaýpuruş [ça:ýpuruş], at. 1. Çaý satýan, çaý satmak bilen meşgullanýan adam. 2. kön.s. Çaýçy, çaýhanada işleýän, çaýhana işgäri. Çaýpuruşlar çaý äkeldiler (“Görogly”). çaý-suw [ça:ý-suw], at. Iýer-içer ýaly zat, çaý- nahar. çaýsyramak [ça:ýsyramak], işl. Çaý içesiň gelmek, çaý küýsemek. çaýsyraşmak [ça:ýsyraşmak], işl. Çaý içesi gelmek, çaý küýseşmek (birnäçe adam hakda). Teýli nahardan soň çaýsyraşyp ugradyk. çaýsyratmak [ça:ýsyratmak], işl. Çaý içmegi küýsetmek, çaý içmäge isleg döretmek. Ýaňky iýen güýçli-güýçli naharlarymyz bizi gaty çaýsyradyp başlady. çaýşanaklamak işl. Gyşyk basyp ýöremek, çaýşyk ýöremek, aýaklary dogry basman ýöremek. Ol köçe bilen çaýşanaklap barýardy. çaýşanaklatmak işl. Aýaklaryňy gyşardyp, çaýşyk-çuýşuk ýöremek. çaýşarmak işl. Eýläk-beýläk gyşaryp durmak, çaýşyk bolmak, çaýşarylmak. çaýşartmak işl. Eýläk-beýläk gyşartmak, çaýşyk etmek. Aýagyňy çaýşartmak. çaýşarylmak işl. Çaýşyk ýagdaýda bolmak. çaýşyk syp. Aýagyny dogry basyp bilmeýän, egri, gyşyk basýan. Çaýşyk ýola sygmaz, akylsyz – gola (Nakyl). çaýşyk-çuýşuk syp. Göni däl, egrem- bugram, gyşyk, çaýşyk. Iri harplar bilen ýazylan çaýşyk-çuýşuk haty okamaga başladym (“Edebiýat we sungat”). çaýşyklamak işl. Aýagyňy gyşyk, egri basyp ýöremek, birneme çaýşyk ýöremek. Ol arkasy ýükli çaýşyklap barýardy. çaýşyklatmak işl. Aýagyňy çaýşyk basmak; çaýşanaklamaga mejbur etmek. Aýagyňy çaýşyklatman, gönüräk ýöresene! çaýşyklyk at. Aýagy egrilik, aýagy gyşyklyk, çaýşyk halda bolmaklyk. çaýylmak [ça:ýylmak], işl. 1. Çaýmak işi ýerine ýetirilmek. Altyn çaýylan egmesini ýalpyldatdy. 2. Birsydyrgyn ýagty düşmek, ýagty ýaýramak. Günüň mähirli, mylaýym çogy ene topraga çaýylyp dur (“Watan”). 3. Bir zadyň üsti örtülmek, emaý bilen siňmek. Ýukajyk tozan biziň üstümize çaýyldy. 4. Bir alamat aralaşmak, görnüş üýtgemek, öwüşgin emele gelmek. Göwnüme, solgun ýüzüne nur çaýylyp barýan ýalydy (“Türkmenistan”). çaýyr at. Bogundan köpelip, ýere ýazylyp ösýän bogun-bogun baldakly, inçe ýaprakly haşal ot. Ertirki gün ýerini çaýyr basyp ýatyr diýseler, men-ä çydaman şo gürrüňe (“Türkmenistan”). çaýyrlyk at. Çaýryň köp gögeren ýeri, giden çaýyr bolup ýatan ýer. Gök çaýyrlyklaryň üstünde guşlar uçýardy. çe [çe:], Türkmen milli elipbiýiniň "Ç" harpynyň ady. çebiş [çeviş], at. Alty aýdan on bir aý aralygyndaky ýaşyna ýetmedik owlak. çebişotaran [çevşotoron], at, ösüml.d. Saýawanlylar maşgalasyna degişli düýbi kösükli, iri ýaprakly otjumak ösümlik. çebşek [çevşek], at. 1. Towşanyň çagasy. 2. Gyza dakylýan at. çeçek at, kön.s. Gül. Jerenler çeçeklerden otlap ýörer erdi (“Leýli – Mejnun”). çeçen at, ser. Çeçenler. çeçenler at. Russiýa Federasiýasynyň Çeçen respublikasynyň esasy ilatyny düzýän halk. çeh [çe:h], at, ser. Çehler. Çeh dili. çehler [çe:hler], at. Çehiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. çek [çe:k], at. 1. Bankdaky ulanylýan hasapdan belli bir mukdardaky puly almaga hukuk berýän kagyz. 2. Haryt üçin kassa tölemeli puluň mukdary bellenen kagyzjyk, şonuň ýaly-da satyn alnan haryt üçin tölenen puluň bellikli kagyzy. çekdirilmek I, işl. 1. Biriniň üsti bilen çekmek işi edilmek. Oba tok çekdirildi. 2. Uzak döwre dowam etdirilmek. Şeýle-de bolsa, bu iş uzaga çekdirilýärdi (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÇEKDIRILMEK II, ser. Çekilmek II, 1. çekdirme I, iş ady. Çekdirmek ýagdaýy. \n\n\n ÇEKDIRME II, at. Täze öldürilen dowaryň, uly malyň bagry, öýkeni hem-de eti gazanda gowrulyp, şorsuw emele gelenden soň üstüne suw guýlup bişirilýän çorba, nahar. – Täze soýlan toklynyň çekdirmesi-de gelip ýetdi (B. Kerbabaýew). çekdirmek I, işl. 1. Çekmek işini başga birine etdirmek. 2. Suratyny, şekilini çyzdyrmak. Alymyň suratyny çekdirmek. 3. Dartdyrmak. Tanapy çekdirmek. \n\n\n ÇEKDIRMEK II, işl. Gapanda, terezide agramyny başga birine ölçetmek. Pagta çekdirmek. \n\n\n ÇEKDIRMEK III, işl. Ýüki başga birine daşatmak. Ol mellegine dökün çekdiripdir. çeke at. Toýda iki tarap bolup, garşydaş toparyň bir oýunçysynda gizlenen ýüzük, çakgy we ş.m. zady tapmak şerti bilen oýnalýan oýun, çeke-çeke, ýüzük oýny. Ýetginjekler, ýaşulular çeke oýnamaga başladylar. çekeleme iş ady. Çekelemek ýagdaýy. çekelemek işl. 1. Eýläk-beýläk çekmek, dartmak, tüýtmelemek. Iki möjegiň ikisi iki ýandan maslygy çekeleýärdi (J. Akyýew). 2. göç.m. Birine dürli ýol bilen azar bermek, biynjalyk etmek. çekelemeklik iş ady. Çekelemek ýagdaýy. çekelenmek işl.1. Eýläk-beýläk çekilmek, dartylmak, tüýtmelenmek. 2. göç.m. Birine dürli ýol bilen azar berilmek, biynjalyk edilmek. Adam diýeniň çekelenip durulsa, gowulyk bolmaz. çekeleşdirmek işl. Bir ýanyndan çekeläp çykmak, eýläk-beýläk çekelemek, yzly-yzyna çekelemek, çekelemegi gaýtalamak. Derini çekeleşdirmek. çekelik at, zergärç. Gyzlaryň gupbaly tahýasynyň iki çekge hem-de ýeňse tarapyna dakyp, dört örüm ýa-da iki örüm saçlarynyň üstünden goýberýän bezeg şaýy. \n\n\n ÇEKELIK at, zergärç. Türkmen gyzlarynyň tahýa iltäp, iki dulugyndan, çekgesinden sallap dakynýan kümüşden bezeg şaýy. çekeleşik at. 1. Bir mesele barada dörän dawa, jedel, eňekleşik. 2. Biri-birini iteleşik, eýläk- beýläk dartyşyk. Oglanlaryň arasynda çekeleşik başlandy. çekeleşikli syp. Birek-birege düşünişmek ýagdaýyndaky, jedelli. Ýygnak çekeleşikli geçdi. çekeleşmek işl. 1. Birnäçe bolup özara jedel etmek, bir zat barada dawalaşmak; eňekleşmek. Çekeleşip durmaga wagt ýokdy (A. Nazarow). 2. Biri- biriňi çekmek, itmek, itelemek. Bally onuň bilen ýalandan biraz çekeleşdi (B. Kerbabaýew). çekeletdirmek işl. Birine çekelemegi buýurmak, biriniň üsti bilen çekeletmek. çekeletmek işl. Birine çekelemäge mümkinçilik bermek, çekelemegine ýol bermek. Derini itlere çekeledipsiň-ow! çekeleýiş iş ady. Çekelemek ýagdaýy. çekene at. Aýry-aýry hojalyklaryň goýundyr geçisi toplanyp bakylýan süri, şahsy ownuk mallaryň sürüsi. Olardan has aňyrda obanyň çekenesi gök otlukda agyp-dönüp, sonarlap ýördi (“Edebiýat we sungat”). çeker at. 1. Gap-gaç, kitap, depder, galam ýaly hat-ýazuw enjamlary salynýan tahyl, çekme. Ol birdenkä-de ýerinden turup, şkafyň ýanyna bardy, onuň ýokarky çekerini çekip, ejesiniň köne gapjygyny aldy (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Bäşataryň, awtomatyň oky nile sürýän we atylan peşeňi nilden çykarýan bölegi. Çekerini şakyrdadyp bäşatara ok sürýär (“Edebiýat we sungat”). çekeýik at, ser. Çekik. çekge at. Ýüzüň ýaňakdan ýokarky, gulagyň öň ýanyndaky bölegi, gulak bilen gözüň arasy. \n\t‣Çekgesine bermek çekgesine şarpyk çalmak, urmak. çekgi at, deňizç. Suwdan dartylyp çykarylanda, kürek elden sypmaz ýaly, onuň sapynyň ýokarky ujuna keseligine kakylýan agaçjyk. çeki at. Eýerdir gaňňa salynýan mallaryň bilinden aýlap, çekilip berkidilýän, eýer-gaňňany arkada saklaýan gaýyş ýa-da ýüp. çekiç at. Demir süýmek, ýençgilemek, çüý we ş.m. kakmak üçin ulanylýan, agaç saply, bir tarapy dabanly, beýleki tarapy inçemik ýasy ussaçylyk guraly. Şahyr eline çekiç alyp, köz kimin gyzaran açary ýençgilemäge durdy (G. Kulyýew). çekiçleme [çekişleme], iş ady. Çekiçlemek ýagdaýy. Indi işiň diňe çekiçlemesi galdy. çekiçlemek [çekişlemek], işl. Çekiç bilen urmak, ýençgilemek, çekiç bilen kakmak. Ol çüýi çekiçläp göneltdi. çekiçlemeklik [çekişlemeklik], iş ady. Çekiçlemek ýagdaýy. çekiçlenmek [çekişlenmek], işl. Biri tarapyndan çekiç bilen kakylmak, süýülmek, ýenjilmek. çekiçleşdirmek [çekişleşdirmek], işl. Çekiçläp çykmak, ählisini çekiçlemek, bir ýan ujundan, yzly-yzyna çekiçlemek. Simi çekiçleşdirip dograltmak. çekiçleşmek [çekişleşmek], işl. Çekiçlemäge kömekleşmek, çekiç bilen ýenjişmek, kakyşmak. Ol Amana çelekleri çekiçleşdi. çekiçletmek [çekişletmek], işl. Çekiçlemegi biriniň üsti bilen başga birine etdirmek. çekiçleýiş [çekişleýiş], iş ady. Çekiçlemek ýagdaýy. çekiçläbermek [çekişlä:vermek], işl. Çekiçläp başlamak, çekiç bilen ýenjip, urup, kakyp başlamak. çekiji at, ser. Çekimçi. çekik [çeki:k], at, Geçiguşa meňzeş gara guýrukly kiçijik guş. çekilişmek işl. 1. Durlan ýerden yza süýşmek, yza çekilmek. 2. Köpçülik bolup gitmek, azalmak, kemelişmek. Gelýän myhmanlar çekilişipdi. 3. Öňki bolşundan horlanmak, terligi, dolulygy egsilmek; süllermek, salparmak. çekilmek I, işl. 1. Dartylmak. Atlaryň jylawy çekildi.Dutaryň kirişleri çekildi. 2. Geçirilmek. Ekin meýdanlaryň töwereginde zeý kanallary çekildi. 3. Dönmek, dolanmak, öwrülmek. Duşman yzyna çekilip ugrady. 4. Ugrukdyrylmak, höweslendirmek. Ýaşlaryň aglabasy kitap okamaga çekildi (“Edebiýat we sungat”). 5. Içiňe sorulmak. Indi kän bir çilim çekilmeýär. 6. Tesmek, yza süýşmek. Ol gaýra çekildi. 7. Tutulmak, gerilmek. Ýer bilen asmanyň arasynda bir hili melemtil ak perde çekilen ýalydy (B. Seýtäkow). 8. Suraty, şekili çyzylmak. Täsin suratlar çekildi. 9. göç.m. Horlanmak, inçelmek. Aglamakdan ýaňa onuň gözleri çişip, duluklary çekilipdi (Ý. Durdyýew). \n\n\n ÇEKILMEK II, işl. Terezide, gapanda agramy ölçelmek, agyrlygy kesgitlenmek, bilinmek. Birbada gapanda ganarlaryň üçüsi çekildi. \n\n\n ÇEKILMEK III, işl. 1. Biri tarapyndan bir ýerden başga ýere eltilmek, daşalmak. Ýollara çagyl çekilýär. Ol: “Odunam çekilip görlendir, malyňam bakylmadygy ýokdur” diýdi. çekim I, at. Terezide, gapanda önümleri, zatlary ölçeýiş, agramyny kesgitlemeklik. Kakamyň çekime gidenine dört-bäş gün geçipdi (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÇEKIM II, at. Geýim içliklenip tikilende ýa-da iki matanyň arasyna pamyk, ýüň ýaly zatlar salnanda, gapjap tikilýän tikiniň bir görnüşi. Ýorganyň çekimi örän gyradeň düşüpdir. \n\n\n ÇEKIM III, at, sazç. Bagşyçylyk ýollaryna mahsus tilsim. çekimçi at. Zadyň agramyny çekýän adam we onuň wezipesi. Çekimçi näçe jan edip işlese-de, iş önenok (“Edebiýat we sungat”). çekimçilik at. Çekimçiniň wezipesi, işi, käri. çekimli syp., dil b. 1. Agyz boşlugyndan howanyň päsgelçiliksiz çykmagy bilen, sap owazdan emele gelýän ses. Çekimli sesler. 2. Agramy çekilip satylýan. çekimsiz syp., dil b. Owaz bilen galmagalyň gatyşmagy, howanyň süýkeşip geçmegi bilen emele gelýän ses. b, g, d, ý çekimsiz seslerdir. çekindirmek [çekinnirmek], işl. Üýşendirmek, bir sebäpden gorky-ürki duýdurmak. çekinjeň syp. Utanjaň, ýygra, uýaljaň; töwekgel däl. çekinjeňlik at. Utanjaňlyk, ýygralyk, uýaljaňlyk; batyrgaý dällik, ýaýdançlylyk. Oba gyzlaryna mahsus bolan çekinjeklik bilen biziň öňümize çaý getirip goýdy (“Türkmenistan”). çekinmek I, işl. 1. Bir sebäbe görä utanmak, uýalmak, ýygralyk etmek; ýaýdanmak. Çekinip ýörmek gerek däl, başga gelenleri kabul edýän bolsalar, senem kabul ederler (A. Gowşudow). 2. Ätiýaç etmek, birneme gorkmak, heder etmek, eýmenmek. Ol Ärhasany uzak ýola ýeke goýbermäge çekinýärdi (“Görogly”). \n\n\n ÇEKINMEK II, işl. 1. Özüň üçin tikinmek, özüňe tikmek. Ýorgan çekinmek. 2. Örtünmek, ýapynmak. Üstüňe ýorgan çekinmek. \n\n\n ÇEKINMEK III, işl. Özüň üçin çekip almak. Gapyrjakdaky üzümden geregiňi çekin-de alaý. çekirtge at. Ganatlylar toparyndan bolup, jyrryldyly ses bilen towusýan, uçýan, oba hojalygyna zyýanly mör-möjek. çekirtgelik at. Çekirtgäniň köp bolýan wagty, ýyly, ýeri. Çekirtgelik ýyly. çekişdirmek I, işl. 1. Käbir ýerlerini çalarak çekmek, yzly-yzyna çekip çykmak. Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňkbaşy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). 2. Bir ýere süýşürişdirmek, hemmesini daşaşdyrmak. Myhmanlaryň öňüne çaý-nahar çekişdir. \n\n\n ÇEKIŞDIRMEK II, işl. Ählisini çekip çykmak, ölçeşdirmek, yzly-yzyna çekip agramyny bilmek. Ol gapanda kelemi çekişdirdi. çekişme 1. iş ady. Çekişmek ýagdaýy. 2. at. Bir mesele barada edilýän jedel; pikir alyşma. Ol çeper edebiýatyň dürli meselelerine degişli çekişmelerine gatnaşardy (H. Ysmaýylow). çekişmek I, işl. 1. Çekmäge kömekleşmek, daşamaga, tikmäge kömek etmek. Oňa taranyň gowşan açym ýüpüni çekişdi. Kakama ýyglan garpyzlary çekişdim. 2. Bilelikde çekmek, birnäçe bolup çekmek. Gyzlar ýorgan çekişip otyrdy. \n\n\n ÇEKIŞMEK II, işl. 1. Agramyny çekmäge kömek etmek. Terezide satyja tüwi çekişmek. 2. Bir zadyň agramyny bilelikde ölçeşmek, köpçülikleýin ölçeşmek. Adamlar gapanda pagtadan doly ganarlary çekişip durdular. çekize [çeki:ze], at. Gatygyň haltada süzülen we suwy sarygan goýy galyndysy, süzme görnüşli önüm. çekizeli [çeki:zeli], syp. Içinde çekize bolan, içine çekize salnan. Çekizeli ak haltadan turşy damja damyp dur (K. Gurbannepesow). çekjeri at, haýwanat d. Bir ýaşyndaky ýabany doňuz. çekme 1. iş ady. Çekmek ýagdaýy. 2. at, ser. Çeker 1. Jaýyň eýesi stoluň çekmesinden ýogyn gyzyl galam çykardy (B. Seýtäkow). \n\t‣Çekme ädik uzyn gonçly ädik. çekmek I, işl. 1. Bir zady özüňe tarap dartmak, özüňe ýakynlatmak, golaýyňa süýşürmek. Gelin iki eli bilen ädikden ýapyşdy, ony ysgynsyz çekdi (G. Kulyýew). 2. Belli bir wagta çenli dowam etmek. Biziň gürrüňimiz uzaga çekdi (“Edebiýat we sungat”). 3. Geçirmek, eltmek, bir nokatdan ikinji nokada geçirmek (radio, çyra, telefon we ş.m. hakynda). Gaz geçirijisini çekmek. Tok çekmek. Telefon çekmek. 4. Gatnaşmaga ýagdaý döretmek, bir zadyň hataryna girizmek, goşmak, gatnaşdyrmak. Ýaşlary oba hojalyk işine çekmek. 5. Içiňe sormak, dartmak (çilim we ş.m. hakynda). Ol çilim çekdi. 6. Daş keşbi, gylyk-häsiýeti boýunça çalym etmek, meňzemek. Mal eýesine çekmese – şumluk (Nakyl). Ol ...kakasyna çekipdir (“Edebiýat we sungat”). 7. El bilen süýüp almak, süýmek, pileden uç alyp, ýüpek etmek (ýüpek hakynda). Garry ene ýüň egirýär, gulaç dokaýar, onuň- munuň ýüpegini çekip berýär (A. Gowşudow). 8. Ýüzüni syramak, töwerekleýin aýlap tikmek (ýorgan hakynda). Hawa, oglum, indi bir aýlap çekäýmesi galdy (A. Durdyýew). 9. Açyk zady ýapmak, ýapyp-açmak, özüňe dartmak, öňki ýerine eltmek. Ol yzy bilen gapyny çekdi. Ýelli haty hem alyp, içki jaýa girip, işigi çekdi (A. Gowşudow). 10. Döl almak maksady bilen mallary çakyşdyrmak, höwre goýmak. Görogly Arabyň atyny özüniň tohum gylýalyna üç sapar çekdi (“Görogly”). 11. Biriniň ýa-da bir zadyň şekilini kagyzyň, matanyň we ş.m. ýüzüne geçirmek. Nakgaş gyzlary uly söýgi bilen çekipdir (“Edebiýat we sungat”). 12. Bir zadyň daşyna sim, haýat we ş.m. aýlamak. Mellegiň töweregine maldan goramak üçin tikenekli sim çekmek. 13. sazç. Bagşyçylyk ýollaryna mahsus bolan çekim tilsimini ulanyp, has ýokary depgine çykmak üçin dutaryň kirişlerini birneme dartmak. 14. Öňki derejesinden egismek, azaltmak, kemeltmek. Sygrymyz süýdüni çekipdir. 15. Kömekçi işlik hyzmatynda ýanaşyk gelýän atlaryň manysy bilen baglanyşykly hereketi aňladýar: Azap çekmek köp azap etmek. Dert çekmek uzak wagtlap keselläp ýatmak. Zähmet çekmek işlemek. \n\n\n ÇEKMEK II, işl. Terezide, gapanda bir zadyň agramyny ölçemek. \n\n\n ÇEKMEK III, işl. 1. Ýüki başga ýere eltmek, daşamak. Kejebäni çekmäge ak maýa gerek (Halk aýdymyndan). Soňra bedreläp suw çekdi (B. Seýtäkow). çekreme [çekireme], iş ady. Çekremek ýagdaýy. çekremek [çekiremek], işl. Sandyrawuk çirkin sesli mälemek (geçi hakynda). Şol ýerde goýun bakyp ýören çopanlar, geçiniň çekreýän sesini eşidip, gelip ony gurrukdan çykarypdyrlar (“Türkmen halk ertekileri”). Aýu, oglum, mäläp geçen geçi çekräp dur- la, hol bedredäki suwy görkezsene-diýipdir (“Türkmenistan”). çekremeklik [çekiremeklik], iş ady. Çekremek ýagdaýy. çekreşmek [çekireşmek], işl. Ýerli-ýerden mäleşmek, köp bolup çekremek. çekretmek [çekiretmek], işl. Çekremäge mejbur etmek, çekrär ýaly etmek. Geçini suwsuz goýup çekretmek. çekreýiş [çekireýiş], iş ady. Çekremek ýagdaýy. Onuň çekreýşi owlagyňka meňzeşdi. çeküw at, ser. Çekim. Çeküw daşy. çelek at. 1. Içine suwuklyk goýulýan, bili demir gurşawly agaç ýa-da gap. Ol çuňňur pikirlere gark bolup, pagta bazanyň uly terezileriniň biriniň gapdalynda ýatan boş demir çelegiň üstüne çökenini-de bilmedi (“Türkmenistan”). 2. Içine zat salar ýaly tagtadan edilen dört burç gapyrjak. – Bir çelek üzüm hem getiripdim – diýdi (A. Gowşudow). 3. Kombaýnyň ýygýan önüminiň ýygnanýan ýeri. Kombaýn eýýäm bir gezeg-ä çelegini maşyna guýdy. Ýene bir çelekden köp çykjakdygy meýdanyň galan ýerlerindenem bildirip dur (“Türkmenistan”). çelekçi at. Çelek ýasaýan adam, çelek ussasy. çelgi [çelği] I, at. Ýolsuz ýerlerde azaşmazlyk üçin goýulýan ýol görkeziji bellikler. \n\n\n ÇELGI [çelği] II, at. Gara öýüň gapysynyň daş ýüzünden gamyşdan örülip tutulýan örtgi, gamyş tuty, gamyşdan tarpýapar. çelikmek işl. Käbir iýilýän zatlardan irmek, bizar bolmak; mädäňe degmek. çelpek at. Hamyrmaýa goşulmadyk hamyrdan, örän ýuka ýaýylyp, gyzgyn gazanda azajyk ýag bilen syrylyp bişirilýän milli tagam. Onuň toýlarda ýapýan çelpegini iýen adamyň agzyndan tagamy gitmeýär (“Türkmenistan”). \n\t‣ Çelpek syrmak toý däbine görä, gelin atasy öýüne ýa gaýynlaryna gaýtarylanda, ýapylýan çelpekden duýdansyz el urup alyp gaçmak. Oslagsyz zamanda gapydan girip, Gaçdylar gazanyň çelpegin syryp (B. Kerbabaýew). Çelpek ýaly ýukajyk, kiçijik. çeltik at. Tüwiniň içinde arassalanman galan şaly we gaýry däneler. Ol tüwiniň ýek-tük çeltigini, iki- ýeke gara dänesini saýlaýardy. çem at. Oňaýly ýagdaý, pursat, maý. \n\t‣ Çem gelen her duş gelen, her ýeten, öňden çykan. Çemine düşmek bir iş, mesele şowly çözülmek, amatly ýagdaý döremek; aňsatlyk bilen iş ýüzüne geçmek, ýerine ýetmek. Ol meseläniň beýle çözülmegi çemine düşen bir zat boldy. Çemine salmak amatly ýagdaýyny, wagtyny tapmak, pursat arap ele salmak. Ol baran badyna bir iş edibermedi-de, çemine salmagy ýüregine düwdi (A. Gowşudow). Çemini tapmak ugruny, ýagdaýyny bilmek. çemçe at. 1. Nahar iýmek üçin ulanylýan we şol maksat bilen ýörite ýasalýan saply gural, kaşyk, galam. Birje çemçe şorja serçe çorbasy (Ýaňyltmaç). 2. Öýüň tüýnüginde çemçä meňzeş edilip goýulän agaçlar. \n\t‣Gezekli çemçe her bir işde, durmuşda birek- birege “gezek geler, işiň düşer” manysynda ulanylýan aňlatma. çemçe-çanak [çemçe-ça:nak], at. Gap- gaçlaryň jemi. Ol çemçe-çanaklary ýuwuşdyryp goýdy. çemçegöl [çemçeğö:l], at. Halynyň, torbanyň we ş.m. zatlaryň gyrasyna salynýan ownuk göl. çemçeleme iş ady. Çemçelemek ýagdaýy. çemçelemek işl. Çemçe bilen almak, çemçe bilen alyp iýmek. \n\t‣ Çemçeläp ýygnanyňy çanaklap dökmek diş- dyrnak bolup artdyran, toplan, tygşytlan zadyny dereksiz harç etmek, soňuna çykmak, oýlanman bisarpa harçlamak; uzak döwrüň dowamynda az-azdan toplanan zady birbada ýok etmek (abraý, dereje barada). Siz meniň çemçeläp ýygnanymy çanaklap dökdürdiňiz diýip mäjumlanan sanajy ýere bulap urdy (B. Kerbabaýew). çemçelemeklik iş ady. Çemçelemek ýagdaýy. çemçeleýiş iş ady. Çemçelemek ýagdaýy. çemçetorba [çemçeto:rvo], at. Duldan asylyp, çemçe we ş.m. zatlar salmak üçin ulanylýan aşagy seçekli, iki gapdaly bagly, ýüzüne nagyş salnyp dokalan ýörite torba. çeme at. Iş we ş.m. etmäge gerek bolan amatly, oňaýly ýagdaý, mümkinçilik, maý, amat. Haltany galdyrmaga çemäm ýok. \n\t‣ Çemesine gelmek amatly ýagdaý, gerekli wagt döremek, amatly maý ýüze çykmak. Çemesine gelse, men oňa duýduraryn. çemeçi syp. Bir iş etmekde amatly pursaty elden bermeýän (adam). çemeçil syp., ser. Çemeçi. çemeçilik at. Amatly pursatdan peýdalanmak ukyby, mümkinçiligi peýdalanmak täri. çemedan [çemeda:n], at. Geýim-gejim we ş.m. zatlar salynýan agzy gapakly dörtburç gap. Magtym çemedany göterip, heniz içgin tanyşmadyk myhman bilen gapdallaşyp, öýlerine gaýtdy (N. Pomma). çemeleme iş ady. Çemelemek ýagdaýy. çemelemek işl. Taýýarlap goýmak, niýetlemek. Bahar ikinji okajak zadyny çemeläp otyrdy (A. Gowşudow). çemelemeklik iş ady. Çemelemek ýagdaýy. çemelenmek işl. Bir iş, zat etmäge häzirlenmek, taýýarlanyp durmak, meýillenmek; wagt aramak. Ol bärden ýuwaşlyk bilen boýnuny uzadyp, elindäki kesegini zyňmaga çemelendi (Ö. Abdyllaýew). çemeleşme iş ady. Çemeleşmek ýagdaýy. çemeleşmek işl. Bir zady ýerine ýetirmäge synanyşmak, şol işe girişmek. Maksatnamada göz öňünde tutulýan sepgitler bizden işe has jogapkärçilikli çemeleşmegi talap edýär (“Türkmenistan”). çemeleşmeklik iş ady. Çemeleşmek ýagdaýy. çemeleýiş iş ady. Çemelemek ýagdaýy. çemeli I, syp. Ýanyňa götermäge, ulanmaga, peýdalanmaga we ş.m. amatly, oňaýly, eliňe gelip duran, çemli. Oýna çemeli ýer agtaryp, eline ýüp aldy (R. Gelenow). \n\n\n ÇEMELI II, hal. 1. Bolsa gerek, ähtimal. Köp elden-ele geçip okalan bolara çemeli (N. Saryhanow). 2. Takmynan, töwereginde, çeninde. Gelen altmyş ýaşlar çemeli daýanykly bir adamdy. çemen at. 1. Baglanan gül dessesi. Ol çemenler çigildem bilen jümjüme gülünden baglanypdy (A. Gurbanow). 2. Gyza dakylýan at. çemenlik at. Otluk we dürli-dürli gülli ösümlikli ýerler, çemenzarlyk, öleňlik. Töwerekde çemenlik we ekin meýdanlary gök öwüsýär. \n\t‣Çemenlik ýorunja boýy 30-50 sm ýetýän köpýyllyk ýabany derman ösümligi. çemesinde [çemesinne], Çeninde, töwereginde manysynda ulanylýan sözsoňy kömekçi. Oturgyçda otuz ýaşlar çemesinde ak ýüzli, owadan gözli, sakgalyny çykyşyna öz erkine goýberen bir adam otyrdy (A. Gowşudow). çemesiz syp. 1. Oňaýsyz, amatsyz. Meniň ýatan ýerim çemesizdi, hiç zat görnenokdy. 2. Çemesi bolmadyk, oňaýsyz, tagaşyksyz. Çemesiz kätmen. çemenzar [çemenza:r], at, ser. Çemenlik. Ýoluň iki ýan gyrasy çemenzarlykdy. çemli I, syp., ser. Çemeli I. Çäýnek ne uly, ne-de kiçidi, ulanmaga gaty çemli eken. \n\n\n ÇEMLI II, syp, ser. Çemeli II. Ol eýýäm giden bolara çemli. çemmer at. Howut berk durar ýaly düýäniň garnynyň aşagyndan, öň aýaklarynyň yzyndan alnyp daňylýan ýüp. Düýe çökerip, çemmer işme (Nakyl). çemmerleme iş ady. Çemmerlemek ýagdaýy. çemmerlemek işl. Düýäniň howudynyň çemmerini çekip daňmak, çemmerini çekip berkitmek. çemmerlemeklik iş ady. Çemmerlemek ýagdaýy. çemmerlenmek işl. Biri tarapyndan çemmeri çekilmek, çemmeri berkidilmek. çemmerleşmek işl. 1. Çemmer çekmäge kömekleşmek, çemmer çekişmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde çemmerlemek. Olar düýelerini çemmerleşip dur. çemmerletmek işl. Çemmerlemegi başga birine buýurmak. Kerwene ugrajak erkegi çemmerletmek. çemmerleýiş iş ady. Çemmerlemek ýagdaýy. çempion [çempio:n], at, sport. Birinjilik ugrundaky sport ýaryşlarynda üstün çykan sportsmene berilýän at, şonuň ýaly-da şol ada mynasyp bolan adam, topar; ýeňiji. Dünýäniň çempiony. çempionat [çempiýona:t], at, sport. Sportuň haýsy hem bolsa bir görnüşi boýunça birinjilik almak ugrunda ýeňiji türgeni ýa-da topary we soňky ikinji, üçinji orunlarynyň eýelerini anyklamak maksady bilen geçirilýän resmi ýaryş. Dünýä çempionaty. \n\t‣ Açyk çempionat sportuň haýsy hem bolsa bir görnüşi boýunça ýaryşa gatnaşmaga erkin hukugy bolan türgenleriň ýa-da toparlaryň arasynda birinji we ikinji, üçünji ýerleri almak boýunça geçirilýän resmi ýaryşlar. çen at. 1. Güman, çak, çaklaýyş. Onuň çeni dogry çykdy. 2. Takmyn, takmynan. Bu waka çen bilen gyşyň soňky günlerinde bolupdy. 3. ser. Çenli. Obamyzdan gara ýola çen agaç ekdik. 4. Wagt, pursat, möhlet. Ogly geler çende gelmedik enäniň gözi ýolda galdy. 5. Het, çäk, serhet. Çeniňi bilmek gowy zat. \n\t‣ Çenden çykmak (aşmak) her bir zadyň öz çäginden, bolaýmaly derejesinden geçmek, gaty gitmek. Çene ýetmek ýetjek derejesine ýetmek, bolmajysy bolmak, oňlanmaýan gylygy bilen aňrybaş derejä ýetmek. Olam-a çene ýetipdir, pukara adammyka diýerdik welin, beýle däl bolara çemeli, gözi ýer görenok. Çeniňi bilmek (tanamak) öz iş salyşjak zadyň aňyrsyna-bärsine kemsiz göz ýetirmek. Her kes çenini bilse ýagşy. Çen tutmak (urmak) çenlemek, takmynan, kesgitlemek, çak etmek; bir zat bilen deňeşdirmek. Bir çene barmak ep-esli ýaşamak, köp ýaşamak (adamyň ýaşan ýaşy hakda). Ol ýaşy bir çene baran adamdy. çen-çak at. Her bir zadyň belli bir çägi, serhedi; ölçeg. Herki zadyň çeni-çaky bar (N. Saryhanow). çendan [çenna:n], hal. Kämahal, käwagt, her daýym, çendan-ýarym, käte. Men ony şäherde çendan görerdim, Göremde her gezek köp begenerdim (A. Kekilow). çendan-ýarym [çenna:n-ýa:rym], hal, ser. Çendan. Men ol hakda-da çendan-ýarym oýlanýardym (“Edebiýat we sungat”). çendenaşa [çennena:şa], hal, ser. Çakdanaşa. Çendenaşa läliksiredilen çagalar ynjyk bolýarlar. çenelmek işl. Biri tarapyndan nyşana alynmak. çeneme iş ady. Çenemek ýagdaýy. Onuň tüpeň çenemesiniň sebäbi düşnüksiz bolup galdy. çenemek işl. 1. Nyşana almak, gezemek, dogrulamak, gönülemek. Tüpeňi dogry çenäp atdy. 2. Bir zadyň ululygyny ýa-da kiçiligini ikinji bir zat bilen deňäp görmek, ölçegini deňemek. Donuň uzynlygyny boýuna çenedi. çenemeklik iş ady. Çenemek ýagdaýy. çenenmek işl. 1. Çenemek, nyşana almak işini özüň etmek. 2. Bir zady amala aşyrmaga hyýallanmak, meýil etmek, synanmak; ýüregine düwmek. Bir zat diýmäge çenendi. çeneşmek işl. Ýerli-ýerden çenemek, birnäçe bolup nyşana almak. çenetmek işl. Birine ýarag çenemegi buýurmak, nyşana aldyrmak; deňetmek. Tüpeňi çenetmek. Köýnegiň ýeňiniň uzynlygyny çenetmek. çeneýji at. Topy we ş.m. ýaragy nyşana dogrulaýan urşujy, nyşana alyjy. çeneýiş iş ady. Çenemek ýagdaýy. çenleme iş ady. Çenlemek ýagdaýy. çenlemek işl. 1. ser. Çaklamak. 2. ser. Çenemek. çenlemeklik iş ady. Çenlemek ýagdaýy. çenlenmek işl. Çen edilmek; takmyny- goramyny ölçemek. Hemme zatlar oýlanyp çenlendi. çenleýiş iş ady. Çenlemek ýagdaýy. Myradyň çenleýşi dogry bolup çykdy. Munça zady çenläp bilip bolmaz. çenli Wagt möçberini ýa-da iki zadyň aralygyny görkezýän kömekçi söz. Şu wagta çenli. Ertire çenli. Oba çenli. çensiz syp. 1. Çeni-çaky bolmadyk, çaksyz, çäksiz. Daşgynrak daýymyz bolsa-da, biziň ony gowy göräýşimiz çensizdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Örän, juda, aşa. Çöl howasy çensiz salkyn (“Türkmenistan”). çensiz-çaksyz syp. Belli bir ölçegi bolmadyk, örän köp, juda kän. Ol kuwwatyň ölçegi çensiz-çaksyzdy. çensiz-çaksyzlyk at. Mukdar, möçber taýdan köplük, san taýdan çäksizlik, örän köplük. çeň at, sazç. Arfanyň bir görnüşi bolan gadymy saz guraly. Gulgula düşdi gopuz, hem jyn-jyna düşdi çeň. Çeň şowkundan ol nigär ne nalaga düşdi naý (Magtymguly). çeňk at. Agaç gaplaryň, çäýnek-käseleriň çat açan ýerine demirden edilýän ilgençek ýama, sep. çeňkleme iş ady. Çeňklemek ýagdaýy. çeňklemek işl. Jaýryk atan, çat atan agaç we ş.m. zatlara demirden çeňk etmek, çeňk urup berkitmek. Ussanyň çeňklän çanagyna söz diýer ýaly däldi. çeňklemeklik iş ady. Çeňklemek ýagdaýy. çeňklenmek işl. Biri tarapyndan çeňk edilmek; çeňk bilen berkidilmek. Gyrasy çeňklenen çanak. çeňkleşdirmek işl. Yzly-yzyna çeňk etmek, çeňkläp çykmak; gaplary çeňkläp çykmak, hemmesini çeňklemek. Çanakdyr okaralary çeňkleşdirmek. çeňkleşmek işl. Çanak we ş.m. 1. Çeňklemäge kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup çeňklemek. Çanak çeňkleşip otyrlar. çeňkletdirmek işl., ser.Çeňkletmek. çeňkletmek işl. Çanak, okara ýaly agaç gaplara çeňk urdurmak, bejertmek. çeňkleýiş iş ady. Çeňklemek ýagdaýy. Onuň jaýrylan çanak çeňkleýşi sungat eserine meňzeýär. çeňkläbermek [çeňklä:vermek], işl. Çeňklemegi dowam etdirmek. Meniň diýýänlerime gulak gabartman, ol okaralary çeňkläberdi. çeňňe at, ser. Çeňňel. Kaknus döw bu wakany görüp, adamzady çeňňesine gysyp, bürgüt gaýan dek bolup, asmana alyp çykdy (“Hüýrlukga–Hemra”). \n\t‣ Çeňňesine salmak öz ygtyýaryna geçirmek, tabyn etmek, boýun egdirmek. çeňňeç at, kön.s. Sowuk ýaraglaryň urgusyndan goranmak üçin penjäniň üstünde goýlup, goşaryň aşagyndan tasma bilen daňlyp berkidilýän demirden ýa-da polatdan esbap. çeňňek at. 1. Ujy gaňyrçakly demir ilgençek. Eti çeňňekden asmak. 2. Balyk tutulýan gural, garmak. Çeňňege balyk ildi. çeňňeklik syp. Çeňňek etmäge ýaramly. çeňňel at. 1. gepl.d. Bäş barmak, penje; gysym. 2. Belli bir mukdara deň bolan ölçeg birligi. – Ine, mama jan – diýip, sanaman üç çeňňel teňňäni etegine oklady (“Görogly”). Ýene bir çeňňel zer berdi (“Saýatly – Hemra”). çep syp. 1. Sagyň garşysyndaky tarap, sol. Sygryň sag şahy çep, çep şahy sag (Ýaňyltmaç). Sürini çepinden baryp dolajak bolýan çopandan çopan bolmaz (“Türkmenistan”). 2. göç.m. Dost däl, aralaryna tow düşen, ters, tersleşen, öýke-kineli. Ol ikisi çepdir. \n\t‣ Çep bolmak biri bilen aragatnaşygy kesmek, ýüz sowup, kine saklap, gepleşmän ýörmek. Ýüzün sowup, gep alyşmaz çyn ärler, Bir söý bilen ýagşy dosty çep bolsa (Magtymguly). Çep elden gelmek hiç bir kynçylyksyz, aňsatlyk bilen ýerine ýetirmegi başarmak, el ujundan etmek. Çep göz bilen garamak (seretmek) kembaha garamak, göwni ýetmezlik etmek, kemsitmek, mynasyp baha bermezlik. Çepine düşmek pikir edilişinden tersine bolup çykmak, çaklanyşyndan başgaça bolmak, şowuna düşmezlik, ugruna bolmazlyk. Çepine tutmak tersine tutmak, keçjelik etmek. Çepine ýatyp turan ýaly edýän hereketi, sözleýän sözi ugursyz, bolar-bolmaz. Seniň bir hili çepiňe ýatyp turan ýalylygyň bar ýaly-la (B. Kerbabaýew). çepbe at. Bir zadyň ýa-da ýagdaýyň amatsyz, ters tarapy, tersi, garaşylýan ýagdaýyň oňaýsyz tarapy, tersi. \n\t‣ Çepbe çeýnemek bol-elin, ünjüsiz, gamsyz iýmek, emgenmän iýip-içip ýörmek. Olar agyzlarynyň gyllygyny akdyryp, çebiş etini çepbe çeýneýärler (B. Kerbabaýew). Çepbe çöwürmek bir zady ters tarapyna öwürmek,düýpgöter üýtgetmek. Wagt örän geň zat. Ol geçýär-de, birden ähli zady çepbesine çöwürýär oturyberýär (“Türkmenistan”). çepbekeý syp. 1. Işi çep eli bilen etmäge endik eden, işi çep eli bilen edýän. Ýöne "Han çepbekeý" diýip eşidýäris (N. Saryhanow). Çepbekeýiň çemi ýok, eden işiniň kemi ýok (Nakyl). 2. Çep el ýa-da sag aýak bilen (pil hakda) işlemek üçin niýetlenip ýasalan. Çepbekeý pil. Çepbekeý orak. çepbekeýlemek işl. Çep el bilen ýerine ýetirmek, çep el bilen hereket, iş etmek. Hanmämmet gyjakçy çepbekeýläp çalar eken. çepbekeýlik at. Çepbekeýiň ýagdaýy, işi, çep eliň bilen ýerine ýetirmeklik. çepbetow at. Gyzyl, sary, gara çyzmyklary emele getirmek üçin ýedi görnüşde ýüwürdilen erişli we tarada gara argaç kakylyp dokalýan mata. çepek at. Galyň teletinden, sanaçdan ýa-da çekiden we ş.m. taýýarlanylýan, dabanyň aşagyny tutup duran, üsti açyk, bagjykly, tomsuna geýilýän iki ýany gulakly aýakgap, ýelken. Sen şu çölde menden köpräk çepek tozduransyň (Ý. Mämmediýew). çepeklik syp. Çepek etmek üçin niýetlenen (galyň teletin ýa-da içinden sapak geçirilen rezin). çeper syp. 1. Öz işine ökde, işi ussatlyk bilen ýerine ýetirýän, ussat. Örän çeper kişiniň elinden çykan tahýa. 2. Ökdelik bilen edilen, ussatlyk bilen ýerine ýetirilen, nepis. Bürünçden edilen çeper önümler uly meşhurlyk gazanypdyrlar. 3. Durmuşy, hakykaty duýgy öwüşgini bilen beýan edýän, täsirli şöhlelendirýän (edebi eser barada). Çeper eser. Atalar sözleridir nakyllar örän çeper görnüşde düzülensoň, ýatda galyjy bolýar (“Watan”). 4. Gyza dakylýan at. çeperçilik at, ser. Çeperlik. çeperlik I, at. Ownuk malyň ýokarky äňiniň büdür-südür aşak tarapy. \n\n\n ÇEPERLIK II, at. 1. Bir işi ökdelik, ussatlyk bilen ýerine ýetirijilik, çeperçilik, ussatlyk. Çeperlikde saňa taý tapylmaz. 2. Durmuşy, hakykaty çeper beýan edijilik, obrazlylyk, täsirlilik, çeperçilik. Eseriň çeperligi ýokary derejede bolmalydyr. çepiksi syp. Inçeden gelen kiçi, hortap, daýaw däl. Çepiksi pyýada. çepiksilik at. Çepiksi halda bolmaklyk, hortaplyk, inçeden hortaplyk. Çepiksilik oňa gelişmän duranokdy. çepleşmek işl., kön.s. Tersleşmek. – Eý, men Göroglynyň Öwez diýen serdarydym. Onuň bilen çepleşdim (“Görogly”). çerbiýe [çerviýe], at, ösüml.d. Ýasy ýaprakly, köki döwügi seýiklemek üçin ulanylýan köpýyllyk otjumak ösümlik. çereten at. Selmeler maşgalasynyň şoralar uruguna degişli, boýy 20-100 sm ýetýän, çetä meňzeş pürli agaç. çerim at. Eýlenip işlenýän ham, deri we ondan taýýarlanýan gaýyş, teletin. çerkes at, ser. Çerkesler. çerkesler at. Russiýa Federasiýasynyň Garaçaý-Çerkes Respublikasynyň ýerli halklarynyň biri. çerkez at. 1. Gumda bitýän, pürli gyrymsy ösümlik. 2. Oglana dakylýan at. çerkezlik at. Çerkeziň köp ýeri, çerkez bilen örtülen ýer. Olar giden çerkezligiň içinde düşlediler. çermek at. 1. Balagyň, içki geýimiň uçgur, rezin ötürilýän ýeri. Oglanjyk çep eli bilen çermegini tutup ylgap gitdi. 2. Çaýhaltanyň, süzmehaltanyň we ş.m. agzyny ýygyrmak, içinden geçýän ýüp bilen büzmek üçin içi boş epin. çermeklik at. 1. Biliň çermek daňylýan ýeri. Guşagy bilinden sypyp, çermekligine indi. 2. Balagyň, haltanyň çermek tikilýän ýeri. Haltanyň çermekligi dar bolupdyr, sähel ýogyn bag geçmeýär. çermelmek işl. 1. Köýnegiň, donuň, çäkmeniň ýeňi ýa-da balagyň gonjunyň agzy tersligine düýrlenip eplenmek, ýokarlygyna ýygrylmak. Iki ýeňi tirsegine çenli çermelen Näzik tiz-tizden ädim urup, gyssanmaç gelýärdi (A. Gowşudow). 2. göç.m. Sallanyp duran şahalar aýrylmak, ýokary galdyrylmak; ýokarrakdan şaha goýberilmek; pudalmak. çermeme iş ady. Çermemek ýagdaýy. çermemek işl. 1. Köýnegiň, donuň, çäkmeniň ýeňini ýa-da balagyň gonjunyň agzyny tersligine düýrläp eplemek, ýokarlygyna ýygyrmak. Ýeňlerini çermäp, gyňajynyň bir ujuny bilinden aýlap, hyzmata gidişi müň gelne degerdi (“Türkmenistan”). 2. Çala açmak, serpmek, epläp ýokary galdyrmak. Jemende öýüň gamşyny sypyrdy, durluklaryny çermedi (B. Ker- babaýew). 3. göç.m. Sallanyp duran şahalary aýyrmak, ýokary galdyrmak; ýokarrakdan şaha goýbermek; pudamak. Bagban miweli agaçlaryň aşagyny çermedi. çermemeklik iş ady. Çermemek ýagdaýy. Dalbaryň aşaky gollaryny çermemek ösüş üçin gowudyr. çermenmek işl. 1. Öz ýeňiňi, balagyň gonjuny çermemek. Iki sany ýigit dyzyna çenli çermenip, atlaryny ýuwýar. 2. Balagyň çermegini çözmek, çermegi boşatmak. Çermenip oturmak. çermeşdirmek işl. 1. Köýnegiň ýeňini ýa-da balagyň gonjunyň agzyny tersligine düýrläp epleşdirmek, çyzgaşdyrmak. Ak ezýaka köýneginiň ýeňlerini çermeşdirdi. 2. Üzümiň, bagyň aşaky gollaryny, şahalaryny aýryşdyrmak; yzly-yzyna aýryp çykmak. çermeşmek işl. 1. Ýerli-ýerden çyzgaşmak, yzly-yzyna çermemek (ser. Çermemek 1). Işgärler ellerini-aýaklaryny çermeşip, zordan goş-golamlaryny daşaryk çykardylar. 2. Üzümi, bagy çermemäge, pudamaga kömekleşmek. Men doganyma dalbarlary çermeşdim. 3. Bilelikde çermemek (ser. Çermemek 3). çermetmek işl. Çermemek, pudamak işini birine etdirmek. Üzüm dalbaryny çermetmek. çerrelmek işl. Bir zada çüýjerilip seretmek. çerreltme 1. iş ady. Çerreltmek ýagdaýy. 2. at. Ownuk mallara goýun-geçilere degip, birden alýan kesel, çerrik. Goýna çerreltme degipdir. çerreltmek işl., ser. Çüýjertmek. Mergen gözlerini çerreldip seretdi. çerrik at. 1. Çölde bitýän zäherli ot. 2. Şu oty iýen ownuk mallarda döreýän ölüm howply kesel. çerrikleme iş ady. Çerriklemek ýagdaýy. Çerrik ýok ýerde çerrikleme nirden bolsun! çerriklemek işl. Çerrik keseli bilen kesellemek, çerrik degmek. Goýnumyz çerrikläpdir. çertek at, kön.s. Çatma. çeşbent [çeşvent], at, kön.s. Perde, tuty. Ýeňsesinden bir atly gelip, salam berip duruberdi, ýüzi çeşbentli (“Görogly”). çeşm at, şahyr. Göz. Hijriňde köýüp men dat bilen perýat, Iki çeşmim bir görmäge zar saňa (Halk döredijiliginden). çeşme at. 1. Ýeriň aşagyndan syzyp çykýan suw we şol suwuň çykýan ýeri, suwuň gözbaşy. Gyzlar çeşmäniň başyna ýygnandylar. 2. göç.m. Bir zadyň emele gelýän, önýän ýeri, başlangyjy, gözbaşy, çykýan ýeri. Aýal-gyzlar öz perzentlerini hüwdülänlerinde suw hakda elmydama ýatlaýarlar, çünki suw ýaşaýşyň çeşmesi hasaplanýar (“Türkmenistan”). 3. göç.m. Ýazuw ýadygärlikleri; maglumatyň, pikiriň ýazylan, alynýan ýeri; ylmy işler. çeşni I, at. Köplenç, guşaga gysdyrylyp göterilýän nili gysga, oky niliň agzyndan salynýan tüpeňiň bir görnüşi. \n\n\n ÇEŞNI II, at. Elguşa irden berilýän bölejik duzsuz et. çet at. 1. Bir tarap, gyra, gapdal, ýan. 2. Bir zadyň gyrasy, ujy; bölegi. Günüň bir çeti gädilipdi (“Edebiýat we sungat”). 3. syp., kön. s. Keseki, daşary, ýat. Çet ýurt dili. \n\t‣ Çeti gyzmak gaharyň gelmek, gaharlanmak, gany gyzmak. Çetine degmek bir zat diýip gaharyny getirmek, gahary geler ýaly käýemek. Bu gürrüň Ýelliniň çetine degdi (A. Gowşudow). Çetine kakmak biriniň taryna kakyp, synap görmek, gürleşip nähili pikirdedigini biljek bolmak, pälini-niýetini bilmäge synanmak. Şoňa görä ol sazandanyň çetine kakýardy (N. Saryhanow). çetber at, gepl.d. Bir kirbenkäniň dörtden biri, ýüz grama deň agyrlyk ölçeg birligi. Iki çetber çaýdyr bir kirbenkejik gant çekdirdim-de, dükançy bilen hasaplaşyp, gapa tarap ýöneldim (A. Kekilow). çetberlik syp., gepl.d. Ýüz grama deň bolan agramly zat ýa-da ýüz gram sygýan (gap). Ol bir çetberlik çüýşäni alyp stoluň üstünde goýdy (A. Gowşudow ). çeten at, kön.s., ser. Çatma. Saňa gürrüň bersem, şu ýoldan gelýärkäk, Üçgümmez dagynda, bir çetende myhman bolduk (“Görogly”). çeti at. Gumda bitýän, ownuk ýaprakly, pürli, gyrymsy ösümlik. çetilik at. Çetiniň köp ösen ýeri. Olar çetilige ýetmän, açyk ýerde saklandylar. çetik at. Jüýjeleriň aýagyna bellik üçin daňylýan ýüpjagaz. \n\t‣Iki çetik bolup oturmak ikiçäk oturmak. çetin syp. Ýerine ýetirmesi kyn, agyr; howply hem çylşyrymly. çetinlik at. Aňsat dällik, kynlyk; çylşyrymlylyk. Meseläniň çetinligini hasaba almak gerek. çetir at. Dört ýaşar düýe. çetki syp. Çetde duran, çetdäki, gyradaky. çetleşdirmek işl. 1. Köpçülige goşman ýeke goýmak, daşlaşdyrmak. 2. göç.m. Işden çykarmak, wezipeden aýyrmak. çetleşiş iş ady. Çetleşmek ýagdaýy. çetleşme iş ady. Çetleşmek ýagdaýy. Biz bu dünýä onlarça ýyllara çeken çetleşmeden we bus- buslukdan soň geldik (“Türkmenistan”). çetleşmek işl. Köpçülikden we ş.m. daşlaşmak, gyra çekilmek. Obadaşlardan çetleşmek, goşulyşmazlyk erbet häsiýetdir. çetleşmeklik iş ady. Çetleşmek ýagdaýy. çetnik at. Burunlyk bilen büýliniň arasyndaky iki tarapy kertiklije agaç. Iner çetniginiň düýbünden üzüp hol gitdi (“Görogly”). çetniklik syp. Çetnik etmäge ýaraýan, çetnik bolar ýaly, çetnik üçin. Çetniklik agaç berk agaçdan bolmalydyr. çetrek [çetirek], at. Patrak edilende açylman galan mekgejöwen dänesi. Etmekçidim patrak, Boldy bary çetrek (Halk döredijiliginden). çetreme [çetireme], iş ady. Çetremek ýagdaýy. çetremek [çetiremek], işl. 1. Patrak edilende açylman galmak, çetrek bolmak. Mekgejöwen açylmady-da, durşy bilen çetredi. 2. Täzeden ösüp ugramak, janlanyp, gol çykaryp, gögerip başlamak, güýzemek (ekin barada). Güýze golaý gawunlar täzeden çeträp ugrady. çetremeklik [çetiremeklik], iş ady. Çetremek ýagdaýy. çetreşmek [çetireşmek], işl. Çeträp başlamak, köpçülikleýin çetremek. Güýze golaý biýaralar çetreşip ugradylar (T. Gurbanow). çetreýiş [çetireýiş], iş ady. Çetremek ýagdaýy. çeträk [çetirä:k], syp. Bir gyrarak. Ol bir çeträkde otyrdy. çeýe syp. 1. Ýazylyp-büzülip bilýän; eplense-de döwülmeýän, ýaý berýän, maýyşgak. Mylaýym adamynyň ýüregi çendan ýaý berse-de, çeýe çygar çybyk ýaly döwülmezmişin (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Başarnykly, berk, sagdyn. Eý, sen çeýe dilim, kuwwatly dilim (G. Ezizow). çeýelik at. 1. Bir zadyň maýyşgaklyk ýagdaýy. 2. Başarjaňlyk, berklik ýagdaýy. çeýnelmek işl. 1. Çeýnemi ýetirilmek; bir zadyň güýjüne, zarbyna owulmak, berkligi gowşamak, sozulmak. Iýmit gowy çeýnelip iýilmelidir. Hataba daňlan ýüp çeýnelipdir. 2. Biri tarapyndan dalanmak, endam-janyndan diş salnyp ýaralanmak. Itimiz kemsiz çeýnelipdir. çeýnem at. Iýilýän zatlaryň çeýneliş, owluş derejesi, çeýnelmek häsiýeti. Her bir zadyň çeýnemi ýetirilip iýilse gowy. çeýneme iş ady. Çeýnemek ýagdaýy. çeýnemek işl. 1. Iýilýän zatlary agza salyp diş bilen mazaly ýumşatmak, bölek-bölek etmek, ownatmak. 2. Dişlemek, dişläp ýara salmak, dalamak. Indi ýarak it ony çeýnejekdi (A. Gowşudow). 3. göç.m. Mazaly suwuna degmek, ýerli-ýerden her kim bir zat diýip utandyrmak, dil bilen ýepbeklemek, käýemek. Ol özüni bu sapar Nurjan kemsiz çeýnär öýtdi (B. Kerbabaýew). çeýnemeklik iş ady. Çeýnemek ýagdaýy. çeýneşdirmek işl. Yzly-yzyna çeýnäp çykmak, baryny çeýnemek. çeýneşikli syp. Soňy-yzy gelmeýän, nirä çekseň bolýan ýaly, gutarnykly netije çykaryp bolmaýan. Onuň ýaly çeýneşikli meselä goşulmaň. çeýneşmek işl. Birnäçe bolup dowamly çeýnemek, çeýnäp durmak; bir topar bolup çeýnemek. Olar uýanlaryny çeýneşip duran atlary öz maýdalyna sürüp ugradylar (“Edebiýat we sungat”). çeýnetmek işl. Çeýnemäge ýol bermek, dalatmak, çeýnemäge mümkinçilik döretmek. çeýnewaç [çeýnewa:ç], at. 1. gepl.d. Aşaky we ýokarky äň aralygyndaky dil, diş ýerleşýän boşluk, agyz. 2. Şeker çiňriginiň, ak jöweniň çeýnelýän bogny, palajynyň bölegi. Ol mekgejöwen çeýnewajyndan maňa-da berdi. 3. gepl.d. Çeýnelýän jisim, sakgyç. Ol agzyndaky çeýnewajyny tüýkürdi. çeýneýiş iş ady. Çeýnemek ýagdaýy. çäç [çä:ç], at. Döwlüp, atylyp, ýörite elekde elenmedik bugdaýyň üýşmegi. Çäji ýaňadan elemek. \n\t‣ Çäjiňe bereket! Hasylyň köp bolsun! Bereketli bolsun! Ol "Çäjiňe bereket!" diýip ýüzlendi. çäge [çä:ğe], at. Dag jynslarynyň togalak hem-de ýiti burçly dänejiklerinden düzülen, tozan we toýun gatançly ownuk owrantgy. Ak gumlaryň eteginde doglup, Ak çägäň üstünde ylgardym ýene (K. Gurbannepesow). çägelik [çä:ğelik], at. Çägäniň köp ýeri, giden çäge bolup ýatan ýer. Daş-töweregiň ergin gurşun ýaly süýşüp ýatan ürgün çägelik (“Edebiýat we sungat”). çägesöw [çä:ğesöw], syp. Çäge gatyşykly, çäge gatyşygy bar bolan, çägä ýakyn. Çägesöw toprak. çäk [çä:k], at. 1. Bir ýeriň giňişlik bilen bagly serhedi, içi (ser. Territoriýa). Welaýatyň çäklerinde. 2. Geýimiň eteginde ýa-da köýnegiň ýakasynda goýulýan dilik, ýaryk. Gözüm düşdi ýakasynyň çäginden, Synasy daglaryň gary geliniň (Baýly şahyr). 3. Ýer paýlanyşygynda, ýap gazylanda bölünip berlen ýer; ara belligi, bölünen paý. Men gazy gazýan, ertir meniň çägimi alyşmaga kömekleş (A. Durdyýew). 4. Bellenen düzgüniň esasy. Kanunyň çäginde hereket etmek. 5. Malyň gulagynda edilýän dilik. çäklemek [çä:klemek], işl., gepl.d. Dilmek, ýyrtmak, dilik açmak. çäklendirilmek [çä:klennirilmek], işl. Biri tarapyndan çäk goýulmak, çäkli hereket etdirilmek. Jogapkärçiligi çäklendirilen kärhana. çäklendiriş [çä:klenniriş], iş ady. Çäklendirmek ýagdaýy. çäklendirmek [çä:klennirmek], işl. 1. Çäk goýmak, çägini kesgitlemek; arasyna parh goýmak. Bu meselede gowy bilen erbedi çäklendirmek gerek. 2. Belli bir möçbere, mukdara çenli azaltmak, kemeltmek. çäklenmek [çä:klenmek], işl. Belli bir ölçege, ýere ýetip bes etmek; kanagatlanmak, ýeterlik hasap etmek. çäkli [çä:kli], syp. Belli bir ölçege laýyk; wagt taýdan kesgitli, gysga. Çäkli wagtyň içinde beýle uly işi etmek - gahrymanlyk. çäklilik [çä:klilik], at. Wagt taýdan gysgalyk, az wagtlyk. Wagtyň çäkliligini unutmaň-da, basym boluň. çäkmen [çä:kmen], at. Erkek adamlaryň geýýän dony. Çäkmeniň bagjygyny oýnap duran elleri gyssanjyna sandyrady (Ý. Mämmediýew). \n\t‣Agar çäkmen düýe ýüňüniň iň bir inçe süýüminden egrilip, syk dokalan matadan tikilen çäkmen. çäkmenlik [çä:kmenlik], syp. Çäkmen tikmäge ýaraýan, çäkmen edinmäge niýetlenen, çäkmen bolar ýaly. Çäkmenlik mata. çäksiz [çä:ksiz], syp. 1. Ölçegi, çägi bolmadyk, çäk goýulmadyk, uç-gyraksyz; köp, ummasyz, çensiz. Çäksiz tebigy baýlyklar. çäksizlik [çä:ksizlik], at. Wagty, mukdary, ölçegi belli edilmedik, belli çägi, serhedi bolmadyk. Wagtyň çäksizligi oňa arkaýyn işlemäge mümkinçilik berýärdi. çäkýaka [çä:kýaka], syp. Egnüsti kese ýakaly (erkek adamlaryň köýnegi hakynda). Ol çäkýaka köýnekli, bili guşakly suw tutup ýörkä, bir tümmegiň üstünde gyşardy (B. Kerbabaýew). çäre [çä:re], at. 1. Bir işiň, hereketiň amala aşmagy üçin geçirilýän iş, edilýän alada, alaç, tär, çykalga. Ýetişen hasyly çalt we zaýasyz ýygnap almak üçin etrap häkimligi, oba geňeşleri anyk çäreleri bellediler (“Türkmenistan”). 2. Bir ýetmezçilik sebäpli berilýän temmi, käýinç, tabşyryk. Çäresini görmek. çäresiz [çä:resiz], syp. 1. Çäresi ýok, alajy bolmadyk, çäresi tapylmaýan, alaçsyz, çykalgasyz. 2. Temmisiz, çäre görülmedik ýagdaýda. Ol eden işi üçin ony çäresiz galdyryp bolmaz. çäresizlik [çä:resizlik], at. Çäresi ýokluk, alaçsyz galmaklyk, çäre tapylmazlyk; çykalgasyzlyk. çärýek [çä:rýek], at. 1. 25 grama deň bolan agyrlyk ölçegi, ýüz gramyň dörtden biri. 2. Bir zadyň dörtden bir bölegi. Okuw ýylynyň üçünji çärýegi ýaňy başlanypdy (A. Gurbanow). çärýeklik [çä:rýeklik], syp. 1. 25 gramlyk agramy bolan (ölçeg daşy). 2. Okuw ýylynyň dörtden bir bölegine deň bolan, çärýege degişli. Seniň çärýeklik bahalaryň ortaça dörtlük bolýar. çäş [çä:ş], at. Günüň guşluk bolan wagty. Bu üçüsi Gün dogup, çäş galanda atlaryny oýnadyp, Serçemeniň depesinden indiler (“Görogly”). Çäşden soň çep gözümiň çekişinem halamadym-da (O. Ödäýew). çäşerilmek [çä:şerilmek], işl. Çäşermek halynda bolmak. Pejiň başynda çäşerilip ýatmak. çäşerişmek [çä:şerişmek], işl. Ýerli-ýerden, köp bolup, yzly-yzyna çäşerip ýatmak. Olar çäşerişip ýatyrdylar. çäşerme [çä:şerme], iş ady. Çäşermek ýagdaýy. çäşermek [çä:şermek], işl. El-aýagyňy gerip, serlip arkan ýatmak. Mama gözenegiň agzynda çäşerip horlap ýatyr (B. Kerbabaýew). çäşermeklik [çä:şermeklik], iş ady. Çäşermek ýagdaýy. çäşertmek [çä:şertmek], işl. Çäşerer ýaly etmek, çäşerip ýatmaga mejbur etmek. çäşeriş [çä:şeriş], iş ady. Çäşermek ýagdaýy. Näme sebäpden çäşerişine düşünmedim. çäýnek [çä:ýnek], at. 1. Çaý demlemek üçin gulply we jüründikli farfor gap. Ol çaý goýdy-da, çäýnegi çaýkaşdyrmaga durdy (A. Durdyýew). 2. Çaý gaýnatmak üçin syrçaly demir gap. çäýneklik [çä:ýneklik], syp. Bir çäýnek dolar ýaly (gaýnag suw). Bir çäýneklik gaýnag suw. çig [çi:ğ], syp. 1. Bişmedik, bişip ýetişmedik, gowrulmadyk, gaýnadylmadyk (et we ş.m. hakynda). Çig et – et getir, çig hamyr – dert (Nakyl). 2. Bişip ýetişmedik, gök, iýere doly ýaramaýan (miwe hakynda). Oglanlar, eriklere entek degmäň, olar çigdir. 3. göç.m. Doly, düýpli, çuňňur işlenilmedik, kämil däl. Heniz çeperçilik taýdan çig eser. \n\t‣ Çig bolmak işi doly ýerine ýetirmezlik, meseläni gutarnykly çözmezlik, göwnejaý edilmezlik. Çig mal tebigy ýagdaýyndaky, gutarnykly haryt görnüşine getirilmeli zatlar, gaýtadan işlemäge degişli öndürilýän zatlar. Çig süýt emen adam hemme zada göz ýetirip bilmeýär, bilimi ýeterlik däl. çig-çarsy [çi:ğ-ça:rsy], syp. 1. Gowy bişmedik, ýarysy bişip, ýarysy bişmedik, doly taýyn bolmadyk (nahar we ş.m. hakynda). Çig-çarsy bişen palaw. 2. göç.m. Düýpli, çuň, gutarnykly işlenilmedik, gowşak. Eger öz zähmetine, edýän işine, tutan tutumyna söýgi bolmasa, adam ogly şol işi çig-çarsy eder, elujy bitirer (“Türkmenistan”). çigdirmek [çiğdirmek], işl. Ýüpe we sapaga çigiş saldyrmak, çigiş düşürtmek. Ýüpüň ujuny çigdirmek. çigildem [çiğillem], at. Düýbi sogana meňzeş, owadan gyzyl, sary gülli otjumak ösümlik. Çigildemlere seredip barýarys. \n\t‣ Çigildem (gazmak) köwlemek gijäniň aýazyna üşäp, ýatyp bilmezlik. gijäniň aýazyna üşäp, ýatyp bilmezlik. Baba aga ýorganynyň üstünden içmegini atynan bolsa-da, daňa çenli çigildem köwläp çykypdy (N. Esenmyradow). çigilmek [çiğilmek], işl. Çigin emele gelmek, düwlüp bulaşmak; çigişmek. Sapagyň ujy çiglipdir. çigin [çiğin] I, at. Goluň egne birleşýän ýerinden başlap ýokary bölegi. \n\n\n ÇIGIN [çiğin] II, at. 1. Ýüpüň we ş.m. bulaşyp, çylşyrymly daňlan, düwlen ýeri, düwün, çigiş. Ýüpüň çignini çözmek. 2. Suwy az goýbermek üçin ýabyň bilinden salnan böwet. çiginlek [çiğinlek], syp. Çigni uly, eginlek. Uzyn boýly, çiginlek, gözi äýnekli bir adam ýylgyryp içerik girdi (G. Kulyýew). çigiş [çiğiş], iş ady. 1. Çigmek ýagdaýy. 2. ser. Çigin II, 1. Çigiş daňlan ýüpi. çigişdirmek [çiğişdirmek], işl. 1. Ýüp we ş.m. zada çigin düşürmek, çigin etmek, halka atdyrmak, düwün düşürmek. 2. Ählisini çigip çykmak, köp ýerinde çigiş etmek. Sapaklary bir ýanyndan çigişdirip çykypsyň. çigişme [çiğişme], iş ady. Çigişmek ýagdaýy. çigişmek [çiğişmek], işl. 1. Çigmäge kömekleşmek, bir zady düwüşmek. Sen maňa şu düwünleri çigişäý! 2. Çözülmez ýaly çigin baglanmak, çigin bolmak, çolaşmak. Ýüpüň ujundaky çigin berk çigşipdi. 3. göç.m. Çylşyrymlaşmak, çözmesi kynlaşmak, bujurygy artmak. Meniň aňlyşyma görä, şeýle bolanda, iş şeýle bir çigşer, soňra özüňiz gelip otursaňyz hem ondan baş çykaryp bilersiňiz öýdemok (“Edebiýat we sungat”). çigişmeklik [çiğişmeklik], iş ady. Çigişmek ýagdaýy . çigit [çiğit], at. 1. Käbir ösümligiň miwesi, hasyly we onuň ýekeje dänesi. 2. Gawun, garpyz, gowaça ýaly çigidinden gögerýän ösümlikleriň tohumy. Çyg ýere çigit oklasaň, gögerip çykar. \n\t‣ Çigidi çaşmak çym-pytrak bolmak, kül-oram bolmak; dargap gitmek. Bah-ow, bu bolup barşyna bag üzüläýse, çigidim çaşjag-ow diýdim (H. Ysmaýylow). Çigidini çykarmak dyr-pytrak etmek, mynjyratmak, eýini ýetirmek. Çigit ýaly örän az, ujypsyz, sähelçe; asla, düýbünden. Oňa çigit ýaly-da zat bermeli däl (B. Seýtäkow). Garly ussa bu işde çigit ýaly hem günäkär däl ahyryn (A. Gowşudow). çigitleme [çiğitleme], iş ady. Çigitlemek ýagdaýy. çigitlemek [çiğitlemek], işl. 1. Çigidi çakyp, maňzyny alyp iýmek. Olar Myrat çaý getirýänçä çigit çigitläp, keçäniň üstüni maýmyn gezen ýaly edipdirler (N. Pomma). 2. Pagtanyň süýümini çigidinden arassalamak, çigidi aýyrmak. Sen sygryň yzynda bikär gezip ýörsüň, bikär gezme, şuny sygryň yzynda çigitläp getirgin!-diýip, ep-esli pagta beripdir (“Türkmen halk ertekileri”). Bular gopuz ýaly işleşip, pagtany çigitläp, arassalap, turbalardan turbalara akdyryp duran maşynlaryň arasy bilen geçip, ep-esli aýlandylar (“Türkmenistan”). 3. göç.m. Bir zady jikme-jik düşündirmek, anyklaşdyrmak, änigine-şänigine ýetmek. çigitlemeklik [çiğitlemeklik], iş ady. Çigitlemek ýagdaýy. çigitlenmek [çiğitlenmek], işl. 1. Biri tarapyndan çigidi, maňzy, içi iýilmek. Garpyz çigidi çigitlenipdir, daş-töwerek gabyk bolup ýatyrdy. 2. Biri tarapyndan pagtanyň pamygyndan çigidi aýrylmak, çigitden saplanmak. Pagta çigitlendi. çigitleşdirmek [çiğitleşdirmek], işl. Yzly- yzyna çigitläp çykmak, hemmesini çigitlemek. çigitleşmek [çiğitleşmek], işl. Bilelikde çigit- lemek; çigitlemäge kömekleşmek. Pagta çigitleşmek. çigitletmek [çiğitletmek], işl. Çigitlemäge ýol bermek; çigitlemek işini başga birine etdirmek. Çigit çigitletmek. Pagtany çigitledip, esli pamyk aldyk. çigitleýiş [çiğitleýiş], iş ady. Çigitlemek ýagdaýy. çigitýag [çiğitýa:ğ], at. Pagtanyň, günebakaryň çigidinden alynýan ýag. çiglek [çi:ğlek], syp. Ýogyn, etlek. Mama çiglek eli bilen Umsagülüň böwrüne dürtdi (B. Kerbabaýew). çigleç [çi:ğleç], syp. Birneme çig, doly bişip taýýar bolmadyk; ýetişmedik. çiglik [çi:ğlik], at. 1. Bişmedik, göklük, horalyk, çig ýagdaýda bolmaklyk. Erigi çigligine iýseň, dişiňi gamaşdyrar. 2. göç.m. Gowşaklyk, düýpli işlenen dällik, bolmaly derejeden peslik. Onuň esasy sebäbi şol goşgularyň heniz kämil däldigidir, çigligidir. 3. göç.m. Başdan sowmalyk, sowuk-salalyk, kem-käsleýin ýerine ýetirilendir öýdülip döreýän betgümanlyk; ynamsyzlyk. Göwnüňize bir çiglik gidýär öýdän (O. Ödäýew). çigme [çiğme], 1. iş ady. Çigmek ýagdaýy. 2. at. Tikiniň bir görnüşi we şol tikin bilen salynýan nagşyň ady. çigmek [çiğmek], işl. Çigin edip düwmek, çigip daňmak, çigin etmek. Ýüpi çigmek. çigmeklik [çiğmeklik], iş ady. Çigmek ýagdaýy . çigrek [çiğrek], at. 1. Ertir-agşam we gijesine düşýän ýeňiljek sowuk, çalaja aýaz. Howa çigrekdi, içlerimiz açdy, ýyljak tama girip, bir çäýnek çaý içiläýse, gözümiz ýerine geljekdi (“Türkmenistan”). 2. Sowuklamakdan emele gelýän çaga keseli. Diňe çagakam iki gezek çigrek degip, igländigimi ejem pahyr gürrüň bererdi. çigrekleme [çiğrekleme], iş ady. Çigreklemek ýagdaýy. çigreklemek [çiğreklemek], işl. 1. Ertir- agşam we gijesine howa sowamak; maýyldan salkyna geçmek. Ir ertir, giç agşam howanyň çigrekläni bildirýärdi. 2. Çalarak sowuklap nähoşlamak, ýeňiljek sowuk degmek, sowukdan dümewlemek. Ol çaga çigrekläpdir. çigreklemeklik [çiğreklemeklik], iş ady. Çigreklemek ýagdaýy. çigrekletmek [çiğrekletmek], işl. Sowuklatmak, üşetmek; näsaglatmak. Çagany çigrekletmek. çigreme [çiğreme], iş ady. Çigremek ýagdaýy. çigremek [çiğremek], işl. 1. Howa sowap başlamak, aýaz düşüp ugramak. Giçden soň howa biraz çigräp başlapdy (B. Kerbabaýew). 2. Gaýnajak bolup düwmelemek, bulanyp gaýnamaga ýakynlamak. Kitirdäki suw ýaňy çigräp ugrady. çigremeklik [çiğremeklik], iş ady. Çigremek ýagdaýy. çigreýiş [çiğreýiş], iş ady. Çigremek ýagdaýy. Howanyň irräk çigreýşi gawuny güýzedipdi. çikge at. Gözüň iki içki gyrasy. Berdä bildirmän, ýygnanan ýaşy kepdirjek bolup, külbikesini sag çikgesiniň üstünde goýdy (H. Derýaýew). çikjerilmek işl., ser. Jikjermek. Nöker oňa çikjerilip seretdi (B. Kerbabaýew). çikjeriş iş ady. Çikjermek ýagdaýy. çikjerişmek işl. Birnäçe bolup çikjerip durmak, ýerli-ýerden çikjermek. Näme beýdip çikjerişip dursuňyz? çikjerme iş ady. Çikjermek ýagdaýy. çikjermek işl. 1. Biriniň üstüne haýbat atmak, sürünmek, herrelmek. Han ogul, näme beýle çikjeren bolýaň? 2. Suwumsyzlyk edip öňe düşmek, özüni hondanbärsi saýmak, gopbamsyramak. - Men özüm akmak, ilden öňe düşüp, çikjerip sorag beren bolýan (B. Kerbabaýew). çikjermeklik iş ady. Çikjermek ýagdaýy. çil syp. Akly-garaly, hem agy, hem garasy bolan (guşlaryň reňki hakynda). Çil kepderi. \n\n\n ÇIL [çi:l], at. Peliň gyrasyna çekilýän, uzap gidýän beýiklik. Onuň pessejik çiliň iki gyrasyndaky bugdaýlary dyzy bilen iki ýana sowup gidip barşyna aýdyma hiňlenýäni eşidildi (“Türkmenistan”). çil-çil [çi:l-çi:l], syp. 1. Ýol-ýol, zol-zol, zolak- zolak. 2. Gasyn-gasyn, ýygyrt-ýygyrt. Boýny, alkymynyň aşagy gat-gat bolup durdy, tegelek, lopbuş ýüzi-de çil-çildi (G. Kulyýew). çile [çi:le], at. 1. Çaganyň eneden bolan gününden başlap, kyrk güne çenli dowam edýän döwür. Çile döwründe ýaş çaganyň üstüne et, ýumurtga ýaly zatlar getirilmezek bolýar. 2. Çile döwri bilen bagly, şol dessur bilen baglanyşykly näsaglyk. \n\t‣ Çile agajy çile düşüp çagasy bolmaýan aýallary ýa-da çile düşen çagany aşagyndan geçirmek üçin öwlüýälerde dikilýän agaç. Çileden çykarmak dogan çagany ýedi, kyrk gün geçenden soň, goňşy-golamlaryň gapysyna birin-birin aýlamak. Ýaňy bolan çaga ýedi günden soň ýedi çileden çykarylýar. Soňra kyrk çileden hem çykarylýar (“Türkmenistan”). Çile düşmek. 1) Çileden çykarylmadyk çaganyň hem-de ejesiniň bolýan öýüne çileden çykmadyk çagaly aýal, eli etli, unly we ş.m. zatly adam gelmegi zerarly enede ýa çagada kesel döremek. Onsoň Ogsoltan eje gelniniň kyn görýänine - beýlekisine bakman,І"Çile düşüpdir"Іdiýip, ony gölegçileriň öňünden geçirdi (R. Allanazarow). 2) göç.m. Edýän işiň şowuna bolmazlyk, başa barmazlyk, oňuna bolmazlyk. Sen sorama, meniň ol işime çile düşdi. Çilesi açylyşmak işiň rowaçlanyp başlamak, eden işiň oňuna bolup ugramak. Indi çiläm açylyşdy, Näme bolsa bolsun – diýdi (K. Gurbannepesow). çileli [çi:leli], syp. Çileden çykmadyk; çile düşýän. \n\t‣ Çileli öý heniz çagasy çileden çykmadyk maşgalaly öý. çilelilik [çi:lelilik], at. Çileli bolmak döwri, çileli wagt. Şol öýe baraýmaly welin, çilelilik ýol bermeýär. çilesuw [çi:lesuw], at. Çaga doglansoň, ýedi, kyrk çileden çykarylanda düşürilýän suw. Doglanymda çilesuwum beren sen, Babamyzdan miras galan daşguýy (Ý. Pirgulyýew). çilik at. Barmak ýaly uzynlykdaky we ýogynlykdaky iki ujy çiş taýajygy ýa-da kiçeňräk mal süňki taýak bilen urlup oýnalýan oýun. Harmanyň golaýynda çagalar çilik oýnan bolup ýördüler (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Çilik ýaly galmak (çişmek) kellä, maňlaýa gaty zat degmegi zerarly çişip, güberip durmak, mese-mälim bolup ýumralyp çişip durmak. Onuň üsti-başy gum, maňlaýy hem çilik ýaly galyp, ganjaryp durdy (A. Gowşudow). çilik-hekgal [çilik-hekga:l], at, ser. Çilik. Çilik-hekgal oýny gadymy oýun bolup, türkmenleriň ata-babalary döwründe oýnalan hereketli, çylşyrymly we gyzykly oýunlaryň biridir (A. Jykyýew). çilili [çi:lili], at, ser. Çilililer. çilililer [çi:lililer], at. Çiliniň esasy ilaty. çilim at. 1. Çekilýän temmäki, tütün, papiros. Çilim çekmeýän adamlaryň 2,5 prosenti, çilim çekýän adamlaryň 45 prosenti ýürek agyrydan we gan basyşdan ejir çekýär (“Güneş”). 2. Temmäki çekilýän ýörite gural. Kümüş serpinjeli çilimi göterip, Sadap içerik girdi (G. Kulyýew). \n\t‣ Çilim nahar ýeňiljek nahar, çaý teýi. Ol çilim nahar edindi. Çilim tutmak çilimiň täsiri bilen başyň aýlanmak, gözüň garaňkyramak, ýüregiň bulanyp heläk bolmak. Tagsyr, patyşahym, baýaky kempir çilim tutup oda ýykylyp ölüpdir (“Görogly”). Çilim ýaly müçesi kiçijik. Çilim ýaly bolup, onuň hiç kime göwni ýetenok. çilimhor [çilimho:r], at, ser. Çilimkeş. Göýä gürrüňiniň yzy gutardy, Diýdi: – Çilimhordan siz aýyp görmäň (N. Pomma). çilimkeş at. Çilim çekýän adam, çilimi kän çekýän adam, çilimhor. Binamaza, gybatkeşe, ogruýa, Ýoldaş bolar ýowuz günde çilimkeş (Magtymguly). çilimkeşlik at. Çilim çekmeklik, çilimi köp çekmeklik, çilimkeşiň ýagdaýy. Çilimkeşlik ýurdumyzda ýek ýigrenilýän närsedir (“Türkmenistan”). çilimlemek işl., gepl.d. Çilim çekmek. Men bir daşarda çilimläp geleýin. çilimleşmek işl., gepl.d. Biri bilen bile çilim çekmek. Naharlanyp, çaý içip, Çilimleşip otyrlar (O. Täçnazarow). çille I, at. Gyş paslynyň iň sowuk günleri, gyşyň örküji. \n\t‣ Çille dolmak gyş pasly tamamlanmak. Çille mesi ýaly hiç hili aladasyz, gaýgysyz, mes, badyhowa, haýbatly (adam hakynda). \n\n\n ÇILLE II, at. 1. Tara daragynyň ininiň ölçegi. Ýigrimi oýnam eriş bir çille hasaplanýar. 2. Belli bir mukdardaky ýüpek sargysy, kelep ýüpek. 3. Ýaýyň iki ujuna dartdyrylyp daňlan ýüpek kiriş, şonuň ýaly-da dutaryň kirşi. Çeker men ýaýyň çillesin, Gözlärin söweş pellesin (“Görogly”). Gyş pasly ýetişdi, gutardy ýazym, Çillesi üzüldi, sem boldy sazym (Mollanepes). çilleme [çi:lleme], iş ady. Çillemek ýagdaýy. çillemek [çi:llemek], işl. Çil çekmek, çil etmek. Häzir ýerleri çillemek, tekizlemek we dökünlemek işleri alnyp barylýar. çillemeklik [çi:llemeklik], iş ady. Çillemek ýagdaýy. çillenmek [çi:llenmek], işl. Biri tarapyndan çil çekilmek, çil edilmek. Ekiljek ýerleriň hemmesi sürüldi, tekizlenildi we çillenildi. çilleşmek [çi:lleşmek], işl. Birine çil çekmäge kömekleşmek. Men oňa uly bir peli çilleşdim. çilletdirmek [çi:lletdirmek], işl. Birine çil çekdirtmek. çilletmek [çi:letmek], işl. Birine çil çekdirmek. Ekiljek ýerleri çilletmek. çilleýiş [çi:lleýiş], iş ady. Çillemek ýagdaýy. Taba gelen meýdanda çilleýiş işleri başlandy. çilmek işl., gepl.d. 1. Biriniň zadyny bildirmän, duýdurman almak, ogurlamak. A-haw, sen şuny bir ýerden çiläýen-ä dälsiň-dä? (T. Taganow). 2. göç.m. Ýok etmek, aýyrmak, puç etmek. – Dogan dek söýýän – diýip, umydym çilen sen-sen (A. Kekilow). çilşirilmek işl. Biri tarapyndan çilşirme salynmak. çilşiriş iş ady. Çilşirmek ýagdaýy. çilşirme iş ady. 1. Çilşirmek ýagdaýy. 2. sport. Türkmen göreşinde bäsdeşiňi ýykmak üçin aýagyňy garşydaşyň aýagynyň arasyndan geçirip, daş ýüzünden aýlap tutmak emeli. Ol birden çemini tapyp, onuň aýagyna çilşirme saldy (Ý. Mämmediýew). çilşirmek işl. 1. Aýagyňy biri-biriniň üstüne atmak. 2. sport. Göreşde çilşirme emelini ulanmak. Ahyr göterjek bolanda, Çaryýar hem çilşirdi birden (Ç. Aşyr). çilşirmeklik iş ady. Çilşirmek ýagdaýy. çilşirtmek işl. Çilşirme saldyrmak. Pälwanlaryň biri aýagyna çilşirtdi. çilten at, dini. Dini düşünjä görä, hemme adamlara görünmän ýören, kyrk sany keramatly adamlar. Sährada gezen çiltenler, Özüň ýetir ýara meni (“Şasenem – Garyp”). Hemra ukudaka onuň gözüne kyrk çiltenler göründi (“Hüýrlukga – Hemra”). çineme iş ady. Çinemek ýagdaýy. çinemek işl. Tuduň kesilen çybyklaryndaky ýapraklary tändirip, ýolup almak. çinemeklik iş ady. Çinemek ýagdaýy. çinemik at. Tuduň kesilip alnan çybyklaryndan tändirilip, ýolnup alnan ýapraklar. çineýiş iş ady. Çinemek ýagdaýy. çintgeme iş ady. Çintgemek ýagdaýy. Onuň gaýtalap-gaýtalap çintgemesi ynanmaýanyň bolşy-da. çintgemek işl. Soraşdyryp bir zadyň anygyna ýetjek bolmak, bir zady biljek bolup, gaýta-gaýta soramak. Ömrümde ýekeje gezek ýumşum düşdi, onam çintgäp dursuň (A. Durdyýew). çintgemeklik iş ady. Çintgemek ýagdaýy. çintgeşdirmek işl. Bir zady biljek bolup gaýta-gaýta soraşdyrmak, ýanjap-ýanjap soramak, änigine-şänigine ýetjek bolmak. çintgetmek işl. Bir zady gaýtalatmak, ownuk-uşak bir zady soraşdyrmak. çintgeýiş iş ady. Çintgemek ýagdaýy. çintik-çintik syp. Birnäçe kiçijik tegmiller bar bolan. Ak köýnegiň ýakasynda çintik-çintik gara bar. çiň : çiň arkan gaýtmak arkanlygyna ýykylmak, arkan ýykylmak. Bäş-on ädim ylgady welin, birdenkä maňlaýyny tutup, çiň arkan gaýtdy. çiňe-çiňe : çiňe-çiňe seretmek (bakmak) bir zada gaýta-gaýta çiňerip seretmek, bar ünsüňi berip garamak, dykgatly bakmak. Onýança mallar hem porhanyň ýüzüne çiňe-çiňe seredişdiler (“Türkmen halk ertekileri”). çiňerilmek işl., ser. Çiňermek. çiňeriş iş ady. Çiňermek ýagdaýy. çiňerişmek işl. Ýerli-ýerden çiňermek, biri- birine seredişmek. Sessiz-üýnsüz biri-biriniň göreçlerine çiňerişdiler (B. Kerbabaýew). çiňerme iş ady. Çiňermek ýagdaýy. çiňermek işl. Bir zada dykgat bilen seretmek, üns berip garamak, çiňerilmek, tiňkäňi dikip seretmek. Kakasy oglunyň ýüzüne çiňerip seretdi. çiňermeklik iş ady. Çiňermek ýagdaýy. Beýle çiňermeklik oňa nämä gerek bolduka, iliň göwnüne geler öýdenok. çiňrik at. 1. Gant almak üçin ekilýän ösümlik. 2. Jöweniň guradylan baldagy. çirim : çirim etmezlik gözüňe uky gelmezlik, ukyň tutmazlyk, uklamazlyk. Çopanlar uzynly gijäni ojar odunyň başynda çirim etmän geçirdiler (“Edebiýat we sungat”). çirk at. 1. Kir, hapa, gara tegmil. Öten agşamky ...ýagan ýagyş güldür daragtlaryň näzik ýapraklaryny kemsiz ýuwupdy, çirk gatanjyny goýmandy (G. Kulyýew). 2. Balygyň işbiliniň daşyndaky ýorka. 3. göç.m. Erbet pikir, ýaramaz niýet, nädogry düşünje. Men seniň göwnüňde çirk ýokdugyny öňem bilýärdim (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Çirk getirmezlik gara getirmezlik, ýüzüni gyzdyrmazlyk, utanja goýmazlyk. Görogly beg , gulak salyň sözüme, Erteki gün çirk getirmäň ýüzüme (“Görogly”). çirkeý at. Ýaz aýlarynda döreýän kiçijik ganatly mör-möjejik. çirkeýjik at. Owunjak çirkeý. Owunjak çirkeýjikler elektrik çyrasynyň daşynda gaýmalaşýardylar (A. Gowşudow). çirkeýlik syp. Köp çirkeý bolan, örän köp çirkeýli. Öten ýylky ýaly çirkeýlik ýyly ýaşulular hem bilmeýärler. çirkin syp. ýakymsyzdan örän çasly hem ýiti (ses hakynda). Anna çirkin gygyryp, Ýalpa ýüzüni açdy (A. Alamyşow). Men elhenç çirkin sesim bilen gygyrdym (N. Pomma). çirkin-çirkin hal. Gaýta-gaýta çirkin ses bilen. Ýüregine düwün düşdi, butlaryny sandyradýan atlaryň bir topary çirkin-çirkin kişňedi (S. Myradow). çirkizdirmek [çirkizzirmek], işl. Birine bir zady çirkizmegi ýerine ýetirtmek, birine çirkizmegi buýurmak. Derini oda çirkizdirmek. çirkizilmek işl. Biri tarapyndan ýalna tutulmak, ýalyn çabradylmak. Gowkalyk deriniň daşy oda çirkizildi. çirkiziş iş ady. Çirkizmek ýagdaýy. çirkizme iş ady. Çirkizmek ýagdaýy. çirkizmek işl. Oda, ýalna tutup, hamyň we ş.m. ýüzündäki tüýüni, ýelegini ýakmak, ýalna çabradyp ütmek, ýalna çabradyp ýakmak. çirkizmeklik iş ady. Çirkizmek ýagdaýy. Kellebaşaýagy oda çirkizmeklik. çirkli [çirikli], syp. 1. Hapa degen, gara ýokuşan, kirli. Çirkli köýnek. 2. Erbet pikirli, ýaramaz niýetli (adam). çirtdirmek [çiritdirmek] , işl. Gan çykar ýaly ýiti gural bilen çyzdyrmak, ýarag bilen dildirmek, azajyk ýaralatmak. çirtilmek işl. Biri tarapyndan çirtmek işi edilmek. çirtim at, sazç. Sag eliň başam hem-de süýem barmaklary bilen dutaryň bokurdagyndaky, ýagny kädi bilen sapyň birigýän ýeriniň çirtilip ýerine ýetirilýän tilsim. çirtmek [çiritmek] I, işl. 1. Ýiti ýarag bilen sähelçe kesmek, çala dilmek. 2. Ýolmak, ýokarsyndan ýygmak, ujuny aýyrmak. 3. göç.m. Ýalap geçmek, ýuwaşja awutmak, awuşatmak. Demirgazykdan ösýän çapgyn şemal garrynyň ýüzüni çirtip geçýärdi (N. Saryhanow). \n\n\n ÇIRTMEK [çiritmek] II, at. Torgaý, serçe ýaly guşlary tutmak üçin çybykdan edilýän hepbigiň bir görnüşi. Oba oglanlary at ýataklaryň, sygyr döleleriň ýanlarynda hepbikdir çirtmek gurýardylar. \n\t‣ Çirtmege düşmek biriniň guran gizlin hilesine, alyna sezewar bolup ele düşmek, aldanmak. Bizi syýasat bilen çirtmege düşürjek bolýandyr (G. Kulyýew). çisňemek [çi:sňemek], işl. Owunjak tozgalap, jybarlap ýagmak, gaty ownuklap ümür ýaly çalajadan tozgalamak, jybarly ýagmak (ýagyş hakynda). Ikindinaralar çisňäp başlan ýagyş güýçlenmedik hem bolsa, iki sagat çemesi ýagypdy (“Türkmenistan”). Howa bulutlaşyp, ýagyş çisňeýärdi (“Güneş”). çisňi [çi:sňi], at. Pürküp ýagýan maýda ýagyş, pürkaw, jybar. çiş [çi:ş] I, at. 1. Beden agzalaryna şikes ýetmegi zerarly belli bir ýerde emele gelen ýellenme, gabarçyk, düwün. 2. Näsaglyk, açlyk sebäpli bütin endamyň ýellenmesi, çişme, ýel ýöreme. \n\n\n ÇIŞ [çi:ş] II, at. 1. Ýiti uçly gural (taýak, demir we ş.m. zatlar). Agajyň bir şahasyndan çiş edip, ýeri gazyp başlapdyr (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Çişlik bişirilýän sim, ýörite ýasaldylan syh. 3. Jorap we ş.m. örülýän iki ýa bäş sim. 4. Esasan ýylgyndan ujy çiş edilip ýasalyp, çukurrak, yzgarly ýerde çümdürilip oýnalýan milli oýun. Çiş oýny gyzykly hem çylşyrymly oýun, ony oýnamak üçin ukyp hem jaýdar urup bilmek gerek. 5. Guýudaky çarhyň hem utunyň içinden geçýän demir ok, basran. \n\t‣ Çişe düzmek ölüme sezewar etmek, öldürmek, gynamak, horlamak. Duşmanyň etini çişe düzmek gerek. Çişe kebap etmek iň gazaply ölüme sezewar etmek, zuluma sezewar etmek. Ejem, etini çişe kebap etselerem, meni olara sezewar etmejekdigini aýtdy (N. Pomma). Çiş telpek uly, gaba, depesi çürrük telpek. Gözüne çiş kakylan ýaly bolmak düýbünden uklasy gelmezlik. çişibermek [çi:şivermek], işl. 1. Çişip başlamak, ýelden dolup ugramak, ýel berlip goýberilmek. Üfläp-üfläp ýel berlen pökgi çişiberdi. 2. Biriniň üstüne gyzarylmak, barha gaty sürünmek; hondanbärsiremek. Biderek zat üçin çişibermek. çişik [çi:şik], syp. 1. Semiz, ýogyn, etli-ganly. Çişik adam. 2. Ýellenip çişip duran, pökgerip duran, pökgi. Çişik garynly. çişiklik [çi:şiklik], at. 1. Semizlik, ýogynlyk, etli-ganlylyk. 2. Çişik haldalyk, pökgülik, ýellenip çişip durmaklyk. Ýüzüniň çişikliginden ýaňa kiçelen gözlerini zordan açyp, daş-töweregine göz gezdirdi. çişirilmek [çi:şirilmek], işl. 1. Biri tarapyndan ýel berilmek, çişirilen hala getirilmek. Ýaryş başlanmanka, pökgüleriň hemmesi gaýtadan çişirildi. 2. göç.m. Bolşundan artdyrylmak, hakykatdakydan köpeldilmek. Çişirilen sanlar. çişirme iş ady. Çişirmek ýagdaýy. çişirmek [çi:şirmek], işl. 1. Ýel bermek, içini howa bilen doldurmak. Topy çişirmek. Şary çişirmek. 2. Çişmek katdyna ýetirmek (ser. Çişmek 3, 6). 2. göç.m. Bolşundan has ulaltmak, rezin ýaly süýndürmek. Hekaýany gitdigiçe çişirdiň, Powest edip, öňümize süýşürdiň (R. Seýidow). çişirmeklik iş ady. Çişirmek ýagdaýy. çişirtmek [çi:şirtmek], işl. 1. Bir zat çiş ýöremegine sebäp bolmak, ýellendirmek. Köwşe aýagyňy çişirtmek. 2. Başga birine ýel berdirmek, ýelden doldurtmak. Şary çişirtmek. çişişmek [çi:şişmek], işl. 1. Az-kem çişmek. Agyr zähmete çydam bermedik elleri çişişipdi. 2. Hondanbärsi bolmak, gomparmak. Dogmalar-da muňa gaharlanyp çişişip otyrdylar (“Görogly”). çişleme [çi:şleme], iş ady. Çişlemek ýagdaýy. çişlemek [çi:şlemek], 1. Çiş dürtmek, çiş çümdürmek, çiş sokmak. 2. göç.m. Öldürmek, janyny jähennem etmek. Golaýyna barany çişläp ýatyr. 3. göç.m. Degerli söz aýdyp geplemez ýaly etmek, söz bilen duzlamak, masgaralamak, çüýlemek. çişlemeklik [çi:şlemeklik], iş ady. Çişlemek ýagdaýy. çişlenmek [çi:şlenmek], işl. Çişe sanjylmak, çişe düzülmek. Duzlanan balyklar çişlenip goýlandyr. çişleşmek [çi:şleşmek], işl. 1. Çişe sanjyşmak, çişe düzmäge kömekleşmek. Balyklary çişlemek. 2. Biri-birini çişlemek. Ellerindäki uzyn syhlar bilen çişleşipdirler. çişletmek [çi:şletmek], işl. Birine syh, çiş, tyg sançdyrmak, syhlatmak. çişlik [çi:şlik], at. Dogramça görnüşinde çişe, syha düzülip, közüň üstüne tutulyp bişirilen et. Men size öz ellerim bilen goýun etinden çişlik bişirip bererin (“Türkmenistan”). çişlikçi [çi:şlikçi], at. 1. Çişlik bişirýän, çişe et düzüp bişirýän adam. Ol çişlikçi bolup işleýär. 2. Çişlik bişirilýän, çişlik taýýarlaýan ýöriteleşdirilen garbanyşhana. çişliklik [çi:şliklik], syp. Çişlik etmek üçin niýetlenen. Çişliklik et. Bu etiň çişlikligi bar. çişme [çi:şme], iş ady. Çişmek ýagdaýy. çişmek [çi:şmek], işl. 1. Bedene şikes ýetmek zerarly çiş emele gelmek, ýellenmek, pökgermek. Çörli aga gelip seredende, gelniň eli öňküden hem beter çişipdi (T. Taganow). 2. Ýel bilen dolmak, ýel almak, gübermek. Ýel berlen böwen ýaly çişmek. 3. göç.m. Biriniň üstüne gyzarylmak, haýbat atmak, herrelmek. 4. göç.m. Gaharlanmak, gahardan ýaňa dolmak. Özüniň gyzyna bir garybyň sawçy bolup gelenine hum ýaly çişipdir (“Türkmen halk ertekileri”). 5. Hondanbärsi bolmak, gopbamsyramak, güplemek, gabarmak. – Ýeri, çişme, özüni öweniň tanapy çüýrük diýipdirler. Özüňi öwme! 6. Gaty ýadamak, daljykmak. çit at. Gülli ýa-da gülsüz ýukajyk nah mata. çitdirmek işl. Çitmek işini birine etdirmek, dokma dokatmak. Nabat eje agtygyna haly çitdirdi. çitenek at. Käbir agaçlaryň çybyklarynyň daşyndaky ownuk ösüntgiler. Sözeniň çitenegi elimi çyzypdy. çitik I, at. 1. Gapanyň, çirtmegiň dilini ildirmek üçin diliň gabat garşysyndaky ilgençek, kertik, kertikli demirjik. Weli, pugta dur, çirtmegiň çitigine guş münýär (A. Durdyýew). 2. Aşyk oýnunda: tegelek çyzygyň içindäki dikilen aşygyň kenek bilen urlanda tegelekden çykman, tegelege bir garyş gelip duruş ýagdaýy. \n\n\n ÇITIK II, at, ser. Çitnik. Onuň maňlaýyna basylan çitik heniz ýitmändi. çitilmek işl. Çitim bilen edilmek, çitilip dokalmak. Ýüzüne metjidiň suraty çitilen halylaryň birnäçesini dokadylar. çitim at. Haly dokalanda erşiň daşyna dolanyp kesilýän bir kesim. Seniň käriň kyndygyna sözüm ýok, Belki, her çitimiň-ajap bir şygyr (K. Gurbannepesow). çitimlik syp. Çitim etmäge ýararly. Çitimlik ýüp. çitiş iş ady. Çitmek ýagdaýy. Çepiksije barmajyklaryny çalt işledip, haly çitişi hemmeleri haýran galdyrýardy (“Edebiýat we sungat”). çitişmek işl. 1. Çitmäge kömekleşmek. 2. Bilelikde çitmek. Çitim çitişip oturan gelinleriň işleýsine göz ilenokdy. 3. Çitmek işinde ýaryşmak, güýç synanyşmak, bäsleşmek. Haly çitişip ýaryşmak. çitme iş ady. 1. Çitmek ýagdaýy. 2. Çitilip dokalan, çitilip edilen (torba, çuwal we ş.m. zatlar). Tärimleriň ýüzüne argyş çuwal, çitme torba, düýebaşlyk gerlip, milli bezegler bilen bezelipdir. çitmek işl. Çitim etmek, çitim çitip dokamak. Ol ikisi artelden alan dokmalarynyň üstünde ýüzlerini galdyrman çitýärdiler (A. Durdyýew). çitnelmek işl. Ýuwaşja degrilmek, daglanylmak. çitneme iş ady. Çitnemek ýagdaýy. çitnemek işl. Tebipçilikde gyzdyrylan oragyň ujuny bedeniň agyrýan ýerine (maňlaýa, garna, arka) basmak. Onuň arkasyny gyzgyn orak bilen çitnediler. çitnemeklik iş ady. Çitnemek ýagdaýy. çitneşmek işl. Birine çitnemäge kömekleşmek, gyzgyn demri degrişmek. çitnetmek işl. Birine çitnemäge ýol bermek. çitnik at. Tebipçilikde maňlaýa, arka, garna basylýan gyzgyn orak ujunyň yzy, ýanyk tagma. çoça [ço:ço], at. 1. gepl.d. Düýe. Dil bilmeseň, burunlykly çoça ýaly, dilmajyň yzynda boýun synyp ýörmäň näme manysy bar? (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Tagaşyksyz, gödek, başarnyksyz (adam hakynda). Wah, çignimi düşürdiň, çoça! (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). çoçgar [çoçğor/çoşğor], at. Bulaşyklyk, kynçylyk, çoşgar. \n\t‣ Çoçgara (çoşgara) çolaşmak bulaşyklyga uçramak, kynçylykly ýagdaýa düşmek, başagaýlyga sezewar bolmak. Men bir bagty gara bolmasam, şeýle çoçgara çolaşarmydym? (B. Kerbabaýew). çog [ço:ğ], at. Közüň, gün şöhlesiniň we ş.m. ýakyp barýan howry, gyzgyny. Günüň çogy. çogan [çoğon], at. ösümlik. d. Çalymtyl reňkli çogdam gögerýän ýabany ösümlik (kir ýuwmak üçin peýdalanylan). çoganlyk [çoğonluk], at. Çoganyň köp gögeren ýeri, giden çogan bolup oturan ýer. Şol töwerek, çendan ýeri düýp-düýp çoganlyk, küpürsäp ýatan boz meýdan (B. Kerbabaýew). çogda [çoğdo], at. Ineriň boýnunyň aşagyndaky ösgün ýüň. \n\t‣ Çogda çäkmen çogda ýüňünden edilen çäkmen. Japbaklar çogda çäkmenlerini süýräp Doýdugyň öýüne bardylar (B. Kerbabaýew). çogdam [çoğdom], at. Bir topbak, bir penje, bir üýşmek; desse. Bir çogdam ot. çogdamlama [çoğdomlomo], iş ady. Çogdamlamak ýagdaýy. çogdamlamak [çoğdomlomok], işl. Çogdam edip goýmak, çogdam-çogdam edip üýşürmek, üýşmek edip goýmak, desselemek. Saçyňy dik depäňde çog- damlap daňarys welin, gelşigiňe geläýersiň (“Edebiýat we sungat”). çogdamlamaklyk [çoğdomlomokluk], iş ady. Çogdamlamak ýagdaýy. çogdamlanmak [çoğdomlonmok], işl. Çogdam edilip goýulmak, topbaklanmak, bir ýere toplanmak. Süri çogdamlanýar. çogdamlaşdyrmak [çoğdomloşdurmok], işl. Çogdam-çogdam edişdirmek, çogdamlap çykmak. Kesilen alma çybyklaryny çogdamlaşdyrdym. çogdamlaşmak [çoğdomloşmok], işl. Çog- damlap, üýşürip goýmaga kömekleşmek. Çybyk çogdamlaşmak. çogdamlatmak [çoğdomlotmok], işl. Bir ýere toplatmak, üýşmek etdirmek; çogdamlamagy buýurmak. Üzüm çybyklaryny çogdamlatmak. çogdamlaýyş [çoğdomloýuş], iş ady. Çogdamlamak ýagdaýy. çogdurmak [çoğdurmok], işl. 1. Gaty gaýnadyp, gabyň daşyna döküler ýaly etmek, erňeginden agdyrmak. Öňler bir penje gowurdagyň üstüne suw guýup, çogduragada gara çorba nan dogranyp iýýän garry, indi naharyny bütinleý başgaça taýýarlady (B. Öwezow). 2. Gaty dolduryp, öte gaýnadyp, daşyna dökmek. Süýdi çogdurmak. çogdurylmak [çoğdurulmok], işl. 1. Gaty gaýnadylyp, gabyň daşyna döküler ýaly edilmek, erňeginden agdyrylmak. 2. Gaty doldurylmak, aşa gaýnadylyp, daşyna döküler ýaly edilmek. çogly [ço:ğly], syp. Çogy ýeterlik bolan, ýyly; güneşli. Çogly ülkämizde ýylyň ähli pasyllarynda solmaýan dürli reňkli güller bar (“Türkmenistan”). Biz Watana tagzym edýäris, onuň saba-säherlerini, çogly güneşini, ýaşyl begres geýnen ýaýlalaryny, daglaryny- bakjalaryny, ajap çaglaryny ýüzümize sylýarys (“Watan”). çogmak [çoğmok] I, işl. 1. Gaty gaýnap, gabyň daşyna dökülmek. Süýt gaýnap çogdy. 2. Gaty dolup daşyna dökülmek. Kündükdäki çaý bireýýäm çogupdy. 3. göç.m. Joş alyp, joşup daşyna çykmak, zogdurylyp çykmak. Bu gün Türkmen aga öz öýünde çyrasynyň ýagtysyndan, öz topragynyň göwsünden çogup çykýan gazynyň hözirinden peýdalanyp başlady (“Türkmenistan”). \n\n\n ÇOGMAK [çoğmok] II, at, ser. Çogdam. Ellerde saklanýar çogmak kän güller, Hoşlaşyp galgaýar ençeme gollar (Ç. Gurbangylyjow). çogşuldamak [çoğşullomok], işl. Aýaga geýilýän çokaýyň, çarygyň, köwşüň çoguş-çoguş edip seslenmegi. çogşuldatmak [çoğşullotmok], işl. Aýakgabyňy çoguş-çoguş edip seslendirmek. Han küýli çokaýyny çogşuldadyp gapydan girdi (A. Durdyýew). çogum [çoğum], at, ser. Çogdam. Çogum saç. çoguş-çoguş [çoğuş-çoğuş]: çoguş-çoguş etmek ser. Çogşuldamak. Ol çoguş-çoguş edip barýardy. çoh syp., kön.s. Köp, biçak; örän. Çoh garaşdym, ajap eýýam gelmedi (Magtymguly). Bahaň ýetmez, berse puly, Çoh edepli gyzlaryňdan (Zynhary). çok at. Märeke, köpçülik, köplük. Çopan adam çoka bolmaz, ala garga oka gelmez (Nakyl). çokalabermek [çokola:vermek], işl. Çokalap başlamak, çokalap ugramak. çokalama [çokolomo], iş ady. Çokalamak ýagdaýy. çokalamak [çokolomok], işl. Bir zady yzly- yzyna çüňki bilen çokmak, birsyhly çokup durmak, çokjamak. çokalamaklyk [çokolomokluk], iş ady. Çokalamak ýagdaýy. çokalanmak [çokolonmok], işl. Bir zat tarapyndan çokulmak, çokalap-çokalap iýilmek. Çokalanan garpyz paçagy ýatyrdy. çokalaşmak [çokoloşmok], işl. Ýerli-ýerden, köp bolup çokalamak. Towuklar paçagy çokalaşyp durdular. çokalatmak [çokolotmok], işl. Çokalamaga ýol bermek. Paçagy towuklara çokalatmak. çokalaýyş [çokoloýyş], iş ady. Çokalamak ýagdaýy. çokaý [çokoý], at. Teletinden tikilýän, burnunyň üsti seçekli, ökjesiz aýakgap. Garry baba bir çokaý getirip berdi (“Görogly”). Ha çaryk geý, Ha çokaý geý, telpek geý-Parhy ýokdur: geýseň bolar erkek deý (K. Gurbannepesow). Kakam pahyr öz döwründe il derdine ýaraýan, ussalykda tanalýan, gaňňa, eýer, howut ýasap, çaryk, çokaý, hokga köwüş ýaly zatlaram tikerdi (“Türkmenistan”). çokaýçy [çokoýçy], at. Çokaý tikýän ussa. çokaýlyk [çokoýluk], syp. Çokaý tikmek üçin ýaramly bolan, çokaý üçin niýetlenen. Çokaýlyk gaýyş. çokdurmak [çokdurmok], işl. Çüňki bilen çokmagyna ýol bermek, çokmak hereketini etdirmek. Eliňi horaza çokdurmak. çokga [çokgo]: çokga sakgal diňe eňekde goýulýan sakgal. Uly ili gyzyl-gyran gülüşdiren çokga sakgal, hortap kişidi (“Edebiýat we sungat”). çokja [çokjo], at. Ýokarky buýnuzy egri, aşakysy göni çüňk, çokmak üçin agyz. Burnuň nähili, haram guşuň çokjasy ýaly, aňňal oraga dönüpdir (N. Pomma). çokjalabermek [çokjola:vermek], işl. Ýeke- ýekeden ýolup, çokup başlamak, yzly-yzyna çokuşdyryp başlamak. Birden üzümi çokjalaberşini geň gördüm. çokjalama [çokjolomo], iş ady. Çokjalamak ýagdaýy. çokjalamak [çokjolomok], işl., ser. Çokalamak. Ol garga ilki bilen tilkiniň guýrugyndan, aýagyndan çokjalap, soň hem onuň garnynyň üstüne münýär (“Türkmen halk ertekileri”). çokjalamaklyk [çokjolomokluk], iş ady. Çokjalamak ýagdaýy. çokjalatmak [çokjolotmok], işl. Çokup- çokup iýdirmek, çüňküni çümdürtmek, çokjasy bilen ýoldurmak. çokjalaýyş [çokjoloýuş], iş ady. Çokjalamak ýagdaýy. çokjarmak [çokjormok], işl., gepl.d. Suwumsyzlyk edip, göze-başa düşmek, sokulmasyz ýere sokulmak, sokjarylmak, soralmadyk zada burnuňy sokmak. çokjarylmak [çokjorulmok], işl., ser. Çokjarmak. Ol mydam çokjarylyp oturandyr. çokmak [çokmok] I, işl. 1. Çüňki, çokjasy bilen alyp, düýtmeläp, ýolup iýmek (guş barada). 2. Çüňki bilen urup dilmek, oýmak. Garga munuň gözüni çokup oýdy-da kör etdi (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n ÇOKMAK [çokmok] II, syp., at. 1. Biri-birine ýakyn ýerleşýän (birnäçe öý hakda). Çokmak oba. 2. Biri-birine golaý ýerleşen öýlerden ybarat bolan bir bölejik oba, hatar. Biziň çokmagymyzdanam birnäçe kümüş ussasy çykypdyr. çokul at. Gyzlaryň ýeňse çukurynda goýulýan çogdam saç. Mährijemal dört ýaşyny dolduran wagty ýeňsesinden çokul, iki çekgesinden zülp we alyn saç goýlupdy (A. Gowşudow). çokundyrmak [çokunnurmok], işl. Dini dessury berjaý etdirmek. çokunmak [çokunmok], işl., dini. Hudaýa ýa- da bir keramatly saýylýan güýje ybadat etmek, ýüz tutmak, uýýandygyňy bildirmek, sygynmak. Gün ýerdäki ýaşaýşyň çeşmesidir... Şonuň üçin hem gadymy adamlar Güne hudaý hökmünde çokunypdyr (“Güneş”). çokunylmak [çokunulmok], işl. Hudaýa ýa-da keramatly güýje ybadat edilmek. çokuşmak [çokuşmok], işl. Iki ýa-da köp bolup çokmaga girişmek; ýerli-ýerden çokmak (guşlar hakynda). çola [çolo], syp. 1. Daş-töweregi boş, beýlekilerden çetde, köplükden gyrada ýerleşen. Çola ýer. 2. Adamsyz, janly-jemendesiz, adam-gara az, selçeň bolan. Obanyň köçeleri çolady. çolak [çolok], at. 1. Aýagy kesilip ýa-da döwlüp maýyp bolan, daraklygy bolmadyk. 2. Goly şikesli, çonak. çolaklyk [çolokluk], at. 1. Aýagy maýyp bolanlyk, aýagy maýyplyk; topukdan aşagy, daraklygy ýokluk. 2. Goly şikeslilik, çonaklyk. çolalyk [çololuk], at. 1. Daş-töweregi boşluk, çetdelik; goňşusyzlyk. Öwezmyrat batyr çolalykdan peýdalanmak isledi (A. Gowşudow). 2. Adam-gara, janly-jemende ýokluk. Şunuň ýaly çolalykda, şonuň ýaly gür çöpde çendan doňuz hem uçraýardy (B. Ker- babaýew). çolamak [çolomok], işl. 1. Bir zady başga bir zadyň arasyna salyp dolamak, daşyny örtmek, oramak. Kagyza çolap bir atym çaý aldy, çörek aldy (B. Seý- täkow). 2. Bir zadyň daşyny saramak, oramak. Ol saçlarynyň ujuny süýem barmagyna çolap, dodaklaryny ýyrşartdy (B. Gulow). 3. Bir zat bilen büremek, üstüni örtmek, dolamak. çolan [çolon], at. Deňiz oty. çolanmak [çolonmok], işl. Daşyňa bir zat dolanmak, örtünmek. Ýolagçylyk adaty boýunça içmeklerimize çolanyp gyşaryşdyk (A. Gowşudow). çolarma [çolormo], iş ady. Çolarmak ýagdaýy çolarmak [çolormok], işl. Adam-gara gidip başlamak, çola bolmak, boşaşmak. çolartmak [çolortmok], işl. Töwereginde hiç zat, hiç kim goýmazlyk, daş-töweregini çola ýagdaýda goýmak. Wäşi myhman gaýtdy-da, öýümizi çolardyp gitdi. çolaryş [çoloruş], iş ady. Çolarmak ýagdaýy. çolaşdyrmak [çoloşdurmok] I, işl. Biri- biriniň içinden geçirip bulaşdyrmak, garyşdyrmak, bulam-bujar etmek. Sapagy çolaşdyrmak. \n\n\n ÇOLAŞDYRMAK [çoloşdurmok] II, işl. Birnäçe zady kagyza we ş.m. zada çolap çykmak, dolaşdyrmak. çolaşmak [çoloşmok] I, işl. 1. Biri-biriniň içinden geçip bulaşmak, bulam-bujar bolmak. Telefon simi çolaşdy. 2. Daşyna aýlanmak, oralmak, dolaşmak. Bir gün ir säher bilen ýataga bardym, bir öküzçe ýüpüne çolaşyp galypdyr (“Türkmenistan”). 3. göç.m. Ýaramaz işe baş goşmak, bir zada baş goşmak. Ahyr biri bilen çolaşdy, sag-aman başyny sypdyryp bilse-de ýagşy! \n\n\n ÇOLAŞMAK [çoloşmok] II, işl. Daşyna oraşmak, dolaşmak. çolaşmaklyk [çoloşmokluk], iş ady. Çolaşmak ýagdaýy. çolaşyk [çoloşuk], syp. 1. Bulam-bujar, ujy ýiten, bulaşyk. Çolaşyk ýüp. 2. Baş çykarardan kyn, bulaşyk, agyr, çylşyrymly, başy-aýagy näbelli. Çolaşyk meseleler. çolaşyklyk [çoloşukluk], at. Baş çykarar ýaly dällik, bulaşyklyk, agyrlyk, çylşyrymlylyk. Beýle çolaşyk meseleleri çözmekden meniň başym ejiz (B. Kerbabaýew). çolatmak [çolotmok], işl. Bir zadyň daşyny dolatmak, çolamaga ýol bermek. Alan zadyny kagyza çolatmak. çolpulamak [çolpulomok], işl. Çolpy bilen süzüp almak, çolpy bilen suwdan çykarmak. Gara selmeden, ýorunjadan gaýnan gögi çolpuladylar. çolpulanmak [çolpulonmok], işl. Çolpy bilen süzülip alynmak, çolpudan geçirilmek. Bişirilen ysmanak basym çolpulandy. çolpulaşmak [çolpuloşmok], işl. Çolpy bilen süzmäge kömekleşmek, çolpudan geçirişmek. çolpulatmak [çolpulotmok], işl. Çolpy bilen süzdürmek, çolpy bilen suwuny sarkyrtmak, çolpy bilen saýlatmak. Ol gaýnadylan gögi uly gyzyna çolpulatdy. çolpulyk [çolpuluk], at. Çolpy etmäge ýaraýan, çolpy bolar ýaly, çolpy üçin. Ol ak söwütden çolpulyk inçe çybyklar kesdi. çolpy at. 1. Söwüt çybygyndan örülen süzgüç, örme susguç. 2. göç.m. El, penje. Olaryň çolpusyna düşen zat bolmandyr. \n\t‣ Çolpyňa ilmek bir zady gola salmak, ele düşürmek. çoluk at. 1. Çopanyň kömekçisi. Çopanlar, çoluklar, suwçular bizi gadyr bilen garşyladylar (N. Pomma). 2. Oglana dakylýan at. çolukçylyk [çolukçuluk], at, ser. Çoluklyk. Oglumy hojanyň elinden alyp, bir baýa çolukçylyga berdim (N. Saryhanow). çoluklyk [çolukluk], at. Çolugyň käri, ýagdaýy, çolukçylyk. çomak [çomok], at, kön.s. Sowuk ýarag hökmünde ulanylan, tutary gaýyşly, ujy diş-diş tommaýly, gysga saply söweş taýagy, serdesse. Çalabilen ýigide ok ile gylyçdan bir çomak ýeg (“Kitaby dedem Gorkut”). çomakaý [çomokoý], at, ser. Çomy. Nazaryň eli çomakaýdan sypsa, şol ýagdaýda başaşak togalanyp gaýdýardy (B. Kerbabaýew). çommak [çommok] I, işl. Eňegini suwa basyp içmek (düýe hakynda). \n\n\n ÇOMMAK [çommok] II, at. Towlanyp gaýymlanmak üçin hyrly, daşy gyraňly togalak demir enjam. çommalmak [çommolmok], işl. Dyzyňy epip, iki aýagyň üstünde oturmak. Ol çommalyp oturan ýerinden aşak çöküp ornaşdy (Ý. Mämmediýew). Eli bilen kesemen tamdyr çörekli çykybam, durnaň gözi ýaly dury suwly ýabyň boýunda çommalyp oturdy-da suw bilen nan iýmäge başlady (“Türkmenistan”). çommaltma [çommoltmo], 1. iş ady. Çommal- tmak ýagdaýy. 2. Towuga degýän ýokanç kesel. çommaltmak [çommoltmok], işl. Ýokary galdyryp, uzadyp görkezmek, uzatmak, barmak bilen yşarat etmek. Ol kimdir birine gürrüň berýän ýaly barmagyny çommaldýardy (“Edebiýat we sungat”). çomp-çomp [çomp-çomp], gepl. Düýe suwa çagyrylanda aýdylýan söz. çomrulyk [çomruluk], at. Oturymlylyk we ekerançylyk bilen meşgul bolmaklyk. Çomrulyk döwri. çomry at. Oturymly we ekerançylyk bilen meşgul bolýan ilat. Çomry durmuşy. çomuç at. Gumda, dagda bitýän ýogyn baldakly, ownuk ösüntgili ösümlik. çomuçlyk [çomuşluk], at. Çomujyň köp bitýän ýeri, çomujyň köp ýeri. çomur at, ser. Çomry. çomy at. Howudyň sypal dykylan, somalyp duran yzky bölegi, çomakaý. \n\t‣Çomy ýaly bolup oturmak dikelip gymyldaman oturmak. çonak [çonok], syp. Eline, goluna şikes ýeten, eli, goly şikesli. çonaklyk [çonokluk], at. Eli, goly şikeslilik, çonagyň ýagdaýy. Ol öz çonaklygyna kemsinmän duranokdy. çopan [çopon], 1. Mal, süri bakýan adam. Gelnimiň aýagy, çopanymyň taýagy (Aýtgy). Çopan halky sowukganly, giň göwrüm, batyr ýürekli bolmaly (“Türkmenistan”). 2. göç.m. Birine gözegçilik edýän adam, birinden habarly bolmaly adam. Men onuň çopany däl ahyry. 3. Türkmen milli göreşinde ulanylýan bir emel. 4. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Çopana meýlis haram işli-güýçli adam öz işi bilen gümra bolsa ýagşy, işli adamyň gürrüňçilige, söhbete gatnaşmaga ýagdaýy bolmaz. – Ýagşy ýigit, "Çopana meýlis haram" diýenleri, bu adamlar mydama ýetişiksiz gara gündedir (Ý. Mämmediýew). Çopan ýyldyzy daňdan dogýan ýyldyz. çopanbadak [çoponmadak], at. Türkmen milli göreşinde salynýan badagyň bir görnüşi. Ýeri gelende çopanbadagyny salaryn welin, biline urlan ýylan ýaly bolaýar (R. Gelenow). çopançökeren [çoponçökörön], at. Dag otlarynyň bir görnüşiniň ady. çopançylyk [çoponçuluk], at. Çopanyň käri, ýagdaýy, çopanlyk. Men ol wagtlar çopançylyk edýärdim. çopanlyk [çoponluk], at, ser. Çopançylyk. Otuz ýyldyr düýe çopan, Çopanlykdan döwlet tapan (K. Gurbannepesow). çopansöýer [çoponsöýör], at. Goýnuň kyrkgarny, goýnuň kiçi garny. çopantak [çopontok], syp. Özüne degişli sözi aýdyp, başga gep bilen işi ýok adam, sada, mön. çopantaklyk [çopontokluk], at. Çopantak ýagdaýdalyk, çopantak görnüşdelik. çopantelpek [çopontelpek], at. Inçe baldakly, ak tegelek sary gülli ot. Ol gyzyl gülälekleriň, mawy gülli çigildemleriň, al-ýaşyl jümjümedir çopantelpekleriň berýän lezzetini hiç zat bilen çalşyp biljek däldi (“Türkmenistan”). çor at. Elde, aýakda gatap galan kir, kirli kesmek. Çor basan aýaklary ýalaňaçdy. çorba [ço:rvo], at. Içine et, gowurdak, kartoşka, sogan we ş.m. zatlar atylyp bişirilýän suwuk nahar. Çorba bir sapar çogansoň gaýnawyny peseltmeli (“Türkmenistan”). \n\t‣ Çorba çykary gowusy, iş başarjaňy, iň abraýlysy. Ine, inim, şu oturanlar şu obanyň çorba çykarraklary (B. Seýtäkow). Çorba sowatmak köp zähmet çekmek, köp işlemek; bir zady bilmek, öwrenmek üçin iş edinmek. Ol bu tehnikany halaýar, ony öwrenmek üçin çorba sowadýar. çorba-çagar [ço:rvo-çağar], at, gepl.d. Çorba we şoňa meňzeş nahar. Men işden gelýänçäm iň bolmanda çorba-çagar edäýseň bolmaýarmy?! çorbalyk [ço:rvoluk], at. 1. Çorba etmek üçin niýetlenip goýlan, çorba eder ýaly (et, huruş). 2. Gaty semiz däl, özüni gowrardan horrak. Onuň alan goýnunyň çorbalygy bar. çorga [çorğo], at. Atyň bakanynyň üstündäki ösgün, topbajyk tüý. Gök köýnegi dyzyndan, Atly ýetmez yzyndan, Ýeten atlar ýorgadyr, Aýaklary çorgadyr (Halk döredijiliginden). çorlamak [çorlomok], işl. Kir basmak, kirli kesmek bilen basyrylmak, örtülmek, çor baglamak, şorlamak. çorlatmak [çorlotmok], işl. Kirletmek, çor baglatmak, gara kir etmek, şorlatmak. çorly syp. Kir basan, çor, kirli kesmek baglan. Ol üşeýän çorly ellerini owkalaşdyrdy (N. Saryhanow). çortan [çorton], at. Süýji suwda ýaşaýan, ýasy, süýnmek, kellesi uzyn ýyrtyjy balyk. çortmak [çortmok], syp. Ýogyndan gelen kelte, uzyn bolmadyk, gysga. Çortmak boýly. Çortmak barmaklar. çorulyk [ço:ruluk], at, kön.s. Çorynyň käri, ýagdaýy. çory [ço:ry], at, kön.s. Öý hyzmatkäri, gullukçy, hyzmatkär aýal, gyrnak. Ýagynly gün çory taýak iýer (Nakyl). Bu kenizler Reýhan arabyň çorularydy (“Görogly”). çoşgar [çoçğor/çoşğor], at, ser. Çoçğor. çot at. Sanlary hasaplamak üçin ulanylýan, simlere düzülen, tegelejik düwmeli iş esbaby. \n\t‣ Çota düşmek çykdaja galmak, hemme harç edilen zady tölemek. çotga [çotgo], at. 1. Geýimi tozandan arassa- lamak, aýakgaby we ş.m. zatlary reňklemek, arassalamak üçin ýüzüne gyl oturdylan ýörite ýasyja enjam. Durdy çotga tapyp, eşikleri çotgalap başlady (K. Jumaýew). 2. Reňk, ýag çalmak, jaýy agartmak üçin ulanylýan uzyn topbak ýa süýnmek gylly, agaç saply iş guraly. 3. Suratçynyň reňke batyryp surat çekýän esbaby. çotgalabermek [çotgola:vermek], işl. Çotga bilen arassalap ýa-da reňk çalyp başlamak, arassalap, reňkläp başlamak. çotgalama [çotgolomo], iş ady. Çotgalamak ýagdaýy. çotgalamak [çotgolomok], işl. Çotga bilen arassalamak, çotga bilen hapasyny aýyrmak, reňklemek. Işikde durup, ädigini arassalady, eşiklerini çotgalady (N. Saryhanow). çotgalamaklyk [çotgolomokluk], iş ady. Çotgalamak ýagdaýy. çotgalanmak [çotgolonmok], işl. Biri tarapyndan çotga bilen arassalanmak, reňk, ýag çalynmak. çotgalaşdyrmak [çotgoloşdurmok], işl. Hemmesini bir-birden çotgalap çykmak, gezekli- gezegine çotgalamak. çotgalaşmak [çotgoloşmok], işl. Çotga bilen arassalamaga kömekleşmek. çotgalatmak [çotgolotmok], işl. Birine çotga bilen arassalatmak; çotgalamaga mejbur etmek. Halynyň ýüzüni çotgalatmak. çotgalaýyş [çotgoloýuş], iş ady. Çotgalamak ýagdaýy. çotlama [çotlomo], iş ady. Çotlamak ýagdaýy. çotlamak [çotlomok], işl. Çot kakyp hasaplamak. Ol çekim işini gutarandan soň, şol günki ýyglan pagtalary çotlap boldy-da, minnetdarlyk bilen dillendi. \n\t‣Çotlap görmek hasaplamak, çaklamak, goram- çenini bilmek. Ol jemgyýetçilik durmuşynda nähili peýdalar getirjekdigini telim gezek çotlap görüpdi (G. Kulyýew). çotlamaklyk [çotlomokluk], iş ady. Çotlamak ýagdaýy. çotlanmak [çotlonmok], işl. Biri tarapyndan çot bilen hasap edilmek. çotlaşmak [çotloşmok], işl. 1. Çot kakmaga kömekleşmek, çot bilen hasaplamaga kömek etmek. 2. göç.m. Eden-goýan zadyňy hasaplaşmak, haklaşmak. Ikimiziň aramyzda çotlaşyp ýörer ýaly ynamymyz gaçmandyr ahyry. çotlatmak [çotlotmok], işl. Hasap-hesibi çot bilen çykartmak, hasaplaşyk geçirtmek; barlatmak. Men geçen aý gazanan günlerimi çotlatdym. çotlaýyş [çotloýuş], iş ady. Çot kakmak ýagdaýy. Onuň çotlaýşy meniňkiden başgaça boldy. çow at. Mata gyýlanda emele gelýän burç, burçly uç. "Dogumlydy, wah, deňsiz-taýsyz dogumlydy. Arman, ömri keç geldi-dä pahyryň" diýip, sandyraýan barmaklary bilen gyňajynyň çowuny nemi kepän didelerine ýetirýär (“Türkmenistan”). çowdary [çowdory], at, ösüml.d. Däneliler maşgalasyna degişli içi boş, bogun-bogun baldakly, ýapragy insiz uzyn, uly sümmülli, gylçykly otjumak ösümlik. Obanyň maldarlary şu ýyl gawun, garpyz we çowdary ekdiler. çowdur [çowdur], at. Türkmen taýpalarynyň biriniň ady. \n\t‣Çowdur ýoly Daşoguz welaýatynyň Boldumsaz etrabynyň dessançy bagşylarynyň aýdym aýdyş usuly. çowlama [çowlomo], iş ady. Çowlamak ýagdaýy. çowlamak [çowlomok], işl. 1. Ýonup ýa-da gyýyp çow etmek, burç, uç emele getirtmek, ujuny inçeltmek. Taýagyň ujuny çowlamak. 2. Oda, ýalna tutup ýüzüni çirkizmek, bir zadyň ýüzüne ýalyn çabratmak. Ýüzüň näme ot çowlan ýaly? çowlamaklyk [çowlomokluk], iş ady. Çowlamak ýagdaýy. çowlanmak [çowlonmok], işl. Çowly bolmak, çow emele gelmek. Ol çowlanan murtuny towlady. çowlatmak [çowlotmok], işl. 1. Ujuny ýonup inçeltmek, çow etdirmek. Gazyk ediljek taýagy çowlatmak. 2. Ýüzüni çirkizdirmek, ýalna çawlatmak. çowluk at. Agtykdan önen çaga. Öýün ähli kemçiliginem çekmek bilen ogul, gelin, agtyk, çowluklarynyň ählisiniň agzybirligini, sagdynlygyny berk saklardy (“Türkmenistan”). çoýdurmak [ço:ýdurmok], işl. Çoýmaga müm- kinçilik bermek, çoýmak işini etdirmek. Elini oda çoýdurmak. çoýmak [ço:ýmok], işl. 1. Üşeýän ýeriňi ýa-da öl zady, geýimi oda tutup ýylatmak, guratmak, birazrak gyzdyrmak. Damjaň şyp-şyp edip damýan ýerleriniň aşagyna okara, çanak, jam, bedre goýuşdyryp, oduň başyna geçdi-de, elini oda çoýdy (N. Saryhanow). 2. göç.m. Kalbyň ýylysyny bermek, mähriň bilen ýylatmak. Çagany enelik mähri bilen çoýmak. çoýmaklyk [ço:ýmokluk], iş ady. Çoýmak ýagdaýy. çoýulmak [ço:ýulmok], işl. 1. Oduň ýylysyna tutulmak, guradylmak üçin ýyladylmak. Myžžyk geýimler oda çoýuldy. 2. göç.m. Howandarlyk, hossarlyk edilip, yssy mähir berilmek. Her bir çaga ene mähri bilen çoýulmagyna mätäç bolýar. çoýun at. Uglerod gatyşykly demir magdandan eredilip alynýan metal. Duşmanyň çoýundan ýasan berkitmesi çym-pytrak edildi (A. Gowşudow). çoýunmak [ço:ýunmok], işl. Özüňi oda çoýmak, ýylynmak. çoýuş [ço:ýuş], iş ady. Çoýmak ýagdaýy. çoýuşmak [ço:ýuşmok], işl. Ýerli-ýerden çoýmak, birnäçe bolup çoýmak; çoýmaga kömek etmek. Olar öl bolan eşiklerini oda çoýuşyp otyrdylar (“Edebiýat we sungat”). çozdurmak [çozzurmok], işl. 1. Birine çozmaga ýol bermek, çozmaga mümkinçilik döretmek. Duşmany duýdansyz çozdurmak. 2. Bir ýere topar, köpçülik bolup çozmagyna ýol bermek, çozar ýaly etmek. Sürini suwa çozdurmak. çozgun [çozğun], at. Köpçülikleýin hüjüm, bir zadyň üstüne çozuş, çozgy. çozgunlyk [çozğunluk], at. Köpçülikleýin yzly-yzyna edilýän hüjüm, çozgun, gaýtalanyp duran çozuş, çozgun ýagdaýy. çozgy [çozğy], at, ser. Çozgun. çozha-çoz [çozha:-çoz], at, ser. Çozha-çozluk. Ýadyňda barmy, çozha-çozuň öňki gijesi men seniň ýanyňa şu ýigit bilen barypdym (B. Kerbabaýew). çozha-çozluk [çozha:-çozluk], at. Iki ýa-da bir taraplaýyn edilýän çozgun, çozgunlyk, toparlaýyn çozuş. çozma [çozmo], iş ady. Çozmak ýagdaýy. Olaryň gapylkak çozmasy wagtlaýyn ýeňşe getirdi. çozmak [çozmok], işl. 1. Köpçülikleýin hüjüm etmek, duýdansyz biriniň üstüne dökülmek. Duşmanlar dört tarapymyzdan çozdular. 2. Köp bolup bir ýere eňmek, süri bolup bir ýere bosup barmak. Ähli adamlar güpürdeşip gapa çozdular (B. Pürliýew). çozulmak [çozulmok], işl. Talamak, eýelemek maksady bilen goşun sürülmek, köpçülik bolup çozmak işi edilmek. çozuş iş ady. 1. Çozmak ýagdaýy. 2. ser. Çozgun. Olar duşmanyň çozuşlaryny puja çykaryp, tiz wagtdan hüjüme geçdiler (G. Gurbansähedow). çozuşmak [çozuşmok], iş ady. Ýerli-ýerden topar-topar bolup eňmek, birnäçe bolup çozmak. çök işl. Düýe çökeriljek bolnanda aýdylýan söz. Ol: "Çök!" diýip, düýesini çökerdi. çökder [çökdör], syp. Agyr, çekip-çydar ýaly däl. Onuň soňky sözi has çökder boldy. çökdürmek [çökdürmök], işl. Çökerip oturtmak, çöke düşürmek, çökermek (seýrek ulanylýar). Ol düýäni çökdürmek üçin köp synanyşdy. çöke [çökö]: çöke düşmek 1) iki dyzyňy ýere berip, üstünde oturmak. 2) birine boýun bolmak, boýun egmek; ýalbarmak, birinden bir zat haýyş etmek. çökelik [çökölük], at. Aýrandan gaýnadylyp alynýan önüm. Ol ýaýykdaky aýrany uly gazana guýup, çökelik gaýnatdy. çökerişdirmek [çökörüşdürmök], işl. Ýeke- ýekeden çökermek, çökerip çykmak, hemmesini çöker- mek. Abdy erkekleri suwly çeleklere ýantap çöke- rişdirdi (B. Gurbanow). çökerişmek [çökörüşmök], işl. Çökermäge kömekleşmek. çökermek [çökörmök], 1. Aýaklaryny dyzyndan epdirip oturtmak (düýe hakynda). Japbaklar bugrany arpanyň içinde çökerdiler (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Ykdysady taýdan tapdan düşürmek, halys etmek; ahlak, ruhy taýdan sandan çykarmak, güýçden gaçyrmak. Ady ýitmiş uruşdyr bizi çökeren (“Edebiýat we sungat”). çökertmek [çökörtmök], işl. Çökermek işini birine etdirmek, aýaklaryny epip oturtdyrmak. Düýäni çökertmek. çöket [çököt], syp. Oý, çöken, daş- töweregindäki ýerden pes; pesde ýerleşen. çöketlik [çökötlük], at. Çöket bolup ýatan birnäçe ýer, oýluk, peslik. Çöketlikde otlap ýören goýun sürüsine golaý bardyk. çökgün syp. 1. Içine giden, çöken, çökük. Onuň kiçijik çökgün gözi ýyldyr-ýyldyr etdi (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Keýpsiz; gamgyn, tukat. Ol çökgün göwnüni galkyndyrjak adama duşupdy. çökgünlik [çökgünlük], at. 1. Çökgün ýagdaýdalyk; keýpsiz haldalyk. Töweregine çökgünlik bilen ser salyp barşyna, golaýda ýaňlanyp eşidilýän owazy göwünli-göwünsiz diňleýärdi (G. Kulyýew). 2.Ykdysady krizis. çökgüt syp. Içine çöken, çökük, çöket. Awçy çökgüt ýeriň ýatmaga amatlydygyny bildi. çökmek [çökmök], işl. 1. Suw gitmek, yzgar çekmek we ş.m. zerarly öňki derejesinden aşak düşmek, peselmek, töwerekleýin oýulmak (ýer, diwar we ş.m. hakynda). Çagyldan binýatly jaýlar adatça köp gatly bolanda-da çökmeýär (“Türkmenistan”). 2. Aýaklaryny dyzyndan epip oturmak (düýe hakynda). Düýe agynaga baryp çökdi. 3. Suwuň, suwuklygyň düýbüne gitmek, aşak batmak. Börekler gazanyň düýbüne çökdi. 4. göç.m. Özüňi aşak goýbermek, oturmak, ýerleşmek, ornaşmak. Men barşyma oduň başyna çökdüm (“Edebiýat we sungat”). Ol uludan demini alyp, kabinetiň gapysyny ýapdy-da, sekretar gyzyň ýanyndaky boş stula çökdi (R. Allanazarow). 5. göç.m. Halys bolmak, gurpdan düşmek. Janyňa seretmeseň, bir gün çöküp galarsyň. 6. göç.m. Aşak gaýtmak, ýykylmak, opurylmak. 7. göç.m. Ykdysady, maddy taýdan ysgyndan gaçmak. Çöken hojalygy galdyrmak. çökük syp. Keýpi bolmadyk, gamgyn, keýpsiz, tukat, çökgün. Hemmäniň göwni çökükdi, sussy basykdy (G. Kulyýew). çökündi [çökunnü], at. Suwuň ýa-da suwuklygyň düýbünde aşak çöküp galan galyndy, gyrmança we ş.m. çöküşmek [çöküşmök], işl. 1. Suw gitmek ýa- da yzgar çekmek zerarly öňki derejesinden, katdyndan birneme aşak çökmek, aşak düşmek. Suw tutulansoň, pel çöküşipdir. 2. Birnäçe bolup çökmek, çöküp oturmak, yzly-yzyna çökmek. Ýadaw düýeler yzly- yzyna çöküşüp başlady. çöl I, at. Gurak howaly, gyrymsy ösümlikli giň meýdan, gumluk meýdan; ynsan az ýaşaýan, suwsuz toprak. Çöl ýerlerde, suwsuzlykda galmyşam, Gyrat meni Çandybile sen ýetir (“Görogly”). \n\t‣ Çölde galmak töwerek-daşyň boşap galmak, ýeke, hossarsyz galmak. Çöle çykmak öýe, ile sygman, baş alyp gitmek, däli-telbe bolmak. \n\n\n ÇÖL II, syp. Örän az, seýrek duş gelýän, gyt. çöl-beýewan [çöl-veýewa:n], at. Adam-gara ýaşamaýan çola ýer, giň meýdan, suwsuz çölüstan, çöllük ýurt. Ýolsuz-ýodasyz çöl-beýewanda eşegini dikgirdedip sürüp barýar (H. Derýaýew). çölemek [çölömök], işl., gepl.d. Azalmak, seýrekläp başlamak. çöllemek [çöllömök], işl., gepl. g. Suwsamak. çöllük [çöllük] I, at. Aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän çöl meýdanlyk, giden çöl meýdan. Öýleriň gaýrasy giden çöllükdi. \n\n\n ÇÖLLÜK [çöllük] II, at. Gytlyk, gahatlyk, azlyk. çölüstan [çölüssa:n], at, ser. Çöl-beýewan. çölüstanlyk [çölüssa:nlyk], at. Çölüň köp ýeri, bir giden çöllük. Bir bar eken, bir ýok eken, bir çölüstanlykda bir tilki bar eken (“Türkmen halk ertekileri”). "Adam eli – gyzyl gül" diýleni, düýnki çölüstanlyk indi hakyky gülüstanlyga öwrüldi (“Türkmenistan”). çömmek [çömmök], at, gepl.d. Dag gerşiniň, depäniň we ş.m. beýgelip, ýiti burun bolup çykýan ýeri, depesi, iň beýik ýeri. çömmelmek [çömmölmök / çömmörmök ], işl. Çömmek bolup çykmak, ýokaryk somalyp durmak. çömmeltmek [çömmöltmök], işl. Ýokarlygyna ýa bir tarapa somaldyp, süýndürip çykarmak. Ol dodagyny çömmeldip, kimdir biriniň agzyna öýkündi. çöňňe [çöňňö], syp. 1. Gowy görmeýän, kütek (göz hakynda). 2. Emelsiz, başarnyksyz, hiç zat oňarmaýan, hiç zatdan başy çykmaýan. Bir molla talyplarynyň iň çöňňesine sapak öwredeninde, her gezek ýalňyşan ýerinde onuň burnuna pitiklär eken (“Türkmen halk ertekileri”). çöňňelik [çöňňölük], at. 1. Gowy görmezlik, küteklik (göz hakynda). Batyr aga gözüniň çöňňeliginden gaty käýindi (N. Pomma). 2. Emelsizlik, başarnyksyzlyk, zatdan başy çykmazlyk. Ol şol çöňňeligine-de galdy. çöňňelişmek [çöňňölüşmök], işl. Dura-bara kütelişmek, kem-kemden çöňňe halyna gelmek. Gözlerem, huşlaram çöňňelişipdir. çöňňelmek [çöňňölmök], işl. 1. Görüş ukyby gaçyp ugramak, gözi kütelişmek. Gara daşdan gara gyly saýlan göz, Çöňňeler görejiň göze myhmandyr (Magtymguly). 2. Ýadyň, huşuň kütelmek. çöňür [çöňür], at. Ýere golaý kesilen agajyň, gaty baldakly çöp-çalamyň çykyp duran töňňesi, çöňürsek. Somalyp duran çöňrüň ujundan tutup, zarp bilen bir çekeninde, ony goparyp zyňdy (H. Derýaýew). çöňürsek [çöňürsök], at, ser. Çöňür. Birden meniň aýagyma bir çöňürsek urdy, awusy depäme çykdy, syňragymyň arasyndan gan hem göründi (B. Kerbabaýew). çöp at. 1. Otlaryň we agaçlaryň guran ownuk baldagy, pudagy. Ol ýerden bir uzyn çöp alyp, ony garynjanyň ýanyna oklapdyr (“Türkmen halk ertekileri”). 2. gepl.d. Ýakar ýaly odun. Odun diýeniň çöp bolar, çöpläberseň köp bolar (Nakyl). 3. göç.m. Ot, ösümlik, ot-çöp. Bozaganyň, syrkynyň, selme çöpleriniň ysy burnuma urýardy (R. Gelenow). 4. göç.m. Düzzim, şaşka oýnunyň maly. 5. Otluçöpüň bir dänesi, ujy kükürtli çöpjagaz. 6. Haýsy-da bolsa bir ýagdaýyň sebäbi, soňy (howa, tebigat hadysalary barada). Bu yssynyň yzynyň çöpi bardyr. \n\t‣ Çöp atmak arabozarlyk etmek. Adamlaryň arasyna çöp atmak. Çöp başy gymyldamazlyk 1) ýel- guz, şemal ýokluk, petişlik, ümsümlik, asudalyk. Howa gurşun ýaly agyrdy, çöp başy gymyldamaýardy (B. Seýtäkow). 2) biriniň buýrugy, emri bolmazdan hiç gymyldamazlyk, hiç bir iş edilmezlik. Çöpçe görmezlik hiç bir zadyň alynyndan däl diýip hasap etmeklik, sarpa goýmazlyk, äsgermezlik. Çöp döwlen ýaly etmek bir meseläni, işi ýa eýläk, ýa beýläk etmek, çürt kesik etmek, bir ýan ýüzli etmek, belli bir kesgitli netijä gelmek, gutarnykly çözmek. Ol bu işi çöp döwlen ýaly etdi. Çöp düýbi 1) kanuny nikasy bolmadyk aýaldan dogan çaga. 2) sögünç aňladýan gödek söz. Çöpe dönmek örän horlanmak, süňk bolup galmak, hepbige dönmek, çöp ýaly bolmak. Ýigit perwaýsyzdy gürrüňe, gepe, Saraldy, sargardy döndi bir çöpe (A. Kekilow). Çöpi tükenmek ölmek. Çöp ýaly bolmak ser. Çöpe dönmek. Ol çöp ýaly boldy, reňki saraldy, gözleri hanasynyň içine gitdi (B. Seýtäkow). çöpbaşy at. Piläniň daşyndan sypyrylyp aýrylýan içi ownuk çöpli ýaramaz ýüpek. çöpboýa [çöpboýo], at. Kökünden sary reňk taýýarlamak we köküni döwüp, ýumurtganyň sarysyna garyp, agyra ýapmak üçin ulanylýan ot. Içmeklik derilere çöpboýa çalnypdy. çöp-çalam [çöpçalam], at. Gurap galan we döwlüp ýere gaçan şaha, baldaklar, ýapraklar. Ýabyň içindäki çöp-çalamlardan hiç zat goýman aýralyň! (N. Pomma). \n\t‣ Çöp-çalama urmak gürrüňi bulaşdyrmak, göni jogapdan gaçmak, düşüner ýaly etmezlik, patarraka urmak, belli bir uç çykarar ýaly etmezlik. Urduň çöp- çalama, düşmän sözüme, Mynasyp görýärin ony özüme (A. Kekilow). çöp-çalamlyk [çöp-çalamlyk], at. Çöp- çalamyň köp ýeri, çöp-çalam bolup ýatan ýer. çöp-çör [çöp-çö:r], at. Ownuk-uşak çöp bilen çör gatyşan süplük. çöpleme [çöplömö], 1. iş ady. Çöplemek ýagdaýy. 2. at. Guran ownuk şaha bölekleri, odun, onda-munda dargap ýatan odunlyk galyndylar. çöplemek [çöplömök], işl. 1. Ýeke-ýekeden ýygnamak, otlary-çöpleri toplamak. Gazy gazdy, gowaça otady, orak ordy, hoşa çöpledi. Bu zatlar onuň üçin durmuş mekdebi boldy (“Türkmenistan”). Durdy aga bir çäýnegi öz öňüne çekdi-de oglanlykda jagrama ýygnanyny, ýorunja ýeriň içinden tezek çöplänini ýatlady (“Türkmenistan”). 2. Hasylyny ýygnamak, ýygmak. Hanalardan her gün çärýek tonnany çöplemek üçin çakgan bolmaly (“Edebiýat we sungat”). 3. Ýeke- ýekeden saýlap aýyrmak, saýlap almak, saýlamak, aýryp arassalamak. Tüwiniň çeltigini çöplemek. Öýüň daş-töweregindäki hapalary çöplemek. çöplenmek [çöplönmök], işl. Biri tarapyndan ýa özüň üçin çöplemek, ýygnamak. Ol hataryň pomidory çöplenipdir. çöpleşdirmek [çöplöşdürmök], işl. Ýeke- ýeke çöplemek, bir ýanyndan çöpläp ugramak, hemmesini çöplemek. Öňüne dökülen çöregiň owuntyklaryny çöpleşdirdi (A. Durdyýew). çöpleşmek [çöplöşmök], işl. 1. Çöplemäge kömekleşmek. Çöpleme çöpleşmek. Kişmişiň çüýrügini çöpleşmek. 2. Çöplemekde ýaryşmak. Men seniň bilen çöpleme çöpleşäýsem, sen galarsyň. çöpletmek [çöplötmök], işl. Çöplemek işini birine etdirmek, çöplemegi buýurmak. Ýere gaçan almalary çöpletmek. çöpleýiş [çöplöýüş], iş ady. Çöplemek ýagdaýy. çöplük [çöplük], at. Çöpi köp ýer, giden çöp bolup ýatan ýer, ot-çöpli meýdan. Ýolagçylar gür çöplügiň içinden çykyp, ýüklerini eginlerine atmaga durdular (B. Kerbabaýew). çöppuly at, taryh. XIX asyrda halka salnan salgydyň bir görnüşi. çöpür [çöpür], at. Geçiniň tüýi. Geçi çöpürinden işilen inçejik ýüp goşarlarymy kertip barýar (B. Öwezow). çöpürlek [çöpürlök], syp. Ösgün we gür çöpürli, çöpüri köp bolan. Çöpürlek geçi. çör [çö:r], at. Goýun, geçi, towşan ýaly ownuk mallaryň gumalagy, tezegi. Goýun sagmaga çykaňda, Çör basan aýajyklaryňdan (Kemine). çörek [çörök], at. Undan hamyr edilip, aldyrylan ýa petir halynda tamdyrda bişirilýän önüm, nan. \n\t‣ Çöregi bitin howpdan, bela-beterden sypan, aman galan. Doýduk eje, gam iýme, çöregiň bitin ekeni, biz onuň janyna ýetişdik (B. Kerbabaýew). Çöregi tamdyra gyzanda ýap her bir işi aýny wagtynda, ýerini bilip et, wagty gelende sypdyrma. Çöregi ýeňsäňden iýmezlik öz edýän hereketiňe, etjek işiňe oňat düşünmeklik. Men çöregi ýeňsämden iýmeýärin ahyry! (B. Seýtäkow). Çörekden kesmek birini gün- güzeran görýän çeşmesinden mahrum etmek, gulluk wezipesinden kowmak, işden boşatmak. Çörek ýagysy diňe iýmäni bilýän, emgenmän, zähmet çekmän, azap etmän iýmek-içmek isleýän (adam). Siz bir çörek ýagysy adamlar bolmaň! çörekçi [çörökçü], at. Çörek bişiriji (nanbaý) ýa-da çörek satyjy. çörekli [çöröklü], syp. 1. Içine çörek salnan. Ýaglygyň içi çöreklidi. 2. göç.m. Rysgally, barly, zada mätäç däl. Çörekli ýer. 3. Oglana dakylýan at. çöreklilik [çöröklülük] II, at. Rysgallylyk, zada mätäç dällik. çörlük [çö:rlük], at. Çöri köp ýer, giden çör bolup ýatan ýer. çörňeşik [çörňöşük], at. Bulaşyklyk. Men enem-atamyň, ýeke doganymyň göwnüne degmejek bolup, çörňeşige düşdüm (N. Pomma). çörňeşmek [çörňöşmök], işl. Bulaşmak, baş goşmak. Ol ýöreýärdi, özüniň çölde bu wakalara çörňeşip ýörmegini ilki tebigatyň, soň gara donly Garagumuň üstüne atdy (N. Baýramow). çöş Eşegi saklamak üçin aýdylýan söz. Ol: – Çöş, çöş! – diýip, eşegini saklady. çöwjeme [çöwjömö], iş ady. Çöwjemek ýagdaýy. Men onuň çöwjemesine düşünmän galdym. çöwjemek [çöwjömök], işl. Bir zat sebäpli biriniň üstüne gygyrmak, haýbat atmak, azgyrylmak; dyzamak. çöwjemeklik [çöwjömöklük], iş ady. Çöwjemek ýagdaýy. çöwjeşmek [çöwjöşmök], işl. Ýerli-ýerden azgarylmak, heňkirişmek; dyzaşmak. çöwjetmek [çöwjötmök], işl. Birini üstüňe gygyrtmak, heňkirtmek. Men seni üstüme çöwjetmerin! çöwjäbermek [çöwjävermek], işl. Biriniň üstüne çöwjäp başlamak, azgyrylyp ugramak. çöwlük at. Gandym, çerkez ýaly çyga çydamly ösümliklerden ýörite tegelek görnüşinde ýasalyp, guýynyň uza boýuna içki örüminiň aşagyndan goýulýan suw syzdyryjy enjam. çöwlükleme [çöwlüklömö], iş ady. Çöwlüklemek ýagdaýy. çöwlüklemek [çöwlüklömök], işl. Guýynyň örüminiň aşagyna çöwlük goýmak. çöwlüklemeklik [çöwlüklömöklük], iş ady. Çöwlüklemek ýagdaýy. çöwlüklenmek [çöwlüklönmök], işl. Biri tarapyndan çöwlük goýulmak, çöwlük edilmek. çöwlükleşmek [çöwlüklöşmök], işl. Çöwlük goýuşmak, çöwlük goýmaga kömekleşmek. çöwlükletmek [çöwlüklötmök], işl. Çöwlük goýdurmak, çöwlük etdirmek. çöwlükleýiş [çöwlüklöýüş], iş ady. Çöwlüklemek ýagdaýy. çöwlüklik [çöwlüklük], syp. Çöwlük etmek üçin taýýarlanan, çöwlük etmäge ýaraýan (agaç). çöwlüm [çöwlüm], at. Ýapdan ýa jardan akýan suwuň çuň ýeri. Ol çöwlüme suwa düşdi. çöwmek [çöwmök], işl. Aýak bilen gaty depmek. Içine-de çöwüp, bäş-alty gaýra depdi (“Görogly”). çöwre [çöwrö], syp. Geýimiň we ş.m. iç ýüzi tersine öwrülen görnüşi, düzüw ýüzüniň tersi, çöwrülen tarapy. Tomus günleri halylary çöwre ýazsaňyz, ähli tozany aşagyna döküler. çöwrelik [çöwrölük], at. Iç, düzüw ýüzi tersine öwrülen ýagdaýda bolmaklyk. Çöwreligine düýrlenen halyçanyň bir ýerinden ýapyşdy (H. Derýaýew). çöwrübermek [çöwrüvermek], işl. Bir zady tersine çöwrüp başlamak, bir zadyň agzyny yzyna eplemek, gaýtarmak, çöwürmegi dowam etdirmek, çermemek. çöwrülişmek [çöwrülüşmök], işl. Birneme çöwrülmek. çöwrülme [çöwrülmö] iş ady. Çöwrülmek ýagdaýy. çöwrülmek [çöwrülmök], işl. Bir zadyň agzy öwrülmek, agzy tersine dolanmak, çermelmek; üsti astyna düşmek. Agzy çöwrülen çuwallar galladan dolup başlady. çöwrüş [çöwrüş], iş ady. Çöwürmek ýagdaýy. çöwrüşdirmek [çöwrüşdürmö], işl. Hemmesini, ählisini çöwrüp çykmak. Samanly ganarlaryň agzyny çöwrüşdirip goýmak. çöwrüşmek [çöwrüşmök], işl. Çöwürmäge kömekleşmek. Ganaryň agzyny çöwrüşmek. çöwşi [çöwşü], at. Gara öýi ýel ýykmazlyk üçin öýüň depesinden üstaşyr atanaklaýyn geçirilip, iki ýan ýüzünde gazyga daňylýan ýüp. Öýe tizräk barmaly, gara öýe çöwşi eltmeli, çagaryga direg urmaly, çuwaly gumdan dolduryp, tüýnük ýüpünden agramlyk asyp goýmaly (A. Gowşudow). Gazyk dikip çöwşi edip, Gelen ýelden saklardyk (A. Kekilow). çöwşigazyk [çöwşüğazyk], at. Çöwşi daňylýan gazyk. çöwşüleme [çöwşülömö], iş ady. Çöwşülemek ýagdaýy. çöwşülemek [çöwşülömök] , işl. Gara öýe çöwşi etmek. çöwşülenmek [çöwşülönmök] , işl. Biri tarapyndan çöwşi edilmek. Öý çöwşülendi. çöwşüleşmek [çöwşülöşmök] , işl. Öýe çöwşi etmäge kömekleşmek. Öýi çöwşüleşmek. çöwşületmek [çöwşülötmök] , işl. Öýe çöwşi etdirmek, ýele garşy durar ýaly etdirmek. Ýelden gorkup, öýi çöwşületmek. çöwşüleýiş [çöwşülöýüş], iş ady. Çöwşülemek ýagdaýy. çöwürme [çöwşürmö], 1. iş ady. Çöwürmek ýagdaýy, işi. 2. at. Tüýli ýüzi içine öwrülip, gyrasyna bagana tutulyp, goýun derisinden tikilýän telpek, ýatyş telpegi. Ol çöwürmesini ýassygyň aşagyna goýdy. çöwürmek [çöwürmök], işl. 1. Iç, düzüw ýüzüni daşyna öwürmek. Donumy çöwrüp, ak içligini daşyna etdim (A. Gowşudow). 2. Agzyny yzyna serpmek, agyz gyralaryny daşyna tarap eplemek, çermemek. Haltanyň agzyny çöwürmek. 3. Aşagyny ýokary öwürmek, ters ýüzüne agdarmak, düňdermek. Men biziň tehnikamyzyň ýeriň astyny üstüne çöwrüp biljegine-de ynanýaryn (B. Kerbabaýew). \n\t‣Dodagyny çöwürmek birine göwnüýetmezçilik etmek. çöwürmeklik [çöwürmöklük], iş ady. Çöwürmek ýagdaýy. çöwürtmek [çöwürtmök], işl. Çöwürmek işini başga birine etdirmek, ters ýüzüne öwürtmek. Donuňy çöwürtmek. Ganaryň agzyny çöwürtmek. çözdürmek [çözzürmök], işl. Çözmek işini birine etdirmek; çözmäge mejbur etmek. Soňra öňki ýüpleri çözdürip aýyrdy (B. Seýtäkow). çözgüt [çözğüt], at. Bir mesele barada belli bir netije, gelnen karar. Geçiş döwründe aňymyzy zäherlemän, her bir meselä oýlanyşykly we döredijilikli çemeleşip, oňyn, ýagny iki tarapa-da bähbitli çözgüt tapmaly (“Türkmenistan”). çözi [çözü], at. Içege çözlenende galýan ýaglyja barda. Ol çözini içegeden çözläp aldy. çözlemek [çözlömök], işl. 1. Kültemini, örümini açmak, çöşlemek. Soň öýermedi diýip närazy bolmasa bolýar - diýip, kakasy-da aýaklaryny oraşdyran ýüplerini çözleşdirdi (A. Durdyýew). 2. Goýun-geçi ýaly malyň içegesini çözüden syryp, çekip aýyrmak. çözlemeklik [çözlömöklük], iş ady. Çözlemek ýagdaýy. çözlenilmek [çözlönülmök], işl. Biri tarapyndan çözlemek işi edilmek. çözlenmek [çözlönmök], işl. Çözlemek, kültemi açmak işi ýerine ýetirilmek; çözläp bolunmak. Içege çözlendi. çözleşdirmek [çözlöşdürmök], işl. Hemmesiniň kültemini açmak, çözläp çykmak, ählisini yzly-yzyna çözlemek. Gazyklara daňlan ýüpleri çözleşdirip, hemmesini külterletdi. çözleşmek [çözlöşmök], işl. Çözlemäge kömekleşmek. çözletmek [çözlötmök], işl. Birine çözlemek işini etdirmek. çözleýiş [çözlöýüş], iş ady. Çözlemek ýagdaýy. çözläbermek [çözlä:vermek], işl. Çözlemek işine girişmek, çözläp başlamak, çözlemek işini dowam etdirmek. çözmek [çözmök], işl. 1. Daňlan ýüpi, düwni we ş.m. zady açmak; baglanan zady sökmek. Düýäniň duşagyny çözmek. 2. mat. Dogry jogap tapmak, meseläniň jogabyny kesgitlemek, netijesini bilmek. Ol mesele çözýärdi. 3. Orta atylan mesele boýunça belli karara gelmek, netijä gelmek. Öňde goýlan wezipeleri çözmek. çözmeklik [çözmöklük], iş ady. Çözmek ýagdaýy. Meseläni çözmekligiň hötdesinden geldik. çözüji [çözüjü]: çözüji ses gurultaýda, mejlislerde we ş.m. ses bermek hukugy, mesele barada hasaba alynýan ses. çözüleňkirlemek [çözülöňkürlömök], işl. Birneme çözülmek, az-kem çözülmek, çözülip başlamak. Saçynyň çözüleňkirläp duran ujy. çözülmek [çözülmök], işl. 1. Çözmek işi edilmek; düwni, bogusy aýrylmak; netijä gelinmek. Çölde suw meselesi çözülipdi (Ş. Borjakow). 2. Doňup durmasy aýrylmak, doňy eräp ugramak. Ýeriň doňy çözüldi. çözüşdirmek [çözüşdürmök], işl. Ählisini çözüp çykmak, yzly-yzyna çözmek. Meseleleri çözüşdirmek. çözüşmek [çözüşmök], işl. Çözmäge kömekleşmek; bilelikde çözmek. Odun daňlan ýüpi çözüşmek. Mesele çözüşmek. Dawany çözüşmäge kömek etmek. çugdam [çuğdom], at, ser. Çogdam. çugdamlamak [çuğdomlomok], at, ser. Çogdamlamak. çugdum [çuğdum], at, ser. Çogdam. Hemme söýgülileriň bir jemleşen çugdumy ýaly duýuldy (B. Kerbabaýew). çugdumlamak [çuğdumlomok], at, ser. Çogdamlamak. çuglamak [çuğlomok], işl. Belli bir karara gelmek, jemlemek, çugdamlamak. Maslahaty bir ýere çuglalyň. çuglanmak [çuğlonmok], işl. Karara gelinmek, belli netijä gelinmek. Şondan soň maslahat çuglandy. çugutdyrmak [çuğutdurmok], işl. 1. ser. Çugutmak. Daş işikde biri çugutdyryp otyr. 2. Özünden beýik, belent zadyň ýanynda ýapyrylyp oturmak (jaý hakynda). Ýaşuly bizi gapysynda çugutdyryp oturan, işigi ilerik, garaja öýüne eltdi (“Türkmenistan”). çugutmak [çuğutmok], işl. Üşäp ýa-da başga bir sebäbe görä pugta ýygrylmak, ýygrylyp oturmak, çommalyp çugutdyrmak. Ojagyň başynda töňňe ýaly bolup çugudyp otyrdy (B. Seýtäkow). çukanak [çukonok], at. 1. Oý, çukur-sukur (ýol, ýer we ş.m. hakynda). Çukanak ýerleri tekizlemek ýaly işler amala aşyrylýar. 2. göç.m. Içine gidip duran (göz hakynda). Kütelişen çukanak gözleri ýadawlyk bilen agyp-dönýärdi (G. Kulyýew). çukanaklyk [çukonokluk], at. Çukanak ýer, çukanak-çukanak bolup ýatan ýer, gazganak ýer. çukanak-sakanak [çukonok-sakanak], syp. Beýikli-pesli, çukur-çukur bolup ýatan düz däl ýer. çukry [çukury], at. Boýy 40-100 sm ýetýän köpýyllyk, otjumak, ýabany derman ösümlik. çukur at. Gazylan ýa-da oýulan ýer. Çukur gazylmaly ýerleri belläninde, jaýyň binýadyna golaý belläpdir (“Güneş”). \n\t‣ Çukuryň gyrasynda durmak howply, agyr ýagdaý abanmak, ölümiň öňüsyrasynda bolmak. Çukuryň gyrasyndan gaýtmak agyr kesel ýa-da başga bir howply ýagdaýdan gutulmak, ölüm halynda ýatyp galmak. çukuralmak [çukurolmok], işl., gepl.d. 1. Öňküsinden birneme çuň bolmak, çukur bolmak, çuňalmak. 2. Içine giden ýaly bolup görünmek, sokuralmak (göz hakynda). çukurlyk [çukurluk], at. Çukury köp bolan ýer, çukur-çukur bolup ýatan ýer. Ýabyň gyrasy çukurlykdy. çulba [çulvo], at.1. Dagyň, depäniň beýik ýeri. 2. Beýik depe. çuluk I, at. Köplenç, suwda ýaşaýan gyzyl çüňkli, gursagy, petekesi ak, galan ýeri garamtyl guş. \n\n\n ÇULUK II, at. Gök ýa-da çal reňkli ot. çulum syp. Tabşyrylan işi ýerine ýetirmäge ilgezik, taýýar. Söýgi hakynda ýazylan şygyrlaryň köpüsinde owadan gyz ähli zada, her bir işe çulum edilip görkezilýär (“Edebiýat we sungat”). çulumlyk [çulumluk], at. Çulum bolmaklyk, tabşyrylan zady etmäge ilgezik, taýýar bolmaklyk. çuň syp. Örän çukur, çuňňur, ýalpak däl; uzak. Maşyn ýene-de çuň oýa indi (“Edebiýat we sungat”). Üzümiň düýpleri çuň gazyldy. Ol çuň pikire batdy. çuňalma [çuňolmo], iş ady. Çuňalmak ýagdaýy. çuňalmak [çuňolmok], işl. Çuň bolup ugramak, çuň ýagdaýa gelmek, çukur bolmak, çuňlugy öňküsinden artmak. Ýap çuňalypdyr. çuňalmaklyk [çuňolmokluk], iş ady. Çuňalmak ýagdaýy. çuňaltdyrmak [çuňoltdurmok], işl. Çuňaltmak işini birine etdirmek; derejesi çuňaltmaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. çuňaltmak [çuňoltmok], işl. Çuň etmek, çuňlugyny artdyrmak. Ýaby çuňaltmak. çuňalyş iş ady. Çuňalmak ýagdaýy. çuňlaşdyrmak [çuňlaşdurmok], işl. 1. Gitdigiçe, barha çuňaltmak. 2. Giň gerime eýe boldurmak, giň gerim aldyrmak; baýlaşdyrmak. Hyzmatdaşlygy çuňlaşdyrmak çuňlaşma [çuňloşmo], iş ady. Çuňlaşmak ýagdaýy. çuňlaşmak [çuňloşmok], işl. 1. Gitdigiçe çuňalmak, kem-kemden çuň bolmak; çuňalyp başlamak. Maňlaýynyň ýygyrtlary çuňlaşypdyr (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Giň gerime eýe bolmak, baýlaşmak, ösmek. Döwletara gatnaşyklar çuňlaşýar. çuňlaşmaklyk [çuňloşmokluk], iş ady. Çuňlaşmak ýagdaýy. çuňlaşyş [çuňloşuş], iş ady. Çuňlaşmak ýagdaýy. çuňluk at. 1. Üstünden düýbüne çenli ýa-da düýbe tarap belli bir ýerine çenli, çuň ýer. Howzuň çunlugy bäş ýüz metr. Biz geologlaryň kesgitlän çuňlugyna çenli gazýarys (Ş. Borjakow). 2. göç.m. Düýpli, ýüzleý däl ýagdaýdalyk. Meseläniň çuňlugy şondan ybarat. çuňňul at, ser. Çuňňur. Murgap derýasy bahar aýlary joşanda, şol çuňňuly doldurup, ondan hem aňryk geçip gidýärdi. çuňňuldyk [çuňňulluýk], at. Suwly ýabyň suwa düşülýän çuň ýeri, ýabyň kenary giňeldilip, çuň we aýlaw edilen ýer. Oglanlar öz çuňňuldyklaryna az begenmeýärdiler (A. Gurbanow). çuňňur syp. 1. Çuň gazylan. Çuňňur guýa daş atsaň, Batar gider, eje jan (Läle). 2. göç.m. Uly, kän tükeniksiz. Çuňňur minnetdarlyk bildirmek. çuňňurlyk [çuňňurluk], at, ser. Çuňluk. çus syp. 1. Gaty we çalt ýöreýän (mal hakynda). 2. göç.m. Çalasyn, ýeňil gopýan. çuslanma [çuslonmo], iş ady. Çuslanmak ýagdaýy. çuslanmak [çuslonmok], işl. Çaltlanmak, janlanmak, tijenmek, hereketi güýjemek; tizleşmek. Ýagşy çuslandy-da, çokaýly aýagyny üzeňňä eltip atlandy (A. Gowşudow). çuslanmaklyk [çuslonmokluk], iş ady. Çuslanmak ýagdaýy. çuslanyş [çuslonuş], iş ady. Çuslanmak ýagdaýy. çusluk at. 1. Çalt, gaty ýörgürlik ýagdaýy (mal hakynda). 2. göç.m. Çalt hereket edijilik, çalasynlyk, ýeňil gopujylyk; tizlik. Onuň öňki ýadawlygynyň ornuna çusluk ornaşdy. çuw kömekçi söz. Sypatlaryň, köplenç, "ak" sözüniň öňünden gelip, "örän", "gaty", "dym" ýaly many aňladýan güýçlendiriji bölek. Ol barmaklary bilen çuw ak sakgalyny sypalaşdyrdy. çuwal [çuwol], at. 1. Un, bugdaý, arpa we ş.m. guýmak üçin ulanylýan, elde dokalyp tikilen gap. 2. Şeýle gaba sygýan galla önümleriniň mukdaryny aňladýan ölçeg birligi. Biri-birine degşip ýatan gujak boýy garrygyz gawunlardyr haltanyň agzyna sygmaýan garpyzlar, öýün-öýün ýygnalan çuwal-çuwal künjüdir tamdyr ýaly edilip örülen kaklar ýaş oglany haýran galdyrypdy (“Türkmenistan”). 3. Ownuk-uşak öý goşlaryny, geýim-gejim salar ýaly tärimden asylýan, çitilip ýa-da kakylyp dokalýan inli gap, öý goşy. Kitap bukjasynyň içinde, çuwalyň düýbünden çykman, ýene- de üç ýyl ýatdy (N. Saryhanow). Tärimden asylgy çuwaly ol gelinkä dokapdy. çuwalça [çuwolço], at. Kiçiräk çuwal. çuwalgyz [çuwolğy:z], at. Atasy öýüne ilkinji gezek gaýtarylyp getirilen gelin, gaýtarma. Olaryň arasynda bir çuwalgyz bardy, şol Ogulgözele arka çykdy (B. Kerbabaýew). çuwalgyzlyk [çuwolğy:zlyk], at. Çuwal gyzyň ýagdaýy. Ol adamsy urşa gidip, çuwalgyzlygyna dul galypdy. çuwaş [çuwa:ş], at, ser. Çuwaşlar. Çuwaş dili. çuwaşlar [çuwa:şlar], at. Çuwaşystanyň esasy ilaty. çüf : çüf urmak ser. Çüflemek. çüfleme [çüflömö], iş ady. Çüflemek ýagdaýy. çüflemek [çüflömök], işl. 1. Birini keselden açmak we ş.m. üçin doga okamak, duza dem salmak. 2. Bir zatdan duýdansyz gorkanyňda ýüregiňi rahatlandyrmak üçin ýakaňa birnäçe gezek tüf edip tüýkürmek. Ýakasyny açdy-da, içine üç gezek çüfledi (B. Seýtäkow). 3. göç.m. Bir işe başlajak bolanda aýaňa tüf-tüf edip tüýkürmek, aýaňy tüýküligiň bilen öllemek. Ol eline çüflejek bolanda, Myradyň takady ýetmän, haýdan-haý pili alyp, hini gazmaga durdy (N. Esenmyradow). çüflemeklik [çüflömöklük], iş ady. Çüflemek ýagdaýy. çüfleşmek [çüflöşmök], işl. Birnäçe bolup çüflemek. çüfletmek [çüflötmök], işl. Birine çüflemegi buýurmak, doga okadyp çüf diýdirmek. çül-çaga [çül-ça:ğa], at. Oglan-uşak, çaga- çuga, diňe ýaş, çülpe çagalar. Obada bolsa çül-çaga galdy (H. Derýaýew). çülpe [çülpö], syp. 1. Kiçijik, ýaşajyk. Ylgap çykan çülpe çagalar öz terbiýeçileriniň daşyna egrildiler. Şeýdip, üç sany çülpeje çaganyň garamaty Ogulnabadyň başyna galyberýär (“Türkmenistan”). 2. Käkilik, turaç, sülgün ýaly guşlaryň jüýjesi. çümdürgiç [çümdürğüç], at. Çeňňegi, tory suwa batyrmak üçin dakylýan agyrlyk. Ol balyk tutulýan tor üçin çümdürgiç ýasanjak bolýardy (“Edebiýat we sungat”). çümdürilmek [çümdürülmök], işl. Bir zadyň içine girizilmek, içine sokulmak; sünjülmek, bir zat batyrylmak. çümdüriş [çümdürüş], iş ady. Çümdürmek ýagdaýy. çümdürme [çümdürmö], iş ady. Çümdürmek ýagdaýy. çümdürmek [çümdürmök], işl. Bir zadyň içine girizmek, içine sokmak; sünçmek; bir zady batyrmak. Ony egin-eşigi bilen suwa çümdüripdirler. Temen çümdürmek. çümdürmeklik [çümdürmöklük], iş ady. Çümdürmek ýagdaýy. çümdürtmek [çümdürtmök], işl. Çümdürmek hereketini başga birine etdirmek; içine sokdurmak. çümhörek [çümhörök], syp. Nahary az iýýän, nahar dandaýan, dokmäde, horan däl. Köse gaty çümhörek eken (Ç. Aşyr). çümhöreklik [çümhöröklük], at. Çümhörege has bolan gylyk-häsiýet, iýmek-içmegi dandawçylyk. Onuň çümhörekligi öý eýesine ýaramady. çümmek [çümmök], işl. 1. Dürtülip geçmek, tene sanjylmak, endama batmak. Kiçeňräk gyýçagam elimiň süňküne çümüp, tenimde galan ekeni (A. Nazarow). 2. Suwuklygyň (suwuň we ş.m.) düýbüne, aşaklygyna gitmek. Gury çägäniň berkligi pes, eger üstünden ýöreseň, aýagyň topugyňa çenli çümýär (“Türkmenistan”). çümmük at. 1. Başam we süýem barmaklaryň ujy bilen tutulyp edilýän hereketiň ady. Gynnagyň ýumrugyna, çümmügine çydap bilmän, sülgüniň jüýjesi ýaly, başga bir oba çykyp gitdi (N. Pomma). 2. Üç barmak bilen tutulyp alynýan ownuk, külke zat we onuň mukdary, ölçegi, dyndym. Hiç kime minnetsiz, çaýymy demlägede, pişigiň kellesi ýaly gowurdagy hem käsäme oklap, bir çümmügem duz sepýän-de, bir döwüm çörek bilen garna gapgarýan welin, döw dursun onsoň agaň öňünde (“Türkmenistan”). çümmükleme [çümmüklömö], iş ady. Çümmüklemek ýagdaýy. çümmüklemek [çümmüklömök], işl. Çümmük bilen adamyň bir ýerinden tutup gapjamak, burup awundyrmak. Ýuwaş! Bolmasa çümmüklärin (B. Kerbabaýew). çümmüklemeklik [çümmüklömöklük], iş ady. Çümmüklemek ýagdaýy. çümmükleşmek [çümmüklöşmök], işl. Biri- biriňi çümmüklemek. çümmükletdirmek [çümmüklötdürmök], işl. Birine çümmükletmek. çümmükletmek [çümmüklötmök], işl. 1. Çümmüklemegine ýol bermek. – Näme, ýumruk ýaly oglana özüňi çümmükledýäň, oňa dek diýip bolanokmy? 2. Başga birini çümmüklemeklige mejbur etmek. Çagalar “Dym-dyrs” oýnuny oýnanlarynda: – Dym-dyrs. Asmana kiriş. Gülene, gürläne on ýumruk, on çümmük – diýýärler. Birden biri pyňkyraýsa, çümmükläsiň gelmese-de, beýlekilere ýeke-ýekeden ony çümmükledýärler. çümmükleýiş [çümmüklöýüş], iş ady. Çümmüklemek ýagdaýy. çümre [çümrö]: çümre geýmek aşak basyp geýmek, çümrüp geýmek (telpek, papak hakynda). Ol goňur telpegini gözüne çenli çümre geýipdir (N. Pomma). çümrülmek [çümrülmök], işl. Aşak basylan ýagdaýda bolmak, çümre halda bolmak. çümrünmek [çümrünmök], işl. Öz telpegiňi, papagyňy we ş.m. çümre geýmek, çümrüp geýmek. Ol telpegini çümrünip geýdi. çümşüldeme [çümşüllömö], iş ady. Çümşüldemek ýagdaýy. çümşüldemek [çümşüllömök], işl. Endamyň çümüş-çümüş etmek, endamyňy tikeneklediji duýgy döremek. Artyga gözi düşende, endamy çümşüldäp, bir hili utançly ýaly ýüzüni aşak saldy (B. Kerbabaýew). çümşüldemeklik [çümşüllömöklük], işl. Çümşüldemek ýagdaýy. çümşüldeşmek [çümşüllöşmök], işl.Yzly- yzyna çümşüldemek. Myrat aga oba ýakynlaşdygyça, ýüregi urup, inleri çümşüldeşýär (H. Derýaýew). çümşüldetmek [çümşüllötmök], işl. Çümşüldi döretmek. Demirtiken geýen ýaly, endam- janymy çümşüldetdi (K. Gurbannepesow). çümşüldi [çümşüllü], at. Endamyňda garynja ýöreýän ýaly gymyldy, tikenekleme, endamyňy tikeneklediji duýgy. Aýaz ýüzüne ýalyn ýaly çabrap, endamyna çümşüldi ýöretdi. çümürme [çümürmö], iş ady. Çümürmek ýagdaýy. çümürmek [çümürmök], işl. Aşak basyp geýmek, çümre geýmek (telpek, papak hakynda). Telpegimizi gözümize çenli çümrüp geýdik. çümürtmek [çümürtmök], işl. Aşak basdyrmak, çümre geýdirmek. çümüş-çümüş [çümüş-şümüş]: çümüş-çümüş etmek wagtal-wagtal çümşüldemek, endamyň gijeýän ýaly duýulmak. Endamy garynja ýörän ýaly çümüş- çümüş etdi. çümüşmek [çümüşmök], işl. 1. Ýerli-ýerden birnäçe bolup çümmek. Ördekler suwa çümüşýärdiler. 2. Suwa çümmekde ýaryşmak, çümüp bäsleşmek. çünki [çünkü] "Sebäbi, şoňa görä" we ş.m. manyda ulanylýan baglaýjy kömekçi söz. Doludy garaýşy gahar-gazapdan, Çünki gorky bardy boljak jogapdan (A. Kekilow). çüňk I, at. Iýmit we başga gerek bolan zatlary çokup almak üçin guşlaryň agzynyň buýnuz görnüşli süýnmejik ujy, çokja. Serçe ýene-de çüňki ýelekli gitdi (A. Orazmyradow). \n\n\n ÇÜŇK II, at. 1. Jaýyň, haýatyň we ş.m. zadyň iki diwarynyň birleşýän burçy. 2. Jaýyň, haýatyň iki diwarynyň birleşýän burçunyň töweregindäki ýer, öwrüm. Dursun özüni ýere oklap, dazyrdap çüňkden öwrüldi (H. Ysmaýylow). 3. gepl.d. Ýasy bir zadyň dört gyrasynyň ujy, gapdalynyň gutarýan we öwrülýän ýeri. Ol matanyň bir çüňkünden tutup saklap durdy. çüňklek [çüňklök], syp. Uly çüňkli, çüňki uly. Çüňklek ýyrtyjy guş. çüpe [çüpö], syp., gepl.d. Boýy, gabarasy kiçi, ownuk; gytyk. çüpemek [çüpömök], işl., gepl.d. Boýy, gabarasy kiçelmek, ownamak; gytyk katda gelmek. çüprek [çüpürök], at. 1. Gysga, gyryk, uçsuz; letde (ýüň barada). Ýorgana salmak üçin ýygnap ýören ýarym halta çüprek ýüňüni tüýdüp çykdy (A. Dur- dyýew). 2. Ýaramaz, köne-küşül, jinde. Emelsiziň dili awy, çüprek geýimiň biti awy (Nakyl). çüpreme [çüpürömö], iş ady. Çüpremek ýagdaýy. çüpremek [çüpürömök], işl. 1. Kiçi bolmak, kiçelmek, saýylary gutaryp ownamak (janly-jandar, mal hakynda). 2. Gowusy gutaryp, ýaramazy galmak, hili peselmek. Iki-üç aýdan soň pagta çüpräp başlady. çüpreşmek [çüpüröşmök], işl. Köp mukdarda çüpremek, hili peselişmek, dura-bara ýaramazlaşmak. çür : çür başy (depesi) bir zadyň iň ýokarsy, beýik ýeri, süýr depesi. Daglaryň çür başynda gyşdan saklanyp galan çuw ak garlar görünýär. çürçüri [çürçürü], at. Gumda ýaşaýan gara-ala ýelekli kiçijik guş. çürelişmek [çürölüşmök], işl. Kem-kemden çürelip başlamak, dura-bara çüri bolmak. çürelmek [çürölmök], işl. Ýokarsy, depesi çowlanmak, çüri bolmak; inçelmek. Ortarada başy çürelip giden garaja öý egnini gysyp otyr (N. Saryhanow). çüreltmek [çüröltmök], işl. Ýokarsyny çowly etmek, çüri etmek, kem-kemden gysyp inçeltmek. Çatmanyň başyny çüreltmek. çüri [çürü], syp. 1. Ýokarsy çowly, depesi inçelip gidýän, çürrük. Depesi çüri, gadymy biçüwde tikilen telpegini geýerdi (A. Gowşudow). 2. Oglana dakylýan at. çürkemek [çürkömök], işl. 1. Birine maddy taýdan zyýan ýetirmek, ütmek, aldap zadyny almak, ulturatmak. Adamlary çürkemek. 2. Biriniň bedeniniň bir ýerini gyzgyn zada ýakmak, çirkizmek. çürkenmek [çürkönmök], işl. Kösenmek, ulturamak; zyýan çekmek. – Haý, bolmandyr-ow. Neresse çürkenäýipdir (A. Nazarow). çürketdirmek [çürkötdürmök], işl. Birine özüňi aldatdyryp, lüt galdyrtmak, hakyňy gidermek, puluňy iýdirmek. çürketmek [çürkötmök], işl. Özüňi ütdürmek, aldadyp zyýan çekdirmek. çürrik [çürrüýk]: çürrik başy öýüni bolar- bolgusyz adamlar üçin mesgen eden (adam hakynda). Onuň öýi çürrik başa öwrülipdir, gybat edişesiň gelse barybermeli. çürrikdepdi [çürrüýkdepdi], at. Daşy çyzylyp üýşürilen tümmek gumy döwçülere depdirmän, eşekçi tarapyndan goralyp oýnalýan çaga oýny. çürrük syp., ser. Çüri. Başy çürrik telpekli bir pyýada derwezeden ýorgalap girdi (N. Saryhanow). çürşeriş [çürşörüş], iş ady. Çürşermek ýagdaýy. çürşerme [çürşörmö], iş ady. Çürşermek ýagdaýy. çürşermek [çürşörmök], işl. Ýüzüňi turşatmak, çytmak, närazy görnüşde bolmak, kürşermek. çürşertmek [çürşörtmök], işl. Ýüzüňi çytmak, çürşen hala getirmek. çürşügräk [çürşüğrä:k], syp. Azda-kände çürşük. çürşük at. Gyzgyn sebäpli gyzyp ýygyrt-ýygyrt bolan, çürşen, bürşen, gasyn-gasyn. çürşüklik [çürşüklük], at. Gyzgyn täsir sebäpli gaty gyzyp, ýygyrt-ýygyrt bolmaklyk, ýygrylan halda bolmaklyk. çürtdürmek [çürtdürmök], işl. Gowaçanyň we ş.m. ujuny çyrpdyrmak, ujuny ýoldurmak. çürt-kesigräk [çürt-kesiğrä:k], syp. Belli derejede çürt-kesik. Meseläni çürt-kesigräk goýmak gerek. çürt-kesik hal. Gutarnykly, aýdyň, açyk, çürt- ýoluk, aýgytly (aýdylýan söz hakda ). çürt-kesiklik at. Çürt-kesik ýagdaýda bolmaklyk. çürtme [çürtmö], iş ady. Çürtmek ýagdaýy. çürtmek [çürtmök], işl. Ujuny ýolmak, ujundan ýolup almak, öserini kesmek. O janawerler bu wagt ot iýenok-da, diňe gül çürtýärler (“Edebiýat we sungat”). çürtmeklik [çürtmöklük], iş ady. Çürtmek ýagdaýy. çürtmezlik [çürtmözlük], işl. Çürtmek işini etmezlik. çürtübermek [çürtmüvermek], işl. Çürtüp başlamak. çürtülmek [çürtülmök], işl. Biri tarapyndan bir zadyň ujuny çürtmek işi geçirilmek, ýolunmak. çürtüm at. Ujundan çürtüp almak ýagdaýy. çürtüş iş ady. Çürtmek ýagdaýy. çürtüşmek [çürtüşmök], işl. 1. Çürtmäge kömek etmek. 2. Birnäçe bolup çürtmek, çürtüp ýörmek. Derýaň gülün çürtüşip, Ýaýnardylar bu ýerde (M. Myşşyýew). çürt-ýoluk hal, ser. Çürt-kesik. Hangulynyň gaýyn atasy çürt-ýoluk jogap berdi (N. Saryhanow). çürüşdirmek [çürüşdürmök], işl. Hamdan edilen zady gyzgyn zada ýakyn goýup bürüşdirmek, ýygyrt-ýygyrt etmek. Çarygy oda çürüşdirmek. çürüşme [çürüşmök], iş ady. Çürüşmek ýagdaýy. çürüşmek [çürüşmök], işl. 1. Gyzgyn zada ýanyp ýygyrt-ýygyrt bolmak, bürüşmek. Çokaýym oda çürüşdi. 2. Gynanç zerarly ýanyp-köýmek. çüte [çütö], syp. Pes, ösgün däl, gysga; çüpe. O Tejen, bu Tejen, künjüsi çüteje bitenje Tejen (Ýaňyltmaç). Ol ýerlere hemişe däne ekilerdi, iň çüte bitdi diýen ýeriň hem atyň göwsüne ýeterdi. çütebaş [çütövaş], at. Suwsuzlyk zerarly başlary dänesiz bugdaý. çüw üml. Münlüp barylýan aty, ýabyny, düýäni çaltrak ýöretmek üçin aýdylýan söz. Tisginip galdy ýerinden, Eşidip "çüw" diýen sesi (Ç. Aşyr). \n\t‣ Çüw atym ilgezik, ýumuş buýruldygy ylgap duran. çüwde [çüwdö], at. 1. Paltanyň, teşäniň ýeňsesi. Palta çüwdesine däninim, gamçy kär etmez. Size-de däninim kynçylyk kär edip bilmez (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). 2. Ýeňse çukuryň ýokarsyndaky tümmerip duran ýer, kelläniň galyp duran ýeňse tarapy. Ýeňseden giren oklar çüwdäni pytradyp, maňlaýdan çykyp gitdiler (Ý. Mämmediýew). çüwdürilmek [çüwdürülmök], işl. Batly zymdyrylyp akmak, zarply akmak. Suw bedräniň deşiginden çüwdürilip akýardy. çüwdürim [çüwdürüm], at. 1. Basyş güýji arkaly dar deşikden suwuň zogdurylyp çykýan akymy. 2. Çüwdürilip sowrulýan suw, nebit we ş.m. çüwdüriş [çüwdürüş], iş ady. Çüwdürmek ýagdaýy. çüwdürme [çüwdürmö], iş ady. Çüwdürmek ýagdaýy. çüwdürmek [çüwdürmök] I, işl. Darajyk ýerden zarply çykarmak, dar deşikden batly akdyrmak. \n\n\n ÇÜWDÜRMEK [çüwdürmök] II, işl. Çüwmek, sülmek işini birine etdirmek (aşyk oýnunda). çüwdürmeklik [çüwdürmöklük], iş ady. Çüwdürmek ýagdaýy. çüwdürmezlik [çüwdürmözlük], işl. Çüwdürmek işini etmezlik. çüwme [çüwmö], iş ady. Çüwmek ýagdaýy. çüwmek [çüwmök], işl. 1. Aşygy alçy ýa-da towha müner ýaly edip oklamak, sülmek. 2. göç.m. Oňuna bolmak, ümzügi öňe bolmak. çüwmeklik [çüwmöklük], iş ady. Çüwmek ýagdaýy. çüwmezlik [çüwmözlük], işl. 1. Çüwüp durmazlyk. 2. göç.m. Ugruna, oňuna bolmazlyk. çüwüş iş ady. Çüwmek ýagdaýy. çüý I, at. Bir zady kakyp berkitmek üçin ýörite ýasalan bir tarapy uçly, ikinji tarapy kelleli sim bölegi, enjam. Öý eýesi dony diwardaky çüýden asdy. \n\t‣ Çüýi (hyry) gowşamak ejizlemek, ugry gaçmak, diýeni bolmazlyk. Ahyr soňunda äriniň çüýi gowşap, aýaly gepini gögerdýär (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÇÜÝ II, at. Burun tarapy inçe, gylçyksyz balygyň bir görnüşi. çüýjerilmek [çüýjörülmek], işl., ser. Çüýjermek. Gawun, garpyz, pomidordan başga gök ekin bardyr öýtmeýän garry, alkymyny galdyryp oglunyň ýüzüne çüýjerildi (B. Öwezow). çüýjeriş [çüýjörüş], iş ady. Çüýjermek ýagdaýy. çüýjerişmek [çüýjörüşmök], işl. Ýerli-ýerden çüýjerip başlamak. çüýjermek [çüýjörmök], işl. Birine ýa-da bir zada tiňkäňi dikip seretmek, jüýjermek. çüýjertmek [çüýjörtmök], işl. Gözüňi aýyrman seretmek. Gözüňi çüýjerdip oturmak. çüýjük I, at, gepl.d. Süýji, kemput (çaga dili). Men çüýjük getireýin, siz entek Bahar ejeňiziň gujagyna baryň! (A. Gowşudow). \n\n\n ÇÜÝJÜK II, at. But süňküniň çatalba süňki bilen birleşýän togalak ujy. Çüýjükden geçen ok gyýçagyny aýyrmak lukmanlara ýeňil düşmedi. çüýjüklik [çüýjüklük], at. But süňküniň çatalba süňki bilen birleşýän ýeri. çüýk-çäk [çüýk-çä:k], Oýun oýnaýan çagalaryň biriniň bir sebäp bilen oýundan aýrylyp, oýna gelip goşulýança oýna şärik däldigini aňladýan ümlük. çüýke [çüýkö], at. Ik egrilende gaýşyň daşyna süýlen sümek, daşyna ýüň saralyp, içinden barmagyň geçirilýän, gaýyşdan ýa-da esgiden edilen halka; sarmak. Şol mahal Teneçir eje atanagyna, çüýkä saralan pişgesini alyp, gapydan girdi (N. Pomma). çüýkelik [çüýkölük], syp. Çüýke eder ýaly, çüýke üçin niýetlenen (esgi, gaýyş). Çüýkelik gaýyş almak. çüýleme [çüýlömö], iş ady. Çüýlemek ýagdaýy. çüýlemek [çüýlömök], işl. 1. Çüý kakyp berkitmek, çüý urup gaçmaz ýaly etmek, çüý bilen berklemek. Ussa tagtalary çüýleýär. 2. göç.m. Ýerlikli, degerli söz aýdyp, berk gaýtawul bermek, duzlamak, petigulusyny bermek. 3. göç.m. Atmak, atyp urmak. çüýlemeklik [çüýlömöklük], iş ady. Çüýlemek ýagdaýy. çüýlenmek [çüýlönmök], işl. Biri tarapyndan çüý bilen berkidilmek. Haly diwara çüýlenipdir. \n\t‣ Çüýlenen ýaly hereketsiz ýagdaýda bolan, gymyldysyz halda bolan. çüýleşdirmek [çüýlöşdürmök], işl. Bir ýan ujundan çüýläp çykmak, hemmesini çüýlemek, yzly- yzyna çüý bilen berkitmek. Gapyrjagyň döwlen tagtalaryny täzeden çüýleşdirmek. çüýleşmek [çüýlöşmök], işl. Çüý kakmaga, çüý bilen berkitmäge kömekleşmek; bilelikde çüýlemek. Tagta çüýleşmek. Olar gapyrjak çüýşleşip otyrdy. çüýletmek [çüýlötmök], işl. Çüýlemek işini başga birine etdirmek. Tagtany çüýletmek. çüýleýiş [çüýlöýüş], iş ady. Çüýlemek ýagdaýy. Onuň gapyrjak çüýleýşinden ýoldaşy hoşaldy. çüýreme [çüýrömö], iş ady. Çüýremek ýagdaýy. çüýremek [çüýrömök], işl. 1. Täsir netijesinde bozulyp başlamak. Gumda bakylýan mal gaty sarç bolýar, basjak ýeriňi seljermän, çüýrän çerkezleri basyp, şatyrdy turzuberdigiň, ürküp başlaýardylar (“Türkmenistan”). 2. Kesilmek, zaýalanmak (süýt hakynda). Süýt çüýräpdir. 3. Sary gitmek, ýyrtylyp başlamak, dargamak (geýim hakynda). Onuň üstesine- de köne halta, aňry-bäri letdeler ýamalypdyr, olaram çüýräp pide bolupdyr (A. Gowşudow). çüýremeklik [çüýrömöklük], iş ady. Çüýremek ýagdaýy. çüýremezlik [çüýrömözlük], işl. Çüýrük hala geçmezlik; çüýräp durmazlyk. çüýreňkirlemek [çüýröňkürlömök], işl. Çüýremäge ýakynlamak, çüýräp ugramak. çüýreşmek [çüýröşmök], işl. Kem-kemden çüýräp ugramak, ýeke-ýekeden çüýremek. çüýretmek [çüýrötmök], işl. Idetmän, ugruna seretmän, çüýremegine sebäp bolmak. çüýreýiş [çüýröýüş], iş ady. Çüýremek ýagdaýy. çüýräbermek [çüýrä:vermek], işl. Çüýräp ugramak. çüýrügräk [çüýrüğürä:k], syp. Azda-kände çüýrük; çüýreňkirlän. çüýrük syp. 1. Durky bozulan, asyl bolşundan zaýa. 2. göç.m. Esasy, asly, düýbi gowşak bolan; sagdyn däl. Çüýrük pikir. çüýrük-çaryk [çüýrük-ça:ryk], syp.Çüýrän hem ýarylan, kesilen. Gawun-garpyzlaryň çüýrük- çarygyny tirte goşmak üçin peliň gyrasynda üýşürip goýdy. çüýrüklik [çüýrüklük], at. 1. Çüýrük ýagdaýda bolmaklyk, zaýalyk. 2. göç.m. Gurluş taýdan berk dällik, gowşaklyk, maksada laýyk, sagdyn dällik; dagynyklyk, baş-başdaklyk. çüýrüntgi [çüýrüntgü], at. Içki durky bozulan çüýrük galyndy, çüýrän zadyň bölegi, çüýrän ders. Ol gyşyna toplanan ders çüýrüntgisini ekin meýdanlaryna daşasa, ýazda ekişdir beýleki çäreleri geçirmekde ýadamany-ýaltanmany bilmeýär (“Türkmenistan”). çüýşe [çüýşö], at. 1. Kwars çägesi eredilip ýasalýan we içinden şöhle geçirip, aňyrsy görnüp duran ýaldyrawuk gaty jisim. 2. Agzy dar aýna gap. Ol aýalyň elindäki çüýşe ýere gaçdy-da döwüldi (B. Kerbabaýew). Bir çüýşe gazly suw. 3. Kerosin bilen ýagtyldýan çyranyň bulgury. Çyra çüýşesi. \n\t‣Gök çüýşe ýaly dury, dup-dury. Guýynyň gök çüýşe ýaly suwy içmäge diýseň ýakymlydy. çyban [çy:van], at, lukmanç. Dömüp çykýan iriňli agyrak ýara, baş, çykuw. Ýaryljak çyban ýarylyp dynsyn. \n\t‣ Çybany ýarylmak işiň, meseläniň çözgüdi, netijesi aýan bolmak, nähili hem bolsa bir ýüzli bolmak; çözgütden soň ynjalmak. Murtuňyz salpardyp, gaçyrmaň gany, Goý, ýarylsyn ýigrimi ýylyň çybany (Ý. Pirgulyýew). çybşyldabermek [çyvşylla:vermek], işl. Çybşyldap ýöräp başlamak, çybşyldyny dowam etdirmek. Şeýdip çybşyldaberseň, günortana ýetersiň. çybşyldama [çyvşyllama], iş ady. Çybşyldamak ýagdaýy. çybşyldamak [çyvşyllamak], işl. Çybyş- çybyş edip ýöremek; haýal, ýuwaşlyk bilen ýöremek. Garry daýza arkasy ýükli çybşyldap gelýärdi. çybşyldamaklyk [çyvşyllamaklyk], iş ady. Çybşyldamak ýagdaýy. çybşyldamazlyk [çyvşyllamazlyk], işl. Çybşyldap ýöremezlik. çybşyldaşmak [çyvşyllaşmak], işl. Bilelikde çybşyldamak. Olar gamyşlykdan çybşyldaşyp barýardylar. çybşyldatmak [çyvşyllatmak], işl. Aýagyňy çybşyldy bilen ätmek, çybşyldap ýöremek. çybşyldaýyş [çyvşyllaýyş], iş ady. Çybşyldamak ýagdaýy. çybşyldy [çyvşylly], at. Ýuwaş ýörelende çykýan sesiň ady. Birden gapdalymdan çybşyldy eşidildi (T. Gurbanow). \n\t‣ Çybşylda urmak gürrüňiň, habaryň soňuny bulaşdyrmak, gümürtiklige salmak, gümmi-sümmä urmak. Bally halys özüni ýitirdi, ol sözüniň soňuny çybşylda urdy (A. Gowşudow). çybyk [çy:vyk], at. 1. Agajyň inçe uzyn baldaklary, pudak. Ol seredip görse, onuň öňünde kiçeňräk iki sany pyntyklyja çybyk ýatyrdy (A. Gurbanow). 2. Haly nagyşlarynyň arasyndan gidýän göni çyzyk. 3. Tüpeňiň nilini arassalamak üçin ýörite ulanylýan demir çiş, syh. \n\t‣Çygar çybyk ser. Çygar. çybyklama [çy:vyklama], iş ady. Çybyklamak ýagdaýy. çybyklamak [çy:vyklamak], işl. 1. Çybyk çykarmak, çybyk ösmek. Agaçlar çybyklap başladylar. 2. Çybyk bilen urmak, çybyk bilen saýgylamak. çybyklamaklyk [çy:vyklamaklyk], iş ady. Çybyklamak ýagdaýy. çybyklamazlyk [çy:vyklamazlyk], işl. 1. Çybyk çykarmazlyk (gögerip oturan agajyň çybygy hakynda). 2. Çybyk bilen urmazlyk, saýgylamazlyk. çybyklanmak [çy:vyklanmak], işl. Biri tarapyndan çybyk bilen urulmak, ýenjilmek. çybyklaşmak [çy:vyklaşmak], işl. Biri-biriňi çybyk bilen urmak, çybykly uruşmak. çybyklatmak [çy:vyklatmak], işl. Birini çybyk bilen urdurmak, saýgylatmak. çybyklaýyş [çy:vyklaýyş], iş ady. Çybyklamak ýagdaýy. çybyn [çy:vyn], at. Holtumy, iňňesi bilen gan sorup iýmitlenýän ganatly mör-möjejik, peşe. Çybyndan goranmak üçin peşehana edindiler. Çybyndan goranmak üçin edilen tüsseleriň üstüne tezek atyşdyryp gitdi (Ý. Mämmediýew). \n\t‣ Çybyn gorar alynşaýyň aşak gyrasyndaky hatar düzülen şelpeler. çybynlyk [çy:vynlyk], at. Çybynyň köp ýeri. Suwly ýer çybynlyk bolýar. çybyş-çybyş [çyvyş-şyvyş], s. ş. aňl. söz. Ýöräp barýarkaň köwşüň aşagy ýere degip, çalajadan çykýan ses. Ol çybyş-çybyş edip, içeri girdi (O. Ödäýew). çydabermek [çyda:vermek], işl. Çydap ýörmek, çydap durmak. çydam at. 1. Agyry, kynçylyk we ş.m. ýagdaýa bolan dözüm, çydaýyş. Onuň tiken batsa-da çydamy ýokdy, waý-waýlaberýärdi. 2. Sabyr, takat, kanagat. Artyk garaşmaga onda çydam galmady. \n\t‣ Çydam (sabyr) käsesi püre-pür bolmak sabyr- takaty gutarmak, çydamazlyk katdyna ýetmek. çydama iş ady. Çydamak ýagdaýy. çydamak işl. 1. Agyry, kynçylyk we ş.m. ýagdaýa çydam etmek, döz gelmek, garşy durmak. Kyýas bykynynyň yzasyna zordan çydasa-da, syr bermän ýylgyryp goýberdi (N. Jumaýew). 2. Sabyr, sabyr-takat etmek, garaşmak. Howlukma, ýene birazrak çyda! 3. göç.m. Ýeterlik bolmak, ýetmek. Beýle harajata zat çydarmy? (“Görogly”). çydamaklyk iş ady. Çydamak ýagdaýy. çydamazlyk at. 1. Çydam edip bilmezlik, garşy durup bilmezlik. Ol agyr işe çydamady. 2. Sabyr-takaty, çydamy ýetmezlik. çydamly syp. 1. Agyr kynçylyga we ş.m. ýagdaýa döz gelip bilýän, dözümli. Tebigat adamy çydamly ýaradypdyr. 2. Her bir zada sabyrly, takatly. Çydamly adam. 3. Dözümli, durumly. Sazak gurakçylyga we yssa çydamly ösümlikdir. çydamlylyk at. 1. Agyry, kynçylyk we ş.m. ýagdaýa döz gelip bilmeklik, dözümlilik. Sungat gözel duýgyny, ruhubelentligi döredýär, dürli kynçylyklary ýeňip geçmäge-de, şowsuzyklary ýeňillik, çydamlylyk bilen başdan geçirmäge-de kömek edýär (“Türkmenistan”). 2. Her bir zada bolan sabyrlylyk, takatlylyk. 3. Ulanmak, peýdalanmak üçin dözümlilik, durumlylyk, berklik; berdaşlylyk. çydamlyrak [çydamlyra:k], syp. Azda-kände çydamly. Çydamlyrak bolmak. çydamsyz syp. 1. Agyry, kynçylyk we ş.m. ýagdaýa dözümsiz; çydam etmeýän. It yssa çydamsyz bolýar (A. Gurbanow). Geçi malyny çölde gyrkmak bolmaýan ekeni, sebäbi ol yssy-sowuga çydamsyz (“Türkmenistan”). 2. Sabyrsyz, takatsyz. Ol açlyga gaty çydamsyzdyr. 3. Ulanmak, peýdalanmak üçin berk däl, sagdyn däl, durumsyz. Ýeňil maşynlar agyr ýollara çydamsyz bolýar. çydamsyzlyk at. 1. Agyra, kynçylyga we ş.m. ýagdaýa dözümsizlik; çydam etmezlik. 2. Sabyrsyzlyk, takatsyzlyk. 3. Ulanmak, peýdalanmak üçin sagdyn, berk dällik, durumsyzlyk. çydatmak işl. 1. Çydam etdirmek, dözümlilik bildirmek. Olar ýaly agyrylar çydadaýsa ne ýagşy. 2. Ýeterlik bolmak, mukdar taýdan ýetmek. Bu sowşuňa pul çydadyp bolmaz. çydamsyzrak [çydamsyzyra:k], syp. Azda- kände çydamsyz. Çydamsyzrak adam. çyg [çy:ğ], at. 1. Ýagyn, ygal sebäpli emele gelen yzgar, nem, öl. Odun çyg bolansoň oňat tutaşman, goýy-goňur tüsse burugsap, al-asmana göterildi (N. Pomma). 2. Adamyň endamyndan çykýan der; deriden süzülip çykan suw damjasy. Onuň maňlaýyna çyg geldi. 3. Ygal, ýagyş, ýagyn. Bu ýere sähelçe çyg düşse, batga öwrülip, ýuwudyp barýar (B. Gurbanow). 4. Agşamlaryna otlara düşüp, ertir irden buldurap duran suw damjasy. Çyg düşen çemenleri ýygyp düýräli, gözel (Mätäji). çygar [çy:ğa:r]: çygar çybyk guramadyk, çygly, yzgary gitmedik ýa-da suwa ýatyrylyp ýa-da öllenip, çyg çekdirilen çybyk. Üzümiň jyzalan çygar çybyklary onuň geýimlerinden asylyşýardy (A. Gowşudow). çygjarma [çy:ğjarma], iş ady. Çygjarmak ýagdaýy. çygjarmak [çy:ğjarmak], işl. 1. Birneme derlemek, çala çyg peýda bolmak. Ýuwaşjadan çaý owurtlap oturan Ýusubyň burnunyň üsti çygjarypdyr (B. Soltannyýazow). 2. Ýaşarmak, nemlenmek, göze ýaş inmek. 3. Ýagyn, ygal ýa şorlama zerarly toprakda çala çyg emele gelmek. Çisňiden ýaňa ýer çygjaryp başlady. çygjarmaklyk [çy:ğjarmaklyk], iş ady. Çygjarmak ýagdaýy. çygjarmazlyk [çy:ğjarmazlyk], işl. Çygjaryp durmazlyk. çygjartmak [çy:ğjartmak], işl. 1. Çyg hala getirtmek. 2. Ýuwaşja ýaşartmak, nemlendirmek. Gözüňi çygjartmak. çygjarybermek [çy:ğjaryvermek], işl. Çygjaryp başlamak. çygjaryş [çy:ğjaryş], iş ady. Çygjarmak ýagdaýy. çygjaryşmak [çy:ğjaryşmak], işl. Çygjaryp durmak, kem-kemden çygjaryp başlamak. Çaý içen adamlaryň ýüzi çygjaryşypdy. çyglabermek [çy:ğla:vermek], işl. Çyglap başlamak. çyglama [çy:ğlama], iş ady. Çyglamak ýagdaýy. çyglamak [çy:ğlamak], işl. Suw sepip çyg bermek, çyg çeker ýaly etmek, çyg etmek. Derini çyglap ýumşatmak. çyglamaklyk [çy:ğlamaklyk], iş ady. Çyglamak ýagdaýy. çyglanmak [çy:ğlanmak], işl. Çyg bolmak, çyg almak, çyg ýagdaýa gelmek. Temmäki çyglanandan soň, ony çilimiň başyna salyp üstüne köz goýdy (B. Seýtäkow). çyglatmak [çy:ğlatmak], işl. Birine çyg etdirmek, çala ölletmek. çyglaýyş [çy:ğlaýyş], iş ady. Çyglamak ýagdaýy. çygly [çy:ğly], işl. Çyg çeken, çygy bar bolan, yzgarly, nemli, tagta gelen. Daýysynyň ýabysy bilen düýesini goşup, çygly ýerden keş çekip ugrady (B. Kerbabaýew). Gün gaty gyzdyryp ugransoň, çygly toprak gaýzygyp başlady. Galyňdan basylan gülli keçeler çyglydy (“Türkmenistan”). çyglyk [çy:ğlyk], at. Ýagynlyk, ygallyk. Çyglykda ýöremek kyn hem bolsa, köwdäki täsinlikler ýadawlygy ýadyňa salmaýar (“Edebiýat we sungat”). çyglylyk [çy:ğlylyk], at. Çygy barlyk, nemlilik, yzgarlylyk; nemlenmek derejesi. Pagtanyň çyglylygyny kesgitlemek. çyglyrak [çy:ğlyra:k], syp. Az-kem çygly. Çyglyrak pagta. Çyglyrak howa. çyglyş [çyğlyş], iş ady. Çygylmak ýagdaýy. çyglyşmak [çyğlyşmak], işl. Ýerli-ýerden birnäçe bolup çygylmak, çyglyp dem almak. Näme beýle öküzi daňyp bilmän çyglyşyp dursuňyz? çygşyldama [çyğşyllama], iş ady. Çygşyldamak ýagdaýy. çygşyldamak [çyğşyllamak], işl. Çygyş- çygyş edip seslenmek, çygşyldyly ses çykmak. Aşyryň çygşyldap gelenini-de duýmady (B. Kerbabaýew). çygşyldamaklyk [çyğşyllamaklyk], iş ady. Çygşyldamak ýagdaýy. çygşyldamazlyk [çyğşyllamazlyk], işl. Çygşyldap ses çykarmazlyk. çygşyldaşmak [çyğşyllaşmak], işl. Çygşyldyly seslenmek (birnäçe zat hakda). çygşyldatmak [çyğşyllatmak], işl. Çygşyldyly seslendirmek. Berdi aga çokaýyny çygşyldadyp, Myrat keliň öýüne salam berip girdi (A. Durdyýew). çygşyldy [çyğşylly], at. Çöp-çalamlaryň içinden ýörelende we ş.m. çykýan aýak sesiň ady. Çep tarapdan çygşyldy eşidildi. çygyldyrmak [çyğyllyrmak], işl. Çygylmaga mejbur etmek, güýç sarp etdirmek. çygylma [çyğylma], iş ady. Çygylmak ýagdaýy. çygylmak [çyğylmak], işl. Demiňi içiňe çekip, özüňe zor salmak, az wagtlyk demiňi tutup hyklamak, iginmek. Ol birden çyglyp, ýumrugyny aýlady (“Edebiýat we sungat”). çygylmaklyk [çyğylmaklyk], iş ady. Çygylmak ýagdaýy. çygyr [çyğyr], at. 1. Belli bir çäkli ýer, serhet, çäk. Ol halynyň tarypy obanyň çygryndan çykyp, bütin ile ýetdi. 2. Goýun sürüsiniň bir gezek aýlaw edýän, otlaýan ýeri. Çopan kä gün sürüsini öňki çygrynda bakýardy. \n\t‣ Çygyrdan çykmak 1) öňki öwrenişilen ýoldan çykmak, boýun egmezlik, gulak asmazlyk, tabyn bolmazlyk, özbaşdaklyk etmek. Aýnabat indi ikimiziň çygrymyzdan çykandyr (B. Kerbabaýew). 2) hetden aşmak, öte geçmek, çenden geçmek. Men gürrüňe kelläm gyzyp, öz çygrymdan daşa çykaýdym öýdýän (“Edebiýat we sungat”). Çygyr öri bir süri malyň örüsi, gezýän giňişligi. çygyrma [çy:ğyrma], iş ady. Çygyrmak ýagdaýy. çygyrmak [çy:ğyrmak], işl. Inçeden ýiti ses bilen gygyrmak, çirkin ses etmek. çygyrmaklyk [çy:ğyrmaklyk], iş ady. Çygyrmak ýagdaýy. çygyrtmak [çy:ğyrtmak], işl. Çygyrmaga mejbur etmek, çygyrmaga sebäp bolmak. çygyrybermek [çy:ğyryvermek], işl. Çygyryp başlamak; çygyryp durmak. çygyryş [çy:ğyryş], iş ady. Çygyrmak ýagdaýy. çygyryşmak [çy:ğyryşmak], işl. Birnäçe bolup ýerli-ýerden çygyrmak. çygyş-çygyş [çy:ğyş-çy:ğyş], ser. Çybyş- çybyş. çykabermek [çyka:vermek], işl. Çykap başlamak. çykalga [çykalğa], at. 1. Bir zadyň içinden çykylýan ýer, çykmak üçin ýer, gapy. Bularyň goşlaryny goýan beýiginiň diňe bir çykalgasy bardy (A. Gowşudow). 2. Üstüne münmesi kyn ýere, ýagny daga, depä we ş.m. galynýan ýol. 3. göç.m. Bir ýagdaýdan çykmak üçin agtarylýan ýol, çäre, alaç. Çykalga tapmak. çykalgasyz [çykalğasyz], syp. 1. Çykylýan ýeri bolmadyk. Çykalgasyz dere. 2. göç.m. Alaçsyz, çäresiz, çykgynsyz. \n\t‣Çykalgasyz ýolda galmak çykgynsyz ýagdaýda galmak, alajyny tapyp bilmezlik. çykalgasyzlyk [çykalğasyzlyk], at. Çykalga ýokluk, çäresizlik, alaçsyzlyk. Çykalgasyzlyk diýen zat bolmaz. çykalgasyzrak [çykalğasyzyra:k], syp. Belli derejede çykalgasyz. Çykalgasyzrak ýagdaýda galmak. çykalmak işl. Çykap goýulmak. Ýyglan odunlar çykalyp goýuldy. çykama iş ady. Çykamak ýagdaýy. çykamak işl. Mala ýüklemek, arkaňa almak üçin odun-çöp, goş-golam we ş.m. zatlary tertipli toplap, ykjam daňmak, terslin-oňlyn goýup daňmak. Japbak onuň ýükünden özüne bir arka odun çykady (B. Kerbabaýew). çykamaklyk iş ady. Çykamak ýagdaýy. çykamazlyk işl. Çykamak işini ýerine ýetirmezlik, çykap durmazlyk. çykan at. Iki aýal doganyň çagalarynyň biri- birine bolan garyndaşlyk gatnaşygyny görkezýän söz, ejeleri dogan bolan oglan ýa gyz. çykanlyk at. 1. Çykan ýagdaýynda bolmaklyk. 2. Çykan hökmünde edilmeli iş, çykanyň borjy. Seniň-ä çykanlygyň ýalan eken. çykaňkyrlamak işl. Çykmaga ýakynlamak, çykjak-çykjak bolup durmak, ýarym-ýarpy çykmak. çykaraňkyrlamak işl. Çykarmaga ýakynlamak, çykarjak-çykarjak bolup durmak. çykarma iş ady. Çykarmak ýagdaýy. çykarmak işl. 1. Bir zadyň içinden daşyna alyp çykmak, içinden daşyna almak. Egnine ýelbegeý atan täzeje agar çäkmeniniň jübüsinden desmalyny çykaryp, derjiräp duran maňlaýyny syldy (G. Kulyýew). 2. Eşigiňi, telpegiňi, aýakgabyňy bedeniňden aýyrmak, sypyrmak, aýryp goýmak. Köýnegiňi çykarmak. 3. Gulluk wezipesinden aýyrmak, boşatmak. Işden çykarmak. 4. Gyz maşgalany gözli- başly etmek, başyny bogmak, äre bermek. Goňşular hem ertir gyzyny çykarýar. 5. Birine derek başga biri bilen haklaşmak, hutma-hut bolmak. Sen Ilamana gelen gaharyňy menden çykarma. 6. Mal-garany bir ýere bakmak üçin äkitmek. Han küýli oňa: - Saçak hakynda sen alada edýärsiň, besdir bize, eger men hem alada etsem, onda guma goýun çykarmaly bolarys (A. Durdyýew). 7. Harydy, önümi ýerlemek üçin bir ýerden başga bir ýere satmak üçin alyp gitmek. Ol täze dokan halysyny bazara çykardy. 8. Meseläni işläp çözmek, işlemek. Aňkaryň çykaran hasaby üçin žurnala ullakan harp bilen bäşlik goýdy (B. Kerbabaýew). 9. Önüm bermek, önüm öndürmek. Zawodyň çykarýan önümleriniň hili ýokary. 10. Ýerasty baýlyklary gazyp almak. Nebit çykarmak. 11. Göçer ýaly etmek, gider ýaly etmek, bir ýerden kowmak. Obadan çykarmak. 12. Çap edip ýaýratmak. Kitap çykarmak. 13. göç.m. Zadyň bahasyny öňki nyrhyndan ýokary galdyrmak. Çaýyň gadagyny men üç manada-da çykaryp bilerin (B. Kerbabaýew). 14. Ölen adamy jynaza okalandan soň gonamçylyga ugratmak. çykarmaklyk iş ady. Çykarmak ýagdaýy. çykarmazlyk işl. Çykarmak işini ýerine ýetirmezlik. çykartmak işl. 1. Bir zadyň içindäkileri aldyrmak. Guýudan suw çykartmak. 2. Egin-eşigiňi, telpegiňi, köwşüňi we ş.m. aýyrtmak. Hany, gaýratyň bolsa çykart ädigi! (G. Kulyýew). 3. Önüm öndürtmek. Täzelikde kärhanamyzda kökäniň täze görnüşini çykardyp başladylar. 4. Wezipesinden boşatdyrmak. 5. Mal-garany äkitdirmek. Goýunlary örä çykartmak. 6. Meseläni çözdürmek. Hasaby EHM-e çykartmak. 7. Bir ýerden kowdurmak. Obadan çykartmak. 8. Kitap, makala we ş.m. çap etdirmek. Goşgyny çykartmak. 9. Bahasyny ýokarlandyrtmak. Nyrhy pylança çykartmak. çykarylmak işl. 1. Bir ýerden çykarmak işi edilmek. Nebit guýudan meşik bilen çykarylypdyr (“Edebiýat we sungat”). 2. Öňki ýerinden aýrylmak. Telpek çykarylmalydy, guşak çözülmelidi. 3. Gyz durmuşa çykarylmak, ýerleşdirilmek. 4. Önüm öndürilmek. Bir müň dokuz ýüz on üçünji ýylda Türkmenistanda bary-ýogy bir ýüz ýigrimi dokuz müň tonna nebit çykarylypdyr (“Edebiýat we sungat”). 5. Wezipesinden aýrylmak. Ol işden çykarylypdyr. 6. Mal-gara bakmak üçin bir ýere äkidilmek. Goýunlar aýagyny ýazsyn diýip, meýdana çykaryldy. 7. Haryt, önüm ýerlenmek üçin bir ýerden başga bir ýere satmak üçin alnyp gidilmek. Türkmen ýangyç serişdeleriniň halkara bazaryna çykarylmagy – bu biziň ýurdumyzyň global energetika howpsuzlygyna goşandydyr (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 8. Ýerasty baýlyklar alynmak. Gaz we nebit çykaryldy. 9. Çap, neşir edilmek. Makala çykaryldy. 10. Bahasy galdyrylmak. Süýdüň litri pylança çykaryldy. çykarynmak işl. Öz geýim-gejimiňi, eşigiňi çykarmak, sypyrynmak. Ol çykarynyp durşuna gürrüňini dowam etdi (“Edebiýat we sungat”). çykaryşdyrmak işl. Bir ujundan yzly-yzyna çykarmak. Batyr sapançany şark-şurk açyşdyrdy-da, darakdaky oklary çykaryşdyrdy (Ý. Mämmediýew). Geýimleriňi çykaryşdyrmak. Gyzlaryňy çykaryşdyrmak. çykaryş iş ady. Çykarmak ýagdaýy. çykaryşmak işl.1. Bir zady çykarmaga kömekleşmek, çykarmaga kömek etmek. Halyny daşary çykaryşmak. Bulary teläre çykaryşsana! 2. Bilelikde çykarmak. Olar keçeleri kakmak üçin öýden çykaryşyp ýördüler. çykaşdyrmak işl. Bir ýanyndan çykap çykmak. Ol düýä uruljak odunlary çykaşdyrdy. çykaşmak işl. 1. Çykamaga kömekleşmek. Agtygy garry atasyna odun çykaşdy. 2. Birnäçe bolup çykamak. çykatmak işl. Çykamak işini başga birine etdirmek, üýşürip daňdyrmak. Odun çykatmak. çykaýyş iş ady. Çykamak ýagdaýy. çykdajy at. Belli bir zada edilýän harajat, çykýan harç. Şol çykdajylaryň barysy, bary-ýogy iki ýylyň içinde özüni ödedi. çykdajyly syp. Köp pul harçlamaly, çykdajysy köp. Çykdajyly söwda. Çykdajyly toý. çykgynsyz [çykgynsyz], syp. Alaçsyz, çykalgasyz, çäresiz, çykalga tapylmaýan. Aýnagözel çykgynsyz ýagdaýda galdy (“Edebiýat we sungat”). çykgynsyzlyk [çykgynsyzlyk], at. Alaçsyzlyk, çäresizlik, bir ýagdaýdan çykalgasyzlyk; çykmagyň ýoly, täri tapylmazlyk. Ýagdaýyň çykgynsyzlygy meni howatyrlandyrýar. çykgyt [çykgyt], at. Sahypanyň aşagynda ýerleşdirilýän düşündiriş häsiýetli ýazgy; maglumatyň ilkinji ady. çykma iş ady. Çykmak ýagdaýy. çykmak işl. 1. Bir ýeri taşlap gitmek, bir ýeriň içinden daşyna gitmek, ýaşaýan, bolýan ýeriňden gitmek. – Sizem sag-aman oturyň-diýip, ol çykyp gitdi. Menin obadan çykanyma elli ýyl bolupdyr. Öýden çykmak. Goýun sürüden çykyp gidipdir. 2. Belentlige münmek, beýik zadyň üstüne münmek. Beýik alaňlaryň üstüne çykyp, Berdiniň ýoluna seredýärdi (H. Derýaýew). Tamyň üstüne çykmak. Erige çykyp, erik ýygmak. Daga çykmak. 3. Ýaz pasly hakynda: başlamak, peýda bolmak, gelmek. Bu ýyl ýaz ir çykdy. 4. Gyş pasly hakynda: tamam bolmak, sowulmak. Gyş çykdy. 5. Gulluk wezipäňden aýrylmak, boşamak. Ýa şol işiňden çykarsyň ýa-da başga işe geçersiň. 6. Öňe saýlanmak, öňe tarap somalyp durmak. Soňky goýan kerpijiň daşyna çykyp dur. 7. Ýaryşda ozmak, pellehana öň gelmek. Birnäçe uly toýlarda onuň çapan atlary çykyp, köp baýrak alypdy. 8. Äre barmak, durmuş gurmak. 9. Çykuw şekilinde ýara döremek. Çyban çykmak. Beze çykmak. 10. Gögerip ýeriň ýüzünde peýda bolmak, güberip galmak. Kömelek çykmak. 11. Ösüp başlamak, gögermek, görnüp başlamak. Ýere sepilen däne endigan çykypdyr. 12. Gymmatlamak. Hyýaryň bahasy pylança manada çykdy. 13. Duran ýerinden üýtgemek, sypmak, bogundan ýazmak. Aýagym çykdy-da birden, Ýykyldym – badymy kesdim (P. Körpäýew). Topugym çykdy-da, birden ýere ýazylyp gitdim. 14. Üstünden aýyrmak, kemeltmek. – Ine, seniň güýzki alan zatlaryň jemi şunça pul bolýar, ondan şunçasyny çyksak, seniň şunça bergiň galýar – diýdi (A. Gowşudow). 15. Zäheri aýrylmak, arassalanmak. Lukmanyň eminden soň möýüň zäheri çykdy. 16. Eşidilmek (ses hakda). Onuň sesi çala çykýardy. 17. Çap edilmek. Türkmen dilinde çykýan kitaplaryň hemmesi türkmen milli elipbiýindedir. 18. Kömekçi işlik hyzmatynda gelip, ýanaşyp gelýän isimleriniň manylary bilen baglanyşykly ýagdaý ýa-da hereket aňladýar: Arka çykmak birine goldaw, hemaýat bermek. Eýe çykmak haýsy hem bolsa bir zadyň eýesidigiňi mälim etmek, belli etmek. Garşy çykmak haýsy-da bolsa bir pikire, bir düşünjä garşy durmak, garşy gitmek. Hossar çykmak biriniň tarapyny tutmak, arka durmak, kömek etmek. Üstün çykmak garşydaşyňy ýeňmek, ondan rüstem gelmek. Ýigit çykmak çagalykdan saýlanmak, kämillik ýaşyna ýetmek (oglan hakda). Ýüze çykmak peýda bolmak, emele gelmek, äşgär bolmak, döremek. 19. Öňünden gelýän hal işligi bilen birlikde gymyldy-hereketiň tamamlanandygyny aňladýar, mysal üçin: Göçürip çykmak teksti, ýazgyny we ş.m. başdan-aýak göçürmek. Golýazmany göçürip çykdym. Okap çykmak kitaby, gazeti we ş.m. başdan-aýak okamak. B. Kerbabaýewiň “Aýgytly ädim” romanyny okap çykdym. \n\t‣ Bergiň aşagyndan çykmak öz karz alan pullaryňy üzüp gutarmak. Durmuşa çykmak biri bilen goş birikdirmek, äre barmak. Keýpden çykmak hezil edip, ýadaýançaň oýnamak, görmek we ş.m. Sandan çykmak harap bolmak; zaýalanmak. çykmaklyk iş ady. 1. Çykmak ýagdaýy. çykmazlyk işl. Çykman durmaklyk. çykuw at. Tenden dömüp çykýan her hili çiş. Şu barmagymdan çykuw çykýar weli, halys mazamy alýar. çykybermek [çykyvermek], işl. Çykyp başlamak, çykyp gidibermek. çykyk at. Ýazan bogun, adaty, bolmaly ýerinden gozganan. çykym at. Bir zat üçin çykarylýan harajat, pul, puluň ýerini tutup biljek başga bir zat. \n\t‣Eliniň çykymy ýok bir zada pul we ş.m çykarmaly, bermeli bolsa, az mukdarda çykarýan, berýän (adam hakynda). Onuň eliniň çykymynyň ýokdugyny öňem bilýärdik-le. çykymsyz syp. Çykymy ýok, çykymy bolmadyk. Ol aýdylandanam beter çykymsyz eken. Çykymsyz adam. çykymsyzrak [çykymsyzyra:k], syp. Az-kem çykymsyz, gysygrak. çykyn-çykyn hal. Bedeniniň gaty etleri (myşsalary, muskullary) ýumry-ýumry bolup duran. Maňlaýy sakar al atyň art butlary çykyn-çykyn bolup durdy (B. Kerbabaýew). çykyş iş ady. 1. Çykmak ýagdaýy. 2. Çykyp gepleýän adamyň sözlän sözi. Konferensiýa gatnaşyjylaryň çykyşlary. Çykyşlar tamamlanandan soň, baýraga mynasyp bolanlaryň atlary sanalýar (“Güneş”). \n\t‣ Çykyş düşüm "kimden? nämeden? nireden?" diýen soraglara jogap bolýan düşüm. Çykyş etmek 1) köpçüligiň öňünde haýsydyr bir temadan söz sözlemek. Deputatlyga dalaşgär saýlawçylaryň öňünde çykyş etdi. 2) bir zadyň başlangyjyny goýmak; wagyz etmek, öňbaşçy ýagdaýda bolmak, öňe saýlanmak. Dünýä ähmiýetli teklipleri hödürleýän ýurt hökmünde çykyş etmek. çykyşmak işl. 1. Birnäçe bolup çykmak, yzly- yzyna çykmak. Adamlar içeri girişip, daşary çykyşyp başladylar. 2. Ozal öwrenen zadyňdan, endiginden ara açmak, daşlaşmak. Meniň elim bu zatlardan çykyşypdyr. çylgym [çy:lğym], at. Uzalyp gidýän zolak çyzyjak, zolak ýygyrt. Onuň gözlerinde gyzgylt çylgymlar göründi. çylgym-çylgym [çy:lğym-çy:lğym], at. Çyzyk-çyzyk, zolak-zolak, zol-zol. çylka syp. Süňksüz ýumşak (et hakynda). Etiň çylka ýeri. çylkarak [çylkara:k], syp. Azda-kände çylka, etliräk. çylkasyz syp. Manysyz sözleýän, ýoknasyz, batnyksyz, suwumsyz. \n\t‣ Çylkasyzyny ýetirmek bolgusyz, ýerliksiz söz aýdyp göwne degmek, bolgusyzyny aýtmak. çylkasyzlyk at. Manysy ýokluk, ýoknasyzlyk, batnyksyzlyk, suwumsyzlyk. Çylkasyzlyk edip, her kime söz gatýardy. çylkasyzrak [çylkasyzyra:k], syp. Belli derejede çylkasyz, birneme çylkasyz. çylpamak : çylpap urmak göreşde ýa-da degişme tutluşygynda garşydaşyňy aýlap, bulap ýere urmak, ýykmak. Ol ýoldaşyny ýokary göterip, çylpap ýere urdy. çylpyk at gep.d. Gözüň agyrmagy netijesinde emele gelýän we burun tarapyndaky gyrasyna, çikgesine ýygnanýan iriňli şepbeşik. Ol çylpykly gözlerini zordan açdy. çylpyklama iş ady. Çylpyklamak ýagdaýy. çylpyklamak işl. Gözüň gyrasyna, çikgesine, iriňli şepbeşik ýygnanmak, çylpyk emele gelmek. Çylpyklan gözlerini ile görkezmejek bolýardy. çylpyklamaklyk iş ady. Çylpyklamak ýagdaýy. çylpyklanmak işl. Çylpyk ýygnanmak, çylpykly bolmak. çylpyklaşmak işl. Gözüň gyralarynda iriňli şepbeşik ýygnanyp başlamak, çylpyk toplanyp başlamak. çylpyklaýyş iş ady. Çylpyklamak ýagdaýy. çylşyrym at. 1. Kesgitli, anyk bolmadyk ýagdaý, bulaşyk, çolaşyk, düşünmesi kyn bolan ýagdaý. Durmuş çylşyrymlary. 2. göç.m. Tilsim, tär, ýol, ugur. Ol işiň çylşyrymyny alypdyr. çylşyrymlaşdyrmak işl. Düşünmesini, işlemesini dura-bara kynlaşdyrmak, çylşyrymly ýagdaýa salmak; çolaşdyrmak, ýönekeýligini bozmak. Galyň gar hem-de şatlama aýazlar oba hojalygynda ýagdaýy çylşyrymlaşdyrdy. çylşyrymlaşma iş ady. Çylşyrymlaşmak ýagdaýy, çylşyrymly ýagdaýda bolmak. çylşyrymlaşmak işl. 1. Düşünmesi, anyklanmasy kem-kemden kynlaşmak, çylşyrymly bolup başlamak, ýerine ýetirmesi ýönekeýden çylşyrymly ýagdaýa geçmek. Iş ýagdaýy barha çylşyrymlaşýar. 2. Kesel beterläp, öte geçip agyrlaşmak. Aşgazanyň baş keseli çylşyrymlaşyp, garyn boşlugyna ýarylypdyr. çylşyrymlaşmaklyk iş ady. Çylşyrym- laşmak ýagdaýy. çylşyrymlaşybermek [çylşyrymlaşyvermek], işl. Çylşyrymly bolup başlamak, çözmesi kynlaşybermek. çylşyrymly syp. 1. Ýönekeý däl. Çylşyrymly ýagdaý. 2. Düşünmesi, anyklanmasy, çözmesi kyn. Çylşyrymly mesele. çylşyrymlylyk at. Düşünmesi, anyklanmasy kynlyk, bulaşyklyk; çolaşyklyk. Onsoňam bu ýeriň gurluşynyň çylşyrymlylygyny göz öňünde tutmaly. çylşyrymsyz syp. Çylşyrymly däl. Aýdym aýtmak oňa çylsyrymsyz, ýönekeý zat ýaly bolup göründi (N.Saryhanow). çym Ak, gyzyl sypatlarynyň öňünden gelýän güýçlendiriji ownuk bölek; dym. Ol etmişine utanyp, çym gyzyl boldy. çym-pytrak [çym-pytyrak]: çym-pytrak bolmak döwülmek, owram-owram bolmak, kül-uşak bolmak. Käse ýere gaçdy-da, çym-pytrak boldy. Çym- pytrak etmek 1) kül-uşak etmek, kül etmek, döwmek. Daşardan zyňlan daş aýnany çym-pytrak etdi. 2) dargatmak, ýok etmek. çymçyk at. Serçe. \n\t‣ Çymçyk ýaly hor, ejiz; müçesi kiçijik (adam hakynda). çymylgan [çymylğan] I, at. Ýere ýazylyp ösýän, baldaklyja bir ýyllyk ot. \n\n\n ÇYMYLGAN [çymylğan] II, at, kön.s. Ýumşak düşekçe. Bir adam çymylganda... ýatansoň, özüne gezek geldi (“Görogly”). çyn I, syp. Hakykata dogry gelýän, ýasama däl, hakykat, hakyky. Çyn dost. Çynyňy aýtmak. Çyna berimsiz edil çyn ýaly, bir kemsiz, hakyky zat ýaly edilip aýdylan (ýalan söz hakynda). Ol görmedik, eşitmedik zatlaryny çyna berimsiz edip gürrüň berýärdi. Çynyňy etmek bir işi ýerine ýetirmek üçin çynlakaý ýapyşmak. Berekella, çynyňy etseň biljek-le (T. Jürdekow). \n\n\n ÇYN II, syp. Çynda, Hytaýda ýasalan. Çyn käsesi. çynar [çyna:r], at. 1. Penjepisint uly hem gür ýaprakly, gögümtil-çal reňkli, gabykly dik ösýän agaç. Bu äpet çynar, dogrudanam, ýöne agaç däl eken (“Edebiýat we sungat”). Çagalar sagaldyş meýdançasyna bezeg berip oturan bu çynar, aýtmaklaryna görä, şu ýyl 785 ýaşapdyr (“Türkmenistan”). 2. Adam ady. çynarlyk [çyna:rlyk], at. Çynaryň köp ösüp oturan ýeri, çynary köp bolan ýer. Olar çynarlykdan aňyrda düşlediler. çynçy syp. Dogrusyny, hakykaty aýtmagy gowy görýän, ýalan sözlemeýän, hakykatçy. Mydama çynçy bolgun! çyngartmak [çynğartmak], işl. Çyndan ugruna çykmak; bir işe çynlakaý ýapyşmak, çynyrgatmak. Işi çyngartmasak boljak däl. çynlakaý hal. 1. Ýürek bilen, çyny bilen, çyndan. Işe çynlakaý ýapyşmak. 2. Düýpli, jogapkärçilikli çemeleşmegi talap edýän. Türkmenistanyň oba hojalygynyň öňünde durýan çynlakaý wezipeler. çynlyk at. Çyn, hakyky, dogry ýagdaýda bolmaklyk, ýalan dällik. çyntyklaşmak işl. Biri-biriniň boýnunyň ýüzüni dişleşip gaşanyşmak (at, eşek ýaly haýwanlar hakynda). Myraly gatyrlaryň hynçgyryşyp, biri-birine çyntyklaşmagyna syn edipdir (“Myraly”). çynyrgamak [çynyrğamak], işl. Çyna, hakykata öwrülip başlamak, çyn bolup ugramak. Görşüň ýaly, iş çynyrgaýar. çynyrgatmak [çynyrğatmak], işl. Çyn ýagdaýa getirmek, hakykata ýakynlatmak, çyngartmak. Sen gitjek-gitjegiňi çynyrgadyp ýörsüň-ow. çyňkyrmak işl. Urulmak, dalanmak sebäpli yzly-yzyna inçe ses çykarmak, çyňsamak, waňkyrmak (it hakynda). Taýak iýen köpek çyňkyryp, ýom-ýok boldy. çyňkyrmaklyk iş ady. Çyňkyrmak ýagdaýy. çyňkyrtmak işl. Çyňkyrmaga mejbur etmek. Näme ol janaweri çyňkyrdyp dursuň? çyňkyryş iş ady. Çyňkyrmak ýagdaýy. çyňkyryşmak işl. Ýerli-ýerden birnäçe bolup çyňkyrmak. Güjüjekler çyňkyryşyp ugradylar. çyňkyryşybermek [çyňkyryşyvermek], işl. Çyňkyryşyp başlamak. çyňsama iş ady. Çyňsamak ýagdaýy. çyňsamak işl. Belli bir sebäbe görä inçejik, naýynjar ses çykarmak (it hakynda). Daňylgy köpek çyňsap başlady. çyňsaşmak işl. Ýerli-ýerden bilelikde çyňsamak. çyňsatmak işl. Çyňsamaga mejbur etmek. Ony beýle çyňsatma-da, ugruna seret. çyňsaýyş iş ady. Çyňsamak ýagdaýy. çyp Sypatlaryň öňünden gelýän güýçlendiriji ownuk bölek, çuw. Çagalar çyp ýalaňaç bolup, suwa girdiler. çypar syp. 1. Saryýagyz ýüzüni gyzgylt sary menekler tutan, örten. 2. Gyzylymtyl sary, sargylt, sargylt ak. Telpeginiň eteginden onuň gyraw baglan çypar saçlary çogup çykyşyp durdy (“Edebiýat we sungat”). çyparlyk at. Çypar haldalyk, çypar reňkde boluş. çypdyrma iş ady. 1. Çypdyrmak ýagdaýy. 2. at. Ýalan, toslama, çyn, hakykat däl. Çypdyrma söz. çypdyrmak işl., gepl.d. Ýalan sözlemek, ýalan, toslama söz aýtmak. Agzyna gelenini samrap çypdyryp dur. çypdyrmaklyk iş ady. Çypdyrmak ýagdaýy. çypdyryş iş ady. Çypdyrmak ýagdaýy. Onuň çypdyryşy ýapa degenokdy. çyplak hal. 1. Sowuk howada ýeňil geýnen, egni ýuka geýimli, çyplaň. Çyplak çykyp öýkeniňi sowuklatma. 2. göç.m. Ýalaňaç, geýimsiz. Ne bela sen, adamzat, Çyplak dogduň, don gerek (Magtymguly). çyplaklyk at. Ýeňil geýnenlik, ýuka eşiklilik. çyplaň hal, ser. Çyplak. Çyplaň derekler güýzüň ilkinji alamatlaryna başlaryny yrap otyrdy (“Türkmenistan”). çyplaňlyk at, ser. Çyplaklyk. çyra at. Dürli görnüşli we gurluşly ýangyç ýa-da tok arkaly ýanyp, yşyk, ýagtylyk berýän enjam. Ýöräp barşyma ýoluň ugrunda ak çyralara gözüm düşdi (“Türkmenistan”). çyradan [çyrada:n], at, kön.s. Çyranyň aşagynda goýulýan esbap. çyrag [çyra:ğ], at, şahyr., ser. Çyra. Hak ýakan çyragyň öçmesin (Alkyş). \n\t‣ Çyragyň öçmek (sönmek) iň oňat görýän ýakyn adamyň aradan çykmak, ölmek; durmuşyň ýykylmak, bagtyň ýatmak. Taýly çyragym söndi, Galdym weýran dünýäde (Halk aýdymy). çyraglandyrmak [çyra:ğlannyrmak], işl., şahyr. Şöhle saçmak, ýagtylandyrmak, ýagtyltmak. çyraý [çyra:ý], at, kön. s. Ýüz. Tiliňi hoş, çyraýyňy ýylyk kyl (Sopy Allaýar). çyraýly [çyra:ýly], syp. Gelşikli, owadan. Şol jogabyň yzysüre oraçadan otuz ýaşlar çemesindäki görmegeý, çyraýly gelin çykdy (A. Gowşudow). çyraz [çyra:z], at. Günüň saçýan şöhlesi. Gün çyrazlaryny uzadyp ýere, Bezeýär meýdany güneşe, nura (N. Pomma). çyrazy [çyra:zy], syp. Çal reňkli garaköli bagananyň bir görnüşi we şol baganadan tikilen telpek. Mämmedalynyň başynda zürrük çyrazy telpegi bardy (B. Soltannyýazow). çyrçyk at. Çaga degýän ýeňiljek keselleriň umumy ady, dümew, ýoň. çyrçyklama iş ady. Çyrçyklamak ýagdaýy. çyrçyklamak işl. 1. Ýeňiljek syrkawlamak, ýoňlamak, nähoşlamak (köplenç, çaga hakynda). Çyrçyklamda ýüplük ýaly igläpdim, Maňa öz ganyňdan siňdiripsiň sen (B. Hudaýnazarow). 2. göç.m. Arryklamak, gurby, taby gaçmak. Ýeriň çyrçyklasa, kül dök! (Atalar sözi). çyrçyklatmak işl. Nähoşlatmak, ýoňlatmak. Sowuk howada çagaňy çyrçykladarsyň. çyrçyklamaklyk iş ady. Çyrçyklamak ýagdaýy. çyrçyklaýyş iş ady. Çyrçyklamak ýagdaýy. çyrçykly syp. Häli-şindi näsaglap duran, kesel ýokuşagan (çaga hakynda). Başda çyrçyklydy doganda çaga (A. Kekilow). çyr-çyr : çyr-çyr çyrlamak ser. Çyrlamak. Aýazyň awusy tenine ornan çaga çyr-çyr çyrlady. çyr-çyrşak [çy:r-çyrşak], hal, ser. Çyrşak. Olaryň geýimleri üzüm şireleri bilen çyr-çyrşak bolan iş geýimleridi (A. Gowşudow). çyr-çyrşaklyk [çy:r-çyrşaklyk], at. Hapa ýagdaýda bolmaklyk, çyrşak haldalyk; kirlilik. çyrla at. Ýagyş suwuny ýygnamak üçin takyrlarda gazylýan guýy. çyrlama iş ady. Çyrlamak ýagdaýy. Onuň çyrlamasyna düşünmedim. çyrlamak işl. Çyr-çyr aglamak, çirkin ses bilen aglamak. çyrlamaklyk iş ady. Çyrlamak ýagdaýy. çyrlaşmak işl. Ýerli-ýerden, yzly-yzyna aglaşmak, birnäçe bolup çyrlamak. Çagalary çyr- laşýardylar. çyrlaşyk at. Yzanda-çuwanlyk, uly gykylyk, köpçülikleýin çirkin sesli agy, yzlaşyk. Yzymyzdakylar uly çyrlaşyk boldular. çyrlatdyrmak işl. Başga birine çyrlatmaga, aglatmaga mümkinçilik bermek. çyrlatmak işl. Çyr-çyr aglatmak, aglamaga mejbur etmek. Ol ýekeje gyzyny çyrladyp gitdi. çyrlaýyş iş ady. Çyrlamak ýagdaýy. Onuň çyrlaýşy ýüregiňi awadýardy. çyrmama iş ady. Çyrmamak ýagdaýy. çyrmamak işl. 1. Bir zadyň daşyna çolamak, orap almak, dolamak. Çyrma, dostum, dal gerdene ak goluň (Şabende). 2. Agajyň aşaky şahalaryny, ösüntgilerini kesip aýyrmak, pudamak. Almanyň aşagyny çyrmamak. 3. gepl.d. Ýazmak, çyrşamak. On setir "goşgyny" kagyza çyrmap, Ili ýüz setirlik azara goýduň (M. Seýidow). çyrmamaklyk iş ady. Çyrmamak ýagdaýy. Söýgi hakda iki setir çyrmamaklyk ýoň bolupdyr. çyrmaşmak işl. 1. Bir zadyň daşyna çolaşmak, oralmak, dolaşmak. Çyrmaşyp ösýän güller ýazyna meýdançanyň öňüni tutýar weli, allanäme kölege bolýar (“Türkmenistan”). 2. Agaçlaryň artyk şahalaryny kesişmek. 3. göç.m. Çyrmamaga, ýazmaga kömek etmek. Ertirki çykyşymy çyrmaşsana. çyrmaşyk at. Ot-çöplere çolaşyp, çyrmaşyp ösýän haşal ot. Topalakdyr semzek orduk, Çyrmaşykdyr peçek ýygdyk (K. Taňyrgulyýew). çyrmatmak işl. Çyrmamak işini başga birine etdirmek. çyrmaýyş iş ady. Çyrmamak ýagdaýy. Baglarda çyrmaýyş işleri geçirildi. çyrpdyrmak [çyrypdyrmak] I, işl. Çyrpmak işini başga birine etdirmek, çyrpmaga mejbur etmek, çyrpmaga mümkinçilik bermek. Üzüm çybyklaryny çyrpdyrmak. \n\n\n ÇYRPDYRMAK [çyrypdyrmak] II, işl. Geýimleri arassa suwa saldyrmak, arassa suwda durlatmak. Ol gyzyna ýuwan geýimlerini çyrpdyrdy. çyrpma [çyrypma], 1. iş ady. Çyrpmak ýagdaýy. 2. at. Gök ýaprakly üzüm çybyklarynyň ujundan çyrpylyp, kesilip alnan bölegi. Düýäniň öňüne bir goltuk çyrpma dökdi. çyrpmak [çyrypmak] I, işl. Ýapraklap oturan gök çybygyň ujundan kesmek, kesip aýyrmak, çürtmek. Gowaçalary çyrpmak. Üzüm çyrpmak. \n\n\n ÇYRPMAK [çyrypmak] II, işl. Ýuwulýan eşigi we ş.m. arassa suwda durlamak. çyrpy at. Kellä atylýan, hemme ýeri keşdelenen ýeňsiz başatgyç. Kürtedir çyrpylar, garaz, türkmen zenanyň zehin bilen döreden zatlarynyň ählisi bu öýleriň içini bir baý muzeýe ogşadýar (“Edebiýat we sungat”) çyrpylmak I, işl. Çyrpmak, çürtmek işi geçirilmek, öseri aýrylmak. Han ujy çyrpylan sakgalyny eliniň aýasy bilen owkalady (A. Gowşudow). Ol gowaça otalýarka, ujy çyrpylýarka gaýra durmady (N. Pomma). \n\n\n ÇYRPYLMAK II, işl. Arassa suwa salynmak, suwda durlanylmak. Suwa çyrpylan geýimleri ýüpe serip guratmak gerek. çyrpylyk syp. Çyrpy tikmek, bejermek üçin gerekli (mata). çyrpym at. Gowaça we ş.m. ekinleriň ujuny, öserini çyrpmak işi. Pagtadan ýokary hasyl almak üçin ekişini, çyrpymyny wagtynda berjaý etmeli (B. Gurbanow). çyrpynmak işl. 1. Abşaryp, guýrugyny tarpyldadyp esremek, esräp haýbat atmak, iki-baka urunmak (erkek iner hakda). Çyrpynyp duran iner. 2. göç.m. Möwç almak, joşmak, tolkunlap, köpürjikläp hanasyndan çykara gelmek. Ynha, birdenem ol akja kepderi aşakda çyrpynyp akyp ýatan derýanyň kenaryna tarap, dik başaşak kelemenläp gaýtdy-da, az salymdan ýene-de öňki katdyna bardy (“Türkmenistan”). Deňiz çyrpynyp ýatyr. 3. göç.m. Eýläk-beýläk urunmak, pelesaň urmak, haýbat bilen sürünmek. Duşmanlaryň guduz açan ýaly çyrpynyp sürünýän günleridi (A. Gowşudow). çyrpyşdyrmak işl. Çyrpyp çykmak, ählisini çyrpmak. çyrpyşma iş ady. Çyrpyşmak ýagdaýy. çyrpyşmak I, işl. Çyrpmaga, çürtmäge kömekleşmek. Tut çyrpyşmak. \n\n\n ÇYRPYŞMAK II, işl. Suwa salmaga kömekleşmek. Ýuwlan geýimleri suwa çyrpyşmak. çyrryldamak [çyrryllamak], işl. Çyrryldyly ses çykarmak, çyrryldyly seslenmek. Agşamlaryna çekirtge çyrryldaýar. çyrryldaşmak [çyrryllaşmak], işl. Birnäçe bolup ýerli-ýerden çyrryldyly ses çykarmak. çyrryldy [çyrrylly], at. Gara çekirtgäniň aýak- laryny göwresine süýkäp çykarýan sesiniň ady. çyrşak at. Çyrşalan, bir ýere degen hapa, kir, çyr-çyrşak. Ýaňaklarynda gara çyrşaklar görünýärdi (B. Kerbabaýew). çyrşakly syp. Kiri-çyrşagy bar bolan, çyrşak bilen örtülen, kir-kimirli. Çyrşaklyny çybyn eýelär (Nakyl). Çyrşakly çaga. çyrşama iş ady. Çyrşamak ýagdaýy. çyrşamak işl. 1. Bir zada hapa degirmek, çala hapalamak. Köýnegiňe gawunyň şiresini çyrşamak. 2. gepl.d. Ýuka suwamak, suwag çekmek, emelsiz suwamak. Palçygy tamyň ýüzüne çyrşamak. 3. gepl.d. Çalak-çulak ýazyp gutarmak, howul-hara ýazmak. Ol eýýäm on bir sahypany çyrşapdy (G. Kulyýew). çyrşamaklyk iş ady. Çyrşamak ýagdaýy. çyrşaşdyrmak işl. 1. Suwuklygy başga bir zadyň ýüzüne çyrşap çykmak, çalyşdyryp çykmak. 2. göç.m. Kagyzyň we ş.m. zadyň ýüzüne ýazyp çykmak, ugurly-ugursyz çyzyşdyrmak. Kagyza gör nämelerdir çyrşaşdyryp, maňa gaňrylyp seretdi (N. Pomma). çyrşaşmak işl. Reňk we ş.m. çalmaga kömekleşmek. Reňk çyrşaşmak. çyrşatmak işl. Çyrşamak işini birine etdirmek. Haýatyň suwagyna gopan ýerine palçyk çyrşatmak. Birki sany sözlemi kagyza çyrşatdym. çyrşaýyş iş ady. Çyrşamak ýagdaýy. çyryş at. Dagda we gumda bitýän, soganyňka meňzeş ýaşly otjumak ösümlik. Tabyn bolmasa-da, etinden çyryş gaýnadyp, ýagyndan sabyn ederin (N. Pomma). çytalaşmak işl. Göreşde ýeňmek, durmuşda her hili kynçylyklardan üstün çykmak üçin jan etmek, güýç sarp etmek, dyrjaşmak, çalyşmak, çytraşmak. Çytalaşýardym, dişimi gysýardym. çytalaşmaklyk iş ady. Çytalaşmak ýagdaýy. çytanak at. Käbir agaçlaryň şahalaryndan gögerip çykýan ujy ýiti ösüntgi, pytanak. çytanakly syp. Çytanagy, tikene meňzeş ösüntgileri köp. Çytanakly sözen. çytawun [çytawun], syp. Birneme aýazly, çigrekli, çytylyp duran. Çytawun howanyň awusy gowşap, Pişge ýaly gar tozgalap başlady (A. Atajanow). çytawunlyk [çytawunluk], at. Aýazlylyk, çigreklilik. Howanyň çytawunlygyna garaman, tot- tozanly ýüzünden gara der akdy (B. Kerbabaýew). çytdyrmak işl. Gaşyny, maňlaýyny ýygyrtmak, gasyn atdyrmak. çytmak işl. Ýygyrmak, bürmek, gasyn atdyrmak. Gaşyňy çytmak. çytyk syp. 1. Gaýgydan, gahardan we ş.m. ýaňa ýüz-gözi ýygrylan; gaharly. Ýusubyň gaşlary çytykdy (B. Soltannyýazow). 2. göç.m. Bulaşyk, garalyp duran (howa hakynda). Howa çytykdy, gar awusy bardy. çytyklyk at. 1. Gaýgy-ünjüden ýaňa ýüzüň- gözüň öz bolşunda dällik, ýygyrtlylyk, gaharlylyk. Ýüzüniň çytyklygyna garamazdan, onuň taby oňuşmazça däldi. 2. Bulaşmaga, ýagmaga, sowamaga ýakynlyk, açyk dällik. Howanyň çytyklygyny-da unudyp, ol ýeňil geýnip ugrady. çytylmak işl. 1. Maňlaýyň, gaşyň, ýüzüň hamy ýygrylmak, gaharly keşbe girmek. Onuň maňlaýy çytylyp, ýüzi örän aladaly göründi. 2. göç.m. Bulaşmak, garalyp durmak, bulaşyk ýagdaýa geçmek (howa hakynda). Çar tarapy duman bilen gabalan gözýetim has hem çytyldy. çyw üml. Düýe kowlanda ulanylýar. çyzdyrmak [çyzzyrmak], işl. 1. Birine galam ýa syýa bilen çyzmagy buýurmak, çyzmagy birine etdirmek. Okuwçylara oturgyjyň şekilini çyzdyrmak. 2. Bir zada bir ýeriňi çala ýaralatmak, çyzyk ýaly çylgym etdirmek, sypjyrtmak. çyzgalmak [çyzğalmak], işl. 1. Ýokarlygyna galdyrylmak, çekilmek. Ýalaňaç aýagy dyzyna çenli çyzgalan oglan suwa girip gitdi. 2. göç.m. Agajyň aşaky şahalary kesilmek, ýokarky şahalary öser ýaly pudalmak. Tut kemsiz çyzgalypdyr. çyzgama [çyzğama], iş ady. Çyzgamak ýagdaýy. çyzgamak [çyzğamak], işl. 1. Ýokarlygyna galdyrmak, çekmek (ýeň, don we ş.m.). Ynha, bu günem ýygymçylar säher bilen gollaryny çyzgap, işe başlapdyrlar (“Türkmenistan”). 2. Agajyň ýere ýakyn şahalaryny aýyrmak, ýokarky şahalary güýçlener ýaly aşaky şahalary kesmek. Agajyň aşagyny çyzgasaň, şemal güýjän ýaly bolaýýar. çyzgamaklyk [çyzğamaklyk], iş ady. Çyzgamak ýagdaýy. çyzganmak [çyzğanmak], işl. 1. Öz geýen geýimiň – köýnegiň ýeňini, balagyň gonjuny ýokary çekmek, çäkmeniň iki syýyny biri-birine daňyp, biliň deňine çenli ýokaryk galdyrmak. 2. göç.m. Bir iş ýerine ýetiriljek bolnanda tijenmek, ykjamlanmak. Näme beýdşip çyzganyp başladyňyz. çyzganyşmak [çyzğanyşmak], işl. Ýerli- ýerden, köplük bolup häzirlenmek, tijenmek. Näme beýle çyzganyşyp dursuňyz. çyzgaşmak [çyzğaşmak], işl.1. Bilelikde ýerli- ýerden çyzgamak. Çyzgaşyp iki golun, Nahar çekdi gyz-gelin (N. Pomma). 2. Çyzgamaga kömekleşmek. Men oňa almalary, şetdalylary çyzgaşdym. çyzgatmak [çyzğatmak], işl. Çyzgamak işini başga birine etdirmek, çyzgamaga mejbur etmek. Ýeňiňi çyzgatmak. çyzgaýyş [çyzğaýyş], iş ady. Çyzgamak ýagdaýy. çyzgy [çyzğy], at. Bir zadyň bellenen düzgün boýunça ýerine ýetirilen şertli çyzykly şekili, çyzyk görnüşindäki ülňi. Annagylyç çyzga seretdi (Ş. Bor- jakow). çyzgyç [çyzğyç], at. Çyzyk çyzmak üçin ýüzi santimetrlere, millimetrlere bölünen ýasyja hem uzyn, göni tagtajyk. Ol çyzgyç bilen çyzgy çyzýardy. çyzma iş ady. Çyzmak ýagdaýy. çyzmaly syp. Çyzgyda şekili görkezilen, taýýarlanan, çyzylan. Çyzmaly geometriýa. çyzmak işl. 1. Çyzyk çekmek, çyzyk geçirmek. 2. Bir zadyň çyzgysyny taýýarlamak, çyzgyda şekilini görkezmek. Onsoň edilmeli işleriň çyzgysyny çyzaly (B. Seýtäkow). 3. Bir zat bir ýeriňi sypjyryp yz galdyrmak; ýüzleý ýaralamak. Gyssanyp çabalanan itiň dyrnaklary Myradyň bileginden bir-iki ýerini çyzypdyr (A. Gowşudow). 4. Kagyzyň ýüzüne ýazylan atlardan birini çyzyk arkaly öçürmek; şol ada garşy bolmak. Býulletende goldaýan adamyň adyndan beýlekileriniň adyny çyzmak. çyzmyk at. Ýasyrak çyzyk şekilli zolak. çyzmykly syp. Çyzmygy bar bolan, çyzmyksyz däl. Çaryguly bolsa gurama kürtekçeleriniň üstünden gök çyzmykly hywa donuny geýip, possunyny- da ýelbegeý atynypdyr (N. Pomma). çyzuw at. 1. ser. Çyzgy. Çyzuw işleri. 2. Mekdeplerde dürli şekilleri çyzyklar arkaly görkezmegi öwredýän sapak. Çyzuw sapagyndan bolsa ol gaty ökdedi. çyzybermek [çyzyvermek], işl. Çyzyk çekip başlamak. çyzyk at. Bir zadyň ýüzüne çekilen zolak yz, galam ýa-da syýa bilen geçirilen inçejik zolak, çylgym. Ol aşagyna çyzyk çekilen setirleri görkezdi (G. Kulyýew). \n\t‣ Çyzyk atmak çyzyk çekilen ýaly bolup ýarylmak, çat açmak, çyzylmak. Jaýyň sag diwary çyzyk atypdyr. çyzyk-çyzyk at. 1. Ýüzi çyzym-çyzym edilen. Kitabyň daşy çyzyk-çyzyk edilipdir. 2. Ýüzünden birnäçe çyzyk geçirilen, zolak-zolak çyzyk. çyzykly syp. 1.Ýüzüne çyzyk çekilen. Çyzykly kagyz. 2. Çyzyk şekilli, çyzyk görnüşli. Çyzykly geometriýa. çyzylmak işl.1. Ýüzünde çyzyk geçirilmek, biri tarapyndan çyzyk edilmek; bozulmak, üsti çyzylyp, güýçsüz hasap edilmek. Jaýyň çyzgysy täzeden çyzyldy. 2. Teniňi sypjyrdyp yz galdyrmak. 3. Goza açylmazyndan öň onuň daşyndaky sallarynyň sepiniň arasy giňeşip, ak çyzyk ýaly bolup, içindäki pagtasy görünmek. Ýüzi çyzylan gozanyň açyljak güni daşda däl. çyzylysmak işl. Gozalar açylmazyndan öň kem-kemden çyzyk görkezmek. Iki-ýeke gozalar çyzylyşyp başlapdy (R. Allanazarow). çyzym at. Inçe ýüp. Gözüne görnen möjegi ok bilen urup, çyzyma düzüberdi (“Görogly”). çyzym-çyzym at, ser. Çyzyk-çyzyk. çyzyşdyrmak işl. 1. Ýüzüni çyzym-çyzym etmek, çyzyk-çyzyk etmek, çyzyp çykmak. Elindäki galamy çyzyşdyryp oturan kagyzynyň üstüne oklap goýberdi (B. Pürliýew). 2. gepl.d. Hat ýazmak; şekil, surat çekmek. Ak kagyza bir zatlar çyzyşdyrdy (“Mugallymlar gazeti”). çyzyşmak işl. 1. Çyzmaga kömekleşmek. Çyzgy çyzyşmak. 2. Bile çyzmak, birnäçe bolup çyzmak. Çagalar gara ýola her hili çyzyk çyzyşyp oýnap ýörler. d , Türkmen elipbiýiniň dördünji harpy. - DA, "Hem" manysynda gelýän ugurdaşlygy görkezýän baglaýjy kömekçi. Kakasy Aşyra-da, Ýusuba-da, Aka-da täze köwüş alyp berdi. - DA dabalabermek [da:vala:vermek], işl. Dabalap ugramak, dabalap başlamak. Düýäniň häsiýeti şeýle, burnuna ýel düşse, çem geleni dabalaberýär. dabalama [da:valama], iş ady. Dabalamak ýagdaýy. dabalamak [da:valamak], işl. Aýak astyna alyp basalamak, basgylamak (düýe hakynda). Burnuna ýel düşen düýe öňünden çem gelen zady dabalap barýar. dabalamaklyk [da:valamaklyk], iş ady. Dabalamak ýagdaýy. dabalamazlyk [da:valamazlyk], iş ady. Aýak astyna alyp basalamazlyk. dabalatmak [da:valatmak], işl. Dabalamaga mejbur etmek; dabalamaga mümkinçilik bermek. dabalaýyş [da:valaýyş], iş ady. Dabalamak ýagdaýy. daban [da:van], at. 1. Aýagyň tutuşlygyna ýere basýan aşak ýüzi. Daga çyksaň hem dabanyňy gözläp gez (Nakyl). Nesimini dabanyndan soýdular (Magtymguly). 2. göç.m. Ujypsyzja meýdan, çäk. Esgerler her daban ýeri güzap bilen geçýärdiler (A. Nazarow). 3. Ölçeg. Ol çäji dikeldip, daşyny dabanlady, segsen bäş daban çykdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Daban azaby çekilen zähmet we oňa düşýän hak. Emma dünýäde öz daban azabymdan önen çörek ýaly lezzetli çörek göremok (A. Gowşudow). Daban etini iýmek biriniň azabyny, zähmetini özüňe geçirmek, ondan peýdalanmak. Dabanyňa (aýagyňa) köz (ot) basylan ýaly bolmak allaniçiksi bolmak, ör-gökden gelmek, aljyraňňylyga düşmek, gyssagly ýagdaýda bolmak. Ýöne şu Bibiniň ady tutuldy welin, edil dabanyňa köz basylan ýaly-ha boldy (A. Nazarow). Dabanyň düşmek 1) aýlanyp-aýlanyp ýadamak, köp ýöräp halys bolmak, aýagyň guramak, halys bolmak. Şähere aýlanyp dabanym düşdi. 2) bir ýere barmak, gelmek, bir ýerde bolmak. Jepbar horazyň dabany Aşgabada düşüpdir (B. Kerbabaýew). Daban ýalamak ýaranjaňlyk etmek, ýallaklamak. dabanaklabermek [davanakla:vermek], işl. Dabanaklap ugramak, dabanaklap başlamak. Dabanaklaberdiler welin, janawarlara bir zad-a boldy. dabanaklama [davanaklama], iş ady. Dabanaklamak ýagdaýy. Bu haýwanlaryň dabanak- lamasy ýöne ýerden dälmikä diýýärin. dabanaklamak [davanaklamak], işl. Iki-baka patyrdyklap, patanaklap çapmak. dabanaklaşmak [davanaklaşmak], işl. Dabanaklamak hereketini birnäçe bolup ýerine ýetirmek. Düýeler dabanaklaşyp, suwa indiler. dabanaklatmak [davanaklatmak], işl. Dabanaklamaga mejbur etmek, dabanaklamaga mümkinçilik bermek. Düýeleri dabanakladyp, at öňüne salyp kowdular. dabanaklaýyş [davanaklaýyş], iş ady. Dabanaklamak ýagdaýy. O janawarlaryň dabanak- laýşyny bir görsene! dabanlabermek [da:vanla:vermek], işl. Dabanlamaga başlamak. Kölegäňi dabanlaberseň, wagtyň näçeräk bolandygyny bilse bolar. dabanlak [da:vanlak], syp. Uly, ýasy dabanly. dabanlama [da:vanlama], iş ady. Dabanlamak ýagdaýy. dabanlamak [da:vanlamak], işl. Daban basyp ölçemek. dabanlamazlyk [da:vanlamazlyk], iş ady. Daban basyp ölçemezlik. dabanlaşmak [da:vanlaşmak], işl. 1. Birine dabanlamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde dabanlamak. dabanlatmak [da:vanlatmak], işl. Dabanlamak işini başga birine ýerine ýetirtmek; birini dabanlamaga mejbur etmek; birine dabanlamaga mümkinçilik bermek. Jaýyň uzynlygyny dabanladyp ölçetmek. dabanlaýyş [da:vanlaýyş], iş ady. Dabanlamak ýagdaýy. dabara [davara], at. 1. Bir wakanyň şanyna geçirilýän uly baýram, tomaşa, şowhun. Emma uzak çekmän beýle dabara, Gyz gaýdyp gidensoň kesildi ara (A. Kekilow). 2. Joşgunly ruhubelentlik, şadyýanlyk, göçgünlik. Ol öz sözüni dabara bilen gutardy (B. Kerbabaýew). 3. At-abraý, at, taryp, şöhrat, şan-şöhrat. Gallaçylaryň dabarasy ýurda ýaýrady. \n\t‣ Dabara düşmek geň galdyrýan habar ýaýramak. Bir kiçijik oglan şeýle bir uly iş bitiripdir diýip, il içine dabara düşdi (A. Gowşudow). Dabarasy dag aşmak köp ýere ady ýaýramak, şan-şöhraty jahana dolmak. Joşýar, zähmetde joşýar, Dabarasy dag aşýar (Aýdymdan). Türkmen atlarynyň dabarasy dag asýar. dabaralama [davaralama], iş ady. Dabaralamak ýagdaýy. dabaralamak [davaralamak], işl. 1. Tarypyny ýetirmek, arşa çykarmak. Daýhanlara dabaralap sylag gowşurdylar. 2. Hormatlamak, hezzetlemek. Myhmany dabaralap garşy aldylar. dabaralandyrmak [davaralannyrmak], işl. 1. Şöhratlandyrmak, wasp etmek. Magtymguly şygyrlarynda mert ýigitleri ussatlyk bilen dabaralandyrýar. 2. Haýbatlandyrmak; mazamlamak. Gulman öz ýanyndan "Ylýas töre paýtunynyň jaňyny dabaralandyryp gelýär" diýip oýlandy (A. Gowşudow). dabaralanma [davaralanma], iş ady. At- abraýy göterilmek ýagdaýy. Bitaraplyk syýasatynyň dabaralanmasy. dabaralanmak [davaralanmak], işl. 1. Durmuşda öz ornuny eýelemek, üstün çykmak, ýeňmek, makul bilinmek. 3. At-abraýy göterilmek, taryplanmak, şöhratlanmak. dabaraly [davaraly], syp. 1. Şatlykly, şowhunly, göçgünli, tomaşaly, joşgunly. Toý dabaraly geçdi. 2. Ýeňişli, üstünlikli. Dabaraly ýöriş. 3. Belent, ynamly. Dabaraly kasam. dabaralyrak [davaralyra:k], syp. Belli derejede dabaraly, azda-kände dabaraly. dabarasyz [davarasyz], syp. Şatlyksyz, şowhunsyz, göçgünsiz, tomaşasyz, joşgunsyz. Toýlarymyz dabarasyz geçmeýär. daby-daby [davy-davy], syp. gepl.d. Ýaýran, aýdylýan (gep-gürrüň hakynda). Il içinde daby-daby gürrüň bar. dabyrabermek [da:vyra:vermek], işl. Dabyrap ugramak, dabyramaga başlamak. Atlylar birden dürli tarapa dabyraberdiler. dabyrama [da:vyrama], iş ady. Dabyramak ýagdaýy. dabyramak [da:vyramak], işl. Iki ýana at salmak, batly ýöremek, hereket etmek. Gelin dabyrap geçmesin gaýyn ataň duşundan (K. Gurbannepesow). dabyramaklyk [da:vyramaklyk], iş ady. Dabyramak ýagdaýy. dabyramazlyk [da:vyramazlyk], iş ady. Iki ýana at salmazlyk, batly gadam urmazlyk. dabyraşmak [da:vyraşmak], işl. Birnäçe bolup bilelikde dabyramak, at üstünde çapyp ýa-da bilelikde haýdap gelmek, barmak. Daýhanlar: "Goza maňa ýetmedi-de, maňa ýetmedi" diýşip, iki ýana dabyraşdylar (A. Durdyýew). dabyratmak [da:vyratmak], işl. 1. Dabyramak hereketini etdirmek. 2. Aty çapmak, at çapyp, öwrüm etmek (gysga aralykda). dabyraýyş [da:vyraýyş], iş ady. Dabyramak ýagdaýy. Bedewleriň dabyraýyşlary göwnüňi göterýärdi. dabyrdamak [davyrdamak], işl. Aýaklaryny dabyrdyly seslendirip, gaty çapmak, dabyrt-dabyrt edip, badyny gowşatmazlyk. Beýleki atlardan has öňe saýlanyp, gyr at toýhana dabyrdap geldi. dabyrdaşmak [davyrdaşmak], işl. Birnäçe ýa-da köp bolup dabyrdamak, birden köp bolup gaty çalt çapmak. Atlylar öňki gelişleri ýaly, ýene dabyrdaşyp gitdiler (B. Kerbabaýew). dabyrdatmak [davyrdatmak], işl. 1. Aty dabyrdamaga mejbur etmek ýa-da mümkinçilik bermek. Çapyksuwar gamçysyny bulaýlap, atyny dabyrdadyp sürdi. 2. Dabyrdyly ses çykarmak, dabyrt- dabyrt edip ses etmek. dabyr-dubur [davyr-duvur], at. Abyr-zabyr, bolar-bolmaz haýbat, hemle. Çaga kän bir dabyr-dubur edip durmaň. dabyrdy [davyrdy], at. Çapyp barýan atyň toýnaklaryndan yzly-yzyna çykýan sesiň ady. Öňatlylaryň atlarynyň dabyrdysy eşidildi. dabyrt-dabyrt [davyrt-davyrt], s. ş. aňl. söz. Çapyp barýan atyň toýnaklaryndan yzly-yzyna çykýan ses. dadran [dadyran], at. 1. Daglyk ýerlerde bitýän, ýaşyl ýaprakly, ýogyn kökli, atanak güllüler maşgalasyna girýän, boýy 1,5 metre golaý ösümlik. Dadranyň köki mal üçin ýokumly bolýar. 2.zergärç.s. Ýaş çagalaryň tahýasynyň depesine, kürtekçesiniň iki omzuna, döşüne, arkasyna kümüşden goşa düwme ýa- da şelpe bilen bilelikde tikilýän, alaja ýüpe gözmonjugyň arasyna düzülip, goşara hem boýna dakylýan balykgulak. \n\t‣ Dadran ýaly uzyndan ýogyn (meňzetme). Injigiňi dadran ýaly edip açyp ýörme. dadybermek [da:dyvermek], işl. Dadyp başlamak, dadyp ugramak. Nahary dadyberiň. dady-bidat [da:dy-vi:da:t], at, ser. Dady- perýat. dadylmak [da:dylmak], işl. 1. Tagamyny bilmek üçin iýlip görülmek. 2. Dadylyp görülmek, azajyk iýilmek. dadym [da:dym], at. Çöregi, nahary we ş.m.-leri dadyp görmek ýa-da olaryň tagamyny bilmek üçin alynýan azajyk bölegi, mukdary. dadymlyk [da:dymlyk], at. 1. Azajyk nahar, iýmit. Maňa dadymlyk goýsaň bolar. 2. Datmak üçin goňşy-golama hödür edilýän nahar. How, Atajan, ynha, al, şujagazy dadymlyk getirdim, alaweri! (B. Gulow). dadynma [da:dynma], iş ady. Dadynmak ýagdaýy. dadynmak [da:dynmak], işl. 1. Agzyň tagam almak, tagamyny bilmek. Gök ot dadynan goýun. 2. göç.m. Bir zatdan peýda, haýyr görmek. dadynmaklyk [da:dynmaklyk], iş ady. Dadynmak ýagdaýy. dadynyş [da:dynyş], iş ady. Dadynmak ýagdaýy. dady-perýat [da:dy-perýa:t], at. Ahy-nala, nalaly agy, dady-bidat. Gitmänkä, men oňa beripdim wada, şoldur salan meni dady-perýada (A. Kekilow). dadyrdym-gudurdym [da:dyrdym- ğu:durdym]: gepl.d. Azajyk, az mukdarda (iýmit we ş.m. hakynda). Munyň zat däl-ä, ýöne bir dadyrdym- gudurdym. dadyrma [da:dyrma], iş ady. Dadyrmak ýagdaýy. Dadyrma kemi goýlan däldir, bir jamy dolduryp eltip berdim. dadyrmak [da:dyrmak], işl. 1. Dadar ýaly azajyk mukdarda bermek. – Ýellilere dadyranyňdan ol goňşymyza dadyranyň gowy, olar unaş bişirseler hem dadyrýarlar ahyryn – diýdi (A. Gowşudow). 2. gepl.d. Şarpyk çalmak, urmak. Men oňa bir şarpyk dadyrdym. dadyrmaz [da:dyrmaz], syp. Öz iýýän tagamyndan hödür etmeýän, hödür etmezek adam. Heý-de, ýoldaşyna dadyrmaz adam bolarmy?! dadyrtmak [da:dyrtmak], işl. Dadyrmak işini başga birine etdirmek, dadyrmaga mümkinçilik bermek. Goňşokara dadyrtmak. Dograma dadyrtmak. dadyrybermek [da:dyryvermek], işl. Dadyryp başlamak, dadyryp ugramak. Al-da, goňşulara dadyryber, beýleki gazanlar hem basym taýýar bolýar. dadyş [da:dyş], iş ady. Datmak ýagdaýy. dadyşdyrmak [da:dyşdyrmak], işl. Tagamlaryny bilmek üçin birnäçe zatdan azajyk iýip çykmak, dadyp görmek. Naharlary dadyşdyryp, elini süpürdi. dadyşmak [da:dyşmak], işl. 1. Birnäçe bolup datmak. Miweler daşdan getirilen sowgatdyr, sizem dadyşarsyňyz-da. 2. Dadyp, duzuny bilişmek. Keýgim, senem bir naharyň duzuny dadyş, bolmasa, duzy artyk düşermikä diýip gorkýaryn. 3. Goňşokaraly gatnaşmak, birek-birege tagam dadyrmak. Olar biziň dadyşýan ýerimiz. dadyşyk [da:dyşyk], at. Goňşokara gatnaşygy. Ol öýkeli-kineli hem bolsa, dadyşygy kesmeýärdi. \n\t‣ Dadyşykdan galmak goňşokaraly gatnaşyk kesilmek. Gudam pahyr bolaly bäri dadyşykdan galandyryn. dag [da:ğ] I, at. 1. Demir gyzdyrylyp salnan ýa-da ýarag bilen edilen tagma, belgi, nyşan. Soňabaka gurduň endamyna dag basmaga başladylar (A. Gowşudow). 2. göç.m. Gynanç, dert, yza, ýara. Gezen jaýyň gülzar olsun, bag olsun, Seni gören duşman bagry dag olsun (Andalyp). Ýüregimde daglar goýar, Daglar, ärsarynyň gyzy (Seýdi). \n\n\n DAG [da:ğ] II, at. Daş-töwerekden saýlanyp duran daş jynsly beýiklikler. Dag başy dumansyz bolmaz, är başy – hyýalsyz (Nakyl). Daglar ýeriň myhydyr, Depe özün dag saýar (Magtymguly). \n\t‣ Dag ýaly örän uly, belent, beýik; syrdam. Dag ýaly harman. Dag ýaly ýigit. dagabermek [da:ğa:vermek}, işl. Dagap başlamak, dagap ugramak. Adamyň aladalary köpelse, pikirleri hem dagaberýär. dagadyşmak [da:ğadyşmak], işl. 1. Dagatmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde dagatmak. Olar üýşmek dersleri peliň içine dagadyşyp ýördüler. dagama [da:ğama], iş ady. Dagamak ýagdaýy. \n\t‣Dagama bilen bolmak dagap başlamak. Gara öýde ot ýanmasa, onuň eşikleri dagama bilen bolýar. dagamak [da:ğamak], işl. 1. Pytramak, dagynyk hala geçmek, ýaýramak. 2. Hersi öz ugruna gitmek, dumly-duşa pytramak, dargamak. Her kim öýli-öýüne dagady. 3. Böleklere bölünip, dagynyk ýagdaýda ýaşamak, bitewiligini ýitirmek, bölek-bölek bolmak. 4. Köp ulanylmak bilen sandan galmak, ýyrtylmak, tüýdülip gitmek. Onuň köýnegi dagapdyr. 5. Weýran bolmak, çagşamak, çaşmak. dagamaklyk [da:ğamaklyk], iş ady. Dagamak ýagdaýy. dagamazlyk [da:ğamazlyk], iş ady. Dagap gitmezlik, pytramazlyk, dagynyk hala geçmezlik, bitewi ýagdaýda bolmaklyk, abat bolmaklyk. dagaşmak [da:ğaşmak], işl. 1. Pytraşyp gitmek, ýaýraşyp ýatmak. 2. Kem-kemden dagamak, ýuwaş- ýuwaşdan pytraşyp gitmek, dargaşmak. Okuwçylar öýli-öýüne dagaşyp başladylar (A. Gowşudow). 3. Bölünişip her haýsy bir ýerde bolmak, böleklere bölünişmek. 4. Ýuwaş-ýuwaşdan ýyrtylyp gitmek, ýyrtylyşmak. Kitabyň sahypalary dagaşyp başlapdyr. 5. Köp ulanylmak zerarly sandan galyp başlamak, bölek-bölek bolmak. dagatdyrmak [da:ğatdyrmak], işl. Dagatmak işini başga birine etdirmek; dagatmaga mümkinçilik bermek. Kärendeçi kömekçilerine atyzdaky dersleri dagatdyrdy. dagatma [da:ğatma], iş ady. Dagatmak ýagdaýy. Märekäni dagatmaň alajyny tapmak kyn däl, bir söz ýeterlik. dagatmak [da:ğatmak], işl. 1. Dagynyk hala getirmek, pytratmak, ýaýratmak. Daýhanlar üýşmek dersi dagatdylar. 2. Kowmak, dargatmak, pytratmak. Üýşen mähelläni dagatdylar. 3. Her haýsyny bir ýana ugratmak, ýollamak. Mugallym okuwçylaryň hersini bir pele dagatdy. 4. Sandan galdyrmak, ýyrtmak, tüýtmek. Köwşümi seniň ugruňda dagatdym. 5. Weýran etmek, çagşatmak, tozdurmak. 6. Gutarmak, tüketmek, sowmak; soňuna çykmak. Dost-ýarlaryma berişdirip, ähli kitaplarymy dagatdym. dagçaý [da:ğça:ý], at. ösüml. d. Uzyn baldakly, däneli, çaý hökmünde ulanylýan ot. dagdan [dağdan], at. 1. Dag ýerlerinde bitýän örän gaty, berk agaç. 2. zergärç.s. Gelin-gyzlaryň boýunlaryna dakynýan ýerligi kümüşden, ýüzüne hakyk gaşlary oturdylan, adam şekilinde ýasalýan bezeg şaýy (halk arasyndaky ynançlara görä üç sany mukaddes şaýyň biri hasaplanýar). 3. Näbelli gara güýçlerden öýüňi, özüňi goramak üçin dagdan agajyndan ýonulyp ýasalýan dürli görnüşli şekiljikler (üçburç, buýnuz, pişme we ş.m.). 4. dokm. Haly we haly önümleriniň gölleriniň arasyna, gyra nagşyna dagdan agajyna meňzedilip salynýan daşy aýlawly nagyş. dagdanly [dağdanly], syp. Göz degmezlik üçin dagdan agajyndan ýasalan şaýy, bezegi bolan. Dagdanly taýmaz, taýsa-da gaýmaz (Nakyl). dagdanlyk [dağdanlyk], syp. Dagdan agajynyň köp biten, ösüp oturan ýeri. Şol daglarda dagdanlyk ýerler köp. dagdy [dağdy]: dagdy bolmak sähel zada tisginip, titräp durmak, dagdyrap durmak. dagdyrabermek [dağdyra:vermek], işl. Dagdyrap ugramak, dagdyrap başlamak. Sowuk düşse endamym birhili dagdyraberýär. dagdyrama [dağdyrama], iş ady. Dagdyramak ýagdaýy. Maňa indi dagdyrama hem bir kesel boldy. dagdyramak [dağdyramak], işl. Näsaglyk, gorky, üşemek zerarly sandyramak, titremek, galpyldamak, dagyrdamak. Ol duran ýerinde dagdyrap başlady. dagdyramaklyk [dağdyramaklyk], iş ady. Dagdyramak ýagdaýy. dagdyramazlyk [dağdyramazlyk], iş ady. Bir sebäpden dagdyrap durmazlyk. dagdyraşmak [dağdyraşmak], işl. Dagdyramak hereketini birnäçe ýa-da köp bolup ýerine ýetirmek. Çagalar, sowukda dagdyraşyp durmaň-da, tizräk öýüňize gaýdyň! dagdyratmak [dağdyratmak], işl. Dagdyramagyna sebäp bolmak, şert döretmek, dagdyramaga mejbur etmek. Ata-ene wadasy Leýliniň süňňüni dagdyratdy (G. Kulyýew). dagdyraýyş [dağdyraýyş], iş ady. Dagdyrap duruş. Onuň sowukdan dagdyraýşyny gördügim özümem üşäberýän. daglaç [da:ğlaç], syp. 1. Dag görnüşli, dagyňka meňzeş, dagyňky ýalyrak, dag ýeriniň häsiýetini alan, dag tebigatyna uýgunlaşan. Ol ýer dagyň goltugynda bolany üçin, onuň meýdany-da, howasy-da, ot-çöpi-de, guş-gumrusy-da daglaç. daglama [da:ğlama], iş ady. Daglamak ýagdaýy. Onuň seniň ýüregiňi beýdip daglamasy gelşikli däl. daglamak [da:ğlamak], işl. 1. Gyzdyrylan demir bilen dag basmak, tagmalamak. 2. Gyzgyn ýa-da ýiti ajy zat bilen ýakmak, bişirmek. Gyzyl burç owurdyny daglap geçdi. 3. Eti, sogany we ş.m. ýagda gyzartmak, gyzardyp bişirmek. – Dogranja etlerimi derrew daglap geleýin – diýip, ene aşhana ugrady. 4. Tamdyrda, otda gyzdyryp ýörite taýýarlamak (dutaryň gapagyny). Dutaryň gapagyny daglap, perdesini baglady, kirşini sazlap, gulaklaryny towlady (“Nejep oglan”). 5. Tebipçilikde bedeniň agyrýan ýerine gyzdyrylan orak ujuny ýa-da demir basmak, çitnemek. Onuň arkasyny çitnäp dagladylar. 6. göç.m. Biriniň kemçiligini, nädogry eden işini ýüzüne diýmek, ýüzüne basmak. 7. şahyr. Ýaralamak. Kesip jigerin daglaýan... Naçar gerekdir ýigide (“Görogly”). daglamaklyk [da:ğlamaklyk], iş ady. Daglamak ýagdaýy. daglamazlyk [da:ğlamazlyk], iş ady. Daglamak işini, hereketini etmezlik. daglanmak [da:ğlanmak], işl. 1. Dag basylmak, gyzdyrylan demir sim bilen tagma basylmak, tagmalanmak. 2. Etiň, soganyň ýagda gowrulmagy; janly bedeniň gyzgyn zada, oda çirkizilmegi. Onuň gyzgyn ýaga daglanan aýaklary güp ýaly çişipdir. 3. Tebipçilikde käbir agyra ýa-da ýara gyzdyrylan demir simiň basylmagy. 4. göç.m. Biriniň eden nädogry işi ýüzüne diýilmek, duzlanmak. daglatdyrmak [da:ğlatdyrmak], işl. Daglatmak işini başga birine etdirmek, şol işi etmäge mejbur etmek ýa-da tötänden ýakdyrmak. Ol howlugyp sowamadyk çaýa agzyny daglatdyrdy. daglatmak [da:ğlatmak], işl. Daglamak işini başga birine etdirmek. Saçda kakmaç daglatmak. Ol elini gyzgyn demre daglatdy. daglaýyş [da:ğlaýyş], iş ady. Daglamak ýagdaýy. dagly [da:ğly] I, syp. Daglyk ýurduň ýaşaýjysy, daglyk ýerde ýaşaýan (adam). Dagly daýhan. \n\n\n DAGLY [da:ğly] II, syp. 1. Dag basylan, daglanyp tagma salnan. Gulagy dagly mal. 2. şahyr. Ýanyp- bişip, ýaraly bolan. Ýüregi dagly. daglyk [da:ğlyk], at. Dagy köp bolan, köp dagly. Daglyk oba. dag-magdan [da:ğ-mağda:n], syp. Açyk, ýerasty we suwasty ýerlerden gazylyp alynýan tebigy baýlyklara degişli bolan. Ýurdumyzda dag-magdan işi uly depgin bilen barýar. \n\t‣ Dag-magdan işleri ýerden peýdaly magdanlary gözlemek ýa-da gazyp almak üçin magdan gazylyp alynýan ýerleri iş ýagdaýynda saklamak boýunça alnyp barylýan işler. Dag-magdan senagaty gazylyp alynýan peýdaly magdanlaryň känlerini gözläp tapmak, olary gazyp almak we ilkinji işläp bejermek boýunça önümçilik pudaklarynyň toplumy. Dag-magdan ylmy peýdaly magdanlaryň känleriniň ýerleşişleriniň tebigy şertleri, dag-magdan işleri geçirilende, magdan gatlaklarynda bolup geçýän jisim hadysalary, peýdaly gaty magdanlary gazyp we baýlaşdyrmak usullary hem- de magdan känlerinde önümçiligi howpsuz we tygşytly guramak hakyndaky bilimleriň toplumy. dagtokga [da:ğtokgo], at. Hoşasy dykyz, uludan togalak däneli, terbaşa garanda irräk bişýän üzüm. dagy [dağy], own. böl. 1. Köplenç "eýse, eýsem, ýogsa, ýogsam, başga" diýen manyda ulanylýan kömekçi söz. Dagy näme işlediň? 2. Özünden öň gelýän söze baglanyp, jemleýjilik hyzmatyny ýerine ýetirýän söz. Bu gürrüňi eşidenime iki ýyl dagy bolup barýar (T. Gurbanow). \n\t‣ Dagy däl öňünden gelýän adyň aňladýan zadynyň, predmetiniň hiliniň, häsiýetiniň oňatdygyny, ýokarydygyny görkezýär. Ol ýigit dagy däldir. Alan mataň mata dagy däl eken, senem gowy zady tanap bilýäň. dagy-duwara [dağy-duwa:ra], hal. Mundan beýläk, mundan buýana, gaýdyp, ikilenç. Dagy-duwara ýalan sözläniňi görmäýin. dagydybermek [da:ğydyvermek], işl. Dagydyp başlamak, dagydyp ugramak. Seren ýüňümi ýel dagydyberensoň, ýene-de ýygnamaly boldum. dagy-hijran [da:ğy-hijira:n], at. Aýralyk dagy, aýralykda çekilýän hasrat. Goýma balam, meni dagy- hijrana, Gitme, balam, gitjek ýollaryň daşdyr! (“Saýatly – Hemra”). dagylmak [da:ğylmak], işl., ser. Dagamak. Muhannesiň akly başdan dagylar (Magrupy). Jahana dagylyp sözüm, gel imdi döwran süräli (“Asly – Kerem”). dagynyk [da:ğynyk], syp. 1. Dürli ýerlere ýaýran, ýaýraň, pytraňňy. Türkmen çarwalary öňler dagynyk ýaşar ekenler. 2. Ünsi, pikiri, oýy bir ýere jemlenmedik, köp zadyň oýunda bolan. Maýanyň habar bereni öňräkdi welin, pikirim dagynyk bolup, ýadymdan çykaýypdyr (B. Pürliýew). dagynyklyk [da:ğynyklyk], at. 1. Dürli ýerlere dargamaklyk, ýaýraňlyk, pytraňňylyk. – Owalky dagynyklyk indi gutardy – diýdi. 2. Ünsüň, pikiriň, oýuň bir ýere jemlenmezlik, dagynyk pikirde bolmaklyk. Pikiriň dagynyklygy sebäpli belli bir karara gelip bilmändi. dagyrdamak [dağyrdamak], işl., ser. Dagdyramak. Atynyň ýazan aýagyny ellejek bolanda, haýwan dagyrdap başlady (H. Derýaýew). dagyrdaşmak [dağyrdaşmak], işl., ser. Dagdyraşmak. dagyrdatmak [dağyrdatmak], işl., ser. Dagdyratmak. dagyrdy [dağyrdy], at. Näsaglyk, gorky we ş.m. zerarly emele gelýän sandyrama, titreme, galpyldama, dagdyrama. Gorky dagyrdysy. dagystanly [da:ğyssa:nly], syp., ser. Dagystanlylar. dagystanlylar [da:ğyssa:nlylar], at. Dagystanyň esasy ilatyny düzýän halk. Tamur, kemençe, çagana, gabal we ş.m. dagystanlylaryň milli saz gurallarydyr. dagytdyrmak [da:ğytdyrmak], işl., ser. Dagatdyrmak. dagytmak [da:ğytmak], işl., gepl. d., ser. Dagatmak. dahan [daha:n], at, Agyz. Dostluk açsaň, bir biwepa ýar bilen, Gaýgy bilen dahanyňdan diş döker (Magtymguly). Gel, görüşseň keramatly goluňdan, aýlanaýyn dahanyňdan, tiliňden (Mollanepes). dahyl at. Baglanyşyk, degişlilik, gatnaşyk, mynasybet. Patyşanyň işi bilen gedanyň ne dahyly bar (“Saýatly – Hemra”). \n\n\n DAHYL [da:hyl]: dahyl bolmak girmek, gelmek, ýetişmek. Bir gije dahyl bolsam, Täze gülüstanyma (Mollanepes). dahylly syp. Degişli, baglanyşykly, gatnaşykly. Size dahylly gürrüň däl. dahyllylyk at. Degişlilik, baglanyşyklylyk, gatnaşyklylyk. dahylsyz syp. Dahyly bolmadyk, dahyly ýok, dahylly däl, degişli bolmadyk, degişli däl. Bu mesele oňa dahylsyzdy. dahylsyzlyk at. Bir zada dahylly bolmazlyk, dahyly ýokluk, dahylsyz bolmaklyk. Işe dahylsyzlyk. dakdyrma iş ady. Dakdyrmak ýagdaýy. dakdyrmak işl. 1. Dakmak işini başga birine etdirmek, dakmaga mejbur etmek, mümkinçilik bermek. 2. Tikdirip berkitdirmek (ilik, bagjyk we ş.m. hakynda). 3.Ýük, goş-golam urdurmak. 4. Baglatmak, iltetmek, asdyrmak. dakdyrmaklyk iş ady. Dakdyrmak ýagdaýy. daklyşma iş ady. Daklyşmak ýagdaýy. daklyşmak işl. Goşulmak, goşulyp gitmek, birikmek, tirkeşip gitmek. Myrat ýaş taryhçylar toparyna gatnaşýardy, beýlekilere daklyşyp, bu ýere ozal hem iki ýola gelip gidipdi (N. Esenmyradow). daklyşmaklyk iş ady. Daklyşmak ýagdaýy. dakma iş ady. Dakmak ýagdaýy. dakmak işl. 1. Baglamak, iltemek, asmak. Ata münüp dakaryn, Kesgir gylyç bilime (Ş. Kekilow). 2. Tikip berkitmek (ilik, bagjyk we ş.m. zat hakynda). Şonda tahýa altyn gupbaňy dakyp, Oýnadyň sen Zöhre janyň roluny (A. Kowusow). 3. Ýük, goş-golam urmak, ýüklemek. Men ýükümi olaryň düýesine dakdym. 4. Adamsy aradan çykan ýaş aýaly äriniň doganyna çatmak. Emma Merede dakarlar diýen küý onuň hiç wagtda huşuna gelmeýärdi (B. Kerbabaýew). dakmaklyk iş ady. Dakmak ýagdaýy. daknyşma iş ady. Daknyşmak ýagdaýy. daknyşmak işl. Goş-golamyňy ýükläp, goşulyşyp gitmek, barýan ýolagça goşulyp gitmek, daklyşmak. daknyşmaklyk iş ady. Daknyşmak ýagdaýy. daknyşyk at. Deňleşjek bolmaklyk, aslyşyk, basdaşlyk. Saňa daknyşyk eden kim bolsa, şonuň işi gaýdandyr (B. Kerbabaýew). dakybermek [dakyvermek], işl. Dakyp başlamak, dakyp ugramak. dakyga [daky:ğa], at, k.d. Sagadyň altmyşdan bir ülşi, minut. dakylma I, iş ady. Dakylmak ýagdaýy. \n\n\n DAKYLMA II, at. Adamsy aradan çykan ýaş aýaly äriniň doganyna çatmak bilen bagly köne däp-dessur, adat. dakylmak işl. 1. Baglanmak, iltelmek, asylmak. 2. Tikilip berkidilmek. 3. Äre berilmek (dul galan aýalyň öz äriniň doganyna berilmegi). 4. Hormatlap at bermek. Oňa Türkmenistanyň halk artisti diýen at dakyldy. dakylmaklyk iş ady. Dakylmak ýagdaýy. dakylyş iş ady. Dakylmak ýagdaýy. dakym at. Çitmäge taýýarlanylan ýüp. dakynagan [dakynağan], syp. Hemişe dakynyp ýören, dakynmagy halaýan, dakynyp gezýän. dakyndy [dakynny], at. 1. Ýola gidilende, bir ýana ugralanda esasy ýolagçylara goşulyp gidýän adam. 2. kön s. Adamsy aradan çykanda, köne urp- adata görä, äriniň doganyna dakylan gelin. dakynmak işl. Özüniň bir ýerine bir zady tikmek, ildirmek, asmak, berkitmek. Gyz gülýakasyny dakyndy. dakynybermek [dakynyvermek], işl. 1. Bir zady dakynmaga başlamak. 2. Dakynmagy dowam etdirmek, aýyrman dakynmak. dakynyşmak işl. Birtopar bolup dakynmak. Gelinler çapraz çaňňalaryny dakynyşyp, toýa ugradylar. dakyş iş ady. Dakmak ýagdaýy. dakyşdyrmak işl. Birnäçe şaýy, monjugy dakyp çykmak, asyşdyrmak, ilteşdirmek. dakyşdyrybermek [dakyşdyryvermek], işl. Dakyp başlamak, dakyp ugramak. dakyşmak işl. Dakmaga kömekleşmek, dakmaga kömek etmek. Aýlar jorasynyň çapraz- çaňňasyny, apbasysyny dakyşdy. dal I, at. Gerden, egin; arka, ýeňse. Mis küýzäni göterip sen dalyňa, Mämeli gyz, biziň bile bir danyş! (“Saýatly – Hemra”). \n\n\n DAL II, at. Syrdam çybyk, pudak, şaha. Boýy selbä meňzär, kamaty dala, Dişi düre meňzär, lebleri bala (“Saýatly – Hemra”). \n\n\n DAL [da:l], at. 1. Arap elipbiýiniň sekizinji harpynyň ady. Elipge met goýmaly, dalga zir, nunga zeber (Mätäji). 2. göç.m. Bükülen, egri, bükük. Pelek anyň elip kaddyn dal eder (Magtymguly). Misli dal dek bükülişip, Dürli hyýal-pikir bile, Galyberdim hökür bile (K. Gurbannepesow). 3. Ebjet hasabynda 4 san birligi. dalabermek [da:la:vermek], işl. Dalamak, dalamaga başlamak. Ite daş atmasaň, öz-özi dalabermez. dalak [da:lak], at. 1. lukmanç. Adamyň we oňurgaly haýwanlaryň garyn boşlugynda ýerleşýän we ýaşaýşyň dürli görnüşlerini ýerine ýetirýän agzasy. Tak-tak etdim, dalak iýdim, pök-pök etdim, böwrek iýdim (“Türkmen halk ertekileri”). 2. sagl. g., gepl.d. Bu agza şikes ýetmek sebäpli döreýän kesel. Lukman Hekim hem öz döwründe dalagyň emini tapmandyr. 3. Otagyň tagtadan düşegi. Dostum toýda öwülsin, Depiň, dalak döwülsin (Küştdepdiden). \n\t‣ Dalak bolmak dalak keseline sezewar bolmak, dalak keseli bilen kesellemek. Dalak goýun guýrugy sallanyp duran salpy guýruk goýun. Dalak ýaly dalagyň reňki ýaly. Onuň gahardan ýaňa ýüzi dalak ýaly gögerdi. dalaklamak [da:laklamak], işl. Dalak keseline uçramak, duçar bolmak. Goýunlar dalaklapdyr. dalama [da:lama], iş ady. Dalamak ýagdaýy. dalamak [da:lamak], işl. 1. Agyz urup çeýnemek, ýarmak, ýaryp, endam-janyny pers-ala etmek. Biz it hem bolsak, goýun itidiris, öz sürimizi dalamaga dişimiz ötmez (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Ýüzüni almak, mazaly suwuna degmek, azgyrylmak. Ol gaharyny gizläp bilmän, ony gözi bilen dalady. 3. gepl.d. Sowuk urmak, ýüzüni çawlamak. Alabaharyň duýdansyz aňzagy agaçlaryň pyntyklarynyň ýüzüni dalap geçdi. dalamaklyk [da:lamaklyk], iş ady. Dalamak ýagdaýy. dalan at. Tamyň öň tarapynda gurulýan, üsti ýapyk, gapdallary açyk eýwan. Ah-ow, türkmen, sen çyk, dalanda ýat (“Görogly”). dalanmak [da:lanmak], işl. 1. Ýardyryp horlanmak, özüňi ýardyrmak, agyz urlup çeýnelmek. 2. göç.m. Ýüzi alynmak, ýüzüňe jabjynylmak, biriniň dalamagyna duçar bolmak. 3. göç.m. Solmak, süllermek. Ýaşajyk ekinleriň ýüzi dalandy. dalarlama [da:larlama], iş ady. Dalarlamak ýagdaýy. dalarlamak [da:larlamak], işl. Birneme dalamak, az-owlak dalamak. dalarlanma [da:larlanma], iş ady. Dalarlanmak ýagdaýy. dalarlanmak [da:larlanmak], işl. Biraz dalanmak, az-owlak dalanmak. Ol orta alnyp dalarlanan bolmaga çemeli. dalarly [da:la:rly], syp. Daş görnüşine görä dalajak ýaly, iýäýjek ýaly, käýinjek ýaly. Ol gözlerini alardyp, oňa ýiti-ýiti garady, ony söz bilen dalarly göründi. dalaş : dalaş etmek bir zady etmek (okamak, goramak, saýlanmak, birinjiligi almak we ş.m.) üçin çalyşmak, dyrjaşmak, erjellik görkezmek. Ol öňünde goýan maksadyna ýetmäge dalaş edýän adam (B. Seýtäkow). \n\n\n DALAŞ [da:laş], at. 1. Gelin alnanda, gelne baş salnanda aýallaryň tutluşmak, göreşmek däbi, göreş. 2. Özara basalaşyk, özara edilýän oýunlar, çekeleşik, tutluşyk. Ýara dalaş ýagşy, dost bilen oýun, Ölinçä dost bolmaz gurt bilen goýun (Baýly şahyr). 3. göç.m. Söweş, uruş. Söweş güni, dalaş güni meýdanda, Duşmanyňa sal gylyjy gaýgyrman (Ş. Kekilow). dalaşgär [dalaşğä:r], at. 1. Bir ýere saýlanmak, bellenmek ýa-da kabul edilmek üçin göz öňünde tutulýan adam, kandidat. Prezidentlige dalaşgär. 2. Türkmenistanda alymlyk derejesini almak üçin önümçilikden aýrylmazlyk şerti bilen ýörite okuwa kabul edilip, kandidatlyk minimumlaryny tabşyrýan, dissertasiýa ýazýan adam. 3. Bäsleşige, ýaryşa gatnaşyp, baýrakly orunlary almaga çalyşýan adam. dalaşma [da:laşma], iş ady. Dalaşmak ýagdaýy. Her zatda bolşy ýaly, dalaşmanyň hem çen-çaky bar. dalaşmak [da:laşmak], işl. 1. Biri-birini dalamak (itler hakynda). Dalaşyp duran iki sany it. 2. Biri-biriň bilen basalaşmak, tutluşmak, çekeleşmek, oýun edişmek. Dalaşma, dildarym, bir zaman goýgul (Halk aýdymyndan). Gezer sen oýnap, dalaşyp, Galar sen derde dolaşyp (Magtymguly). dalaşmaklyk [da:laşmaklyk], iş ady. Dalaşmak ýagdaýy. dalatmak [da:latmak], işl. 1. Dalamak hereketini başga birine etdirmek, birini dalamaga mejbur etmek ýa-da mümkinçilik bermek; ýardyryp horlatmak, ýarmagyna sezewar etmek, agyz urduryp çeýnetmek. Ol özüni ite dalatdy. 2. göç.m. Birine ýüzüni aldyrmak, azgyrtmak. dalaw [da:low ], at. 1. Zeper, zyýan, ýokanç. Daşa dalaw ýokmaz (Nakyl). Armaz at, dalmaz at, dalaw degip ölmez at (Matal: garynja). 2. göç.m. Buz, doňak; sowuk. Ine, men şeýle adamyny dalaw ýaly gara ýere tabşyryp gaýtmaly boldum (“Edebiýat we sungat”). dalawlatma [dalowlotmo], iş ady. Dalawlatmak ýagdaýy, talawlatma. dalawlatmak [dalowlotmok], işl. Howada bulaýlamak, ýokary galdyrmak, bulaýlamak ( ser.Talawlatmak). Ussa sözüne dyngy beren wagty, Bibisoltan eje sag elini dalawladyp gepledi (H. Garabaýew). dalaýyş [da:laýyş], iş ady. Dalamak ýagdaýy. dalbar [dalvar], at. Üsti üzüm ýa-da çyrmaşyp ösýän beýleki ösümlikleriň gollary bilen örtülen bassyrma, telär. Üzüm dalbarlarynyň aşagynda oturyber. dalbynma [dalvynma], iş ady. Dalbynmak ýagdaýy. dalbynmak [dalvynmak], işl. Hyjuw bilen urunmak, dyzamak. Başyn silkip girse, gider ýoluna, Laçyn deý dalbynar sagy-soluna (Mollamurt). dalbynmaklyk [dalvynmaklyk], iş ady. Dalbynmak ýagdaýy. dalçyn at. ösüml.d. 1. Ýyly ýurtlarda bitýän mydama gök öwsüp oturan dermanlyk ösümlik. 2. Şol ösümligiň dermanlyk çöpi. Haltajygyň bir gözünde yşgyn, beýleki gözünde dalçyn bardy (S. Myradow). 3. Adam ady. dalçynmyhak [dalçynmy:hak], at, ser. Dalçyn 2. dalda [dalla], at. Pena, hemaýat, kömek, gorag, arka, söýget, daýanç. Magşar güni bolmasaň sen maňa dalda, Ýa reb, niçik bolur halym şol günde (Magtymguly). Olar sizden isleýändir köp dalda (Ş. Kekilow). \n\t‣ Dalda gözlemek kömek islemek, haraý islemek. daldalabermek [dallala:vermek], işl. Daldalap başlamak. daldalama [dallalama], iş ady. Daldalamak ýagdaýy. daldalamak [dallalamak], işl. 1. Pena edinmek, eliňi öňüňe tutup gorag edinmek. Şol barmana-da ýüzüne ýalyn çabyrap barýan dek elini daldalap, arkan-arkan çekilýär (R. Gelenow). 2. Goluňy galdyrmak, eliňi bulaýlamak. daldalatdyrmak [dallalatdyrmak], işl., ser. Daldalatmak. daldalatmak [dallalatmak], işl. 1. Pena etmek, eliňi öňüňe tutup gorag etmek. Taýagyň öňünde eliňi daldalatmak. 2. Eliňi bulaýlatmak, galgatmak. Geplemän duran başlyk ellerini daldaladyp, iki-baka ýöräp başlady (H. Garabaýew). daldaw [dallow], at, ser. Dalda. daldawsyz [dallowsuz], syp. Kömeksiz, hemaýatsyz, goldawsyz. daldawsyzlyk [dallowsuzluk], at. Kömeksizlik, hemaýatsyzlyk, goldawsyzlyk. dalga [dalğa], at, gepl.d. Deňizde turýan gaý; tolkun. Dogry tutup döşüni dalga bolsa, gar bolsa, Ýyldyrym kimin öňe sürüň, sürmeli çagdyr (N. Annagylyjow). dal-gerden [dal-ğerden], at. Egin, gerden. Altyn-kümüş, zümerret dal-gerdene dakar sen (Kemine). Sona kimin dal-gerdeniň galdyrma, Her ýeter-ýetmeze syryň bildirme (Halk aýdymyndan). daljygybermek [da:ljyğyvermek], işl. Daljygyp başlamak, daljygyp ugramak. daljygyş [da:ljyğyş], iş ady. Daljykmak ýagdaýy. daljykdyrmak [da:ljykdyrmak], işl. Daljykmak katdyna ýetirmek, daljykmaga mejbur etmek. Uzak aralyk çapylan atlary daljykdyrdy. daljykma [da:ljykma], iş ady. Daljykmak ýagdaýy. daljykmak [da:ljykmak], işl. Ylgamak, çapmak ýa-da çalt işlemek we ş.m. zerarly kynlyk bilen sojap dem almak. Soňky oba ýetmän daljyksa atym, Oňa bagrym bilen süýşüp ýeterin (G. Ezizow). daljykmaklyk [da:ljykmaklyk], iş ady. Daljykmak ýagdaýy. dalmynma iş ady. Dalmynmak ýagdaýy. dalmynmak işl. 1. Ýalmanyp, tamşanyp durmak. Dodaklar dalmyndy. 2. Guwançly, arzuwly ýagdaýda bolmak. Ýüregim dalmynyp, çykdy golumdan, Janyma owsunlap ýeter gulpagyň (Kemine). Özi bir näzenin dalmynyp duran, anda meniň şadilberim, görünmez? (Halk aýdymyndan). dalmynmaklyk iş ady. Dalmynmak ýagdaýy. dalmynybermek [dalmynyvermek], işl. Dalmynyp ugramak, dalmynyp başlamak. dalmynyş iş ady. Dalmynmak ýagdaýy. dalmynyşmak işl. Birnäçe bolup bilelikde dalmynmak. Itler atarylan gazanlaryň aňyrsynda dalmynyşyp ýatyrdylar. dam [da:m], at. 1. Duzak, gapan, tor. Ahyry ajalyň damyna düşdüm, ala bilseň bu zyndandan al imdi (Şeýdaýy). 2. Diwar. dama-dama hal işl. Köp mukdarda, yzly-yzyna damyp. Dama-dama köl bolar, hiç dammasa, çöl bolar (Nakyl). damak at. 1. Bogaz, bokurdak. 2. gepl.d. Nahar, iýmit. Arpa nany besdir, tapsaň damaga, Ömür bakysyna düşme tamaga! (Magtymguly). "Pylan ýerde bolanymyzda, pylan tüýsli damak berýärdiler, gowy naharlar berýärdiler" diýip, bu burunlagyň agzyndaky hemişe nahar gürrüňidi (A. Gowşudow). \n\t‣ Damagyna gyzma 1. Wagtynda nahar edinmegi gowy görýän, bokurdagyna gyzma. 2. Käbir haýwanyň berilýän zady iýende gabanyp, hyrlap, topulyp durmagy. Damagyna münmek ser. Damagyny çalmak. Ol aksaply bilen semiz baggoýnuň damagyna mündi. Damagyndan çörek ötmezlik bir zadyň hasratyny çekip, bir zat hakda ünji edip, işdäden kesilmeklik. Damagyny çalmak iýilýän janly-jandaryň bogazyny ýiti ýarag bilen kesip, gan çykaryp halallamak. Damagyny pagta bilen çalmak süýji dil, ýakymly söz bilen aldamak, ynandyrmak, boýun etmek. Duşmanyň damagyny pagta bilen çalmaga çalyş (B. Kerbabaýew). Damak bolmak dadyrarlar diýip tamakin bolmak, emenip galmak. Damak dolmak begençden ýa-da gynançdan ýaňa hamsykmak, agyň tutmak, bogazyň dolmak. Damak ýyrtmak bogazyňa sygdygyndan gygyrmak, haýkyrmak, haýbatly geplemek, bogaz ýyrtmak. Gök dek gürläp, damak ýyrtar, Taýýar bolan aş üstünde (Magtymguly). damakçalar at, gepl.d. Bokurdak; damagyň çalynýan ýeri. damakçy at, gepl. d., ser. Damakçyl. damakçyl syp. Iýermen, horan, damaksow, damakçy. Tüweleme, seret onuň göwresine, damakçyldygyndan habar berýär. damakçyllyk at. Iýermenlik, damaksowlyk, damaklylyk. damakgan [damakga:n], at. Malyň damagy çalnanda çykýan gan. \n\t‣ Damakgan çukury malyň damagy çalynýan we damak gany akdyrylýan kiçiräk edilip gazylan çukur. damaklanmak işl., gepl.d. Naharlanmak. damakly syp. Naharly, nahar iýen, dok. Siz saklanmaň-da iýiberiň, men damakly. damakmonjuk [damakmo:njuk], at, zergärç. s.Gelin-gyzlaryň dürli reňkdäki hünjülerden belli bir nagyş görnüşinde birnäçe setir edip, sapaga düzüp, boýnuna dakynýan ýa-da hünjini birnäçe setir düzüp, boýunlaryna halka görnüşli aýlaýan bezegi . damaksa at, ser. Damakmonjuk. damaksow syp., ser. Damakçyl. damana at. Dagyň eteginden keseligine, ýagny daga ugurdaş geçýän ýol. Elgaraz, Mejnuny bir dagyň damanasyndan tapdy (Andalyp). \n\t‣ Damana ýoly dag eteklerinde, aýratyn hem änewli, nohurly bagşylar, sazandalar tarapyndan ýerine ýetirilýän aýdym-sazlaryň äheňi, heňi, ýoly (bagşyçylygyň bu ýolunda jukguldy ulanylmaýar, kiçi diliň töwereginde bolup geçýän ses gaýnawy damana ýolunyň häsiýetli aýratynlygydyr). Çerkez çendan inçejik uzynja sesi bilen damana ýoluna aýdyma gygyrýardy (B. Kerbabaýew). damar at. 1. Haýwanlarda we adamlarda ganyň akýan turbajyk sekilli ýolunyň umumy ady. Damaryna görä gan al (Atalar sözi). 2. Beden etlerini birleşdirýän siňir görnüşli berk öýjükler toplumy. Ökje damary. Ýeňse damary. 3. Ösümliklerde suwuklyk ýa-da nem geçirýän sapak ýa-da kök görnüşli çylgymlar, zolaklar. 4. gepl.d. Kök. Damaryna zeper ýetirmän göçürilen agaçlar oňat tutupdyrlar. 5. gepl.d. Özen. Käşiriň damary ýognapdyr. \n\t‣ Damar çekmek 1) muskul damarlary dartylyp, gaty agyry peýda bolmak. 2) aýry ýerde ýaşasa-da, süňk hossaryna ýakynlaşmak, ony görmek islegi güýçlenmek. Edil bilen ýaly, garry atasyny diri görmek nesibesi bardyr-da, ol amanadyny tabşyrmanka daş ýurtdan agtygy geläýdi, habar edenem ýok welin, elbetde, damar çekýändir-dä. Damarda gan gaýnamak ýürek joşmak, ylham gelmek, ýürek möwç urmak. Ýürek joşup, damarda gan gaýnady, Ak kagyz üstünde galam oýnady (A. Kekilow). Damar gatan ýeri bar (ýok) garyndaşlyk ilteşigi bar (ýok), kowum- garyndaş (däl). Onuň pylany bilen damar gatan ýeri bar öýdýän. Damaryny ýumşatmak ugruny tapmak, köşeşdirmek, rahatlandyrmak. Inçe damaryny tapmak biriniň ugruny tapmak, işiňi bitirtmek üçin halaýan, gowy görýän zadyny bilmek. Inçe damaryny tapaýmasaň, sözüňi-de diňlemez. Ýeňse damary gatamak bir zada gaty gahary gelmek. Onuň wejera bolup durşuny görüp, birden ýeňse damary gatady. Ýeňse damaryndan tutulmak ser. Ýeňse damary gatamak. damarlak syp. Damary köp bolan, damar- damar bolup duran, damarlary görnüşip, çykyşyp duran. Ussa özüniň damarlak ellerini ýaş ýigidiň egniniň üstüne goýdy (“Edebiýat we sungat”). damdyk at. Suwuk zadyň iň az mukdary; damja. Bir damdyk suw. damdyrma iş ady. Damdyrmak ýagdaýy. damdyrmak işl. Damja-damja edip guýmak, damjaladyp dökmek; damja görnüşinde dökmek, guýmak. Eliniň sypjyrylan ýerine ýeke damja ýod damdyrdy. damdyrmaklyk iş ady. Damdyrmak ýagdaýy. damdyrtmak işl. Damdyrmak işini birine etdirmek. Gözüne derman damdyrtmak. damdyrybermek [damdyryvermek], işl. Damdyryp ugramak, damdyryp başlamak. Ilki men arkanlygyna gyşaraýyn, onsoň sen dermanyňy damdyrsaň damdyryber. damdyryş iş ady. Damdyrmak ýagdaýy. damdyryşdyrmak işl. Damja-damja edip guýuşdyrmak, ýeke-ýekeden damdyryp çykmak. damdyryşma iş ady. Damdyryşmak ýagdaýy. damdyryşmak işl. 1. Damdyrmaga kömek etmek. Göze derman damdyryşmak. 2. Bilelikde damdyrmak. damja at. Syrygyp damýan kiçijik togalak görnüşli suwuklyk, damýan suwuklyk düwmejigi. Suw damjasy. Bir damja ýod. damja-damja hal. 1. Damja görnüşinde; damja usuly bilen. 2. Damja-damja edip. damjalabermek [damjala:vermek], işl. Damjalap ugramak, damjalap başlamak. Bulutlar ýagarly däl hem bolsa, birden damjalaberdi. damjalama iş ady. Damjalamak ýagdaýy. damjalamak işl. 1. Damja-damja bolup dammak. 2. Iki-ýeke damyp, ýagyp başlamak. Howanyň ýüzi açygam bolsa, käýarym ýagyş damjalaýardy. damjalamaklyk iş ady. Damjalamak ýagdaýy. damjalaýyn hal. Damja görnüşinde, damdyrma ýoly, usuly bilen. Suwaryşyň damjalaýyn usuly. damjalaýyş iş ady. Damjalamak ýagdaýy. damjyk-dumjuk : damjyk-dumjuk etmek iki-ýeke damyp başlamak, damjyklamak. Ilki damjyk- dumjuk edip başlanam bolsa, soňy ýelli çagba ýazypdy, ýagyş diňerli däldi (“Edebiýat we sungat”). damjyklabermek [damjykla:vermek], işl. Damjyklap ugramak, damjyklap başlamak. Damjyklasa, damjyklabersin, gaty ýagmasa bolýar. damjyklama iş ady. Damjyklamak ýagdaýy. damjyklamak işl. Sähel damjalap başlamak. Ýagyş damjyklap däl-de, ternawdan akýan suw ýaly, yzyny üzmän guýup başlady. damjyklamaklyk iş ady. Damjyklamak ýagdaýy. damjyklaýyş iş ady. Damjyklamak ýagdaýy. damka at. 1. Şaşka oýnunda: garşydaşyň tagtasynyň soňky hataryna baryp ýetmegi gazanan hem-de öýjükleriň islendik ugruna öňe ýa-da yza göçmäge hukuk alan şaşka çöpi. Ak çöpleriň biri damka çykdy. 2. gepl.d. Küşt tagtasy ýaly 64 öýli tagtada 24 çöp bilen oýnalýan oýnuň ady, şaşka. Damka oýnap Kemal bilen, Gymmat wagtyň ýitirýärsiň (K. Gurbannepesow). Hawa, ýanyňyz bilen küşt, damka almagy hem ýadyňyzdan çykaraýmaň (B. Pürliýew). damkaçy at, gepl.d. Damka oýnuny oýnaýan adam, şaşkaçy. Ökde damkaçy. Damkaçylaryň ýaryşy damla : damla guýy gyrda daşlyk, gaty ýerden gazylýan guýy. Damla guýy gyrda bakylýan dowarlary suwa ýakmak üçin peýdalanylýar. damma iş ady. Dammak ýagdaýy. dammak işl. 1. Damjalap gaçmak, damja-damja bolup ýere düşmek, damjalamak. Iri-iri ýagyş damjalary damyp başlady (B. Pürliýew). 2. Ýagyş geçmek. Tamymyzyň üsti saman suwag bolansoň, ondan ýagyş geçýärdi. dammaklyk iş ady. Dammak ýagdaýy. damybermek [damyvermek], işl. Damyp başlamak, damyp ugramak. damylla [da:mylla / da:mylla:], at. kön.s. 1. Dini mekdepde sapak berýän molla. 2. "Mollam, mugallymym" diýen manyda ýüz tutulyp aýdylýan söz. damyş iş ady. Dammak ýagdaýy. Ýagyş diňenden soň, gara öýde serpikden, üzükden damjalaryň damşyna diň salyp ýatardyk. damyşmak işl. 1. Damjalar ýere gaçyşmak, yzly-yzyna dammak. Ýagan ýagşyň damjalary serpikden damşyp dur. dan [da:n] I, at. Tikilen eşik we ş.m. giň ýa-da dar bolanda kesilip aýrylýan, ýa-da kesilip urulýan dilkaw mata bölegi. Tahýanyň eteginden dan almaly. \n\n\n DAN [da:n] II, at, sport. Dzýudo we karate göreşinde iň ýokary taýýarlyk derejesi. Hormatly Prezidentimiziň gysga döwürde Halkara karate federasiýasy tarapyndan gara guşagyň iň ýokary 6-njy danyna, Aziýanyň Olimpiýa geňeşiniň ordenine, Halkara awtomobil federasiýasynyň we “Ýüpek ýoly 2009” rallisiniň guramaçylyk komitetiniň ýokary Kubogyna mynasyp bolmagy milli Liderimiziň halkara ykrarnamasyna eýe bolýandygyny aňyrýany bilen subut edýär (“Saglyk”). dana [da:na], syp. Köp zatdan habarly, bilimli, akylly, parasatly, akyldar. Altyn başym dik bolsa, dana başym dok bolar. Dana bir söz bes, akmaga müň söz hebes. Aýdyjy akmak bolsa, diňleýji dana gerek (Nakyl). danadan-dana [da:nadan-da:na], syp. Örän dana, danalaryň danasy. danalyk [da:nalyk], at. Köp zatdan habarlylyk, bilimlilik, akyllylyk, akyldarlyk, parasatlylyk. dandagyç [dannağyç], syp. Her bir zady dandaýan, seljerýän. Hemme adam deň bolanok, käbiri dandagyç bolýar. dandama [dannama], iş ady. Dandamak ýagdaýy. Meniň nahar dandamam bolmaz. dandamak [dannamak], işl. Seljermek, tapawut goýmak, saýlamak. Janly-jansyz herne gelse destine, Dandamaý dahana atyp durupdyr (Magtymguly). Halal, haram dandamadyň, herne görünse gözüňe (Aşyky). dandamaklyk [dannamaklyk], iş ady. Dandamak ýagdaýy. dandamazlyk [dannamazlyk], iş ady. Dandap durmazlyk, seljerip durmazlyk. dandaw [dannow], at. 1. Bökdenç, päsgel. Maşyn ondan dandaw etmän, ýetjek ýerine tiz ýetdi. 2. Seljermeklik, saýgarmaklyk, saýlamaklyk, tapawut goýmaklyk. Onuň nahar dandawy ýokdy. dandawly [dannowly], syp. 1. Bökdençli, päsgelli. 2. Her bir zada tapawut goýýan, her bir zady seljerýän. dandawsyz [dannowsuz], syp. 1. Bökdençsiz, päsgelsiz. 2. Hiç bir zada tapawut goýmaýan, dandaw etmeýän, hiç bir zady saýlap-seljermeýän. dandaýyş [dannaýyş], iş ady. Dandamak ýagdaýy. daniýaly [da:nyýaly], syp., ser. Daniýalylar. daniýalylar [da:nyýalylar], at. Daniýanyň esasy halky, ýerli ilaty. danyşma iş ady. Danyşmak ýagdaýy. danyşmak işl., k.d. Gepleşmek, sözleşmek, gürleşmek. Ger guşansaň zerli kemer, Danyşsaň dilden bal damar (Halk aýdymyndan). danyşment [da:nyşment], syp., k.d..Ylymly, bilimli, bilimdar, dilewar. Bular okap, alym-dana boldular we ýene külli hünärlerden habardar boldular, ajap danyşment boldular (“Hüýrlukga – Hemra”). Bir ýigit danyşment olur, Eger sowady-haty bolsa (Magrupy). daň at. Gün dogmazyndan öň howanyň ýagtylyp başlaýan çagy, jahan, ýalançy ýagtylyp başlaýan pursat. Goşgy daňyň ak süýdüne ýugrulýar, Ýatany ýerinden galdyrmak üçin (B. Hudaýnazarow). \n\t‣ Daň agarmak gündogar tarap ýagtylyp başlamak. Daň atmak jahan ýagtylyp ugramak. Hanha, iňrik ýere ýazylyp barýar, Bilýän, bir ýerlerde eýýäm daň atdy (G. Ezizow). Daň saz bermek daňyň atýany bildirip başlamak, Günüň dogýan ýeri ýagtylyp ugramak. Görse, eýýäm daň saz beren eken (“Görogly”). Bu güpür-tapyrlyk daň saz berýänçä dowam etdi (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). Daň tilki guýruk bolmak ýaňy daň bildirip ugramak, daň saz berip başlamak. Daňyňy atyrmak daňa çenli oturmak, daňa çenli garaşmak. daňdan [daňda:n], hal. Jahanyň ýagtylyp başlaýan wagty, daň bilen. Daňdan turup, zülpüň darap, Timar bergin saçlaryňa (Mätäji). daňdanky [daňda:nky], syp.Daňdan wagtyndaky. Onuň daňdanky öýden çykyşydy. Men daňdanky otla ýetişmeli. daňdyrmak işl. Daňmak işini başga birine etdirmek, daňmaga mejbur etmek, mümkinçilik bermek. Köwşüň bagyny daňdyrmak. Guşak daňdyrmak. Öküz aýaklaryny daňdyrmady. Ýarany daňdyrmak. daňdyrybermek [daňdyryvermek], işl. Daňdyrmaga başlamak. Haýwanlaram adam tanaýar, ýüpüni her kese daňdyryberenok. daňlyş iş ady. Daňylmak ýagdaýy. Munuň başga hili-de daňlyş usuly bar. daňma iş ady. Daňmak ýagdaýy. daňmak işl. 1. Ýüpüň we ş.m. uçlaryny birleşdirip, biri-birine ulap düwmek, baglamak. Ol aýakgabynyň bagyny gyssanmaç daňdy. 2. Bir zada baglap, berkidip goýmak, iltemek, baglamak. Atyny golaýda ýatan pürsleriň birine daňdy (B. Seýtäkow).3. Daşyny sarap, orap baglamak. Ol sypjyrylyp ganan barmaklaryny daňmaga oturdy. 4. göç.m. Ugruna goýbermezlik, elinden erkini almak. "Gaýyn enesi halys daňypdyr" – diýip, gyzynyň gününden zeýrendi. daňmaklyk iş. ady. Daňmak ýagdaýy. daňnybermek [daňnyvermek], işl. 1. Özüň daňnyp başlamak, daňnyp ugramak. Halanyňy al-da daňnyber. 2. Daňnyp gezibermek, daňynmagy dowam etdirmek. Täzesini alynýançaň, köne ýaglygyňy daňnybersene. daňy at. 1. Ýara we ş.m. daňmak üçin sargy. Nahardan soň lukman gelip, ýaralaryna derman etdi, daňylaryny täzeledi (A. Gowşudow). 2. Bir zady daňmak, güýlmek üçin bölek ýüp, bag. 3. Daňlyp, baglanyp goýlan zat, goş, ýük. Haşlap uludan demini alyp, iki elini bykynyna urup, otla seretdi, yzyndan Nurgeldiniň golunyň, aýagynyň daňylaryny kesişdirip boşatdy (A. Durdyýew). daňybermek [daňyvermek], işl. Daňmaga başlamak, daňyp ugramak, daňmak işini edibermek. Ýöne oturandan, goş-golamlary ýygnap, ýükleri daňybersek nädýär! daňyk syp., gepl.d., ser. Daňylgy. Onuň eliniň ýarasy daňykdy. Daňyk atlar gazyklarynyň daşynda aýlanýardylar. daňylgazyk [daňylğazyk]: daňylgazyk bolmak bir ýerde biriniň ýanynda köp saklanmak, durmak, eglenmek, güýmenmek. Näme, beýle daňylgazyk bolduň, geler ýerde gelerler ahyry-diýip, ene ogluna käýinjiredi. daňylgy [daňylğy], syp. 1. Sargylanan, sargy saralan, daňyk. Onuň eliniň ýarasy daňylgydy. 2. Bir zada daňlan, daňylgy, baglanan, daňlyp goýlan. Sygyrlara gözi düşen daňylgy göleler molaşýardylar (B. Kerbabaýew). daňylmak işl. 1. Ýüpüň we ş.m. zatlaryň uçlary düwlüp birleşdirilmek, baglanmak, çatylmak. 2. Bir zada baglanyp goýulmak, berkidilip goýulmak, iltelmek, baglanmak. 3. Saralyp baglanmak, oralyp berkidilmek, baglanmak. 4. göç.m. Bir ýerde köp durmak, uzak eglenmek, köp saklanmak, hiç ýaňa gidip bilmän durmak. Merede garaşyp uzakly gün daňyldym. daňyly syp. Daňysy bar bolan, sargyly. Daňyly ýara. daňynmak işl. Ýaglygy, gyňajy öz başyňa daňmak. Gyňaç daňynmak. Ýaglyk daňynmak. daňyş iş ady. Daňmak ýagdaýy. Bu hili daňşyň bolanok, getir, men daňyp bereýin. daňyşdyrmak işl. Daňyp, baglap çykmak, baglaşdyryp goýmak. Köwşüň bagjyklaryny daňyş- dyrmak. daňyşmak işl. 1. Daňmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde daňmak. Lukmanlar ýaralylaryň ýarasyny daňyşyp durdular. daňýyldyz [daňýyllyz], at. Daňyň öň ýanynda dogýan ýyldyz. dar [da:r] I, syp. 1. Ini giň bolmadyk, insiz. Dar köçeler giňeldi. 2. Syrlaşyp duran, gysyp duran, örän gysby. Ol dar balak geýeni halamaýarmyş (N. Saryhanow). 3. Göwrüm taýdan kiçi, uly bolmadyk. Dar otag. 4. dil.b. Agyz boşlugynda howa ýolunyň has daradylmagy bilen aýdylýan çekimliler: y-i, u-ü sesleri. Dar çekimlileriň ýazuw düzgüni. 5. dil.b. Goşulan sözüniň manysy bilen baglylykda şahs aňladýan söz ýasaýjy –dar goşulmasy. Minnetdar. Hyrydar. Paýdar. 6. göç.m. Çäkli, her taraply bolmadyk, bir taraply. Dünýägaraýşy dar adam. 7. göç.m. Ulanylyş gerimi çäkli. Bu sözüň ulanylyş gerimi dardyr. \n\t‣ Dar gursak (ýürek) bolmak gaharjaň, oýna- çyna ýaramazlyk, gyzma bolmak. \n\n\n DAR [da:r] II, at, taryh. Ölüm jezasy berleni asyp öldürmek üçin dikilip ýasalýan enjam. \n\t‣ Dara çekmek dar agajyndan asyp öldürmek, dardan asyp jezalandyrmak. Meni Ybrahym dek ýaksalar nara, Mansur kimin meni çekseler dara (“Görogly”). Dar agajy jezalandyrylmaly adamy asmak üçin gurlup goýlan enjam. Nejep jan dar agajyň astynda boýnuny burup, şol ýerde bir bäş keleme söz aýdar gerek (“Nejep oglan”). Dardan asmak ser. Dara çekmek. darabermek [dara:vermek], işl. Darap başlamak, darap ugramak. Eliňe başdarak al-da, basyňy darabersene! \n\n\n DARABERMEK [da:ra:vermek], işl. Abyr-zabyr edip, darap başlamak, darap ugramak. Beýle gaty daraberme, ýuwaşlyk bilen düşündirseň hem bolar. dara-dire [da:ra-di:re], at. Gyssagara, gyssagly, howul-hara. Dara-direde işleriňi gutaryp bilmersiň. dara-direlik [da:ra-di:relik], at. Gyssagaralyk, gyssaglylyk, howul-haralyk. Şol dara- direlikde onuň diline geleni şu boldy (R. Gelenow). daradylmak işl. Daratmaga berilmek, daradyp taýyn edilmek. Keçelik ýüňler daradyldy. \n\n\n DARADYLMAK [da:radylmak], işl. Çapyşykdan öň we soň synag üçin ýakyn aralyga çapdyryp geçmek (at hakynda). Çapyljak atlar ilki gordurylýar, daradylýar. daragt [darağyt], at. Ösüp oturan agaç, bag. \n\t‣Nesil daragty milletiň, aýry-aýry adamlaryň şejeresi, gelip çykyşy. Türkmenleriň nesil daragty. darak at. 1. Saç daramak üçin ulanylýan diş-diş gural, başdarak, şana. Daragyny alyp bukja saldy (“Görogly”). 2. Dokma dokalanda çitilen çitimleri, geçirilen argaçlary berkleşdirmek üçin kakylýan demir dişli saply gural, dokma senedi. Dokma daragy. 3. Ýüň daramak üçin üçburç enjamyň ýokarsyna iki setir uzyn dişler oturdylan gural, ýüň darak. Ejesi ýene ýüň daragy öňüne alyp daramaga başlady. 4. Tara dokalanda matanyň syk bolmagy üçin ulanylýan gural, saz. 5. Bäşataryň, sapançanyň birnäçe okuny saklaýan guta meňzeş bölegi. \n\t‣ Darak kakmak (urmak) halynyň we ş.m. çitimini berkitmek üçin daraklamak. Halynyň üstünde oturan gelin başyny galdyrman, daragy batly-batly kakýardy. darakdiş [darakdi:ş], at. Ýüň daralanda daragyň dişlerinde galýan galyndy. daraklabermek [darakla:vermek], işl. Daraklap başlamak, daraklap ugramak. daraklama iş ady. Daraklamak ýagdaýy. daraklamak işl. 1. Dokma dokalanda çitilen çitimleri, geçirilen argaçlary berkitmek, syk bolar ýaly edip darak urmak, darak kakmak. 2. gepl.d. Saçy, sakgaly darak ýa-da barmaklar bilen daramak. – Näme- de bolsa, başymyza gelenini görübermeli bolandyr, başga gidere ugur ýokdur, batyr – diýip, Gandym aksakgal özüniň bäş barmagy bilen ak sakgalyny daraklady (A.Gowşudow). daraklaýyş iş ady. Daraklamak ýagdaýy. daraklyk I, at. Dabanyň üzeňňilikden barmaklara çenli bolan bölegi. Ol daraklygyna basyp, köwşüni geýdi. \n\n\n DARAKLYK II, at, haýwanat d. Ýaşyl, mawy ýelekli, çüňki uzyn we guýrugy darak ýaly ýazylyp duran guş. daraldybermek [da:raldyvermek], işl. Birden daraldyp başlamak, daraldyp ugramak. Giň bolar diýdiňmi? Giň bolsa daraldybereris. daraldylmak [da:raldylmak], işl. Dar edilmek, öňküsinden kiçeldilmek, insiz edilmek, kemeldilmek, gysylmak. Gowaçany daraldylan hatarlar boýunça ekmek. daralma [da:ralma] I, iş ady. Daralmak ýagdaýy. Kejebämiň daralmasynyň sebäbine onçakly düşünemok. \n\n\n DARALMA [da:ralma] II, iş ady. Daralmak ýagdaýy. daralmak işl. Darakdan geçirilmek, darap arassa edilmek (ýüň hakda). \n\n\n DARALMAK [da:ralmak] I, işl. 1. Dar bolmak, öňküsinden kiçelmek, girmek. 2. Insiz bolmak, kiçelmek. Köýnek ýuwlandan soň daralypdyr. 3. göç.m., ser. Darykmak. Her bir bolgusyz gürrüň üçin daralmaň, giň boluň! \n\n\n DARALMAK [da:ralmak] II, işl. 1 Ýakyn aralyga çapylyp geçilmek (at hakynda). Ikibaka daralan atlar sojaşyp durdular. 2. Hüjüm edilmek, çozulmak. 3. göç.m. Käýelmek, ýazgarylmak, käýinç astyna alynmak. daraltmak [da:raltmak], işl. 1. Dar etmek, öňküsinden kiçi, insiz etmek (geýim hakynda). Ol köýneginiň bilini daraltdy. 2. Göwrümini in taýyndan gysmak, insiz etmek, göwrüm taýdan kiçeltmek. Soňky salnan jaý howlyny daraltdy. daralyş [da:ralyş], iş ady. Daralmak ýagdaýy. darama iş ady. Daramak ýagdaýy. \n\n\n DARAMA [da:rama], iş ady. Daramak ýagdaýy. daramak işl. 1. Darak ýa-da barmak bilen saça, sakgala timar bermek. Darak bilen sakgalyny darady (T. Taganow). 2. Ýüňi, çöpüri we ş.m. ýüň daragyndan geçirip arassalamak. Olaryň biri çöpür darap, pişge edip ýetişdirýär (A. Durdyýew). \n\n\n DARAMAK [da:ramak], işl. 1. Ýakyn aralygy çapyp geçmek (at hakynda). Söweş güni darasaň boş köpük seçer, Goç ýigidiň aty däli gerekdir (“Görogly”). 2. Hüjüm etmek, çozmak, hyjuwly topulmak; ýapyşmak. Duşmanlara gazap bilen daraýar, Gurt deýin topulýan edermen ýigit (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Gaharly käýemek, ýazgarmak, abyr-zabyr etmek. Ýaş çagany beýle zabun daramak bolmaz. daramaklyk iş ady. Daramak ýagdaýy. \n\n\n DARAMAKLYK [da:ramaklyk], iş ady. Daramak ýagdaýy. daranmak işl. 1. Öz saçyňy daramak, saçyňy darap, tertibe salmak. Kä daranyp, uz ýörişläp, Bizden ki uýat eýleýir (Magtymguly). Ýakdyň pany jahany, göz astyndan garanyp, Ertir-agşam çykar sen, tawus kimin daranyp (Mollanepes). 2. Özüň üçin ýüň daramak. Garry ene darakda özi üçin bir-iki pişge ýüň darandy. daranybermek [daranyvermek], işl. Daranyp başlamak, daranyp ugramak. daranyşmak işl. Birnäçe gyzlaryň öz saçyny daramagy. Gyzlar saçlaryny daranyşýardylar. daraşdyrmak işl. Darap, timarlap, arassalap çykmak. Ol barmaklary bilen sakgalyny daraşdyrdy. daraşmak işl. 1. Daramaga, darap arassalamaga kömekleşmek. Ejem goňşymyza ýüň daraşdy. 2. Bilelikde daramak. Gyzlar başlaryny daraşyp otyrdylar. \n\n\n DARAŞMAK [da:raşmak] I, işl. Ýakyn ara at salyp, çapyşyp geçmek, çapyşmak. \n\n\n DARAŞMAK [da:raşmak] II, işl. 1. Hüjüm etmek, okgunly hereket etmek. 2. Daramak, ýüzüni almak. Ýowuz daraşmak. daratmak işl. Daramak işini başga birine etdirmek. Ýüň daratmak. Çöpür daratmak. Gyzjagaz höçjetlik edip, ejesine saçyny daratdy. \n\n\n DARATMAK [da:ratmak], işl. Aty batly çapdyryp geçmek. Öňatlylar atlaryny okkesdirme daradyp geçdiler. daraw-daraw [darow-darow], syp. Ýyrtym- ýyrtym, jyrym-jyrym, bölek-bölek (mata, matadan tikilen zatlar barada). daraýy [dara:ýy], at. Erşi gyzyl, argajy ýaşyl, gyzyl-ýaşyl öwsüp duran syk, tarada dokalýan ýuka ýüpek mata. Seniň geýjegiň atlaz, daraýy, Jaýyň jennet bolsun köşki-saraýy (“Saýatly – Hemra”). Depeler- düzler, baýyrlar jülgeler daraýy don geýip, ýaşyl ýapynja bürenipdir (“Türkmenistan”). daraýyş iş ady. Daramak ýagdaýy. darbaz [darva:z], at. Dartylan ýüpüň, simiň üstünde oýnaýan oýunçy. Darbazlaryň çykyşy has hem gyzykly boldy. darbazlyk [darva:zlyk], at. Darbazyň käri, kesbi, ýagdaýy. darga [darğa], at. 1. Deňiz, derýa ýakasynda gerişleri, eginleri bilen gämini çekýän adam. 2. Ýük çekilýän gaýygy, gämini sürýän adam; gämiçi. Darga dur rulda, Bakyp eserdeň (Ý. Pirgulyýew). dargadylmak [darğadylmak], işl. Pytradylmak, çalam-çaş edilmek, dumly-duşa çaşyrylmak. dargadyşdyrmak [darğadyşdyrmak], işl. Dagadyşdyrmak, dagadyşdyryp çykmak, pytradyş- dyrmak. Arabadyr maşyn bilen dökülen dersleri daýhanlar ekin meýdanyna dargadyşdyrdylar. dargalyk [darğalyk], at. Darganyň käri, kesbi, işi. Ol köp ýyllar Amyderýada gämi bilen gatnap, dargalyk eden adamdy (M. Hydyrow). dargama [darğama], iş ady. Dargamak ýagdaýy. dargamak [darğamak], işl., ser. Dagamak. dargamaklyk [darğamaklyk], iş ady. Dargamak ýagdaýy. dargaşmak [darğaşmak], işl., ser. Dagaşmak. Adamlar birden dargaşdy. dargatdyrmak [darğatdyrmak], işl., ser. Dagatmak. dargatmak [darğatmak], işl., ser. Dagatmak. Gapyllykda duşman aldy daşymyz, Dargatdy her ýana deňi-duşumyz (Magtymguly). dargaýyş [darğaýyş], iş ady. Dargamak ýagdaýy. dargursak [da:rğursok], syp. Sähel zat üçin daralýan, ynjalyksyz, gahary tiz gelýän, sabyr-takatsyz. dargursaklyk [da:rğursokluk], at. Dargursak häsiýetlilik. dargyl [darğyl], syp. gepl.d. Goňrumtyl-sary reňk. Dargyl sygyr. darka : darka ýarylmak sesli ýarylmak, birden çat açmak, ikä bölünmek. Badymyzdan daglar ýarylýar darka, Okap, gurup göwni şatlap barýarys (M. Myşşyýew). darkaş at. Iki adamyň arasynda aňrybaş derejedäki garpyşyk, dartgynly ýagdaý, okly-gökli bolmaklyk. darka-darka : darka-darka ýarylmak bölek-bölek bolup ýarylmak, birnäçe ýerinden çat açmak, bölünmek. Onuň kätmeniniň aşagynda ýerler darka-darka ýarylyp, öz-özi agdarylyp barýan ýalydy (A. Durdyýew). Onuň dabanynyň aşagy darka- darka ýarylypdyr. darlyk [da:rlyk], at. 1. Gysbylyk, syrlaşyp durmaklyk, kiçilik (aýakgap, geýim hakynda). Kyrkynjy ölçegli köwüş oňa darlyk etdi. 2. Göwrümi, meýdany boýunça giň dällik, kiçilik, insizlik. Täze jaýa göçdük, öňki darlyk edýärdi. darsdaban [daryssa:van], syp. Darsyldap, hasanaklap çalt hereket edýän, otlukly ýaly hemme ýere ýetişýän (aýal). Bir darsdaban-a gelip gitdi. darsdabanlyk [daryssa:vanlyk], at. Darsdabana mahsus gylyklylyk. Darsdabanlygyndan, irimçikliginden başga ýüz keşbinde-de bir çalymdaş ýerleri bar ýalydy (Ý. Mämmediýew). dars-dars [darys-sarys], s. ş. aňl. söz. Darsyldap ýörelende çykýan ses. darsyldabermek [darsylla:vermek], işl. Darsyldap ugramak, darsyldap başlamak. darsyldama [darsyllama], iş ady. Darsyldamak ýagdaýy. darsyldamak [darsyllamak], işl. Batly, çalasyn hereket etmek, dars-dars edip gaty ýöremek. Darsyldap bardy-da birden, Ak telpegi bir ýan pyzdy (N. Baýramow). darsyldamaklyk [darsyllamaklyk], iş ady. Darsyldamak ýagdaýy. darsyldaşmak [darsyllaşmak], işl. Birnäçe bolup dars-dars edip, otlukly ýaly ýöremek, bilelikde darsyldamak. Gyzyl çog bolşup bezenen gelin-gyzlar darsyldaşyp ýörseler-de, olaryň ýüzlerindäki ynjyny saýgarmak bolýardy (B. Gulow). darsyldaýyş [darsyllaýyş], iş ady. Darsyldamak ýagdaýy. darsyldy [darsylly], at. Batly, çalasyn hereket edilende, ýörelende çykýan sesiň ady. Onuň dabanynyň darsyldysy ilerki hatardan gaýraky hatara baryp ýetdi (B. Kerbabaýew). dartaň [da:rtaň], syp., gepl.d. Darrak, dar bolýan. Dartaň geýim. dartdyrmak [darytdyrmak], işl. 1. Dartmak hereketini, işini başga birine etdirmek, çekdirmek. Öz güýji ýetmänsoň, urgany kakasyna dartdyrdy. 2. Çekmek, dartmak. Näme haýal edýärsiň, ony tiz tüýnük ýüpe dartdyryp daň (A. Gowşudow). dartdyrybermek [darytdyryvermek], işl. Dartdyryp ugramak, dartdyryp başlamak. dartgy [darytgy], at. Çekiniň halkasyndan geçirilip berkidilýän ýasy gaýyş. Çekiniň bir ujunda halkasy bolsa, ikinji ujunda dartgy gaýşy bolýar. dartgyn [darytgyn], at. 1. Dartylyp, çekilip duran. Damarlaryň dartgyny. 2. göç.m. Has ýitileşen, barjak derejesine baran. Sadabyň hem içki dartgyny gowşan ýaly boldy (G. Kulyýew). dartgynly [darytgynly], syp. Dartgyn ýagdaýda bolan, has ýitileşen, barjak derejesine baran, gowşamaýan, güýjeýän. Dartgynly ýagdaý. dartgynlyk [darytgynlyk], at, ser. Dartgynlylyk. Dartgynlygy gowşatmak. dartgynlylyk [darytgynlylyk], at. Dartgynly ýagdaýda bolmaklyk, bir wakanyň, hadysanyň ýitileşen ýagdaýy. Onuň häzir agzybirlik bize hemme zatdan zerurdyr diýen sözi jaýyň içiniň dartgynlylygyny gowşatdy (B. Seýtäkow). dartma [darytma] I, iş ady. Dartmak ýagdaýy. \n\n\n DARTMA [darytma] II, at. Jykyra suw geçirýän ýapjagaz. dartmak [darytmak], işl. Çekip özüňe tarap süýşürmek, golaýlatmak, güýç bilen çekmek. dartmaklyk [darytmaklyk], iş ady. Dartmak ýagdaýy. darty at. 1. Dokmanyň erşiniň arasyny açyp, argajyny alyşdyrmak üçin ulanylýan agaç gural. Ondan soň baslyk ötürip, dartysyny berk çekdi-de, darak urmaga oturdy (B. Kerbabaýew). 2. Çöwşi ýüpi towlanýan agaç ýa-da demir. dartybermek [dartyvermek], işl. Dartyp başlamak, dartyp ugramak. dartylmak işl. 1. Çekilmek, süýşürilmek, golaýladylmak, güýç bilen çekilmek. Onuň tamdyrasynyň kirişleri dartyldy (A. Gowşudow). 2. Çekilip durmak (geýim hakynda). Men geýim geýsem kiçi bolýar, ýeňleri, gonçlary dartylyp dur. dartylybermek [dartylyvermek], işl. Dartylyp başlamak, dartylyp ugramak. Sim hem dartylyberse, inçelip üzülýär. dartyş iş ady. Dartmak ýagdaýy. Watanyň özüne dartyşy ýaly güýç hiç ýerde ýokdur. dartyşdyrmak işl. Pugta çekişdirmek, çekişdirip çykmak. Arçyn ýasgynjak atynan donuny egnine dartyşdyrdy (A. Gowşudow). dartyşmak işl. 1. Dartmaga kömek etmek, çekmäge kömekleşmek. 2. göç.m. Dawalaşmak, oňuş- mazlyk, çekeleşmek. Iň soňunda ýeke çüý üstünde dartyşdylar (B. Kerbabaýew). dartyşyk at. Bir zat ýa-da bir mesele üstünde bolýan çekeleşik, dawa. dary at. ösüml.d. 1. Däneliler maşgalasyna degişli köp baldakly, insiz uzyn ýaprakly, başy sübseligiň başy ýaly seçelenip duran ekilýän bir ýyllyk ösümlik. Serçeden gorkan dary ekmez (Nakyl). 2. Şol ekiniň sary ownuk dänesi, hasyly. Ajygan towuk düýşünde dary görer (Nakyl). darygybermek [da:ryğyvermek], işl. Darygyp başlamak, darygyp ugramak. Giňräk bol, darygyberme. darykdyrmak [da:rykdyrmak], işl. Ýüregini, içini gysdyrmak, bir zat üçin gussalandyrmak, gysyndyrmak. Meniň esli wagt oýlanyp durmagym ýaşulyny birneme darykdyran bolmaga çemeli (B. Pürliýew). darykma [da:rykma] iş ady. Darykmak ýagdaýy. darykmak [da:rykmak], işl. Ýüregiň, içiň gysmak, bir zat üçin gyssanmak, gysynmak. Gurban darykmady, öňki sowukganlylygy bilen gürledi. darykmaklyk [da:rykmaklyk], iş ady. Darykmak ýagdaýy. darykmazlyk [da:rykmazlyk], iş ady. Içiň gysmazlyk, bir zat üçin gyssanmazlyk, gysynmazlyk, darygyp durmazlyk. Nargül darykmady, şol öňki sowukganlylygy bilen gepledi (S. Myradow). darym [da:rym], at. Ýakyn aralyga darama, darap geçme (at hakynda). Agşam şöwür çeken, garny hepbik ýaly atlar ikiýanlaýyn serhet gurap oturan adamlaryň arasynda darym edýärdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Darym toýy uly toýdan öň geçirilýän geňeş toýy. daryşgan [da:ryşğan], syp. Göwrümi, ululygy boýunça darlyk edýän, kiçilik edýän, giň däl, darrak. daryşganlyk [da:ryşğanlyk], at. Göwrüm, ululyk taýdan darlyk, giň dällik. Myhman gelende ýerimiz daryşganlyk edýär diýip, ondan-mundan agaç tapyp, tamyň gapdalyndan bir çatma dikipdi (A. Gow- şudow). darytmak [da:rytmak], işl. Ýakyn aralyga çapdyryp geçmek. Çapyksuwar Gyrsakary darydyp gelenden soň, ony birsalym gezdirdi-de, ýatagyna eltip daňmakçy boldy (“Edebiýat we sungat”). daş I, syp. Uzak, alys, golaý däl. Daş ýer. \n\t‣ Daşdan aýlamak gyzyklandyrýan meseläniň üstünden barman, şonuň bilen gytaklaýyn, kem- käsleýin baglanyşykly bolan zat hakda söz açmak, gürlemek. Bu ýyl daýhanlaryň girdejisi gowy boldy - diýip, Söýün aga gürrüňi daşdan aýlap başlady (T. Taganow). Daşdan görmek öňden görmek, öňünden bilmek, aňlamak. Ba-aý, walla, senem örän daşdan görýärsiň-ow! (B. Kerbabaýew). Daşdan gözle başga ýerden gözle, seniň gözleýän adamyň bu ýerde ýok. Nä maksada geldiň, dogryňy sözle, Aldajak adamyň git daşdan gözle (A. Köpekmergen). Daş düşmek kada- kowahada laýyk gelmeýän iş etmek. Pelek asyýasyn bikarar kylmyş, Namysdan daş düşüp, hakdan uýalmyş (Magtymguly). Daş etsin hudaýym ýaramaz zada ýanaşdyrmasyn, erbetçilikden gorap saklasyn. Daş etsin, şeýle diýmäge neneň diliň barýar? Daş gulakdan eşitmek başgalardan eşitmek, başga kişiden eşitmek. Ol hakynda men daş gulakdan kän eşitdim (N. Saryhanow). \n\n\n DAŞ II, at. 1. Bir zadyň içki ýüzi däl-de, daşky ýüzi, tarapy. Käsesindäki çaýy çäýnegine guýjak bolanda, daşyna dökdi (B. Kerbabaýew). 2. Jilt, sahap. Kitabyň daşy zer bilen oňat bezelipdir. 3. ser. Daşary I. Şirin geleniň kimdigini bilmek üçin daş çykdy (B. Pürliýew). 4. Töwerek, ýan. Onuň daşynyň adamsyz wagty ýok. \n\t‣ Daş işik öýüň, jaýyň öňi, öň ýüzündäki ýer. Daşy jäjek, içi möjek süýji sözli, güler ýüzli, içiňe-daşyňa geçip barýan, hakykatda bolsa pis, içigara (adam). Daşyna geçmek orta alyp gyssamak, gyssap ugramak. Daşynda aýlanmak ser. Daşynda kebeleklemek. Pyrran aýlanyp daşynda, Sakladyň sen gözden, dilden (Ç. Aşyr). Daşynda kebeleklemek 1) yhlasly hyzmat etmek, ölüp-öçüp barmak. Ol syrkawyň daşynda kebelekleýärdi. 2) birine ýaranjak bolmak, biriniň göwnüni tapjak bolmak. Kebelekläp daşynda, kän aýlandy ol onuň (A. Kekilow). Daşyndan guwanmak kesesinden guwanmak, guwanjyňy guwanylýan adama bildirmän guwanmak. Ine, bu gyz daşyňyzdan guwanyp, sizi söýüp ýör (A. Nazarow). Daşyny dolamak 1) goldamak, kömek bermek, alada etmek. Onsoň meşhur sazanda saz bilen daşyny dolap otursa, Batyr bagşynyň aryp-ýadamasy bolmazdy (“Edebiýat we sungat”). 2) gepl.d. Gerek-ýarak zadyny üpjün etmek, geýim-gejim etmek. "Daşyny dolaň-da, gyzymyzy haýsy gün isleseňiz, sähedini bermäge taýyn" – diýip, guda boljaklara anyk jogap berdi. Daşyňa çykarmazlyk içki duýgyňy aýan etmezlik, hiç kime hiç zat bildirmezlik, aýtmazlyk. Baş inženeriň işi oňarýandygyna begense- de, daşyna çykarmady (Ş. Borjakow). Daşyňa göz aýlamak daş-töweregiňe seretmek, nähili, neneňsiligine göz ýetirmek. Daşymyza göz aýlaýyn, Entek ine-gana men (B. Hudaýnazarow). \n\n\n DAŞ [da:ş], at. 1. Tokga ýa-da tutuş gaty jisimden ybarat, suwda eremeýän, pytramaýan, süýnmeýän dag jynsy. 2. Şol dag jynsynyň bir tokgasy, bölegi. Onuň içindäki düňderilişip ýatan daşlar-da sil suwunyň joşgunly gelýänini habar berýärdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Daş basan dogumly, edenli, köpi gören. Olar entek meniň daş basan garrydygymy bilmeýärler (A. Durdyýew). Daş bilen urany aş bilen ur ýamanlyk edene ýagşylyk et. Meniň günämi geç, hormatly söwdagär, men guýuda uklap galaýypdyryn – diýip, "daş bilen urany, aş bilen ur" diýenlerini etdi (Halk ertekisinden). Daş bol! gymyldaman, doňan ýaly bolup dur (ýaşajyk çagalara aýdylýan söz). Daş deşen ser. Daş basan. Oglum, sen bu ýigitler ýaly daş deşen däl ahyry (“Edebiýat we sungat”). Daş düşen ýerinde galsyn erbet zat dörän ýerinden başga ýere ýaýramasyn. Bir ýerde bolmasy işiň bolanyny eşiden garry ene "Daş düşen ýerinde galsyn!" diýip, sag elini ýakasyna ýetirdi. Daş guýy örümi daşdan, kerpiçden edilen guýy. Daş guýynyň opurylma howpy az bolýar. Daş kädi kädiniň daşy gaty görnüşi. Daş köçe(ýol) daş düşelen köçe (ýol). At toýnagynyň sesleri darajyk daş köçäniň depesinde güňleç seslenýärdi. Daş kömür gazylyp alynýan gaty ýangyjyň bir görnüşi. Daş ýürek rehimsiz, şepagatsyz. Daş ýüregi eretmäge, Baldan şirin söz gelipdir (Magrupy). daşabermek [daşa:vermek], işl. Daşap başlamak, daşap ugramak. daşalmak işl. Bir ýerden ikinji bir ýere çekilmek, äkidilmek, getirilmek, eltilmek. Ýük daşalmak. daşama işl. Daşamak ýagdaýy. daşamak işl. Ýüki we ş.m. bir ýerden ikinji bir ýere çekmek, äkitmek, getirmek, eltmek. Ýük daşamak. daşamaklyk iş ady. Daşamak ýagdaýy. daşanmak işl. Özi üçin daşamak, çekmek, daşap äkitmek. daşarky syp. Öýdäki däl, daşarda ýerleşen, daşardaky, daşky; ýurduň daşyndaky. daşary I, at. 1. Jaýyň daş tarapy, daşy, howly, açyk ýer. Daşary diýseň sowukdy. 2. syp.Ýurduň içine degişli däl-de, daşyna degişli. Daşary syýasat. Daşary işler ministrligi. \n\t‣Daşary ýurt başga ýurt. Daşary ýurt dili. Daşary ýurt harydy. Daşary ýurtly başga ýurduň raýaty. Soňky döwürde Türkmenistana daşary ýurtlular köp gelýär. \n\n\n DAŞARY II, Bellenen mukdardan daşgary, daşgyn, artykmaç, artyk, agdyk, köp. Şu aýda hojalyk borçnamadan daşary önüm bermek baradaky borç- namanyň üçden birine barabar önüm işläp çykardy. daşaryk [daşary:k], 1. Daş tarapa, öýden daşary. Hany, oglum daşaryk çykyp gör, ýagyş heniz hem ýagýarmy? 2. Ýurduň daşyna, daşary ýurda. Türkmenistanyň çäklerinden daşaryk satylýan tebigy gaz halkymyz üçin uly girdejidir. daşaşmak işl. 1. Daşamaga kömek etmek, getirişmek, äkidişmek, çekişmek, eltişmek. Men Orazlara odun daşaşdym. 2. Birnäçe bolup daşamak. Oglanlar arkalary haltaly garpyz daşaşyp ýördüler. daşatmak işl. Bir ýerden ikinji bir ýere eltdirmek, äkitdirmek, çekdirmek, daşamak işini başga birine etdirmek, daşamaga mümkinçilik bermek, daşamaga mejbur etmek. daşaýyş iş ady. Daşamak ýagdaýy. daşbag [da:şva:ğ], at. Toruň düýbüne berkidilýän agramlygy daňmak üçin ulanylýan ýüpjagazlar. Daşbag bilen tora agramlyk berkidilýär. daşbasma [da:şvasma], at. Daşyň ýüzünden çap etmek usuly we şol usul bilen çap edilen surat, kitap. daşdeşen [da:şdeşen], at, haýwanat d. Daşdeşen şekilliler toparyna degişli guşlaryň maşgalasyndan bolan berk, göni çüňkli guş. Daşdeşen gür tokaýda, Kiçiräk agaç öýde, Dükanyny gurupdyr (K. Taňrygulyýew). daş-diş [da:ş-di:ş]: daş-diş bolmak diş-dyrnak bolup gazanmak, kynçylyk bilen güzeran görmek. daşdyrmak [da:şdyrmak], işl. 1. Daşmaga mümkinçilik bermek, daşyp akdyrmak, joşdurmak (suw hakynda). 2. göç.m. Güýçli duýgy döretmek, ylhamy artdyrmak. Onda-da ony ýönekeý adamlaryň döre- dijilikli zähmeti daşdyrýardy. daşgary [daşğary], syp. 1. ser. Daşary II. Häzir köp daýhan birleşigi borçnamadan daşgary pagta tabşyrýar. 2. Başga, özge. Mundan daşgary-da, dürli ýükli kuwwatly gämiler türkmen kenarlaryna kadaly gelip gidýärler (“Türkmenistan”). daşgyn [da:şğyn], at. 1. Suwuň joşup, kenardan agmagy; joşgun. Daşgyn derýa dek gaýnasam, Mansur dek darda oýnasam, Kaknus kimin ot çeýnesem, Taparynmy, balam seni? (“Hüýrlukga – Hemra”). 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n DAŞGYN [daşğy:n] I, syp., ser. Daşary II. Mekdepden daşgyn geçirilýän işlere özüne degişli bolmadyk, bolgusyz bir iş hökmünde garaýardy (A. Gowşudow). \n\n\n DAŞGYN [daşğy:n] II, syp. Golaý, ýakyn bolmadyk, garyndaşlyk taýdan daş, ýakyn däl. Ýygnanyşdy obadaşlar, Içginler hem daşgynlar (K. Gurbannepesow). daşgynly [da:şğynly], syp. Kenardan agjak bolup durýan, joşup durýan; joşgunly. daşgynlyk [da:şğynlyk] I, at. Daşyp durmaklyk, joşup durmaklyk. \n\n\n DAŞGYNLYK [daşğy:nlyk] II, at. Golaý dällik, garyndaşlyk taýdan ýakyn dällik. daş-iç at. Daşary-içeri, girim-çykym. Garram bolsa, heniz-ä daş-içini oňarýar. daşky syp. 1. Içki däl-de onuň daş tarapyndaky ýa-da daşaryk çykylýan ýerde ýerleşýän. Daşky gapy. Daşky otag. 2. Bir zadyň daş görnüşi, daş tarapy, daş ýüzi. Nebitçiniň iş wagtynda daşky görnüşi haparak, geýim-gejimi gäzliräk bolsa-da, ynsaby aýna ýaly durudyr (B. Kerbabaýew). 3. ser. Daşgyn II. Beýlekisi hem Aşyryň daşkyrak ýeňňeleriniň biridi (B. Gulow). \n\t‣ Daşky gulakdan eşitmek ser. Daş I: daş gulakdan eşitmek. Gudaçylyga gelenlerini daşky gulakdan eşidipdi (B. Kerbabaýew). daşlabermek [da:şla:vermek], işl. Daşlap başlamak, daşlap ugramak. \n\n\n DAŞLABERMEK [daşla:vermek], işl. Daşlap başlamak, daşlap ugramak. daşlama iş ady. Daşlamak ýagdaýy. \n\n\n DAŞLAMA [da:şlama], iş ady. Daşlamak ýagdaýy. daşlamak işl. Bir zadyň daşyna daş etmek, daş çekmek, daş tikmek; gaplamak. Ýassygy daşlamak. Ýorgany gülli setinden daşlamak. \n\n\n DAŞLAMAK [da:şlamak], işl. 1. Bir zady urmak üçin daş böleklerini atmak, zyňmak. Oglanlar derrew daşlap, taýaklap ýylany öldüripdirler (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Daş bilen örtmek, daş düşemek. daşlamaklyk [daşlamaklyk], iş ady. Daşlamak ýagdaýy. \n\n\n DAŞLAMAKLYK [da:şlamaklyk], iş ady. Daşlamak ýagdaýy. daşlanmak işl. Bir zadyň daşyna daş edilmek, örtük edilmek, jilt edilmek. \n\n\n DAŞLANMAK [da:şlanmak], işl. Özüňe tarap daş zyňylmak, kimdir biri tarapyndan özüňe daş zyňylmak. daşlaşdyrmak I, işl. 1. Bir ýerden ýa-da bir zatdan uzaklaşdyrmak. 2. göç.m. Esasy meseleden başga ýana sowmak, çetleşdirmek. \n\n\n DAŞLAŞDYRMAK II, işl. Birnäçe zadyň daşyna daşlyk çekmek, daşlap çykmak. Ýassyklary daşlaşdyryp çykmak. daşlaşmak I, işl. 1. Bir ýerden ýa-da bir zatdan uzaklaşmak. Onuň sesi kem-kemden daşlaşdy. 2. göç.m. Esasy meseleden uzaklaşmak, çetleşmek. \n\n\n DAŞLAŞMAK II, işl. Ýorgan-ýassyklary daşlaşmak, daşlamaga, daşlamak hereketini ýerine ýetirmäge birine kömekleşmek. \n\n\n DAŞLAŞMAK [da:şlaşmak], 1. işl. Daş düşemäge kömek etmek. 2. Bilelikde daş düşemek. 3. Birnäçe bolup bir zady daşlamak, bir zada daş zyňmak. Ataly ogul sürüsi bilen üzümçilige gonan garasarlary daşlaşyp durlar. 4. Biri-birine daş zyňmak, daş atmak. Garry ene daşlaşyp duran agtyklaryny görüp, olara käýedi. daşlatmak işl. Daşlamak işini başga birine etdirmek. Ýassyk daşlatmak \n\n\nDAŞLATMAK [da:şlatmak], işl. 1. Daşlamak hereketini başga birine etdirmek; daşlamaga mejbur etmek. Ekabyrrak oglanlaryň birine ykmanda itleri daşladyp kowduraýmasam boljak däl öýdýän. 2. Daşlamaga mümkinçilik bermek. Näme, özüňden kiçi çaga özüňi daşladyp dursuň? daşlaýyş iş ady. Daşlamak ýagdaýy. \n\n\n DAŞLAÝYŞ [da:şlaýyş], iş ady. Daşlamak ýagdaýy. daşly [daşly], syp. Daşy bar bolan, daşy bir zat bilen örtülen, daşlanan. Ýaşyl daşly kitap. Mahmal daşly ýassyk. \n\n\n DAŞLY [da:şly], syp. Içinde daş bolan, daş garyndyly, daş goşandy bolan. Daşly toprak. daşlyk I, at. Uzaklyk, alyslyk, ýakyn dällik. Wah, maşynlar ýoluň daşlygyny bilýärmi näme? (B. Gulow). \n\n\n DAŞLYK II, 1. syp. Daş etmek üçin, daş edilýän. Daşlyk mata. 2. at. Bir zadyň daşyny, üstüni örtmek üçin ýörite tikilen ýa-da niýetlenen mata. Ýassygyň daşlygy. 3. Köplenç kagyz salynýan ýörite gap. \n\n\n DAŞLYK [da:şlyk] I, at. Daşy köp ýer, daşly ýer. Oglum, daglyga, daşlyga tutuber (“Görogly”). \n\n\n DAŞLYK [da:şlyk] II, at. Guşuň, towugyň we ş.m. iýmit siňdirmek üçin hyzmat edýän agzasy. Iým daşlykda ykjam maýdalanýar we siňýär. daşma [da:şma], iş ady. Daşmak ýagdaýy. Suwuň daşmasy ýaz işlerinde biraz bökdençlik döretdi. daşmak [da:şmak], işl. 1. Joşmak, joşup kenardan agmak. Akgydyndan daşyp çykyp, iki kenardaky jeňňellere, arnalara, källere erkana ýaýnan Amyderýa mes erkek dek kükräp, okgunly akýardy (N. Jumaýew). 2. Çogmak, çogup dökülmek. daşyndan [daşynnan], hal. Bir zatdan daşgary, daşary. Men esasy işimiň daşyndan ekin ekmek bilen hem meşgul bolýaryn. daşyňdan hal. Içiňden däl-de sesli, başgalara eşidiler ýaly edip (daşymdan, daşyňdan, daşyndan ýaly ulanylýar). Goşgyny daşyňdan okamak. daş-töwerek [daş-töwörök], at. Daşyňy gurşap alýan giňişlik, çar tarap, çar töwerek. Hemme kişi daş-töwerege seredip, ýöne aňk bolşup durdy. dat [da:t] I, 1. at. Nala, zeýrenç, ahy-zar, ahy- nala. Asmana ýetmedi dadym, Seni ýetirdi perýadym (“Nejep oglan”). Eý ýaranlar, kim ýetişer dadyma? Başym çykmaz ne gowgaýa sataşdym (Magtymguly). Gahba pelek ýetmez meniň dadyma, Atam-enem goýmaz köňül şadyma (Andalyp). 2. "Wah, waý" ýaly many aňladýan ümlük. Köňlümni giderdi ýagşy- ýamana, Dat, seniň goluňdan geldim amana (Zynhary). \n\t‣ Dat gününe biriniň başyna agyr, kyn, çykgynsyz ýagdaý düşende aýdylýan söz. Dat etmek nala çekmek, ahy-zar etmek, aglamak. Dadyna ýetmek wagtynda ýetişip, birini kyn, çykgynsyz ýagdaýdan halas etmek. \n\n\n DAT [da:t] II, at. 1. Naharyň, miwäniň we ş.m. tagamy. Arryk etiň dady ýok (Nakyl). 2. göç.m. Lezzet, ýakymlylyk. Ýüregimde bir geliniň ady bar, Şol adyň öz lezzeti bar, dady bar (M. Seýidow). dat-bidat [da:t-bi:da:t], üml, ser. Dat I, 2. datlamak [da:tlamak], işl. "Dat, dat-bidat" diýip, gygyryp haraý islemek, kömek soramak. datly [da:tly], syp. 1. Tagamly, süýji. Datly tagam. 2. göç.m. Lezzetli, ýakymly, gowy, oňat. Ol owazlar halkyň ýüreginden çykýan datly mukamlar eken (T. Gurbanow). datlylyk [da:tlylyk], at. 1. Süýjülik, tagamlylyk, lezzetlilik. Bu naharyň datlylygy artykmaç eken. 2. Lezzetlilik, eşretlilik, gowulyk. Türkmen dutarynyň owazy özüniň datlylygy bilen ýakymly täsir edýär. datma [da:tma], iş ady. Datmak ýagdaýy. datmak [da:tmak], işl. 1. Tagamyny, duzuny bilmek üçin azajyk iýip, içip görmek. A gyz, gaýnatmanyň gaýnamy çykypmy, dadyp görsene! 2. Nahardan, ir-iýmişden azajyk iýip görmek. 3. göç.m. Başdan geçirmek, ýagşysyny, ýamanyny görmek, jebir çekmek. Ýaşlygymda men hem şeýle pursadyň, Dadyp gördüm ajy gahar-gazabyn (A. Kowusow). datmaklyk [da:tmaklyk], iş ady. Datmak ýagdaýy. datmazlyk [da:tmazlyk], iş ady. Dadyp görmezlik. dawa [da:wwa:], at. 1. Belli bir sebäbe görä adamlaryň arasynda döreýän ylalaşyksyzlyk, oňşuksyzlyk, jedel. Dawa etmek gerek däl. 2. Galmagal, gykylyk, jenjel, gopgun. Atamyň wesýetin ýat edip her dem, Gaça-gaça gezdim dawadan, şerden (M. Seýidow). 3. gepl.d. Uruş, jeň, söweş. Döwletler arasynda turýan dawalara goşulmazlyk. \n\t‣ Dawa etmek bir mesele, bir zat üçin dawa başlamak, dawalaşmak. dawaçyl [da:wwa:çyl], syp. 1. Dawalaşyp ýören, dawa etmegi halaýan, dawakeş, dawagär. Ol örän dawaçyl adam. 2. Dawa edegen, jenjelçi, galmagalçy. dawaçyllyk [da:wwa:çyllyk], at. Dawa edijilik, dawakeşlik, dawagärlik. Ol özüni hakykat ugrunda göreşýän hökmünde görkezip, dawaçyllygynyň üstüni basyrjak bolýardy. dawagär [da:wwa:ğä:r], syp., ser. Dawaçyl. dawagärlik [da:wwa:ğä:rlik], at, ser. Dawaçyllyk. dawa-jedel [da:wwa:-jedel], at, ser. Dawa. dawa-jenjel [da:wwa:-jenjel], at, ser. Dawa. dawakeş [da:wwa:keş], syp., ser. Dawaçyl. Onuň gaçgyny dawakeşdi. dawakeşlik [da:wwa:keşlik], at, ser. Dawaçyllyk. Dawakeşlik onuň ganyna ornapdyr. dawalaşdyrmak [da:wwa:laşdyrmak], işl. Iki ýa-da ikiden köp adamyň dawalaşmagyna ýol bermek, sebäp bolmak, dawalaşmaga mejbur etmek. dawalaşma [da:wwa:laşma], iş ady. Dawalaşmak ýagdaýy. dawalaşmak [da:wwa:laşmak], işl. Birden köp bolup, biri-biriň bilen dawa etmek, bir zat barada galmagallaşmak, galmagal edişmek, jedelleşmek. Dogry, iş üstünde, önümçilik meselesinde biziň çendan jedelleşýän, dawalaşýan, hatda gygyryşýan wagtymyz hem bolýar (B. Kerbabaýew). dawalaşmaklyk [da:wwa:laşmaklyk], iş ady. Dawalaşmak ýagdaýy. dawalaşmazlyk [da:wwa:laşmazlyk], iş ady. Biri-biriň bilen dawa etmezlik. Men öz bähbidimi arap, il bilen dawalaşan adam däl. dawalaşybermek [da:wwa:laşyvermek], işl. Dawalaşyp başlamak, dawalaşyp ugramak. Ýöneje düşünişmegem bolar ahyryn, derrew dawalaşyberýäň. dawalaşyş [da:wwa:laşyş], iş ady. Dawalaşmak ýagdaýy. dawaly [da:wwa:ly], syp. 1. Ylalaşyga gelinmedik, jedelli, dawasy gutarmadyk. Dawaly mesele. 2. Galmagally, gykylykly, jenjelli. Dawaly iş. Dawaly ýer. dawasyz [da:wwa:syz], syp. 1. Dawasy bolmadyk, jedelsiz. 2. Galmagalsyz, gykylyksyz. Dawasyz çözülen mesele. dawa-şer [da:wwa:-şer], at, ser. Dawa-jenjel. daýama iş ady. Daýamak ýagdaýy. daýamak işl. 1. Bir zadyň gapdalyndan söýeg urmak, direg urmak. 2. Saklar ýaly söýget bermek, diremek. Ol tirsegine galdy we elini kellesine daýady. 3. Ýykylmazlyk üçin iki zady biri-birine ýaplamak, diremek. Iki doly çuwaly biri-birine daýap goýdular. daýamaklyk iş ady. Daýamak ýagdaýy. daýanç at. 1. Bir zady berkitmek üçin gerek bolan söýget, direg. Haýata urlan daýanç agajy ýaý beripdir. 2. göç.m. Esaslanylýan güýç, daýanylýan zat, arka. Bu ýalan jahanda sen-sen daýanjym, Göwherim, hazynam, magdanym, genjim (Zelili). 3. Oglana dakylýan at. daýandyrma [daýannyrma], iş ady. Daýandyrmak ýagdaýy. daýandyrmak [daýannyrmak], işl. Aýak üstüne galdyrmak, gutuldyrmak, gurplandyrmak. O mallary özi bakyp daýandyrdy. daýandyrybermek [daýannyryvermek], işl. Daýandyryp başlamak, daýandyryp ugramak. Ynha, şu dermany al-da içiber, nädersiň sanlyja günde daýandyryberse. daýanma I, iş ady. Daýanmak ýagdaýy. \n\n\n DAÝANMA II, iş ady. Daýanmak ýagdaýy. daýanmak I, işl. Aýak üstüne galmak, sagalmak, gurplanmak, gutulmak. Näsag daýanyp ugrady. \n\n\n DAÝANMAK II, işl. 1. Bir zada direnmek, söýenmek, ýaplanmak. Garry taýagyna daýanyp, ýerinden turdy. 2. Aýak çekmek, saklanmak, durmak, togtamak, säginmek. – Azajyk daýan – diýip, ýoldasynyň adyny tutup gygyrdy. 3. Birine, bir zada arkalanmak, bil baglamak. – Ol edenini edip ýör welin, kimi barka, kime daýanýarka? Bilime daýanmak. daýanmaklyk iş ady. Daýanmak ýagdaýy. daýanybermek [daýanyvermek], işl. Daýanyp başlamak, daýanyp ugramak. daýanykly syp., ser. Daýaw. Daýanykly ýigit. daýanyklylyk at, ser. Daýawlyk. daýanyş iş ady. Daýanmak ýagdaýy. daýanyşmak I, işl. Aýak üstüne galyşmak, sagalyşmak. \n\n\n DAÝANYŞMAK II, işl. Biri-biriňe hemaýat etmek, goldaw bolmak. Ikimiziň bir ýere düşenimize şükür, bir-birimize daýanyşarys. daýanyşyk at. Birek-birege bolan goldaw, goltgy, arkalaşyk. daýaw [daýow] I, syp. 1. Göwresi, gabarasy uly bolan, deşli. Daýaw adam. 2. Berk bedenli, sagdyn, gujurly. Ol entekler daýawdy. daýawlaç [daýowloç], syp. Onçakly daýaw bolmadyk, göwresi, gabarasy şeýle bir uly bolmadyk, daýawrak. daýawlyk [daýowluk], at. 1. Daýaw bolmaklyk, uly göwrelilik. Ol boýunyň daýawlygy bilen ilden saýlanýardy. 2. Berk bedenlilik, guratlyk, sagdynlyk. daýhan [daýha:n], at. 1. Esasy käri ýer bejerip, ekin ekip, hasyl alýan oba adamsy. Kärendeçi daýhan. 2. Oglana dakylýan at. daýhançylyk [daýha:nçylyk], at. Daýhanyň käri, ekerançylyk bilen meşgullanmaklyk, daýhanlyk. Ol ömrüni daýhançylyk edip geçirdi. daýhan-deşdiwan [daýha:n-deşduwa:n], at. Daýhan we şonuň ýaly-da çöl, meýdan adamy. daýra at, ser. Dep. Ýaňagyna döküp şabram saçlaryny, Lälegyz, Gyzlargül daýrasyn çalýar (N. Pomma). daýraçy at. Depçi. daýramak işl., ser. Dabyramak. Gaýdyp, adamlar bilen gepleşmän, göklän kürre ýaly, burnumyzy göge tutup, iki ýana daýrar ýörerdik - diýip güldi (A. Durdyýew). daýraşmak işl., ser. Dabyraşmak. Daýraşyp barýan gylýal sürüsi. daýy [da:ýy], at. 1. Öz ejeň erkek doganlaryna we beýleki ýakyn adamlaryna (babaňdan başga) degişlilikde garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. Hem daýymlara barýan, hem taýyma baş öwredýän (Atalar sözi). 2. Özüňden uly erkek adamlara hormat bilen ýüz tutulyp ýa-da adam adynyň yzyndan getirilip aýdylýan söz. Daýy, geçiň, oturyň! daýy-daýza [da:ýy-daýza], at. Daýa we daýza degişlilikde aýdylýan söz. Men daýy-daýzamlary göreýin diýip oba gitdim. daýym [da:ýym], hal. Elmydama, mydam, hemişe, baky, ömür baky. Sorap gezdim ony daýym, Maňa ýetir Gülaýymny (“Görogly”). Başyma meniň salma daýym bu kyýamatny, Hem derd-u jepasyndan gördüm ýüz alamatny (Andalyp). daýyma [da:ýyma], hal, ser. Daýym. Diýdiler: – Üç kişi bolduk ussadyň, Daýyma destandyr älemde adyň (Magtymguly). "Arman dünýäden perzentsiz geçdim" diýip, daýyma ah urur erdi (Şabende). daýyrdama iş ady. Daýyrdamak ýagdaýy. daýyrdamak işl. At çapylanda, darak urlanda daýyrdyly ses çykmak. Ol orta ýola ýetip-ýetmänkä galadan iki sany atly daýyrdap çykdy (G. Kulyýew). daýyrdamaklyk iş ady. Daýyrdamak ýagdaýy. daýyrdaşmak işl. Birnäçe bolup daýyrdamak. Daýyrdaşyp barýan atlaryň aýak sesleri töweregi lerzana getirdi (B. Seýtäkow). daýyrdatmak işl. Aýagynyň astyndan daýyrdyly ses çykartmak üçin aty çapdyrmak. daýyrdy at. At çapylanda aýagynyň astyndan çykýan sesiň ady. Atlaryň daýyrdysy. daýy-ýegen [da:ýy-ýeğen], at. Daýa we ýegene degişlilikde aýdylýan söz. Daýy-ýegen ikimiz, Arkamyzda ýükümiz (Halk döredijiliginden). daýza at. 1. Öz ejeň aýal doganlaryna we onuň erkek doganlarynyň aýallaryna degişlilikde garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. Men öten agşam seniň ýanyňa mazalyja gürleşmäge barypdym welin, arman, daýzaň bilen daýyň geläýen ekenler (A. Gowşudow). 2. Özüňden uly bolan aýal maşgala hormat bilen ýüzlenilip aýdylýan söz. Altyn käsäni alyp doldurdy-da, Gözel daýza uzatdy (A. Durdyýew). daz I, at. Ösümlik bitmeýän ýalaňaç, şor ýer. \n\n\n DAZ II, syp., ýerli g. Kel. Daz-da darakly boldy, O-da gerekli boldy (Atalar sözi). \n\n\n DAZ III: daz ýasamak örän çalt hereket edip gitmek, at salmak, ýelk ýasamak. dazanaklabermek [dazanakla:vermek], işl. Dazanaklap başlamak, dazanaklap ugramak. dazanakladybermek [dazanakladyvermek], işl. Dazanakladyp başlamak, dazanakladyp ugramak. dazanaklama iş ady. Dazanaklamak ýagdaýy. dazanaklamak işl. Iki ýana çalt, howlukmaç hereket etmek. dazanaklaşmak işl. Birnäçe bolup dazanaklamak. Çagalar dazanaklaşyp, eýläk-beýläk ylgaýardylar. dazanaklatmak işl. Dazanaklamaga mejbur etmek; çalt hereketlendirmek, idirdikletmek. Ol ýene erkeji dazanakladyp süýräp ugrady (“Edebiýat we sungat”). dazarylma iş ady. Dazarylmak ýagdaýy. dazarylmak işl. Gygyryp haýbat atmak, hemle urmak, ýüzüni almak, herrelmek. dazarylmazlyk iş ady. Gygyryp haýbat atmazlyk, hemle urmazlyk, ýüzüni almazlyk, herrelmezlik. dazarylybermek [dazarlyvermek], işl. Dazarylyp başlamak, dazarylyp ugramak. dazarylyşmak [dazarlyşmak], işl. Birnäçe bolup dazarylmak . dazladybermek [dazyladyvermek], işl. Dazladyp başlamak, dazladyp ugramak. dazlama [dazylama], iş ady. Dazlamak ýagdaýy. dazlamak [dazylamak], işl. 1. Tiz, çalt hereket etmek, gaty-gaty ýöräp gitmek. Dazlap barýan maşyn. 2. Batly zyňlyp seslenmek, wazlamak, wazyrdyly seslenmek. Sapandan atylan gola onuň gapdalyndan dazlap geçdi. 3. Howa akymy güýçli öwüsmek, hazlap howa akymy gelmek. Köne gapynyň yşlaryndan aýaz dazlap içeri urýardy. dazlaşmak [dazylaşmak], işl. Birden köp zat ýa-da birnäçe adam dazlap gitmek. Bu sese öýlerden, hüjürelerden adamlar dazlaşyp çykdylar (B. Seýtäkow). Maşynlar dazlaşyp gitdi. dazlatmak [dazylatmak], işl. 1. Birini ýa-da bir zady tiz, çalt hereket etdirmek; gaty-gaty ýöretmek, gaty sürmek. Maşyny dazladyp sürmek.2. Bat bilen dazyrdadyp zyňmak; dazyrdyly seslendirmek. Olar dazladyp sapan atyp başladylar. 3. Howa akymyny batly çykarmak, üfläp goýbermek. Ullakan çilim elden- ele geçýär, her kim öz gezegine lokurdadyp sorýar-da, ak goýy tüssäni burnundan hem agzyndan dazladyp çykarýar (A. Gowşudow). dazlaýyş [dazylaýyş], iş ady. Dazlamak ýagdaýy. dazyrdamak işl., ser. Dazlamak 1, 2. Dazyrdap gelýän taýak. dazyrdaşmak işl., ser. Dazlaşmak 1, 2. dazyrdatmak işl., ser. Dazlatmak 1, 2. Yzda duranlaryň biri ýumruk ýaly daşy maşynlaryň yzyndan dazyrdadyp zyňdy (G. Kulyýew). dazyrdy at. Maşynlaryň çalt hereketinden, batly zyňlan daşdan we ş.m. çykýan sesiň ady. Maşynlaryň dazyrdysy ýatmady. dazyrdyklabermek [dazyrdykla:vermek], işl. Dazyrdyklap başlamak, dazyrdyklap ugramak. dazyrdyklama iş ady. Dazyrdyklamak ýagdaýy. dazyrdyklamak işl. Iki ýana hasanaklap gatnamak, çalt gidip-gelmek. dazyrt-dazyrt s. ş. aňl. söz. Gapdalyňdan batly geçip barýan maşynlardan we ş.m. çykýan ses. Dazyrt-dazyrt üç atly, At salyşyp gelýärler (A. Alamyşow). dazzarkel at. haýwanat d. Ýyrtyjy guşlar toparyndan, gyrgylar maşgalasyndan bolan, depesi tüýsüz, goňras reňkli uly guş. dazzarmak işl. Somalyp görnüp durmak, mese-mälim bolup görnüp durmak. Onuň syrylan kellesi dazzaryp göründi. dazzartmak işl. Somalyp görnüp durar ýaly etmek. Ol saçyny syrdyryp, kellesini dazzartdy. de [de:] I, Türkmen milli elipbiýiniň "D" harpynyň ady. -DE [de:] II, "Hem" manysynda gelýän ugurdaşlygy görkezýän baglaýjy kömekçi. Ata-da, Myradam biziň bilen bile bir mekdepde okaýar. Näzlene-näzlene güldi-de gitdi (G. Seýitliýew). debisgi [devisği], at. Basgylanan, köp ýörelen. Akmyrat dagynyň külterläp barýan ýodasy dürli jandaryň aýak yzyndan debisgidi (N. Atdaýew). debisgileme [devisğileme], iş ady. Debisgilemek ýagdaýy. debisgilemek [devisğilemek], işl., ser. Debsemek. Esgerler ýabylarynyň böwürlerini debisgiläp, onuň yzyndan galmaýardylar. debisgilemeklik [devisğilemeklik], iş ady. Debisgilemek ýagdaýy. debisgileýiş [devisğileýiş], iş ady. Debisgilemek ýagdaýy. debisgiläbermek [debisğilä:vermek], işl. Debisgiläp başlamak, debisgiläp ugramak. debseme [devseme], iş ady. Debsemek ýagdaýy. debsemek [devsemek], işl. At, eşek we ş.m. ulag münlende, böwrüne aýagyň ökjesi bilen urmak, depmek. Ol taýharyň böwrüne debsäp, gerşine dürtüp, şol eşeklileriň yzy bilen haýdap barýarka, birden akylyna aýlandy (B. Kerbabaýew). debsemeklik [devsemeklik], iş ady. Debsemek ýagdaýy. debseşik [devseşik], at. Depeşek ýagdaý, başly- barat hereket, başly-baratlyk. Gowur, gykylyk artdy, debseşik güýjedi (G. Kulyýew). debseşmek [devseşmek], işl. Birnäçe adam atyň, eşegiň böwrüne depişip barmak, gitmek. Olar atlaryny debseşip gitdiler. debsetmek [devsetmek], işl. Debsemek hereketini başga birine etdirmek, at, eşek münlende, böwrüne aýagyň ökjesi bilen urdurmak, depdirmek. debseýiş [devseýiş], iş ady. Debsemek ýagdaýy. debsäbermek [devsä:vermek], işl. Debsäp başlamak, debsäp ugramak. debsilemek [devsilemek], işl. 1. At, eşek we ş.m. ulag münlende, aýagyň ökjesi bilen böwrüne yzly- yzyna debsäp sürmek. Galkarak oturyp, atyny debsiledi (“Görogly”). 2. Basgylamak, depelemek. Meňli ony aýagy bilen debsiledi (A. Gowşudow). 3. göç.m. Äsgermezlik edip horlamak, basgylamak. debsilemeklik [devsilemeklik], iş ady. Debsilemek ýagdaýy. debsilenmek [devsilenmek], işl. 1. At, eşek we ş.m. ulag münlende böwrüne aýak bilen yzly-yzyna debsäp sürülmek. 2. göç.m. Äsgermezlik edilmek, äsgermezlik edilip horlanmak, basgylanmak. debsileşmek [devsileşmek], işl. Birnäçe bolup bilelikde debsilemek. Bir ýeri debsileşip durmak. Eşekliler debsileşip eşegin, Çapdyryşyp, loňkuldadyp barýarlar (N. Pomma). debsiletmek [devsiletmek], işl. 1. Debsilemek işini başga birine etdirmek, birine debsilemäge mümkinçilik bermek; at, eşek we ş.m. ulag münlende, böwrüne aýak bilen yzly-yzyna debsedip sürdürmek. Hortap atlar gamçylatmaýardy, debsiletmeýärdi (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Äsgermezlik etdirmek, horlatmak, basgylatmak. debsileýiş [devsileýiş], iş ady. Debsilemek ýagdaýy. debsiläbermek [devsilä:vermek], işl. Debsiläp başlamak, debsiläp ugramak. degdi [değdi] I, syp., gepl.d. Bir ýerde, bir kärde orun tapman, ondan-oňa gaçyp ýören. Ýöne men degdi bolandyr öýdüp pikir edäýmäň (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Degdi it eýesiz, göreniň gapysynda ysyrganyp ýören, ykmanda it. Degdi it ýaly öz öýüne köwlenmeýän, ykmanda (adam hakynda). \n\n\n DEGDI [değdi] II, at, gepl.d. Ädikkeçe. Degdi ädigiň içinden geýilýär. degene [değene]: degene gözüm menden däl etmek soňuna seretmän, näme bolsa şol bolsun etmek. degenek [değenek], at. 1. Saldamly, çemeli, gaýym, ykjam taýak. Onuň elinde degenek taýak bardy. Her kim waý²sesini eşidenden, allaniçigsi bolup, ýerinden turdy, eline çem gelen degenek zady alyp, öýden dazyrdap çykdy (G. Kulyýew). 2. göç.m. Edenli, gaýratly. Ýagmyr sakgal-murtuny iki günden bir syryp ýören degenek daýhan bolup ýetişdi (N. Pomma). degenekli [değenekli], syp., ser. Degenek 2. Degenekli adam. degeraryk [değera:ryk], at. Gözbaşyny derýadan alyp, çalt akýan ýap. deger-degmez [değer-değmez], syp. Öz hakyky nyrhyndan, bahasyndan kem. degerli [değerli], syp. 1. Ýerlikli, göwnejaý, jaýdar, maksada laýyk. Şol zerarly ne bir degerli tanşym bardy, ne-de barara gapym (T. Gurbanow). Degerli teklip. degerlilik [değerlilik], at. Ýerliklilik, jaýdarlyk, göwnejaýlyk. deggir [değǧir], syp. Degegen. Edil deggir gözli jadygöýden gaçan ýaly, dostum hem menden daşrakda bolanyny kem görenokdy (“Dünýä edebiýaty”). degibermek [değivermek], işl. Degip başlamak, degip ugramak. degilmek [değilmek], işl. 1.Azar berilmek, ynjalyksyzlandyrylmak, ynjydylmak. 2. göç.m. Oýun edilip birine bir zat aýdylmak, bälçireşilmek. Bolar- bolgusyz söz aýdyp, özüňe degilse, senem halamarsyň. degim [değim]: degim degmek bir derejä ýetmek, gulluga, käre eýe bolmak. degimli [değimli], syp. Degişli, ýakyn. Degimli hossar. degimsiz [değimsiz], syp. Görüm-görelde görmedik, süwümsiz, kelpeň, gopbamsy. Degimsize degim degse bir günde, Gözi döner, dosty-ýary tanamaz (Zelili). degirme [değirme], iş ady. Degirmek ýagdaýy. degirmek [değirmek], işl. 1. Bir zady ikinji bir zada galtaşdyrmak. Kasym onuň egnine ýuwaşlyk bilen elini degirdi (B. Seýtäkow). 2. Atyp ýa-da zyňyp, nyşanany we ş.m. zady urmak. 3. Bir zat ýokuşdyryp ýa-da sürtüp hapalamak. Sen köýnegiň ýeňine hapa degripsiň. degirmeklik [değirmeklik], iş ady. Degirmek ýagdaýy. degirmen [değirmen], at. 1. Dänäni üwäp, ony un edýän daşyny el bilen aýlap işletmek üçin gural. El degirmeni. 2. Däne üweýän kärhana we däne üwelýän jaý. Degirmeniň kilwany ýaly onuň kirpiklerine çenli gert-gubardy (A. Gowşudow). \n\t‣ Degirmeniň suwy sowlan ýaly bolmak gykylyk- gopgun ýatmak, ümsüm bolmak, birden asudalyk aralaşmak. El degirmeni el güýji bilen işledilip, däne üwelýän gural. Mekdebimiziň taryh muzeýinde el degirmeni bar. degirmençi [değirmençi], at. Degirmende işleýän adam, kilwan. Eýýäm ýüzüň-ä çaňjaryp, degirmençiňkä dönüpdir (B. Soltannyýazow). degirmenlik [değirmenlik], at. Üwemek üçin arassalanyp goýlan belli bir mukdardaky däne. Degirmenlik bir çuwal bugdaý. degiş [değiş] I, iş ady. Degmek ýagdaýy. \n\n\n DEGIŞ [değiş] II, at. 1. Derýanyň kenaryny opuran ýeri. 2. Iki suw akabasynyň birleşýän, çatlyşýan ýeri. 3.hal. Biri-birine degip duran. Tekjäni skafa degiş goý. degiş-degiş [değiş-değiş] Biri-dirine degip duran, biri-birine örän ýakyn ýerleşen (köp zat hakynda). Ol degiş-degiş gurlan jaýlaryň içine girip gitdi. degişdiribermek [değişdirivermek], işl. Degişdirip başlamak, degişdirip ugramak. degişdiriş [değişdiriş], iş ady. Degişdirmek ýagdaýy. degişdirme [değişdirme], iş ady. Degişdirmek ýagdaýy. degişdirmek [değişdirmek], işl. 1. Bir zady başga bir zada degrip, galtaşdyryp goýmak. 2. gepl.d. Çalşyrmak. Egin-eşikleriňi degişdirmek. degişgen [değişgen], syp. Degişmegi gowy görýän, açyk, alçak, bälçik, wäşi. Degişgen ýigit. degişgenlik [değişğenlik], at. Degişmäni gowy görmeklik, açyklyk, alçaklyk, wäşilik. degişli [değişli], syp. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň garamagynda bolan, garaşly. Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasyna degişli edaralaryň içinde biziň institutymyz hem bar. 2. Gatnaşygy bolan, bagly, dahylly, gatnaşykly. Bilime degişli mesele. Men-ä iş üstündäki jedel maşgala meselesine degişli dälmikä öýdýän (B. Kerbabaýew). 3. Laýyk, mynasyp. Oňa degişli temmi berildi. degişlilik [değişlilik], at. 1. Garamagynda bolmaklyk, garaşlylyk. 2. Dahyllylyk, baglylyk, mahsuslyk. Degişliligi aňladýan ýöňkeme goşulmalary. degişme [değişme], iş ady. 1. Degişmek ýagdaýy. 2. at. Özara oýun edişip, bälçireşip edilýän gürrüň ýa-da bir hereket. Okuwçylar dünýäden bihabar öz aralarynda degişme gürrüňler edip, gülşüp, şatlykly şowhunlary bilen köçäni dolduryp barýardylar (A. Gowşudow). Olar biri-biriniň degişmesine beletdiler. degişmek [değişmek], işl. 1. Özara oýun edişip, bälçireşip gürrüň etmek ýa-da bir hereket etmek, wäşilik bilen biri-birine söz gatmak. Bular näçe degişseler, näçe çekeleşseler-de, biri-birine ýürek bular ýaly ajy söz aýdanok (B. Kerbabaýew). 2. Biri-birine degip, galtaşyp durmak. Şeýlelikde, Uzuk bilen Berdi ýakynlaşa-ýakynlaşa, iň soňky goýny sagmaga gezek gelende, gapdalma-gapdal, ýanma-ýan degşip oturdylar (H. Derýaýew). 3. gepl.d. Başga bir görnüşe geçmek, üýtgemek, özgermek. Diňe ýiti gözleriniň garaýşy bir az degişdi (B. Kerbabaýew). 4. gepl.d. Çalyşmak, alyşmak. degişmeklik [değişmeklik], iş ady. Degişmek ýagdaýy. degme [değme] I, iş ady. Degmek ýagdaýy. \n\n\n DEGME [değme] II, kön.s. Her kişi, çem gelen. Müşkili haýal eýlemek degmäniň işi degil (Ýunus Emre). degmek [değmek], işl. 1. Bir zat ikinji bir zat bilen galtaşmak. Demir esbaplar biri-birine degip seslenýärdi (B. Seýtäkow). 2. Ok atylanda, daş zyňlanda we ş.m. nyşana ýa-da başga bir zada galtamak, baryp urulmak. Söweşleriň birinde onuň çep aýagyna ok degip, gospitala düşüpdi. 3. Galtaşyp, ýanaşyp tegmil galdyrmak, yz goýmak, ýokmak, ýokuşmak. Wepanyň eline bir hili ýelmeşik zat degdi (A. Gowşudow). 4. Gymmaty, ähmiýeti we ş.m. çekilen zähmete, azaba barabar bolmak, laýyk bolmak. Kyrk guzuly goýna degip duran mata-da bereýin (“Görogly”). 5. Azar bermek, ynjytmak. Biz degmedige degen adam däl (“Görogly”). 6. Oýun etmek, bälçireşmek. Myrat aga ugran badyna Esen lagar goýny getirip, sürä goşdy-da, Berdä degmäge başlady (H. Derýaýew). 7. Bir ýere baryp, görüp geçmek. Ertir meniň öýüme degip geçiň. 8. göç.m. Oňyn täsir etmek, keýpiňi kök etmek, maza bermek. Ýöne çaý degen wagty käwagt açylyp, gürrüň edäýmesem bar (H. Garabaýew). 9. göç.m. Eliňe bir zat düşmek. Bir çopan goluna degse bir almaz, Çakmak daşy eder, gadryn näbilsin (Magtymguly). \n\t‣Degene gözüm menden däl etmek etjegiňi edip, kime näme bolsa, şol bolsun, meniň işim ýok diýmek, kime nähili derejede zyýan ýetirjegiňi göz öňüne getirmän, ýerliksiz hereket etmek. degmeklik [değmeklik], iş ady. Degmek ýagdaýy. degna [değna:]: degnasyna degmek janyna degmek, örän gaty ynjytmak, soňky derejä ýetýänçä gaharyny getirmek. degre [değre], at, ser. Degre-daş. Perwana deý, ýar, degräňde uçar men (Mollanepes). Ýol ýatyr-a, ýol ýatyr, Degresinde il otyr (Halk döredijiliginden). degre-daş [değre-daş], at. Daş-töwerek, töwerek, dört tarap, çar tarap, degre. Degre-daşyň duman alsa, Daglara bar, daglara bar (“Görogly”). degriş [değriş], iş ady. Degirmek ýagdaýy. degsin [değsin] I: degsin etmek däp-dessura görä, merhumyň hatyrasyna, hormatyna bişirilen tagamy dadyp, "kabul bolsun!" diýmek, doga okamak. \n\n\n DEGSIN [değsin] II, Nahar iýilýän mahaly birdenkä düwnen adamyň ýeňsesine kakylyp aýdylýan söz. "Degsin! Degsin!" diýip, sag eli bilen çalajadan ýeňsesine kakyşdyrdy. degsinjeň [değsinjeň], syp., gepl.d. Ýerliksiz degişýän, kimdir birine degmegi endik edinen. Degsinjeň adam. degsinmek [değsinmek], işl., gepl.d. Ýersiz- ýere yrsaramak, üstüne sürünmek. degşibermek [değşivermek], işl. Degşip başlamak, degşip ugramak. Degşeýin diýip ýürejigiň böküp duran bolsa degşiber. degşik [değşik], Biri-birine golaý, has ýakyn bolan, ýanaşyk, degiş-degiş. Ol degşik oturan öýleriň köpdügini öz gözi bilen gördi. degşiribermek [değşirivermek], işl. Degşirip başlamak, degşirip ugramak. degşirilmek [değşirilmek], işl. 1. Deňeşdirilip görülmek, garşy goýlup barlanyp görülmek. 2. Barlanmak, derňelmek. 3. Ýanaşdyrylmak, ýanaşyk goýulmak. Biri-birine degşirilip goýlan iki sany oturgyç bar. degşiriş [değşiriş], iş ady. Degşirmek ýagdaýy. degşirme [değşirme], iş ady. Degşirmek ýagdaýy. degşirmek [değşirmek], işl. 1. Deňeşdirip görmek, garşy goýup barlap görmek. Iki haty-da degşirip gördüler (A. Durdyýew). 2. Derňemek, barlamak. 3. Biri-birine degrip, galtaşdyryp goýmak. Düşekleri biri-birine degşirip ýazyň! degşirmeklik [değşirmeklik], iş ady. Degşirmek ýagdaýy. degşirtmek [değşirtmek], işl. 1. Degşirmek işini başga birine etdirmek, birine degşirmäge mümkinçilik bermek; biri-biri bilen deňeşdirtmek, deňeşdirip gördürmek, garşy goýup barladyp gördürmek. 2. Barlatmak, derňetmek. dek I, hal. Ümsüm, ýuwaş, asuda, parahat. Dek gezen – dok gezer (Nakyl). \n\n\n DEK II, Meňzetmegi aňladýan "ýaly, kimin, deý, deýin" manyly sözsoňy kömekçi. Bagdatda nar bişse, Tebrizde injir, Hyrat dek hiç ýeriň pissesi bolmaz (Magtymguly). Alma dek alsam elime, salsam goýna, gizlesem (Balgyzyl). \n\t‣Dek düýn düýnüň özünde, düýnki gün. dekabr [deka:vyr], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň ikinji aýy. dekan [deka:n], at. Ýokary okuw mekdebinde fakultetiň ýolbaşçysy. dekanat [dekana:t], at. Fakultetiň dekan tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän administratiw-okuw edarasy. del syp. 1. Ýat, bigäne, üýtgeşik, keseki. 2. Seýrek duş gelýän, tapmasy kyn bolan, üýtgeşik. Şeýle del kär hakda meniň ilki eşidişimdi (“Edebiýat we sungat”). delalat [dela:lat], at. 1. Kömek, haraý, ýardam. Asla adamzada ajy söz urmaň, Pakyra-misgine delalat ýagşy (Magtymguly). Anna aga kimdir birine kömek edip bilse, oňa delalaty degse, özüni bagtly saýar eken, ondan lezzet alýan eken (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk, 110 s.). 2. Çäre, alaç. Biziň derdimize bir delalat edeweri (“Görogly”). delbi [delvi], at. ösüml.d. Däneliler maşgalasyna degişli uzyn, inçe baldakly, sähralyk ýerlerde gögerýän selne meňzeş ot. del-dül syp. Seýrek duş gelýän, üýtgeşik. Çaga del-dül zatlary iýdirmek gerek. del-dülje [del-düljö], syp., ser. Delje. dele at, ösüml.d. Däneliler maşgalasyna degişli bolan bogun-bogun baldakly meýdan oty. delegasiýa [deleğa:syýa], at. Maslahatda, gurultaýda, halkara gepleşiklerinde döwletiň, guramanyň, kollektiwiň bähbitlerine wekilçilik edýän delegatlar topary. delfin [delfi:n], at. haýwanat d. Dişli kitler maşgalasyna degişli süýdemdiriji deňiz haýwany. Delfin çagasy. Delfin ýagy. delil [deli:l] I, at. Düýäniň burunlygynyň ujuna dakylýan inçejik ýüp. Öňdäki, yzdaky delil hem üzüldi (A. Allaberdiýew). \n\n\n DELIL [deli:l] II, at. 1. Bir zady subut etmek üçin getirilýän esas. Muňa onuň öz delili hem bardy (H. Ys- maýylow). 2. Alaç, sebäp. Sen özüň bihabar bolma, Zelili, Ölüme tapdymy Lukman delili? (Zelili). \n\t‣ Delile getirmek bir zady goldamak üçin islenilen ýagdaýdalygyny delillendirmek, esaslandyrmak. delilbag [deli:lva:ğ], at. 1. ser. Delil I. 2. gepl.d. Arabaglanyşyk, baglanyşyk. delillendiribermek [deli:llennirivermek], işl. Delillendirip ugramak, delillendirip başlamak. delillendiriji [deli:llenniriji], syp. Delile getiriji, esaslandyryjy. Ol bolan waka hakda delillendiriji gürrüň berdi. delillendiriş [deli:llenniriş], iş ady. Delillendirmek ýagdaýy. delillendirme [deli:llennirme], iş ady. Delillendirmek ýagdaýy. delillendirmek [deli:llennirmek], işl. Delil getirip subut etmek, esaslandyrmak. delillendirmeklik [deli:llennirmeklik], iş ady. Delillendirmek ýagdaýy. delillik [deli:llik], syp. Delil üçin, delil bolar ýaly. Delillik mysal. delilnama [deli:lna:ma], Ýüze çykarylan bir hadysany ýa-da wakany tassyklaýan, subut edýän, bir ýa-da birnäçe adam tarapyndan düzülýän resminama. delilsizlik [deli:lsizlik], at. Delili ýokluk, esassyzlyk, sebäpsizlik. delje syp. Üytgeşijek, del-dülje (gowy görülýän kiçijik zat hakda). Delje zatlar. dellal [della:l], at. 1. Söwda-satyk işlerinde, iki taraplaýyn geçirilýän işleriň arasynda ylalaşdyryjy adam. 2. Şahyr. Araçy. dellalçylyk [della:lçylyk], at, ser. Dellallyk. dellallyk [della:llyk], at. Dellalyň käri, ýagdaýy, dellalçylyk. Ol bazarda dellallyk etmek bilen meşgul bolýar. dellek [dellek], at. Dellekhanada işleýän ussa, saç-sakgal alýan, syrýan ussa, sertaraş. dellekhana [dellekha:na], at. Saç bejerdilýän, baş syrdyrylýan ýer, sertaraşhana. Açyldy ýekän-ýekän, Dellekhana hem dükan (G. Ezizow). delleklik at. Dellegiň käri, işi, ýagdaýy. delminibermek [delminivermek], işl. Delminip başlamak, delminip ugramak. delminme iş ady. Delminmek ýagdaýy. delminmek işl., ser. Delmirmek. Seniň husnuň meniň gözümden gitmez, Her näçe delminsem, saňa gol ýetmez (Talyby). Atajan başlyga bir zat aýtjak ýaly edip delmindi (N. Baýramow). delminmeklik iş ady. Delminmek ýagdaýy. delmirinmek işl. Birine zaryn, naýynjar garaýyş bilen ýüzlenmek, boýun burup haýyş etmek, iki baka urunmak. delmiriş iş ady. Delmirmek ýagdaýy. delmirişmek işl.Bilelikde delmirmek; birine zaryn, naýynjar garaýyşly seredişmek, boýun burup haýyş edişmek, iki ýana urnuşmak. Çagalar delmirişip ýalbardylar. delmirme iş ady. Delmirmek ýagdaýy. delmirmek işl. Naýynjar, zaryn garaýyşly bolmak, boýun burup, zaryn garamak. Daglarda delmirip galdym, Atym ýok, ýolum daş oldy (“Görogly”). Tä ölinçä, men seniň husnuňa delmirip men, Jurga-jurga gan akar, gözlerim dynmaz, gelin (Kemine). delmirtmek işl. Delmirmäge mejbur etmek; birine zaryn, naýynjar garaýyş bilen seretdirmek, boýun burup haýyş etdirmek, jibrindirip göz dikdirmek. Süleýman ýaýdanjyrap gyzyň ýüzüne gözlerini delmirdip durka, Aýjahan elindäki suwdan oglanyň üstüne serpip goýberdi (B. Gulow). dem at. Agyzdan ýa-da burundan öýken arkaly alynýan hem goýberilýän howa. Arassa howadan dem almak. 2. göç.m. Dem alarlyk wagt, pursat. Edil şol demde gara öýüň bäş ädim öňündäki daş tamyň gapysy şarkyldap açyldy-da, işigiň eňsisi serpilen gara öýüň bosagasynda Enebaý ejäniň äpet göwresi peýda boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). Garry ene her deminde uruşda galan doganlaryny, adamsyny ýatlaýardy. Oňa her deminde bir hyýal gelýär. \n\t‣ Dem almak dynç almak. Dem almaga durdular, Ýoldan biraz dartylyp (H. Şükürow). Dem bermek dynjyny bermek, dynjyny aldyrmak. Şondan soň bir kenara çekilip, atlaryna dem berdiler (“Ýusup – Ahmet”). Deme gelmek höwre gelmek (baýtal, eşek hakynda). Bir mada eşek sen, gelip sen deme, Gasygy gam bilen doly dünýä heý (Magtymguly). Demi demine sygmazlyk (ýetmezlik) belli bir sebäbe görä tiz-tizden dem almak, sojamak. Wah, Taýmaz jan, hawa... neme, Eşitdiňmi? Arçyn aýtdy... Syganokdy demi-deme! (K. Gurbannepesow). Ol, demi demine ýetmän, kynlyk bilen dem aldy. Demi düşmek okalan doganyň nepi degmek. Demi düşüşmek gahar-gazabyň bady gaýdyşmak, birneme ynjalmak, gahary ýatyşmak, köşeşmek. Demi gysmak dem almasy agyrlaşmak, kynlaşmak. Demi içine dolmak asuda dem alyp bilmän gyssanmak, dem almakda kynçylyk çekmek. Dura- bara demi içine dolup, Arap çişip ugrady (“Görogly”). Demi içine sygmazlyk ser. Demi demine sygmazlyk. Çagajyk demi içine sygman, sojady. Demi ýer ýarmak edeni-diýeni geçmek, hökümi ýöremek. Demine düşmek penjesine, girisine düşmek; gazabyna sezewar bolmak. Demini sanap ýatmak ölüm halynda ýatmak. Demiňi almazlyk sesiňi çykarmazlyk, sem bolmaklyk, geplemän oturmaklyk. Demiňi dürsemek asuda dem almak, özüňe gelmek, özüňi rastlamak. "Tas daljygypdym, demimi bir dürsäýin" diýip, ol peliň üstünde oturdy. Demiň içiňde bolmak syr saklamak, bir zady aýtman, ýaşyryn saklamak. Ýöne weli, Hally, biziň gitjekdigimizi bir adam-da bilmesin, demiň içiňde bolsun (A. Durdyýew). Demi sogrulamak ölmek. Garry atasy: "Demim sogrulýança bedeberrewlige ýol bermen" diýdi. Dem salmak belli bir maksat bilen doga okap duza, guma we ş.m. zatlara çüflemek. dembermez [demmermez], at. Ötgür ýarag; gylyç. Ol dembermezini dakyndy. dem-düýt at. Ses-üýn, ses-seda.\n\t‣Dem-düýt ýok diri däl, öli. Ýanyndakyda hem dem-düýt ýokdy (“Edebiýat we sungat”). dem-düýtsüz [dem-düýssüz], syp. Demsiz, jansyz. Olar dem-düýtsüz ýatyrdy. dem-dynç [dem-dy:nç], at, ser. Dynç 1. Dem- dynç alyp işe başlamak. demgir [demği:r], syp. 1. Kesgir. Niçe müň tygy demgir, jöwherdar, Niçe müň naýzaýu-derire hanjar (Abdysetdar Kazy). 2. Haýbatly, buýruk beriji äheňli. Bu oglan demgir eken (“Görogly”). Demgir gürlemeklik gowulugyň alamaty däl. demgirlik [demği:rlik], at. Haýbatlylyk, dogumlylyk, batlylyk. Galanyň içindäki demgirlik meýdanda tapdyrýarmy? (“Görogly”). demgysma [demğysma], at. lukmanç. Ýüregiň ýa-da öýkeniň dem alyş ýollarynyň kesellemegi netijesinde emele gelýän bogulma, agyrlyk bilen dem alma keseli. demgysmaly [demğysmaly], syp. Demgysma keseline sezewar bolan, demgysma keselli. Men ýaly demgysmaly üçin bu aňsat iş däldi. demigibermek [demiğivermek], işl. Demigip başlamak, demigip ugramak. demigiş [demiğiş], iş ady. Demikmek ýagdaýy. demikdiribermek [demikdirivermek], işl. Demikdirip başlamak, demikdirip ugramak. Gyzgyn howada ýagyş ýagandan soň daş çyksaň demikdiriberýär. demikdiriji syp. Demiňi tutup barýan, demiňi daraldyp barýan. Demikdiriji howa. demikdirmek işl. Demini aldyrmazlyk, demiňi tutmak. Ýandyryp barýan ýalyn bilen demikdirip barýan tüssäniň içinde Tarlan iki-ýana urunýan eken (B. Pürliýew). demikme iş ady. Demikmek ýagdaýy. demikmek işl. Bir sebäbe görä demiňi alyp bilmezlik, demiň tutulmak, bogulmak. Howa ýetmän demikmek. Ol gaty demigip başlanda, suwuň ýüzüne çykdy (N. Jumaýew). demikmeklik iş ady. Demikmek ýagdaýy. demir at. 1. Kümüşsow reňkli agyr metal, himiki element, çoýnuň we poladyň esasy düzüm bölegi. Ol gurala kuwwat beren bilekler, Demirden, polatdan gaýym bolupdyr (A. Agabaýew). 2. Demirden ýasalan (önüm hakda). Demir gapyrjak. Demir gapy. \n\t‣Demir döwkeç bolup durmak depäňden injek ýaly bolup, goh-galmagal edip azar berip durmak. Demir ýol otlular, tokly ýöreýän ulaglar gatnar ýaly demirden edilen ýol, otly ýoly. demirçi syp., at. Demir gurallary, esbaplary ýasamak hem-de bejermek bilen meşgullanýan ussa, demir ussasy. Bir demirçi ussanyň Ärhasan diýen ogly bardy (“Görogly”). Ol indi obanyň demirçi ussasy bolup işleýär (A. Durdyýew). demirçilik at. Demirçiniň käri, demirden her hili gural, esbap ýasamaklyk seneti. Demirçilikden başga ýene-de bir täze hünäri ele aldyk. demirgazyk [demirğazyk], at. 1. Dünýäniň dört tarapynyň biri, Günortanyň garşysyndaky tarap, gaýra. Obanyň demirgazygy üzümçilikdi. 2. Şol ugurda ýerleşýän ýerler. Ol demirgazykda gulluk edipdi. demirgazyk-günbatar [demirğazyk- günmatar], at. 1. Demirgazyk bilen Günbataryň aralygyndaky tarap. Demirgazyk-günbatardan öwüsýän şemal birden güýjedi.2. Şol ugurda ýerleşýän ýerler. demirgazyk-gündogar [demirğazyk- günnoğor], at. 1. Demirgazyk bilen Gündogaryň aralygyndaky tarap. 2. Şol ugurda ýerleşýän ýerler. demirgazykly [demirğazykly], syp. Demirgazykda, demirgazyk ýurtlarda, taraplarda doglan, ýaşaýan adam. Şu ýylyň gazaply sowugy hatda demirgazyklylyr üçin hem garaşylmadyk waka boldy. demirgözenek [demirğözönök], at. 1. Demirden edilen gözenek, kapasa. 2. göç.m. Tussaghana, zyndan. demirgyr [demirğy:r], syp. Çalymtyk gara reňkli (atyň reňki hakda). Ýok, ata, demirgyr (“Görogly”). Şol öýüň işigindäki agylda demirgyr alaşa bilen ýorga sypatly al ýaby hem ullakan gök eşek bardy (B. Kerbabaýew). demirtiken at. Ýumşak ýaprakly, ýere ýazylyp ýatan tikenli ösümlik we şol ösümligiň togalajyk pytanakly tikeni. Demirtiken mart aýynyň aýaklarynda gögerýär, maý aýynda gülläp başlaýar. demirtikenlik at. Demirtikeniň köp biten ýeri. Demirtikenlikde togalanan ýaly endam-jany tikenek-tikenek bolup jyzlaşdy (N. Pomma). demirýolçy [demirýo:lçy], at. Demir ýol ulagynyň işgäri. Zähmetsöýer demirýolçular halk hojalyk ýüklerini daşamaklygyň ýyllyk borçnamasyny möhletinden ep-esli öň ýerine ýetirdiler. demjikdiriji at, ser. Demikdiriji. demjikdirmek işl., ser. Demikdirmek. demkeş I, at. Peçde ýanýan oduň tüssesini, howruny çekýän deşik, turba. \n\n\n DEMKEŞ II, at, gepl. Içine guýlan suwy, nahary we ş.m. belli bir temperaturada saklamak üçin ýörite gap, termos. demleme iş ady. Demlemek ýagdaýy. demlemek işl. Çäýnege atym çaý atyp, üstünden gaýnag suw guýmak. Men olaryň boşan çäýneklerini gaýtadan demläp berdim (H. Garabaýew). demlemeklik iş ady. Demlemek ýagdaýy. demlenmek işl. 1. Çäýnege atym çaý atylyp, üstünden gaýnan suw guýlup goýulmak. Magtymguly oňat demlenen gyzgyn çaýy lezzet bilen içip oturyşyna, gürrüňi dünýä giňişliginden galanyň töweregine getirdi (G. Kulyýew). 2. Özüň üçin demlemek, özüň üçin demläp goýmak. Ol çaý demlenip, ýassyga tirsegini berip, içmäge başlady. demleşdirmek işl. Yzly-yzyna birnäçe çäýnegi demlemek. Ejesi hem çäýnekleri demleşdirip orta üýşüripdir-de, eline ullakan ak käsäni alyp, golçadan gowurdakly ýag çykarýar (A. Durdyýew). demleşmek işl. Çäýneklere çaý atyşyp, gaýnan suw guýuşmak, demlemäge kömekleşmek. Çaý demleşmek. demletmek işl. Demlemek işini başga birine etdirmek, demlemäge mümkinçilik bermek, demlemäge mejbur etmek; atym çaý atdyryp, üstünden gaýnag suw guýdurmak. Ýaşuly aýalyna çaý demledip, tirsegini ýassyga berdi. demleýiş iş ady. Demlemek ýagdaýy. demläbermek [demlä:vermek], işl. Demläp başlamak, demläp ugramak. demli syp. Demlengi, demlenip goýlan. Ol demli duran çaýdan bir käse içip-içmänkä, Gülnar onuň öňüne bir okara agaran getirip goýdy (B. Pürliýew). demlik at. Dem almak we dem çykarmak üçin öýkene barýan ýoluň ýokarky bölegi. Ýaman habar adamyň depesinden basyp, demligini daraldýan agyr labyr bolsa, ýagşy habar ajaýyp bir zat bolup, oňa ganat bagladýar-da, çökgün göwnüňi al-asmana göterýär (B. Kerbabaýew). demme-dem hal. Her demde, her dem alnanda, yzly-yzyna; üznüksiz, hemişe. Demme-dem ah urup, ýara ýar diýsem, Arzuwyn çeker men ýar, gara gözli (Halk aýdymyndan). demokrat [demokyra:t], at. Demokratiýanyň tarapdary. demokratik [demokyra:tik], syp. Demokratiýa esaslanýan, demokratiýany amala aşyrýan. Demokratik ýurt. Demokratik gurluş. Demokratik garaýyşly. demokratiýa [demokyra:tyýa], at. Jemgyýetiň syýasy guramasynyň halkyň döwlet işlerini çözmäge gatnaşmak hukugyna, raýatlara giň hukuklar we azatlyklar bermeklige esaslandyrylan gurluşynyň görnüşi. Demokratiýa barada aýdylanda bolsa, bu näzik substansiýany taýýar daşary ýurt modellerini ulanyp ornaşdyryp bolmaýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Türkmenistanda kanun çykaryjy organlara yzygiderli geçirilýän saýlawlar demokratiýanyň berjaý edilýändigine şübhe döretmeýär (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). demokratiýalaşdyrmak [demokyra:tyýalaşdyrmak], at. Demokratik başlangyçlary ornaşdyrmak. Türkmen jemgyýetini demokratiýalaşdyrmak, gadymdan bäri türkmen halkyna mahsus bolan we Garaşsyzlyk eýýamynda gaýtadan dikeldilen hakyky halk häkimiýetlilik däplerini pugtalandyrmak ýoly dowam etdiriler (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). demrew [demröw], at. lukmanç. Deriniň ýüzünde, aýratyn hem ýüzde, elde tegelek-tegelek tozgalap duran deri keseli. demrewli [demröwlü], syp. Demrew keseli bar bolan. demrigibermek [demriğivermek], işl. Demrigip başlamak, demrigip ugramak. demrikdiribermek [demrikdirivermek], işl. Demrikdirip başlamak. demrikdirilmek işl. Depelenip ýa-da basgylanyp baslykdyrylmak, synçgylanylyp daş ýaly gaty edilmek. Demrikdirilen ýer. demrikdiriş iş ady. Demrikdirmek ýagdaýy. demrikdirme iş ady. Demrikdirmek ýagdaýy. demrikdirmek işl. Demrikmäge mümkinçilik bermek, sebäp döretmek; depeläp ýa-da basgylap baslykdyrmak, synçgylap demir ýaly gaty etmek. Hawa, onsoň ýüzläp-ýüzläp baldyrlaryny çyzgap, çekilen ol gumlary, ana şol beýik alaňy depeläp demrikdiripdirler (“Edebiýat we sungat”). demrikme iş ady. Demrikmek ýagdaýy. demrikmek işl. Synçgylanyp, basgylanyp ýa- da başga bir sebäpden baslykmak, gatamak. demrikmeklik iş ady. Demrikmek ýagdaýy. demsiz-düýtsüz [demsiz-düýssüz], syp., ser. Dem-düýtsüz. Ol demsiz-düýtsüz ýaly bolup, azajyk ýatandan soň: – Wah! – diýip, çabalanmaga başlady (A. Gowşudow). dendan [denna:n], at. Diş. Ýetmişiňde dendan- dişiň döküler, Sonasy awlanan köle meňzärsiň (Zelili). Garrynyň nyşany – bili büküler, Dahanyndan dendanlary döküler (Hatam şahyr). denominasiýa [denomina:siýa], at. Pul dolanyşygyny düzgün-tertibe salmak we milli walýutany pugtalandyrmak maksady bilen ýurduň pul birliginiň hümmetini ýokarlandyrmaklyk. Türkmenistanda 2009-njy ýylyn 1-nji ýanwaryndan milli manadyň denominasiýasy amala aşyryldy. deň syp. 1. Ululygy, hili, hukugy, ähmiýeti we ş.m. boýunça biri-birlerine meňzeş bolan. 2. Barabar, laýyk, bap. Onuň sözi bilen işi deň gelýär. 3. Ýaşytdaş, boýdaş, deň-duş. Myrat-maksat köýen çaglar, Deň bilen duşlar, hoş galyň (Hatam şahyr). 4. Deňiç, çenli. Şu güne deň näme işlediň? \n\t‣ Deň bolmazlyk özi ýaly bolmazlyk, parhly bolmaklyk. – Şu köpbilmişler bilen deň bolmaýyn – diýip, içini gepletdi-de, ýaşmak aşagyndan salykatly gürledi (R. Allanazarow). Deň gara gözli barysy-da meňzeş, deň, parhsyz, tapawutsyz. Onuň üçin hemme adam deň gara gözlüdi. Deň gözde görmek (garamak, seretmek) hemmelere deň garaýyş bilen seretmek, hemmeleri deň tutmak. deňagramly [deňağramly], syp. Agramy boýunça deň, agyrlyk ölçegi meňzeş bolan. Tebigatyň hemişe sazlaşykly, deňagramly dowam etmegi üçin onuň baýlyklary oýlanyşykly, aýawly we akylly-başly peýdalanylmalydyr (“Türkmenistan”). deňagramlylyk [deňağramlylyk], at. Her hili ýagdaýda bedeniňi, göwräňi belli bir kadada saklamaklyk. deň-derman [deň-derman], hal, gepl.d.. Des- deň, deň. Olar girdejini deň-derman paýlaşdylar. deňdeş syp., dil b. Hyzmatlary taýdan biri-birine deň bolan. Sözlemiň deňdeş agzalarynyň aralarynda otur goýulýar. deňdeşlik at. Biri-birine deňlik, barabarlyk. deň-duş [deň-du:ş], at. Ýaşlary biri-birine ýakyn adamlar, ýaşytdaş, bile önüp-ösenler. Mähriniň özi bilen bir institutda bile okaýan deň-duş gyzlaryndan we beýleki ýokary mekdeplerde okaýan gyzlardan hem gaty gowy görşüp tirkeşen gyzlary kändi (A. Gowşudow). deňe at. Bir zadyň deňi, gapdaly, gabady. Hol, gaýanyň depesine oturan Bagyň deňesinden tabytly geçdim (G.Ezizow). deňeç ser. Deňiç. deňeçer hal. Barabarrak, deňräk, biri-birine laýygrak. Özüňiz bilen deňeçer etseňizem oňaryn (“Görogly”). deňeçerleme iş ady. Deňeçerlemek ýagdaýy. deňeçerlemek işl. Deňräk etmek, barabarrak, biri-birine laýygrak etmek. deňeçerlik at. Deňräk, barabarrak gelmeklik, deňme-deň bolmaklyk, deňräklik. deňe-deň hal, ser. Deňme-deň. Oglanlar depderlerini deňe-deň alyşdylar. Oýun bu gezek hem edil öňküsi ýaly deňe-deň gutardy. deňe-deňlik at, ser. Deňme-deňlik. Oýun deňe-deňlik bilen gutardy. deňelmek işl. 1. Bir zadyň ikinji bir zada laýyk gelýändigi ölçelip görülmek. Tikilýän jalbarlar tikmegi buýran eýeleriniň boýuna deňeldi. 2. Deňesdirilmek, meňzedilmek, deň bahaly hasaplanmak. Serçemen agajy bile deňeler, Ajap, guş salmaly awlahlary bar (Magtymguly). deňeme iş ady. Deňemek ýagdaýy. deňemek işl. 1. Bir zadyň ikinji bir zada laýyk gelýändigini ölçäp görmek. Jalbary boýuňa deňemek. 2. Deňeşdirmek, meňzetmek, deň bahaly hasaplamak. Sen meni oňa deňeme, men oň ýaly däldirin. deňemeklik iş ady. Deňemek ýagdaýy. deňeşdiribermek [deňeşdirivermek], işl. Deňeşdirip başlamak, deňeşdirip ugramak. deňeşdirilmek işl. Meňzeşligini ýa-da tapawudyny bilmek üçin, biri-birine garşy goýulmak, anyklamak, deňelip görülmek. deňeşdiriş iş ady. Deňeşdirmek ýagdaýy. deňeşdirme iş ady. Deňeşdirmek ýagdaýy. deňeşdirmek işl. Meňzeşligini ýa-da tapawudyny bilmek üçin biri-birine garşy goýmak, anyklamak, deňäp görmek. deňeşdirmeklik iş ady. Deňeşdirmek ýagdaýy. deňeşdirmezlik iş ady. Deňeşdirip görmezlik. deňeşme iş ady. Deňeşmek ýagdaýy. deňeşmek işl. Biri bilen boýuňy deňäp görmek, matany, eşigi boýuňa ölçäp görmek. deňeşmeklik iş ady. Deňeşmek ýagdaýy. deňetdirmek işl., ser. Deňetmek. deňetmek işl. Deňemek işini başga birine ýerine ýetirtmek, deňemäge mümkinçilik bermek, deňemäge mejbur etmek. deňeýiş iş ady. Deňemek ýagdaýy. deňäbermek [deňä:vermek], işl. Deňäp başlamak, deňäp ugramak. deňhukukly [deňhuku:kly], syp. Kimdir biri bilen hukugy deň. deňhukuklylyk [deňhuku:kluluk], at. Deňhukukly ýagdaýda bolmaklyk, hukugy deňlik. deňiç [deňi:ç] "Çenli, barýança"manysyndaky söz soňy kömekçisi. deňi-taýy [deňi-ta:ýy]: deňi-taýy bolmadyk (ýok) örän artyk, ýokary derejede bolan, artykmaç, gowulygy, hili taýdan aňrybaş. deňiz at. 1. Ajymtyk şor suwly, uly suw giňişligi. deňizçi at. Deňiz gatnaw serişdeleriniň işgäri, deňizde gulluk edýän, işleýän adam. deňizçilik at. Deňiz gatnaw serişdelerine degişli işler bilen meşgul bolmaklyk käri. deňleme iş ady. 1. Deňlemek ýagdaýy. 2. at, mat. Bir ýa-da birnäçe näbelli ululyklardan ybarat matematiki deňlik. deňlemek işl. 1. Bir zadyň ikinji bir zat bilen boýuny, uzynlygyny we ş.m. deň getirmek. Agaçlaryň boýuny deňläp kesmek. 2. San, mukdar taýdan deň etmek. Derwezä urlan soňky pökgi hasaby deňledi. 3. Gabatlamak, laýyk etmek, sazlaşmak. 4. Birini ikinji biri bilen bir hatarda tutmak, deň görmek, tapawut goýmazlyk. deňlemeklik iş ady. Deňlemek ýagdaýy. deňlenmek işl. Deň getirilmek; deň edilmek, barabar edilmek, laýyk gelmek, möçberi boýunça meňzeş bolmak; deň görülmek, tapawut goýulmazlyk. deňleşdirmek işl. Deň, barabar edişdirmek. Oýnuň ikinji ýarymynda futbolçy myhmanlar öz hasaplaryny aşgabatlylar bilen deňleşdirýär. deňleşibermek [deňleşivermek], işl. Deňleşip başlamak, deňleşip ugramak. deňleşme iş ady. Deňleşmek ýagdaýy. deňleşmek işl. 1. Bir zat ikinji bir zat bilen deň bolmak, barabarlaşmak. Ýöne ýaz mizanyna-gije bilen gündiziň deňleşmegine entek salym bardy (B. Gurbanow). 2. Öňden barýanlaryň yzyndan ýetmek, öňdäkileriň hataryna goşulmak. deňletmek işl. Deň bolar ýaly etdirmek, deň bolmagyna sebäp bolmak, mümkinçilik döretmek. deňläbermek [deňlä:vermek], işl. Deňläp ugramak, deňläp başlamak. deňli-derejeli syp. 1. Bezelip, bejerilip oňat ýasalan, gowy, rejeli, hiç bir kemsiz. Ýogsa Sähediň pyçagy, başga birnäçeleriňki ýaly, tylla gynly, almaz tygly, deňli-derejeli pyçak hem däldi, ak süňk saply, jöwher-polat tygly ýönekeý pukara pyçagydy (A. Gowşudow). 2. Dabaraly, gurnalyşy gowy. ...Milli baýramçylygymyz hem deňli-derejeli geçdi (“Türkmenistan”). deňlik at. 1. Bütinleý meňzeşlik, barabarlyk, laýyklyk, gabat gelmeklik, deň bolmaklyk. Jaýyň üstüne atylýan pürsleriň deňligine seretmeli. 2. Jemgyýetiň önümçilik serişdelerine deň hukuklylyk, deň ygtyýarlylyk, deň gatnaşyklylyk. 3. Sport. Oýnuň netijesiniň iki tarapyň biri-birini utman, deňe-deň gutarmagy. Oýun deňlik bilen gutardy. 4. Iki bölekden durýan we özara deň bolan algebraik aňlatma. Deňlik alamaty (=). deňme-deň hal, syp. 1. Bir zadyň ikinji bir zat bilen barabar, deň gelmegi; agramyna-agram, başa-baş, deňe-deň. Deňme-deň söwdanyň üstesi bolmaz (Magtymguly). 2. Sport. Oýnuň, ýaryşyň deň gutarmagy, deňlik. deňme-deňlik at. Deňe-deňlik, deňlik. Oýun deňme-deňlik bilen gutardy. deňňene at. Oturylyşykda harjysy deň çekilip bişirilýän nahar. Deňňenä deň şärik (Atalar sözi). Öýüň daşyndan eşidilýän gürrüňe görä, jahyllar üýşüp, deňňene edinmek maslahatyny geçirýärdiler (B. Kerbabaýew). deňölçegli [deňölçöğlü], syp. Meňzeş ölçegli, ölçegi taýdan meňzeş bolan. \n\t‣ Deňölçegli hereket fiz. hemişelik tizlikdäki hereket. Hemişelik tizlikli herekete deňölçegli hereket diýilýär. deňölçeglilik [deňölçöğlülük], at. Deňölçegli bolmaklyk. deňsiz syp. Ahlaksyz, bolgusyz, ugursyz (adam). Deňsiz bilen deň bolma (Atalar sözi). Deňsiz bile deň eýleseň özüňni, Dert boluban geçer sözi janyňdan (Magtymguly). deňsizlik at. Deň hukukly dällik. deňsiz-taýsyz [deňsiz-ta:ýsyz], syp. Örän artyk derejede bolan, örän artykmaç, deňi-taýy bolmadyk, ajaýyp, tapylgysyz. Deňsiz-taýsyz sungat eserlerini döretmek. deňsiz-taýsyzlyk [deňsiz-ta:ýsyzlyk], at. Deňi-taýy ýokluk. deňtaraply syp., mat. Taraplary deň bolan. Deňtaraply üçburçluk. deňtaraplylyk at. Deňtaraply ýagdaýda bolmaklyk. dep I, at. 1. Gurşawy tegelek, kakylyp çalynýan gadymy saz guraly. Dep saz guralynyň bir tarapyna geçiniň hamy çekilip ýasalýar. 2. gepl. d., ser. Deprek. \n\n\n DEP II: dep bolmak ýok bolmak, aýrylmak, aýrylyp gitmek. Misgin düşen, Magtymguly eňremez, Ýüreginden gam-gussalar dep bolsa (Magtymguly). Kemine, gepim gep bolar, Diýsem, dertlerim dep bolar (Kemine). Dep etmek ýok etmek, daş etmek, öňüni almak. Meniň şol belamy dep etseň, onsoň maňa aga bolup bilersiň (“Görogly”). depbe at. 1. Çyryş, garadendan ýaly otlaryň gaýnadylan köküne un, kepek garylyp eýlenip, küýzä meňzeş edilip ýasalýan, ýag, toşap guýulýan gap. 2. gepl.d. Nebit we ş.m. suwuklyk guýulýan demir gap. Ol kündügi ýere goýdy-da, nebitli depbäni alyp ilerligine ýumlugaýdy (N. Pomma). depbe-deň hal, syp., gepl.d. Biri-birine örän deň, des-deň. depçi at. Dep çalýan, dep kakýan adam. depder at. 1. Çatylan daşly ak kagyzlar. 2. gepl.d. Käbir maglumatlar ýazylýan kitapça. depderçe at. Kiçijik depder. Ol oňa hiç bir jogap gaýtarmaga-da ýetişmän, gyssag arada ýazgy depderçesi bilen galam uzatdy-da, gapyny çalasyn ýapdy (B. Kerbabaýew). depdirme iş ady. Depdirmek ýagdaýy. depdirmek işl. 1. Depmek hereketini başga birine etdirmek, depmäge mümkinçilik bermek, depmäge mejbur etmek; toýnak saldyrmak, aýak bilen urdurmak. 2. Ýeri pil bilen agdartmak. depe at. 1. Tebigy ýa-da emeli ýol bilen dörän ullakan gum üýşmegi. Daglar ýeriň myhydyr, Depe özün dag saýar (Magtymguly). 2. Bir zadyň çür başy, ýokary başy, ýokarky nokady. Belent gerşiň depesine çykyp, uzak durmaly boldy (B. Seýtäkow). 3. Bir zadyň ýokarky, üstki bölegi, ýokarsy, üsti. Tahýanyň depesidir etegini birikdirýän egin keşdesine öwran- öwran dikanlap seretdi (“Edebiýat we sungat”). 4. Kelle, baş. Telpegini diwanyň üstüne taşlan başlygyň diňe depesindäki maýda keşdeli kiçijik börügi gutyň gapagy ýaly görünýärdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Depe saçyň düýrükmek (üýşmek) duýdansyz ýagdaýda gorkmakdan, ýiti täsirden üstüňden sowuk suw guýlan ýaly bolmak. Täzeligiň hemme ýerde öňe sürülýändigi ýadyna düşende welin, depe saçy düýrügip gidýärdi (G. Seýitmädow). Muňa Annagulynyň depe saçy üýşüp, der basyp gitdi (A. Durdyýew). Depesi (asmana) göge ýetmek bir zada şatlanyp, örän hoşal bolmak, göwni ýetmek. Agaýunusyň sözüne Kösäniň depesi göge ýetdi (“Görogly”). Otdan abat çykyp geldi sag-aman, Depäm göge ýetdi, meniň şo zaman (A. Kekilow). Depesinden basmak agramyny atyp, ruhy taýdan güýçden gaçyrmak, ynjalykdan aýyrmak. Ýaman habar adamyň depesinden basyp, demligini daraldýan agyr labyr bolsa, ýagşy habar ajaýyp bir zat bolup, oňa ganat bagladýar-da, çökgün göwnüňi al asmana göterýär (B. Kerbabaýew). Depesinden gum sowurmak eline pilini alyp, arman-ýadaman zähmet çekmek. Ol çagalaryny hor-zar etmejek bolup, ömür boýy depesinden gum sowrup, daýhançylyk edipdi. Depesinden sowuk (gyzgyn, gaýnag) suw guýlan ýaly bolmak duýdansyz bolan zada allaniçiksi bolmak, örän geň galmak. Depesinde taýak oýnatmak berk saklamak, gazaply we zabun tutmak. Depesine turşy çykan ýaly aňk bolan ýaly, saňsar bolan ýaly. Depäňe (başyňa) täç etmek örän oňat sylamak, hormat goýmak, sarpa goýmak. Gadyrdan dostuňdan ýüzüň öwürme, Barsaň, depesine täç eder seni (Magtymguly). Depäňe (başyňa) çykmak erbetligi artmak, äsgermän, sylaman hereket etmek. Özüne-de kän ýüz beriberme, derrew depäňe çykyp başlar (B. Seýtäkow). Depäňi gaýnatmak zähmet çekmek, arman- ýadaman işlemek. Tomus depesi gaýnamadygyň, gyş gazany gaýnamaz (Nakyl). depebag [depeva:ğ], at. Hatabyň ýokarky bölegi berkidilýän ýüp. depediş [depedi:ş], at. Çagalarda diş çykmak bilen baglanyşykly içgeçme keseli. depe-düz at. Beýikli-pesli ýerler, beýik we pes. depegen [depeğen], syp., ser. Depek. Depegenden daşrak (Nakyl). depek syp. Depmäge endik eden, depmek häsiýeti bar bolan, depegen. Depek eşek. Depek düýe. depel at. Haýwanlaryň maňlaýynda, alynynda bolýan ak tegmil, sakar. Onuň maňlaýyndaky depeli ýalpyldady (B. Kerbabaýew). depeleme iş ady. Depelemek ýagdaýy. depelemek işl. 1. Aýagyň bilen basgylamak, depgilemek. Yklym oda eglip seretdi, onuň üstüne gum sürdi-de, ony berk depeledi (A. Durdyýew). 2. göç.m. Äsgermezlik etmek, ezýet bermek, zulum etmek. depelemeklik iş ady. Depelemek ýagdaýy. depelenmek işl. 1. Aýak bilen basgylanyp, döwelenip baslykdyrylmak, basgylanyp berkidilmek. Men nahaly aýak astynda depelenmesin diýip göçürdim. 2. göç.m. Äsgermezlik edilip, ezýet berilmek, zulum edilmek, sütem edilmek. depeleşdirmek işl. Aýak bilen birnäçe gezek, yzly-yzyna depelemek, basgylaşdyrmak, depgileşdirmek. Howry gaçan ody aýagy bilen depeleşdirdi. depeleşibermek [depeleşivermek], işl. Depeleşip başlamak, depeleşip ugramak. depeleşmek işl. 1. Depeläp baslykdyrmaga, garyşdyrmaga kömekleşmek. 2. göç.m. Depeleşip oýnamak. Bu depäniň üstüne obanyň oglanlary gelip, tä garaňky gatlyşýança wagtlaryny depeleşip geçirerdiler. depeletmek işl. 1. Depelemek işini başga birine etdirmek, depelemäge mümkinçilik bermek, depelemäge mejbur etmek. 2. göç.m. Äsgermezlik etdirip, ezýet berdirmek, zulum etdirmek, sütem etdirmek, horlatdyrmak. Ol özüni depeledip ýörmez. depeleýiş iş ady. Depelemek ýagdaýy. depeläbermek [depelä:vermek], işl. Depeläp başlamak, depeläp ugramak. depelik I, at. Depe-depe bolup duran ýer, depäniň köp ýeri. Ýoluň gaýra taýy gök otlara bürenip oturan beýik depelik bolup başlady. \n\n\n DEPELIK II, at. Telpegiň, tahýanyň depesine tutmak üçin niýetlenen mata ýa-da başga bir serişde. depeşek at. 1. Döwkeç, goh-galmagal. Ekin içi depeşekdir, Ylgar ýelä, ylgar yga (Ç. Aşyr). 2. Köp adamly. Gün günorta bolanda-da, gije ýaryma ýetende- de, olaryň üsti depeşekdi (B. Seýtäkow). depeşekleme iş ady. Depeşeklemek ýagdaýy. depeşeklemek işl., ser. Depirjiklemek. depeşekläbermek [depeşeklä:vermek], işl. Depeşekläp başlamak, depeşekläp ugramak. depgi at. 1. Aýak bilen depilip urulýan urgy. –Häli hem bolsa, onuň oglan-uşaga depgi bererligi bardyr – diýip, iki sany ýasawulyny iberdi (“Nejep oglan”). 2. göç.m. Horluk, zulum, sütem. Million ýyllap gezip depgi astynda, Ezilip aýakda galdy garyplar (Durdy Gylyç). 3. Tüpeňiň, sapançanyň gulagy. Haýal etmän gysdy Çoýan Sapançanyň depgisini (R. Seýidow). 3. Käbir ýerlerde piliň gulagynyň deregine sapyň pilden çykyp duran ýeriniň ýokary ýanyndan sapy deşilip, içinden geçirilýän agaç gulak. depgileme iş ady. Depgilemek ýagdaýy. depgilemek işl. 1. ser. Debsemek. Giň ýürek daralýar, howlugýar; tiz baryp, aýgydyna ýetsem diýip, eşegini näçe depgiläp sürýär (H. Derýaýew). 2. Aýak bilen basgylamak, depelemek. Palçygy agşama çenli depgilediler. 3. göç.m. Azar bermek, zulum, sütem etmek, horlamak, ezmek. Olaryň käbirleri öz çagalarynyň iň güýçli duýgularyny depgileseler, eýlekileriniň duýgy diýen zatdan habary-da ýokdy (N. Jumaýew). depgilenmek işl. 1. Aýak bilen basgylanmak, depelenmek, depilmek. 2. göç.m. Azar berilmek, zulum, sütem edilmek, ezilmek. depgiletdirmek işl., ser. Depgiletmek. depgiletmek işl. 1. Debsetmek. Aty depgiledip sürdürmek. 2. Aýak bilen basgylatmak, depeletmek. 3. göç.m. Azar berdirmek, zulum, sütem etdirmek, ezýet berdirmek. depgileýiş iş ady. Depgilemek ýagdaýy. depgiläbermek [depgilä:vermek], işl. Depgiläp başlamak, depgiläp ugramak. depgin at. 1. Bir işi, tabşyrygy we ş.m. ýerine ýetirmegiň çaltlyk derejesi, bat, hyjuw. Iş depgini. Lebap, Mary, Daşoguz welaýatlarynyň hojalyklarynda hem galla oragynyň depgini güýçlenýär (“Türkmenistan”). 2. sazç. Saz eseriniň ýerine ýetirilişiniň çaltlyk derejesi. Gaýraty kem bolar gahary azyň, Depgini pes bolar matamda sazyň (Magtymguly). \n\t‣Depgin daşlary bir-birine urlup, saza öwüşgin berýän iki sany ýylmanak daş. depginli syp. Depgini, hyjuwy, bady, gaýraty bar bolan. Depginli hereket etmek. depibermek [depivermek], işl. Depip başlamak, depip ugramak. depilmek I, işl. Aýak bilen urulmak. Depilen top derwezä girdi. \n\n\n DEPILMEK II, işl. Ýer agdarylmak, pil bilen agdarylyp ýumşadylmak, bejerilmek. Ýer depilmek. Üzümli peller depilip bolundy. depim at, ser. Depin I. Joýalary bir depim çuňaltmak. depin I, at. Pil bilen bir gezek depilendäki çuňluk, depim. Bu ýerden bir depin alsaň, aşakdan suw çykar. \n\n\n DEPIN II, at. Jaýlama, gömme. Elkyssa, bu sözden soň Senuber Ziwerniň jynazasyny okap depin kyldy (“Gül-Senuber”). depirjeme iş ady. Depirjemek ýagdaýy. depirjemek işl., ser. Depirjiklemek. Dört egniň üstünde ýerleşen togalak sygyr, olar sähelçejik çaýkansalar, depirjäp başlady (B. Kerbabaýew). depirjetmek işl., ser. Depirjikletmek. Aýajyklaryny depirjedip, çaganyň gorjanyp başlamagy enäni agyr oýlardan halas etdi. depirjäbermek [depirjä:vermek], işl. Depirjäp başlamak, depirjäp ugramak. depirjik syp. Aýak astyna salýan, yzgytsyz. Dek başyňy depirjik äre berme (Nakyl). depirjikleme iş ady. Depirjiklemek ýagdaýy. depirjiklemek işl. 1. Aýaklaryň bilen yzly- yzyna depýän ýaly hereket etmek. Bu çaga göýä tora düşen jeren balasy ýaly depirjikleýärdi (“Görogly”). 2. gepl.d. Çalt-çalt hereket edip ýöremek. Işe göýdük üsti ýükli eşegim, Depirjikläp batly-batly ýörýärdi (A. Kekilow). depirjikletmek işl. Aýaklaryňy yzly-yzyna depýän ýaly hereketlendirmek. depirjikläbermek [depirjiklä:vermek], işl. Depirjikläp başlamak, depirjikläp ugramak. depiş I, iş ady. Depmek ýagdaýy. \n\n\n DEPIŞ II, iş ady. Depmek ýagdaýy. depişmek I, işl. Iki ýa-da birnäçe bolup biri- biriňi depmek. Iki at depişer, arasynda eşek öler (Nakyl). \n\n\n DEPIŞMEK II, işl. 1. Birine ýer depmäge kömekleşmek, ýer agdaryşmaga kömek etmek. Ol Merede ýer depişdi. 2. Bilelikde ýer depmek. depiz at. Daş-töweregini gum gurşap alan şor toprakly ýer. Şondan aňyrda bir depiz garalyp ýatanyny bilýärdim. depjedibermek [depjedivermek], işl. Depjedip başlamak, depjedip ugramak. depjeme iş ady. 1. Depjemek işi. 2. Matanyň iki gyraň tarapynyň biri ýokarrak, biri aşagrak tutulyp sanjylyp tikilensoň, ikinji gezek aýlanylyp, ýokarrak tutulan tarapy beýleki tarapyň üstüne ýatyrylyp basdyrylyp tikilýän tikiniň bir görnüşi. Ol gyzyna tikin tikmekligiň depjeme, gaýma, keşde, köjüme ýaly usullaryny öwredýär. depjemek işl. Matanyň iki gyrasyny biri-birine ýabşyryp, gapjap, tikiniň depjeme görnüşi bilen tikmek. Tahýanyň içligini ilki depjemeli. depjemeklik iş ady. Depjemek ýagdaýy. depjeşmek işl. 1. Depjemäge kömek etmek, kömekleşmek. Owadan jorasyna köýnek depjeşdi. 2. Birnäçe bolup bilelikde depjemek. Gyzlar köýnegiň depjim etmeli ýerini depjeşip otyrlar. depjetmek işl. Depjemek işini birine etdirmek; geýimlik matanyň iki gyrasyny, geýimiň ýyrtylan ýerini, gapjadyp tikdirmek, biri-birine ýabşyrtmak. Ol maňa çaý haltajygyny depjetdi. depjeýiş iş ady. Depjemek ýagdaýy. depjäbermek [depjä:vermek], işl. Depjäp başlamak, depjäp ugramak. depme I, at. Gyzlaryň ýerde çyzyp, bir zady depip oýnaýan oýny. Gyzlar tä iňrik garalýança depme oýnadylar. \n\n\n DEPME II, iş ady. Depmek ýagdaýy. \n\n\n DEPME III, iş ady. Depmek ýagdaýy (ýer agdarma). depme-halal [depmehala:l]: depme-halal etmek 1) öldürilýän malyň diridigi gümana bolan halatynda gymyldysy bar diýip özüňi ynandyrmak üçin aýagyň bilen onuň bir ýerine depip, damagyny çalmak. 2) bir işi bolşuna görä çalak-çulak ýerine ýetirmek. Şonluk bilen şu işi Abadan depme-halal etdi (H. Derýaýew). depmek I, işl. 1. Toýnak salmak; aýagyň bilen urmak. Eşek semrese, eýesini deper (Nakyl). Mährijemal içini gepledip, assa ýöräp, şol wagt top depip oýna gyzan Keljä ýakynlaşdy (A. Gowşudow). 2. Ot açýan ýarag atylanda bady yzyna urmak. Ýok, sen atyp bilmersiň, bu tüpeň gaty depýär. Seni dagyny depäýse, edil serrelder goýbär (A. Durdyýew). 3. gepl.d. Atyň, eşegiň böwrüne depgilägede çapdyryp gitmek. Anha, atlar eýerlengi dur. Howatyrly ýagdaý duş gelse, müner-de deperin (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Depseň yranmaz (deprenmez) egsilmez, mizemez, tükeniksiz (mülk, baýlyk, döwlet barada). Her näme-de bolsa, ol depseň yranmaz döwletiň eýesidi (A. Gowşudow). \n\n\n DEPMEK II, işl. Ýeri pil bilen agdarmak, agdaryp ýumşatmak, bejermek. Salmanyň ep-esli ýerini depip gyrçanda, onuň ýagyrnysyna der çykdy (R. Gelenow). depmeklik iş ady. Depmek ýagdaýy. depo [depo:], at. Demir ýol lokomotiwleriniň, wagonlaryň, tramwaýlaryň durmagy we gündelik bejeriş işleri üçin ýörite abzallaşdyrylan jaý. deprek [depirek], at. Elek görnüşli gurşawyň, daşyna çig deri çekilip, taýajyk bilen kakylyp, urlup çalynýan saz guraly. Gopuzlaryn alyp kakdylar läle, Bir topary deprek kakyp oýnady (Ç. Gurbangylyjow). deprekçi [depirekçi], at. Deprek çalýan adam, deprek kakýan sazanda. deprenibermek [depirenivermek], işl. Deprenip başlamak, deprenip ugramak. depreniş [depireniş], iş ady. Deprenmek ýagdaýy. deprenme [depirenme], iş ady. Deprenmek ýagdaýy. deprenmek [depirenmek], işl. Gozganmak, gymyldamak, galkmak; erjel hereket etmek, işe çynlakaý girişmek. Wagtynda deprenseň, bitmejek iş bolmaz. deputat [depu:ta:t], at. Saýlanan wekil, döwlet edarasynyň saýlanan agzasy. deputatlyk [depu:ta:tlyk], at. Deputatyň käri, wezipesi. der at. Deri asty mäzlerinden çykýan dury suwuklyk, çyglyk. Adamyň elidir gudratly kerem, Topragyň ganydyr manlaýnyň derem (M. Seýidow). \n\t‣ Der basmak utanmak, gyssanmak, gorkmak we ş.m. sebäpli gaty derlemek, der gelmek. Muňa Annagulynyň depe saçy üýşüp, der basyp gitdi (A. Durdyýew). Der bermek zähmetli işiň netijesinde derlemek; näsaglyk zerarly ilki derlemän, soň der gelmek. Gyzdyryp ýatan çagajyk ikinji gün diýlende der berip, rahat uka gitdi. Der dökmek (saçmak) janyňy aýaman işlemek, zähmet çekmek. Ýeri çürüzzige, suwy ölçege gelen daýhan köpçüligi ýylboýy depesinden gum sowrup, der dökse-de, dulunda doly çuwala zardy (B. Kerbabaýew). deramat [dera:mat], at. Güýç-kuwwat, ragbat, ysgyn, güýç. Geplemäge deramaty ýok ýalydy (B. Seýtäkow). deraz [dera:z], syp. Uzyn. Badam gabak jenanyň, boýlary deraz bolar (Magtymguly). Bili syk, boýy deraz, sagrysy meýdanly bedew (Mätäji). derban [derva:n], at. Gapy sakçysy, derwezeban. derbent [dervent], at. 1. Dag geçelgesi. Dagyň derbendinde garawul taşlandy (“Görogly”). 2. Petik. Begler, jan şährime düşüpdir talaň, Derbent boldy degre-daşlarym meniň (Hatam şahyr). derbi-dagyn [dervi-da:ğyn], hal. Hersi bir ýerde ýerleşen, duw-dagyn, dyr-pytraň, ýykan-ýumran. Duşmanlary tizlikde derbi-dagyn etmek üçin, garrylary, çagajyklary ölümden halas etmek üçin, seniň-de kömegiň gerek (B. Pürliýew). derbi-dagynlyk [dervi-da:ğynlyk], at. Hersi bir ýerde dargap ýatan halda bolmaklyk, duw- dagynlyk, dyr-pytraklyk. derçikmek işl., ser. Derjikmek. Gojanyň derçigip duran ýüzüne gözüm düşdi. derdeser at. Alada, ünji, gaýgy, hysyrdy. Ol özüniň öý hojalygynyň derdeseri bilen gümra bolup galypdyr (N. Saryhanow). Dostum, söýginiň-de derdeseri bar (B. Hudaýnazarow). derdeserli syp. Aladaly, ünjüli, hysyrdyly. derdeserlik at. Aladalylyk, ünjülilik, hysyrdylylyk. derdi-hal [derdi-ha:l], at. 1. Kimdir-biriniň islegi, bar aladasy, bolasy gelýän zady, edesi gelýän işi. Onuň derdi-haly çopan bolup, guma gitmekdi. 2. Derrew, dessine, derhal. Ol derdi-hal ody ulaltmak bilen boldy (N. Pomma). 3. Hal-ýagdaý. Derdi-hal aýdyşaly (G. Daşgynow). derdinegen [derdineğen], syp., ser. Derdinjeň. Ol gaty derdinegen adam. derdinegenlik [derdineğenlik], at, ser. Derdinjeňlik. derdinibermek [derdinivermek], işl. Derdiňi aýdyp başlamak, derdinip ugramak. derdinişmek işl.Birnäçe bolup özara derdinmek; biri-biriňe derdiňi aýtmak, içiňi dökmek. Boş wagtlarynda derdinişmegi, iç döküşmegi halaýardy (A. Nazarow). derdinjeň syp. Hemişe derdinip ýören, halys köp derdinýän, zeýrenjeň, derdinegen. Derdinjeň adam. derdinjeňlik at. Hemişe derdinip ýörmeklik, halys köp derdinmeklik, zeýrenjeňlik, derdinegenlik. Derdinjeňlikden haýyr gören ýeriň barmy? derdinme iş ady. Derdinmek ýagdaýy. derdinmek işl. Birine aladaňy, derdiňi aýtmak, içiňi dökmek, zeýrenmek. Gulam Seýdiniň ýanynda janyndan syzdyryp derdinipdi (N. Pomma). derdinmeklik iş ady. Derdinmek ýagdaýy. dere at. Iki ýany beýik baýryň, dagyň arasyndan uzap gidýän pes ýer, oý ýer. Dag, dereler lerzan urar, Owsun atyp, sil biläni (Magtymguly). dereje I, at. 1. Gyzgynlygyň we ş.m. ölçeg birligi. 6-7 günden soň, Akmyradyň gyzgyny 39-40 derejä mündi (A. Durdyýew). 2. Berilýän ylmy, harby we ş.m. at. 3. Hal, ýagdaý. 4. Çäk, het. Wepanyň öňki gaharly görnüşi iň soňky derejä çykdy (A. Gowşudow). 5. Wezipe kär, ýolbaşçylyk. Azajyk dereje ýetse, Käbiri salam alyşmaz (Ç. Aşyr). 6. Mertebe, abraý. Ýaşlykda özüni ile tanadan, Alkyş alyp derejesi zor bolar (Magtymguly). Biz muny özümize ägirt uly dereje diýip bilýäris (B. Seýtäkow). 7. dil b. Hereketiň eýesi bilen habarynyň arasyndaky gatnaşyklary görkezmäge ukyby bolan işlik görnüşleri. Düýp dereje. Gaýdym dereje. 8. dil b. Sypatlaryň hil aýratynlygynyň nä haldadygyny bildirýän dereje. Artyklyk dereje. Kemlik dereje. Söýgülik dereje. \n\n\n DEREJE II, at, ýerli g. Penjire, äpişge. derejeleme iş ady. Derejelemek ýagdaýy. derejelemek işl. 1. Hormatlamak, sylamak, hormat goýmak. Myhmany derejeläp kabul etmek. 2. Ýokary hilli, kaşaň, owadan görnüşli etmek. Köçeleri baýramçylyga derejeläp taýýarladylar. derejeleýiş iş ady. Derejelemek ýagdaýy. derejeli syp. 1. Derejesi bar bolan. Derejeli alym. 2. Mertebeli, hormatlanýan. Belki Nurjan bilen Olga-da "Aýgül nebite bulaşyp ýören bölüm başlygy däl-de, şäheriň belent derejeli, bilimli, nysakly gyzlaryndan birine çalym edýär" diýip sözleşendirler (B. Kerbabaýew). derejelilik at. Derejesi barlyk, derejesiz dällik, derejeli bolmaklyk. derek I, at. ösüml.d. Söwütler maşgalasyndan bolan dik ösýän, ýyldyrap duran çalymtyk ýaprakly agaç. \n\t‣Derek ýaly uzyn hem syrdam boýly. Ata Pälwan dagy dört sany derek ýaly ýigitdi (“Türkmen dili"gaz.). \n\n\n DEREK II, at. 1. Habar, habar-hatyr, hat-habar, nyşan. Gün ýaşyp barýar, ondan bolsa hiç derek ýok (B. Kerbabaýew). 2. Asyl, ýerlik. Dereginde bir zat bolsa bolýar. 3. Ugur, meniklilik, tutanýerlilik. Seniň özüňde derek ýok, bolmasa beýdip ýörmezdiň. 4. "Ýerine, ornuna, öwezine" ýaly manyda ulanylýan kömekçi söz. Ýygnaga maňa derek sen gitmeli bolarsyň. 5. Alaça dokamak üçin ýüplük, keteni dokamak üçin ýüpek sapak we ş.m. ýerlik. \n\t‣ Deregi dargamak (dagamak) aslyndan hiç zat, nam-nyşan galmazlyk. Bu kitabyň-a deregi dagapdyr. Deregine ýetmek anyklamak, nähili, neneňdigini bilmek, anygyna ýetmek. Derek tapmazlyk 1) biri ýa- da bir zat hakda hiç hili habar, ugur bilip bilmezlik. 2) ýerliginde zat bolmazlyk. Derek tutdurmak bir zady ýerlikli peýdalanyp bilmek. Näme etseň şony et, derek tutdursaň bolýar (A. Durdyýew). Ene dereginden zat galmazlyk bir zadyň asylky durky, asylky keşbi, asylky bolşy ýitmek. Köwşüň ene dereginden hiç zat galmandyr. derekli hal, syp. 1. Tutanýerli, menikli, gujurly. Özi derekli bolsa, okuwyny alyp çykmaly ahyry. 2. Ähmiýetli, gerekli, manyly, oňly. Ata obanyň ýagdaýyndan derekli zat aýtmady. dereklik I, at. Deregiň köp gögerip oturan ýeri. Bu ýakalarda dereklige kän duş gelmersiň. \n\n\n DEREKLIK II, syp. Tara, haly we ş.m. dokamak üçin derek bolar ýaly, derek eder ýaly (ýüp,ýüplük). dereksiz syp. 1. Habar-hatyrsyz, atsyz-sorsuz, nam-nyşansyz. Ýaş başyna ol aýalyň adamsy geçen uruşda dereksiz ýitipdi. 2. Esassyz, netijesiz, boş, ugursyz, biderek. Birnäçe burawlaryň şowsuz geçmegi, aýylganç heläkçilige duşmagy, her teňňesi derden emele gelýän döwlet maýasynyň ilkibada dereksiz sarp bolmagy-da mümkin (B. Kerbabaýew). 3. Terbiýesiz, tertipsiz, ugursyz, oňly bolmadyk, biderek. Onuň gaçgyny dereksiz adamdy. dereksizlik at. Deregi ýokluk, derekli dällik, ugursyzlyk, oňly dällik, bidereklik. Sen dereksizligiňe düşünýän bolsaň, eýýäm adam bolaýmajakmy näme?! derelik at. Deresi köp bolan daglyk ýer. derem at, taryh. Agramy 3,12 gr. deň bolan kümüş pul, teňňe. Bir garyba ýagşy sözüň aýtsaň, Kisä derem girmez, köňli hoş bolar (Talyby). Müň tümenlik hatyramny bir deremge satmagyl (Halk aýdymyndan) (ser. Dirhem). deresogan [deresoğon], at. Dag-derelerde bitýän ýabany sogan. deresygyr [deresyğyr], at, gepl.d. Süýt emdirijiler maşgalasyndan bolan sygra meňzeş, şahly melemtil haýwan; sugun. dergazap [derğazap]: dergazap bolmak gazaply, örän gaharly ýagdaýda bolmak. Gyzynyň Ärhasan bilen gidenini eşidip, Hasan şa dergazap boldy (“Görogly”). dergazaplyk [derğazaplyk], at. Gazaplylyk, örän gaharlylyk. dergäh [derğä:h], at. Bosaga, işik, gapy; hudaýyň ýany, patyşanyň ýany, biriniň gaşy, öňi. Dergähiňden kowma, kim gul men dogaçy bir geda, Haýry bolmas bir dogaçy kaýda saýyl bolmasa (Gaýyby). Halkyň dergähiniň söwer gullary, Gözi ýaşly gadyrdanlar, hoş galyň (“Kasym oglan”). derhal [derha:l], hal. Derrew, dessine; bada-bat, şol demde, şol mahal. Senuber derhal baz adam suratyga geldi (“Gül-Senuber”). \n\t‣ Derhal otly çalt gidýän otly; ýyndam otly. deri at. 1. Adam we haýwan bedeniniň daşky örtügi, hamy. Deri keselleri. 2. Haýwanlaryň soýlup alnan hamy. Deri eýlemek. \n\t‣ Derisi giňemek göwrümi giňemek, rahatlanmak, ynjalmak. Derisine duz bermek berk jeza bermek. Derisine saman dykmak öldürmek. Ol taýda seniň deriňe saman dykarlar (G. Kulyýew). Derisine sygmazlyk hondanbärsi bolan bolup gomparmak, çişmek. Ol hondanbärsi bolup, derisine sygmady (B. Seýtäkow). Deri ýaglamak deri eýlenende täze öldürilen goýnuň derisiniň ýagyny pyçak bilen gyryp, gazap aýyrmak, ýagyny syryp aýyrmak. deriçi at. Deri önümçiliginiň işgäri, deri alýan işgär, gönçi. deridaş [derida:ş], at. Deri arassalamak işinde ulanylýan daş. derjigibermek [derjiğivermek], işl. Derjigip başlamak, derjigip ugramak. derjikdirmek işl. Derjiger ýaly etmek, derjikmek derejesine ýetirmek. Gyzgyn çaý meni derjikdirdi. derjikme iş ady. Derjikmek ýagdaýy. derjikmek işl. Az-kem derlemek, çygjarmak, derçikmek. derjikmeklik iş ady. Derjikmek ýagdaýy. derjiremek işl., ser. Derjikmek. Ýaş zergäriň maňlaýy derjiredi. derjireşmek işl. Birnäçe bolup derjiremek. Howanyň gyzgynlygyna bakman, sütük guşak guşanan adamlar derjireşip otyrdylar (B. Kerbabaýew). derjiretmek işl. Derjiremäge mümkinçilik bermek, derjiremäge mejbur etmek; birneme derletmek, çygjartmak. Gyzgyn gün daş-töweregi gyzdyryp başlady, güýzüň soňky aýy bolmagyna garaman, maňlaýlary derjiredipdi (G. Kulyýew). derjireýíş iş ady. Derjiremek ýagdaýy. derjiräbermek [derjirä:vermek], işl. Derjiräp ugramak, derjiräp başlamak. Demini alan gök çaý içseň derjiräberersiň. derkar [derka:r], syp. Gerek, zerur. Ömrüm, eý, gara gözüm, Kimge derkardyr sözüm (Magtymguly). derkarlyk [derka:rlyk], at. Gereklik, zerurlyk. Dogry, biziň zamandaşlarymyza at ýüki altyn şaý-sepiň derkarlygy ýok (“Edebiýat we sungat”). derlediji syp. Der getiriji, derlemäge kömek ediji. Lukman kesellä derlediji dermanlary içmegi maslahat berdi. derlegiç [derleğiç], syp., ser. Derlek. derlek syp. Hemişe derläp ýören, tiz derleýän. Derlek adam. derleme iş ady. Derlemek ýagdaýy. derlemek işl. 1. Endamyňa der gelmek, çyg çykmak. Uzak ýoly ýörän adamlar burçak-burçak derleýärdiler (A.Gowşudow). 2. göç.m. Bir zadyň üsti, ýüzi çyg, nem bilen örtülmek. Derläp duran aýnanyň öňüne baryp, daşaryk seredýärin. 3. göç.m. Bir zadyň üstünde köp zähmet çekmek, der dökmek. Mazalyja derlemeseň iş bitmez. derlemeklik iş ady. Derlemek ýagdaýy. derlemezlik iş ady. Endamyňa der çykmazlyk, der gelmezlik. derleşmek işl. Birnäçe bolup derläp oturmak, derläp durmak. Otyrdylar gök çaý içip derleşip (A. Gylyjow). derletmek işl. 1. Birini derlemäge mejbur etmek, der gelmegi üçin şert döretmek; der, çyg çykartmak. Hakykatdan-da Akmaýanyň eden burçly unaşy Amany kemsiz derledipdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Juda ýadatmak, birini örän köp işletmek. 3. göç.m. Birini gyssamak, utandyrmak. derleýiş iş ady. Derlemek ýagdaýy. derläbermek [derlä:vermek], işl. Derläp başlamak, derläp ugramak. derlik at. 1. Içirgi. 2. Telpegiň iç ýüzüne iki gat matadan tikilen içlik. Telpege derlik tikmek. derman [derma:n], at. 1. Kesel bejermek üçin niýetlenen serişde; saglyk üçin peýdaly zat. 2. göç.m. Lezzet. Ýüregimde galar boldy armanym, Isa, Mäti, Lukman aňmaz dermanym (Magtymguly). 3. Adam ady. \n\t‣Derman ýaly azajyk, ujypsyzja, sähelçe. dermanhana [derma:nha:na], at. Lukmanlaryň teklipleri bilen derman taýynlanýan, şonuň ýaly-da derman we beýleki lukmançylyk enjamlary satylýan edara. dermanhanaçy [derma:nha:naçy], at. Derman taýynlaýan dermanhana işgäri. dermanlabermek [derma:nla:vermek], işl. Dermanlap başlamak, dermanlap ugramak. dermanlama [derma:nlama], iş ady. Dermanlamak ýagdaýy. dermanlamak [derma:nlamak], işl. Derman bermek, derman sepmek, derman pürkmek. Baglary dermanlamak hakynda edilen maslahat näme üçin ertir üýtgemeli? (A. Gowşudow). dermanlanmak [derma:nlanmak], işl. Derman çalynmak, derman sepilmek, derman dökülmek. Dermanlanan şetdaly, erik, ülje agaçlarynyň ýapraklaryndan şiresi aýrylypdyr. dermanlaşmak [derma:nlaşmak], işl. 1. Derman sepmäge kömekleşmek. Men oňa üzümleri dermanlaşdym. 2. Bilelikde dermanlamak. Ata bilen Berdi ikisi garpyz pazyllaryny dermanlaşyp ýördüler. dermanlatmak [derma:nlatmak], işl. Dermanlamak işini başga birine etdirmek. Gowaçaly meýdanlary dermanlatmak. dermanlaýjy [derma:nlaýjy], syp. Derman sepiji, derman pürküji. Dermanlaýjy maşyn. dermanlaýyş [derma:nlaýyş], iş ady. Dermanlamak ýagdaýy. dermanly [derma:nly], syp. Derman berlen, derman sepilen, derman goşulan. Dermanly suw. dermanlyk [derma:nlyk], syp. Derman üçin gerekli bolan, derman üçin niýetlenen. Dermanlyk diýip çabalanyp ýatsaň-da, onuň ýekeje igde mugt berjek gümany ýok (N. Pomma). dermannama [derma:nna:ma], at. Lukmanyň syrkawa dermanhanadan derman almak üçin ýazyp berýän resmi haty. derňelmek işl. 1. Bir işiň dogrudygy, kanunalaýykdygy barlanyp görülmek, barlanmak. 2. Ylmy taýdan barlag, derňew geçirilmek. derňeme iş ady. Derňemek ýagdaýy. derňemek işl. 1. Bir işiň dogrudygyny, kanunydygyny barlag arkaly anyklamak. Hatda görkezilen maglumatlaryny ýerinde derňemek. 2. Ylmy taýdan derňew geçirmek. Ol Magtymgulynyň golýazmalaryny ýene-de bir gezek derňedi. 3. Grammatik derňew geçirmek. Sözlemi derňemek. Sesleri derňemek. derňemeklik iş ady. Derňemek ýagdaýy. derňeşdirmek işl. Barlaşdyryp görmek, derňäp çykmak. derňeşmek işl. 1. Bir işiň dogrudygyny, kanunalaýykdygyny barlaşmak, barlag edişmek. 2. Ylmy taýdan barlamaga kömekleşmek. derňetdirmek işl., ser. Derňetmek. Men çomujy laboratoriýalarda derňetdirip, nähili güýjüniň, ukybynyň baryny bilmek isleýän (B. Kerbabaýew). derňetmek işl. 1. Derňemek işini başga birine etdirmek, derňemäge mümkinçilik bermek; derňemäge mejbur etmek, derňew geçirtmek. Daýhan birleşikleriniň maliýe işlerini derňetmek. derňew [derňöw], at. 1. Bir işiň dogrudygyny, kanunydygyny anyklamak üçin geçirilýän barlag. 2. Ylmy barlag. Suw barada ylmy, takyk derňewleriň geçirilendigi hemmelere belli (B. Kerbabaýew). 3. dil b. Ylmy taýdan seljerip baha bermeklik. Fonetik derňew. Morfologik derňew. Sintaktik derňew. derňewçi [derňöwçü], at. Bir işiň dogrudygyny we kanunalaýykdygyny barlaýan wezipeli adam. derňewçilik [derňöwçülük], at. Derňewçiniň käri, ýagdaýy. derňeýiş iş ady. Derňemek ýagdaýy. derňäbermek [derňä:vermek], işl. Derňäp başlamak, derňäp ugramak. derrew [derröw], hal. Haýal etmän, dessine, basym, çalt, tiz.Ol derrew yzyna öwrülip, golaýyndan gelýänleriň adyny-da tutman: – Sen, sen, ikiňizem ýörüň! – diýip, iki atla yşarat etdi (R. Gelenow). ders [deris] I, at. Belli bir ugur boýunça mekdeplerde okadylýan sapak. Lukmançylygyňam, matematikanyňam, fizikanyňam, beýleki dersleriň hem ähli okuw kitaplary türkmen diline terjime edilip, talyplara we okuwçylara ene dilimizde öwredilmelidir (“Türkmenistan”). \n\n\n DERS [deris] II, at. Mal tezekleriniň, çörleriniň çüýrüntgilerinden emele gelen dökün. Şol sary ýapraklaryň arasyna gaçan negada bir pagta süýümi, ders arasyna düşen dür dänesi ýaly, gözgyny bulduraýardy (B. Kerbabaýew). dersleme [derisleme], iş ady. Derslemek ýagdaýy. Erik agajynyň düýbüni derslemek bolmaýar. derslemek [derislemek] , işl. Ekine, atyza ders dökmek, ders bilen dökünlemek. Daýhanlar gök ekin ekiljek şüdügär meýdanlary derslediler. derslenmek [derislenmek], işl. Ýeriň mesligini ýokarlandyrmak üçin ders dökülmek, ders bilen dökünlemek. Ýerler derslendi. dersletdirmek [derisletdirmek], işl., ser. Dersletmek. Ekin ekiljek ýerleri dersletdirmek. dersletmek [derisletmek], işl. Ders dökdürmek, dökünletmek. Ekin ýerlerini dersletmek. dersleýiş [derisleýiş], iş ady. Derslemek ýagdaýy. dersläbermek [derislä:vermek], işl. Dersläp başlamak, dersläp ugramak. dersli [derisli], syp. Dersi bolan, ders dökülen. Dersli ýer. Dersli ýatak. derslilik [derislilik], at. Düzüminde, içinde ders barlyk. Ekiniň bitmegi üçin ýeriň dersliliginiň ähmiýeti uludyr. dert at. 1. Bedeniň asuda ýaşaýyş ukybynyň bozulmagy, kesel. Tapsam, bolsun başym gurban mertlere, Lukman çäre tapsyn gelen dertlere (Magtymguly). Derdiňe tenekar dag çeşmesiniň mylaýym kükürt ysly suwundan adamlaryň ählisi müňde bir razydy (T. Gurbanow). 2. göç.m. Alada, ünji, iş, derdeser. Men ýüregimde goş basyp ýatan ähli derdimi şu gün dökdüm (G. Ezizow). 3. göç.m. Hasrat, gussa. Olar, göýä diýersiň, uzak ýyllar aýralyk derdini çeken ýaly, birek-biregiň didaryna muşdak bolup durdular (G. Kulyýew). \n\t‣ Derde ýaramazlyk derege ýaramazlyk, hiç zada ýaramazlyk; peýdalanyp bolmazlyk, ähmiýeti ýokluk. Seniň munyň derde ýaranok. Derdi başyndan agdyk işi, aladasy çendenaşa köp bolan. Gardaş häzir sen maňa kömekleş diýmeseň gowy boljak, sebäbi ozalam derdim başymdan agdyk. Derdini gozgamak geçmişi, könäni ýatlap gaýgylandyrmak, gussa çekdirmek. Meret aga aýalynyň derdini gozganyna puşman etdi. Derdini paýlaşmak çekýän hasratyny, aladasyny sorap göwünlik bermek, duýgudaşlyk bildirmek. Hemrahym ýok, baryp syrym açarga, Derdim paýlaşarga, odum öçirge (Magtymguly). Derdi özüne ýetik iş-aladasy köp. Annagylyjyň öz derdi özüne ýetikdi (Ş. Borjakow). Dert bolmak kynçylyk baryny döretmek. Özüňi oňarman, halys maňa dert bolaýdyň. dertdeş [deritdeş], at, syp. Birmeňzeş aladaly, hasratly, ünjüli. Olar iki dertdeş, köne dost adamlar bolmaga çemeli (A. Gowşudow). dertdeşlik [deritdeşlik], at. Birmeňzeş aladalylyk, ünjülilik, hasratlylyk. derti at. Mesge eredilip, saryýag edilende, durlamak üçin onuň içine atylan bugdaý ýarmasynyň ýa-da tüwiniň gazanyň düýbünde galýan galyndysy. dertleme [deritleme], iş ady. Dertlemek ýagdaýy. dertlemek [deritlemek], işl. Düýpli derde ýolukmak, kesele uçramak, kesellemek. Adam dertlän güni ondan ýüz öwräýmeli bolarmy? (“Edebiýat we sungat”). dertlemeklik [deritlemeklik], iş ady. Dertlemek ýagdaýy. dertleşmek [deritleşmek], işl., ýerli g., ser. Derdinişmek. dertletmek [deritletmek], işl. Dertlär ýaly etmek; dertli etmek, derde uçratmak, keselletmek. dertleýiş [deritleýiş], iş ady. Dertlemek ýagdaýy. dertli [deritli], syp. 1. Dert tapynan, dert ýolugan, keselli. Tebibiň diýenini etmek dertliniň borjudyr! (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Aladaly, ünjüli, derdeserli. Bu habar Aýnanyň dertli ýüregini gozgalaňa saldy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Hasratly, gussaly. Ýüzüň gamgyn, ýüregiň dertli görünýär. dertlilik [deritlilik], at. 1. Kesellilik. 2. göç.m. Aladalylyk, ünjülilik, hasratlylyk, gussalylyk. dertsiz [derissiz], syp. 1. Derdi bolmadyk, keselsiz. Hany ol dertsize dert berýän tebip!? (A. Kekilow). 2. göç.m. Aladasyz, ünjüsiz. 3. Hasratsyz, gussasyz. dertsizlik [derissizlik], at. 1. Derdi, keseli ýokluk. 2. göç.m. Aladasyzlyk, ünjüsizlik, hasraty, gussasy ýokluk. derwaýys [derwa:ýys], syp. Gaýra goýulmasyz, wajyp, möhüm; zerur, hökman. derwaýyslyk [derwa:ýyslyk], at. Gaýra goýulmasyzlyk, wajyplyk; zerurlyk, hökmanlyk. derweze [derwözö], at. 1. Iki tarapa açylýan giň gapy (howla, gala goýulýar). Atly, eşekli, arabaly, pyýada bazarçylar dört tarapdaky derwezelerden yzy üzülmän çykýardylar (B. Seýtäkow). 2. Käbir şäherlere, obalara girilýän ýerde ýoluň üstünde gurulýan arka şekilli gapysyz desga. 3. Sport. Futbol, gandbol ş.m. oýunlarda top salmak, geçirmek üçin dikilen we tor berkidilen üsti germewli iki agaç ýa demir sütüniň aralygy. Ýarym goraýjynyň uran topy derwezeden geçdi. 3. Garagumda ilatly ýeriň ady. derwezeban [derwözöva:n], at. 1. Derweze sakçysy, derwezäni saklaýan adam. Derwezeban ýatmaz tur sesin aňsa (Zelili). Derwezeban elindäki açaryny jyňňyrdadyp, howlusyna bakan ökje göteripdir (B. Kerbabaýew). 2. ser. Derwezeçi. derwezebanlyk [derwözöva:nlyk], at. Derwezebanyň ýagdaýy, käri, wezipesi. Siz derwezebanlyk hakyňyz üçin näçe alarsyňyz? (“Görogly”). derwezeçi [derwözöçü], at. Käbir sport oýunlarynda (futbol, hokkeý we ş.m.) derweze goraýan oýunçy. Ol ady belli derwezeçi hökmünde özüni dünýä tanatdy. derwüş at. Terkidünýälik, diwanalyk edip ýören, sopuçylyk akymyna eýeriji. Säher wagty derwüş nalyşa gelse, Bilinden ýüp alyp, boýnuna salsa; Taňry söýen bende bet doga kylsa, Pelegi titreder, arşy ýandyrar (Magtymguly). Eýesin islän derwüşler, Säher gözýaşda bellidir (Zelili). derwüşçilik [derwüşşülük], at, ser. Derwüşlik. derwüşlik [derwüşlük], at. Derwüş bolup gezmeklik, galandarlyk, terkidünýälik, derwüşiň ýagdaýy. derýa [derýa:], at. 1. Başlanýan ýerinden guýýan ýerine çenli öz ugry bilen dyngysyz akyp duran köp mukdardaky tebigy suw akymy. Garagum derýasy. Türkmen derýasy. 2. Oglana dakylýan at. derýalyk [derýa:lyk], at. 1. Derýasy köp bolan. Derýalyk, çalpawlyk ülkelerden teşne Garaguma gelen ýaşlaryň ürgün çägeligiň depeleriniň arasynda gezim edýänleri-de bardy (K. Berdiýew). 2. Amyderýanyň akan gadymy hanasy. derzaýy [derza:ýy], at. 1. Tikin, tikin ýeri; sep. 2. göç.m. Göwre, beden. Toba kyldym derzaýyňy biçene, Nusga bolup ile gelen perizat (Aşyky). des-deň [des-seň], syp. Bir meňzeş, deň, barabar. Çagalaryň boýy edil biçilen ýaly des-deňdi. desant [desa:nt], at. Söweş hereketlerini alyp barmak üçin duşmanyň bolýan ýerine düşürilýän ýörite taýýarlykly goşunlar. Howa desanty. Deňiz desanty. desantçy [desa:ntçy], at. Desant goşunynyň esgeri. desga [desğa:], at. 1. Dürli görnüşli we dürli maksat üçin niýetlenen gurluşyk. Bu desga geljek nesillerimiz üçin suw bolçulygyny döredip, ene topragymyzyň bereketini has-da artdyrar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 2. Dabara, toý üçin görülýän taýynlyk, tutum. Desgasyny üpjün edip, onuň yzyndan ugratdylar (“Görogly”). Özüňe göwnüň ýetýän bolaýbilse ýagşydyr, myhman, hanyň tutan desgasy gaty uludyr (N. Saryhanow). desgalandyrma [desğa:lannyrma], iş ady. Desgalandyrmak ýagdaýy. desgalandyrmak [desğa:lannyrmak], işl. Gurmak, salmak, bina etmek. desgalandyrylmak [desğa:lannyrylmak], işl. Gurulmak, salynmak, bina edilmek. desgalandyryş [desğa:lannyryş], iş ady. Desgalandyrmak ýagdaýy. deslap [desla:p], hal. Ilki, ilki bilen, öňi bilen, öňünden, ozal, ozaly bilen. It urşuny deslap öwrenip goýupdym (“Görogly”). deslapky [desla:pky], syp. Iň ilkinji, iň owalky, iň ozalky. Deslapky çaklamalar. Deslapky şert. Deslapky maglumatlar. desmal [desma:l], at. 1. Elýaglyk. Her sözünde bir oýun, Her elde bir desmaly (K. Gurbannepesow). 2. Başa atylýan ýaglyk. Başynda ýüpek desmaly (Mollanepes). desmalçy [desma:lçy], at, gepl.d. Ýaranjaňlyk, ýapjalyk edip gün görýän adam. desmaýa [desma:ýa], at. Bar bolan mal-mülk, baýlyk, döwlet; toplanan maýa, emläk. Akyl ýigide desmaýa, akylsyzyň ömri zaýa (Nakyl). Seni diýip geldim Çandybilinden, Desmaýasy halal gassap gözlärin (“Görogly”). dessalym hal. Derrew, tiz, dessine. dessan [dessa:n], at. Halk döredijiliginde we klassyky edebiýatda şygyr bilen kyssa garyşykly söýgi, gahrymançylyk temasyna bagyşlanyp ýazylan eser. Mollanepesiň "Zöhre – Tahyr" dessany. \n\t‣ Dessan etmek (eýlemek) çeper söz bilen wasp etmek. Ençe dessan eýlerem ýaryň çeşmi mestine (Kemine). dessançy [dessa:nçy], at. Dessanyň kyssasyny gürrüň edip, şygyr-goşgularyny aýdym edip aýdýan bagşy-sazanda. Nazar Baga, Magtymguly Garly, Palta bagşy ady belli dessançy bagşy bolupdyr. desse at. 1. Daşyndan boglan, daňlan bogy (ot, bugdaý, sogan we ş.m. hakda). Ol atynyň syrtyna bir desse ýorunja bökderdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir bogy gül. Depä çykasym gelýär, Desse bogasym gelýär (Läle). 3. Bir daňy, bir top; bir topar, köp. Ol goltugyndan bir desse elýazmany çykardy (“Edebiýat we sungat”). 4. Tutar, sap, tutawaç. Egni gara ýapynjaly, aňyrsynda äpet daşyň, Eli hanjar dessesinde, seredip dur çytyp gaşyn (M. Seýidow). 5. Gämini belli bir tarapa ugrukdyrmak üçin onuň guýruk tarapyndaky süýbendiň içinden geçýän sap, el tutary, gäminiň ruly. Dessäni aýlap duran daýaw çal saçly kapitanyň ýygyrt atan ýüzünde ýara yzy görünýär (“Edebiýat we sungat”). Şeýle diýýär maňa durmuş kyssasy: Ömür gämiň öz eliňde dessesi (M. Seýidow). 6. Gyza dakylýan at. desseleme iş ady. Desselemek ýagdaýy. desselemek işl. Desse edip bogmak, daňmak. Dessele-de sen ysga, täze durmuş gülüň bar (N. Pomma). desselemeklik iş ady. Desselemek ýagdaýy. desselemezlik iş ady Desse edip bogmazlyk, daňmazlyk. desselenmek işl. Desse-desse edilip goýulmak, desse bogulmak, desse-desse edilmek. Bedelik ýatyrylan otlar desselenipdir. desseleşmek işl. 1. Desselemäge kömekleşmek. Garry atamyň oran bugdaýyny desseleşdim. 2. Bile desse bogmak. Ata dagy Berdileriň oran bugdaýyny desseleşip ýördi. desseletmek işl. Desselemek işini başga birine etdirmek, desselär ýaly etdirmek; desse-desse etdirip goýdurmak, desse bogdurmak, desse-desse etdirmek. Ol oran ýorunjasyny ýoldaşyna desseletdi. desseleýiş iş ady. Desselemek ýagdaýy. desseläbermek [desselä:vermek], işl. Desseläp başlamak, desseläp ugramak. dessemmaýa [dessemma:ýa], at. Ýakymlyja ysly, kiçijik, menek-menek, top ýaly togalajyk gawunyň bir görnüşi, mazy. dessik at. Içine tara daragy salnyp, argaç kakmak üçin ulanylýan gural. dessine hal. 1. ser. Derrew. Kyrklar dessine atlaryny eýerlemäge başladylar (“Görogly”). 2. Bir gymyldy-hereketden soň uzaklaşdyrman, bada-bat, ara wagt salman. Duşuşyk tamamlanan dessine iki döwletiň baştutanlarynyň metbugat konferensiýasy boldy (“Türkmenistan”). dessur [dessu:r], at. Nesilden-nesle geçýän düzgün-tertip, däp. Aşyk-magşuklyk ozaldan gelýän dessurdyr (“Görogly”). Dessur bolar ýol öwrenmek ussatdan, Är myrady jedel bile gaýratdan (Magtymguly). dest at. El, gol. Alydyr diýdiler tutdy destimden (Magtymguly). desterhan [desserha:n], at. Saçak, supra. Mert ogludyr, ile ýazar desterhan, Dogry söz üstünde berer şirin jan (Magtymguly). deşdirmek işl. Deşik etdirmek, deşik açdyrmak; deşik emele gelmegine sebäp bolmak. Demir bölegini deşdirmek. Tagtanyň posly çüýüne aýagyňy deşdirmek. deşelik at. Burnuny deşip, işde peýdalanmak üçin niýetlenen ikiýaşar erkek (düýe hakynda). deşgiç [deşğiç], at. Demir deşmek üçin ulanylýan gural, sümmen. deşik at, syp. Bir zadyň deşilen, ýyrtylan ýeri. deşik-deşik syp., hal. Birnäçe ýeri deşik, eleme-deşik. deşilmek işl. Deşik edilmek, deşik geçirilmek, deşik emele gelmek, deşik açylmak. deşim-deşim syp., hal, ser. Deşik-deşik. Ýürek daşdan däl-de, etden bolany üçin, zulum naýzasy onuň ýüregini irigöz elek ýaly deşim-deşim edýärdi (B. Kerbabaýew). deşişdirmek işl. Yzly-yzyna deşmek, deşip çykmak, birnäçe ýerinden deşmek, deşik-deşik etmek. deşişmek işl. Deşik edişmek, deşik açyşmak. Diwaryň äpişge oturdyljak ýerini deşişmek. deşlek syp., ser. Deşli. Biziň maşynymyza bir deşlek ýaşuly mündi (“Edebiýat we sungat”). deşli syp. Göwresi uly, daýaw (adam hakynda). deşliräk [deşlirä:k], syp. Göwresi ulurak, daýawrak. Onuň kiçi ogly aýdyşyňdan-a deşliräkmikä diýýän. deşlilik at. Uly göwrelilik, daýawlyk. deşmek işl. Deşik etmek, deşik açmak. deşt at. 1. Çöl, sähra. Deşt içre arap ili, Adyl permana düşmez (Magtymguly). 2. Oba ady. deý ser. Dek II, 1. Meniň deý yşkyňda çohlar seň ýaryň, Gündiz giriftaryň, gijeler zaryň (Magtymguly). Sen deý ýara baş goşup, rakyplardan bizar men (Kemine). deýin ser. Dek II, 1. deýýus [deýýu:s], syp. Gylyk-häsiýeti juda pis, erbet, ýaramaz, nejis. deýýuslyk [deýýu:sluk], at. Deýýus häsiýetlilik, pislik, erbetlik, ýaramazlyk, nejislik. däbşenekleme [dä:vşenekleme], iş ady. Däbşeneklemek ýagdaýy. däbşeneklemek [dä:vşeneklemek], işl. Arkan düşüp ýatan ýeriňde aýaklaryňy uzadyp, aşak- ýokaryk hereket etdirmek. Çagajyk däbşenekläp ýatyr. däde [dä:de], at, ýerli g. 1. Kaka. 2. Özünden uly agasynyň ýa-da ýakyn agalarynyň adynyň yzyndan getirilip aýdylýan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. Aman däde. Nepes däde. dähedem-dessem : dähedem-dessem etmek. 1) bir aýagyň burnuny ikinji aýagyň ökjesine degrip ýöremek ýa-da dabanlap ölçemek; 2) haýaljak ýöremek. Ol göwünli-göwünsiz dähedem-dessem edip barýardy. dähedem-dessemlemek işl., ser. Dähedem-dessem. dähedemlemek işl., ser. Dähedem-dessem. Işige bakan dähedemläp başlady. däl [dä:l] Sözleriň yzyndan gelip, olaryň aňladýan manysyny inkär edýän söz; ýoklugy aňladýan söz. Ol, elbetde, çaga däl, yzyny tapar. \n\t‣Bir däl, iki däl… san taýdan köp. Toýa baranlar bir däl, iki däl, olaryň haýsy birini tanaýyn. Dagy däl öňünden gelýän at sözüniň aňladýan zadynyň gowudygyny görkezýär. Ol adam dagy däl. Şu sagat sagat dagy däl eken. däli [dä:li], syp. 1. Ruhy, aň taýdan keselli. Taýak bir dälini ýola getirmiş (Magtymguly). Däliniň ýüz gepi telek, bir gepi gerek (Nakyl). 2. gepl.d. Akylyny aldyran, tentek, samsyk. Däli men, diwana men, ýar isteýir köňlüm şony (Balgyzyl). Gaýtargysyn ýazmasam, däli bolup gezmeli (A. Alamyşow). 3. gepl.d. Gaharjaň, gyzma. Sen neneňsi däli, gyz, Aýparçasy ýaly gyz (Aýdymdan). däli-diwana [däli-di:wa:na], syp., ser. Däli 1, 2. we Diwana. däligöjele [dä:liğöjölö], at. ösüml.d. Ýaşy we düýbi çigildemiňkä meňzeş, ajy kökli, gülli ot. dälihana [dä:liha:na], at. Däliler, psihiki keselliler bejerilýän hassahana. Aýal geýimine girip, tasdan dälihana düşüpdim (N. Pomma). dälijemäş [dä:ljemä:ş], at. ösüml.d. Bede edilýän, mal iýýän birýyllyk däneli ot. Olar göýül, kelepçe, dälijemäş, sersepil ýaly meýdan otlaryny-da şu güne çenli bilmeýär ekenler (N. Esenmyradow). dälilik [dä:lilik], at. 1. Ruhy, aň taýdan näsaglyk. Onuň gözleriniň alakjaşyndan birhili dälilik ýaly bir zat hem syzylýardy (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Tenteklik, samsyklyk. 3. gepl.d. Gaharjaňlyk, gyzmalyk. Onuň jogap ýerine ýüzüni aşak salmagy beýlekini dälilik hetdine ýetirdi (G. Kulyýew). däli-porhan [dä:li-porha:n]: däli-porhan bolmak adaty ýagdaýdan üýtgemek, telbe ýaly bolmak, bolmajyňy bolmak, bir zat üçin mejnun bolmak. Oglanlaryň ikinjisi aýdym aýdýar, gygyrýar, sygyrýar, däli-porhan bolup gelýär (“Türkmen halk ertekileri”). Onuň däli-porhan bolup ýörşi ýaz möwsüminde başlanansoň, ot örgüniniň täsiri ýetendir diýibem tapdylar (B. Gulow). dälireme [dä:lireme], iş ady. Däliremek ýagdaýy. däliremek [dä:liremek], işl. 1. Däli bolmak, aň we ruhy taýdan kesellemek. 2. gepl.d. Meslik sebäpli akylyndan azaşan ýaly bolmak. Onuňam gowja gününi göterinmän, şol däliräp ýörşi, gözi ýer görenok. däliremeklik [dä:liremeklik], iş ady. Däliremek ýagdaýy. däliremezlik [dä:liremezlik], iş ady. Dälilik katdyna ýetmezlik. dälireşmek [dä:lireşmek], işl., gepl.d. Bilelikde meslikden ýaňa kellelerini humarladyp, bolmajysy bolşup oturmak. Ak aragyň başynda dälireşip oturmaňyz näme? däliretmek [dä:liretmek], işl. 1. Psihiki we aň taýdan näsaglyga uçratmak, dälirär ýaly etmek. Bolmasa, olaryň meni däliretjegi hak. 2. Meslik akylyndan azaşdyrmak, akylyny ýitirtmek. Haram pul ony däliredýär öýdýän? dälireýiş [dä:lireýiş], iş ady. Däliremek ýagdaýy. däliräbermek [dä:lirä:vermek], işl. Däliräp başlamak, däliräp ugramak. dälişge [dä:lişğe], syp., gepl.d. Dälilige salyp, etjegini edip ýören; çala däli. Haý oglan, dälişge, bälçiklik gylygyňy goý (“Görogly”). dälişgelik [dä:lişğelik], at. Dälişge bolan bolup ýörmeklik, samsyklyk. dälişgeräk [dä:lişğerä:k], syp. Biraz dälişge, az-kem dälişge häsiýetli. Ol hili pikirler dälişgeräk adam-a beýlede dursun, akyly ýerinde adamynam däli etjekdi (Ý. Durdyýew). däli-telbe [dä:li-telve], syp., ser. Däli 1. däliz [dä:li:z], at. 1. Girelge, daşky jaý, gapydan giräýeniňdäki otag, jaý. Däliz bilen gelýärkä, işikden çykmanka, Göroglyny gördi (“Görogly”). 2. Jaýyň otaglarynyň arasynda ýerleşýän insizje geçelge, ýörelge, koridor. Ine, bir gezek hem uly arakesmä çykanymyzda, mekdebiň uzyn dälizinde diwar gazetleriniň asylgydygyny gördük (“Türkmen dili”). dändiriş [dä:nniriş], iş ady. Dändirmek ýagdaýy. dändirme [dä:nnirme], iş ady. Dändirmek ýagdaýy. dändirmek [dä:nnirmek], işl. Dänmäge boýun etmek, dänmäge mejbur etmek. Öwezi sözünden dändirmekçi bolupdyr, Öwez dänmändir (“Görogly”). däne [dä:ne] I, at. 1. Galla ösümlikleri we olaryň hasyly. Her bir dänäň müň bolsun! (Alkyş sözi). 2. Arpa-bugdaýyň hasyly. 3. Üzümiň, kişmişiň we ş.m. miweleriň içiniň tohumy, çigidi. 4. Bir jisimiň we ş.m. zatlaryň aýratyn ownuk bölejigi. B. Kerbabaýewiň "Suw damjasy – altyn dänesi" romany. \n\n\n DÄNE [dä:ne] II, Meňzeş, kybapdaş zatlaryň aýratynlykda biri. Bir däne bugdaý. Bir däne otluçöp. Çilimiň bir dänesi. däneçilik [dä:neçilik], at. Oba hojalygynyň bugdaý, arpa, süle, çowdary we ş.m. galla önümlerini öndürmek bilen meşgul bolýan pudagy. däne-däne [dä:ne-dä:ne], syp. Seçelenip duran, digir-digir, düwme-düwme, damja-damja. Gyrat gözünden däne-däne ýaş dökdi (“Görogly”). Däne-däne bolup, seçelenip ýatan palaw oglanlaryň işdäsini açdy (“Edebiýat we sungat”). dänegerçek [dä:neğerçek], at. Neşe beriji häsiýeti bolan zäherli haşal ot. däneleme [dä:neleme], iş ady. Dänelemek ýagdaýy. dänelemek [dä:nelemek], işl. Däne görnüşini almak, başlap ugramak, baş, däne getirmek. Käbir ýerde peýda bolan gözgyny ýandaklar hem boýuny ýetirip bilmän, gülläp, däneläp bilmän naýynjar gollaryny egri-gyşyk gerip, ýere ýazylyp ýatyr (B. Kerbabaýew). däneleýiş [dä:neleýiş], iş ady. Dänelemek ýagdaýy. däneli [dä:neli], syp. 1. Däne getirýän, däneleýän. Däneli ösümlikler. 2. Dänesi bar bolan. Däneli üzüm. dänelik [dä:nelik], syp. Däne üçin niýetlenen. dänesiz [dä:nesiz], syp. 1. Däne getirmeýän, dänelemeýän. Dänesiz ösümlikler. 2. Dänesi bolmadyk, dänesi ýok, däneli däl. Dänesiz üzüm. dänibermek [dä:nivermek], işl. Dänip başlamak. dänik [dä:nik], at. Duzly suwda gaýnadylyp bişirilenden soň ýag garylyp ýa-da garylman iýilýän bugdaý däneleri. Bugdaýlar bişip, dänik boldy (N. Pomma). däninim [dä:ni:nim], gepl.d. Özbaşdak many aňlatman, käbir sözlerden soň gelýän kömekçi söz. Bu wagt däninim oňa gep düşündirmek kyn, näme diýseň tersine tutýar, golaýdan baran özüň bolma (G. Kulyýew). däniş [dä:niş], iş ady. Dänmek ýagdaýy. dänjiremek [dä:njiremek], işl. Guduramak, aýnamak, meslige çydamazlyk. Iniler, aşarak dänjiräňizde, Bir dem aşak eglip, gar dadyp görüň (K. Gurbannepesow). dänjireşmek [dä:njireşmek], işl. Birnäçe bolup dänjiremek. dänjiretmek [dä:njiretmek], işl. Guduratmak, aýnatmak, birine dänjiremäge mümkinçilik bermek. dänjiräbermek [dä:njirä:vermek], işl. Dänjiräp başlamak, dänjiräp ugramak. dänme [dä:nme], iş ady. Dänmek ýagdaýy. dänmek [dä:nmek] işl. Öňki pikiriňden, beren sözüňden, wadaňdan, lebziňden we ş.m. ýüz öwürmek, boýun gaçyrmak. Ol özüniň lebzinden dändi. dänmeklik [dä:nmeklik], iş ady. Dänmek ýagdaýy. däp [dä:p], at. Hemmeler tarapyndan kabul edilen tertip, jemgyýetde özüňi alyp barmagyň kada öwrülen düzgünleri, dessur. Olar dillerinde aş gatyklasalar-da, bütin edim-gylymlary iliň däbine-de, edim-gylymyna-da garşy (B. Kerbabaýew). däp-dessur [dä:p-dessu:r], at. Adat bolup galan adat, dessur, ýörelge, däp. däri [dä:ri] I, at, gepl.d. Derman. Günbe-günden artyp derdim, Däri istäp perwanadyr (Magtymguly). \n\n\n DÄRI [dä:ri] II, at. Ot açýan ýaragy göçürmek üçin ulanylýan partlaýjy jisim. däri-derman [dä:ri-derma:n], at. Birini keselden halas etmek, keseliň öňüni almak üçin ulanylýan bejeriş serişdesi. däsir [dä:si:r], at. Bir batmanyň dörtden biri, ýagny 5 kg deň bolan agyrlyk ölçegi Her däsirine bir şaýy aljakdy (B. Kerbabaýew). dialekt [diýale:kit], at, dil b. Umumyhalk diliniň bir görnüşi bolan ýerli gepleşik, şiwe. dialektologiýa [diýalektolo:ğyýa], at. Dil biliminiň dialektleri öwrenýän bölümi. didar [di:da:r], at. 1. Ýüz, keşp, görnüş. Haýsy aşyk geçdi didardan doýup, Zülpi zerewşanym, ýene geldiňmi? (Halk aýdymy). Baýram jan, didaryňdan aýlanaýyn (A. Durdyýew). 2. Oglana dakylýan at. didarlaşmak [di:da:rlaşmak], işl. Görüşmek, duşuşmak. dide [di:de], at. 1. Göz. Didämden ýaş döküp, ýüzüm häk edip, Telbeler dek özüm urdum her ýana (Magtymguly). Dört gyzym dört nury didäm, Gulak goýuň sözlerime: Dört ogul deý, dört iner deý Kuwwat beriň dyzlaryma (G. Ezizow). 2. Erkek dogana aýal doganyň gowy görüp "gara gözüm" manysynda aýdýan sözi. Didäm orak oranda, Saýa bolsam üstüne (Läle). Didäm, atyň säkdirme, Säkdir, toýnak kakdyrma (Halk döredijiliginden). dideban [di:deva:n], at. 1. Gorag hem-de barlag üçin goşunyň öň hataryna iberilýän uly bolmadyk topar. 2. ser. Didiwan. didiwan [di:duwa:n], at. Tüpeňiň niliniň ujundaky garawula dogrulanýan, ok sürülýän ýeriniň ýokarsynda haçja ýa-da dilkaw görnüşli kertijek. Awçy ak jereni aldy nyşana, Nazaryny didiwanda egledi (M. Seýidow). \n\t‣ Didiwana almak nyşana dogrulamak, çenemek. Didiwana mündürmek nyşana almak. digdenekleme [diğdenekleme], iş ady. Digdeneklemek ýagdaýy. digdeneklemek [diğdeneklemek], işl. Sowukdan ýaňa üşemek ýa-da näsaglyk sebäpli üşüdip titremek, sandyramak, gagşamak. Digdenekläp duran oglanjyk. digdeneklemeklik [diğdeneklemeklik], iş ady. Digdeneklemek ýagdaýy. digdenekleşmek [diğdenekleşmek], işl. Birnäçe bolup digdeneklemek; sowukda üşäp titreşmek, üşäp sandyraklaşmak. digdenekletmek [diğdenekletmek], işl. Digdeneklär ýaly etmek, digdeneklemäge mejbur etmek. digdenekleýiş [diğdenekleýiş], iş ady. Digdeneklemek ýagdaýy. digdenekläbermek [diğdeneklä:vermek], işl. Digdenekläp başlamak, digdenekläp ugramak. digdiklemek [diğdiklemek], işl.,gepl. d., ser. Digdeneklemek. Garry köpek sowuga çydaman digdikleýär. digdikleşmek [diğdikleşmek], işl., ser. Digdenekleşmek. digdikletmek [diğdikletmek], işl., ser. Digdenekletmek. digdiremek [diğdiremek], işl., ser. Digdeneklemek. digdireşmek [diğdireşmek], işl., ser. Digdenekleşmek. Çagalar digdireşip oturmaz ýaly, çerkez bormy,çogan bormy, ganymadrak odun getireýin (“Edebiýat we sungat”). digdiretmek [diğdiretmek], işl., ser. Digdenekletmek. diger [diğer] I, at. Hiç zat, nam-nyşan. Bulutdan diger ýok, howa-da diýseň dury. \n\n\n DIGER [diğer] II, at. Jykyryň küýzesi. digir [diğir], syp. Bir zadyň bölejiginiň kiçijik, gatyja görnüşlisi. Heniz palaw demini alyp ýetişmändir, içinde digiri bar. digirdeme [diğirdeme], iş ady. Digirdemek ýagdaýy. digirdemek [diğirdemek], işl. Gorky, ürki we ş.m. zat sebäpli endam-janyňda jümşüldi peýda bolmak, endamyň dyglamak. Ahmediň endam-jany digirdäp gitdi (G. Kulyýew). digirdetmek [diğirdetmek], işl. Birini digirdemäge mejbur etmek. digirdeýiş [diğirdeýiş], iş ady. Digirdemek ýagdaýy. digirdäbermek [diğirdä:vermek], işl. Digirdäp başlamak, digirdäp ugramak. digir-digir [diğir-diğir] I, syp. Bir zadyň bölejikleriniň kiçijik, gatyja görnüşlileri. Bişmedik şüläniň tüwüsi digir-digir bolar. digleme [diğleme], iş ady. Diglemek ýagdaýy. diglemek [diğlemek], işl. Garaşylmadyk wakanyň, hadysanyň täsiri netijesinde endamyň tikeneklemek, dyglamak. Meniň endamym digläp, iki baka yranýaryn. diglemeklik [diğlemeklik], iş ady. Diglemek ýagdaýy. digletmek [diğletmek], işl. Diglemäge mejbur etmek, diglemäge sebäp bolmak. Dostunyň agzyndan eşiden sözleri onuň inini digletdi. digläbermek [diğlä:vermek], işl. Digläp başlamak, digläp ugramak. dik syp., hal. 1. Keseligine däl, göni ýokarlygyna duran. Dik agaç. 2. Aýak üstünde, ör boýuna. Ol oturjagyny-da, dik durjagyny-da, tama söýenjegini-de bilmän, oda basan ýaly bolup zowzuldaýardy (B. Seýtäkow). 3. Göni, dogry, gabat. Ine, dik gaşymda bir goja otyr (“Edebiýat we sungat”). Bu ýol dik ilerik gidýär. \n\t‣ Dik dur (duran) iňňeden çykma, täze (täze geýlen eşik hakda). Onuň geýen eşikleri dik dur, ösüne seredýän adam bolmaly. Dik durmak janypkeşlik bilen işlemek, janlaryny gaýgyrmazlyk. Adamlar dik durup, toýumyzy sowuşdylar, agyr mähelläni abraý bilen gaýtardylar. Dik oturmak uklaman oturmak, uklaman oturyp geçirmek. Garry ene şol habary alaly bäri, gijelerine-de dik oturýardy. dikan [dika:n], hal, syp. Göni, dogry. Ol maňa dikan bir zat diýenok. Şol çykalganyň hem bir ýeri münüp-düşmesi örän kyn, darajyk we dikan çykmaly ýodady (A. Gowşudow). Hatyň hatdan, sözüň sözden parhy kän, Güýçlüsi ýürege ýönelýär dikan (A. Kekilow). dikana [dika:na], at. Käriziň dik çukury. Indi ýedinji dikanadan girmeli. dikanlama [dika:nlama], iş ady. Dikanlamak ýagdaýy. dikanlamak [dika:nlamak], işl. Göni nazaryňy dikmek. Gandym aksakgal jedeliň arasyny açmak isledimi nämemi, Öwezmyrat batyra dikanlap sorag berdi (A. Gowşudow). dikanlamaklyk [dika:nlamaklyk], iş ady. Dikanlamak ýagdaýy. dikanlaşmak [dika:nlaşmak], işl. Biri-biriňe dogry seretmek, biri-biriňe nazaryňy dikmek. Dikanlaşyp bakdy goşa garaklar, Aýlaryň göreji diýip "Hoş ene!" (B. Kerbabaýew). dikanlaýyş [dika:nlaýyş], iş ady. Dikanlamak ýagdaýy. dikaryn [dika:ry:n], hal, ser. Dikan. dikarynlama [dika:ry:nlama], iş ady. Dikarynlamak ýagdaýy. dikarynlamak [dika:ry:nlamak], işl., ser. Dikanlamak. Ol nämedir bir zady ýadyna düşürjek bolýan ýaly, maňa dikarynlap seretdi (“Edebiýat we sungat”). dikbaş syp. Başy aşak egilmeýän, gaňrylmaýan kyrkgünlük ak jöwen. Mellege dikbaş jöwen ekildi. dikdirmek işl. 1. Ýere oturtdyrmak, düýbüni, ujuny ýere gömdürmek, dikip goýdurmak. Pürs dikdirmek. 2. Saldyrmak, gurdurmak (jaý hakynda). Bakjanyň ileri çetinde sakçy üçin çatma dikdirdiler. dikdüşdi [dikdüşdü], syp. Öz diýenini etdirjek bolup dyrjaşýan, düşünmezek, keçje, tünt. Beýle dikdüşdi bolmaň. dikdüşdülik [dikdüşdülük], at. Öz diýeniňi etdirjek bolup dyrjaşmaklyk, düşünmezeklik, keçjelik. Hallygözel adamsynyň dikdüsdüliginden jany ýanyp, gaharly hüňürdedi (B. Gulow). dike at, ýerli g. Gulagyň aşak ujunyň ýumşajyk ýeri, ysyrgalyk. dikeç at. 1. Ýasalan çörek gyzan tamdyra ýapylmazyndan öň onuň ýüzüni dürtmek üçin diş-diş gural, dürtgüç. 2. at. Zolak, sütün. Men ýene-de, jübimden eplem-eplem bolan gazeti çykardym-da, özüme zor salyp, iki-üç dikeji okap çykdym (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Dikeç gant aşagy tegelek, ýokarsy çüri gant bölegi. Dikeç ýaly (misli dikeç) dim-dik (adam hakda). Darak geçmez saçlak misli bir dikeç, Naýza gezäp durdy tüýnüge tarap (K. Gurbannepesow). dikeçlemek [dikeşleme], işl. Dürtgüçlemek, dikeç bilen dürtmek. Araba ýoluň iki tarapyndaky garlaryň üsti dikeçlenen petiriň ýüzi ýalydy (B. Seýtäkow). Biri torguş bolup, dikeçlär, dürter (K. Gurbannepesow). dike-dike : dike-dike etmek bölek-bölek etmek, para-para etmek. dikeldibermek [dikeldivermek], işl. Dikeldip başlamak, dikeldip ugramak. dikeldilme iş ady. Dikeldilmek ýagdaýy. dikeldilmek işl. 1. Ýykylan, gyşaran zat dik goýulmak, galdyrylmak; ör turzulmak; dik oturdylmak (adam hakda). Ýykyljak-ýykyljak bolup gyşaran tok simli pürs dikeldildi. 2. göç.m. Ýykylan desgalar, jaýlar täzeden salynmak, gurulmak; öňki kadaly katdyna getirilmek. Ýykylan jaýlar dikeldildi. Oba hojalygy dikeldildi. dikeldiş iş ady. Dikeltmek ýagdaýy. Şypahana bejeriş we dikeldiş hyzmatlarynyň giň toparyny amala aşyrýar. dikeldişmek işl. Ýerinden galdyrmaga, ör turuzmaga, dim-dik edip goýmaga, galdyrmaga kömekleşmek. dikelibermek [dikelivermek], işl, Dikelip başlamak, dikelip ugramak. dikeliş iş ady. Dikelmek ýagdaýy. dikelme iş ady. Dikelmek ýagdaýy. dikelmek işl. 1. Oturan ýeriňden ör boýuňa, aýak üstüne galmak, turmak. "Ol nähili türkmenler?" diýip, Jolmürzäýew sapançasyny ýalaňaçlap dikeldi (B. Seýtäkow). Zal durşuna dikeldi (“Edebiýat we sungat”). 2. Ýatan ýerinden galyp dik oturmak. Onuň sowalyny çynlakaý hasap edip dikeldi-de, aýbogdaşyny gurup oturdy (B. Kerbabaýew). 3. Has dik görnüşe girmek. Gapynyň agzynda dim-dik bolup duran satanlak, betnyşan Kakabaý has dikeldi (B. Seýtäkow). 4. Boýuna ösmek, beýgelmek, gurulmak, salynmak, galdyrylmak. Jaýyň gurluşygy gowy gidýäni üçin, gün- günden boýy dikelýärdi. 5. Öňki kadaly katdyna gelmek. Saglygy dikelmek. Jaýyň boýy dikelmek. dikelmeklik iş ady. Dikelmek ýagdaýy. dikeltmek işl. 1. Dikelmäge mejbur etmek, oturan ýerinden ör boýuna, aýak üstüne galdyrmak, turuzmak. 2. Ýatan ýerinden galdyryp dik oturtmak. Şol wagt onuň üstünden gelen Mawy ony tanady, başyny galdyryp dikeltmek isledi (B. Kerbabaýew). 3. Has dik görnüşe getirmek. Aman poşşy özüniň daýaw göwresini dikeldip, murtuny sypady (A.Gowşudow). 4. Öňki kadaly katdyna getirmek. Öz saglygyňy dikelmek. Halk hojalygyny dikeltmek. dikgeribermek [dikgerivermek], işl. Dikgerip başlamak, dikgerip ugramak. dikgeriş iş ady. Dikgermek ýagdaýy. dikgerme iş ady. Dikgermek ýagdaýy. dikgermek işl. Gereginden artyk dikelmek, göwräňi dograldyp, başyňy ýokary tutmak. Aýagynyň burnuna seretmän dikgerdi (R. Gelenow). dikgermeklik iş ady. Dikgermek ýagdaýy. dikgertmek işl. Dikgerer ýaly etmek, dikger- mäge mümkinçilik bermek, gereginden artyk dikeltmek, hekgertmek. Ol guwanç bilen başyny dik- gerdip, göçgünli-göçgünli gepledi (“Edebiýat we sungat”). dikgi syp. Dikgerip, hekgerip duran. dikgirdeme iş ady. Dikgirdemek ýagdaýy. dikgirdemek işl. Dikgirdili ses çykaryp ýöremek, dikgir-dikgir edip ýöremek (eşek barada). Taýhar ýeňillik bilen dikgirdäp, öz yzynda inçejik tozanjyk emele getirerdi (B. Kerbabaýew). dikgirdemeklik iş ady. Dikgirdemek ýagdaýy. dikgirdeşmek işl. Çalt ýöreşip barmak (birden köpeşek barada). Üsti ýükli eşekler köçe bilen dikgirdeşip barýardy. dikgirdetmek işl. Dikgirdili sürmek, ýöretmek. Takyrjak ýerde dikgirdedip bolmaýan eşek- de oňňürdigini ýazman ylgady (B. Kerbabaýew). dikgirdeýiş iş ady. Dikgirdemek ýagdaýy. dikgirdäbermek [dikgirdä:vermek], işl. Dikgirdäp başlamak, dikgirdäp ugramak. dikgirdi at. Eşek ýörände toýnagyndan çykýan sesi we onuň ýöreýşiniň bir görnüşi. Hälki takyr ýerde ýol paramaýan eşekleriň indi gybyrdysy artyp, dikgirdileri galyp, zordan yrgyn atýardylar (B. Annageldiýew). dikgir-dikgir ser. Dikgirdi. dikilgazyk [dikilğazyk]: dikilgazyk bolmak hiç ýaňa gymyldaman sömelip durmak; bendiwan bolup durmak. Ejem bolsa men başymy ýassyga goýanymdan meniň gapdalymda dikilgazyk bolup oturdy (G. Seýitmädow). Beýlekisi semawaryň başynda dikilgazyk boldy (R. Allanazarow). dikibermek [dikivermek], işl. Dikip başlamak, dikip ugramak. dikilmek işl. 1. Agaç, taýak ýaly dikip bolýan zatlaryň düýbi ýere gömlüp goýulmak. Suwuň içine dikilen gazygyň ýüzünde ýazgy bar (“Edebiýat we sungat”). 2. Gurulmak, salynmak. Obanyň çetinde ýeke dikilen öý. \n\t‣ Dikilip durmak biriniň ýanynda dik durmak, aýrylman durmak. – Gaşymda beýdip dikilip durmasana! dikiş iş ady. Dikmek ýagdaýy. diklemek işl. Gün-güzeranyny dolamak, saklamak, eklemek. Uly maşgalany onuň ýeke özi dikläp otyrdy. dikleşibermek [dikleşivermek], işl. Dikleşip başlamak. dikleşiş iş ady. Dikleşmek ýagdaýy. dikleşme iş ady. Dikleşmek ýagdaýy. dikleşmek işl. 1. Iki art aýaklarynyň üstüne galyp garpyşmak (it hakda); dik duran ýerlerinde tutluşmak. Uruşýan itler dikleşip, biri-birine agyz saldylar. 2. Ýüzbe-ýüz bolup diýişmek, dawalaşmak. Men iň soňunda onuň bilen dikleşmäge mejbur boldum (B. Kerbabaýew). Äri bilen dikleşip, agzyny deňäp duran gelin däl-de, ýalyn bilen ýaşaşyp bilmerin (B. Gulow). 3. gepl.d. Biri-birini ýykjak bolup çynlakaý herekete girşmek (pälwanlar hakynda). Pälwanlar dikleşdiler. dikleşmeklik iş ady. Dikleşmek ýagdaýy. dikligine [dikliğne], hal. Dik boýuna. Pürsleri dikligine goýuň. diklik at. Beýikligi, boýy boýunça uzynlyk. dikme iş ady. 1. Dikmek ýagdaýy. 2. at, taryh. Patyşanyň ýurduň çet welaýatlarynda höküm sürmek üçin bellän, goýan wekili. dikmek işl. 1. Bir zadyň düýbüni ýere gömmek, dik oturtmak. Orazsoltan eje, çökelik torbaňy asar ýaly agaç dikmändirin diýip, Berdi ýadyndan çykaran iň soňky işini bitirdi (H. Derýaýew). 2. Gurmak, salmak, galdyrmak. Bu gün çatma dikmek hem başga işleri bilen meşgul boldular (A. Gowşudow). 3. Dikilgazyk etmek, sömeltmek. "Bolşuň şu bolsa, seni başlygyň öňünde dikerin˛ diýip", gazap atyna mündi. 4. Gönüläp tutmak, çenemek, gezemek. Tüpeňiň nilini göni janaweriň maňlaýyna dikdi. 5.gepl.d. Çümdürmek, sokmak. Ýaman gahary gelip, bilindäki pyçagyny sogrup, Suhan gatynyň kükreginden dikmek isledi (H. Derýaýew). dikmeklik iş ady. Dikmek ýagdaýy. dikrar [dikra:r], at. Göz dikilýän, bil baglanýan, perzent, umydygär. Iki öýüň ýeke dikrary sensiň, oglum (“Edebiýat we sungat”). dikýaka syp. Ýakasy dik, beýik dikilen. Dikýaka köýnek. dikuçar [dikuçor], at. Dikligine ýokaryk galýan we aşak düşýän, üsti, öňi we guýrugy perli ýörite gurluşly uçar, perganat. dil at.1. Oňurgaly haýwanlaryň we adamyň agyz boşlugynda ýerleşen we iýmiti çeýnemäge, ýuwutmaga, mundan başga-da onuň tagamyny bilmäge kömek edýän agzasy. Ol häli-şindi galamy diline degrip, iri harplar bilen ýürekdäki dykyn bolup duran sözleriň baryny ýazyşdyrdy (A. Durdyýew). Dodaklaryňy diliň bilen ýalamak. Diliňi ýakmak. Dermany diliň aşagynda goýmak. 2. Käbir haýwanlaryň et görnüşinde peýdalanylýan synasy. Gowrulan dil. 3. Adamyň pikirini söz üsti bilen beýan etmäge hem-de sözleýşiň seslerini emele getirmäge gatnaşýan beden agzasy. Dil- bela, diş-gala (Nakyl). 4. Adamlaryň arasynda özara aragatnaşyk serişdesi bolup hyzmat edýän, belli bir ses we grammatik gurluşa eýe bolan söz arkaly pikiri aňlatmagyň ulgamy. Gadymy diller. Türkmen dili. Diliň taryhy. Biriniň dilini tapmak. 5. göç. m. harby. Gerekli maglumat almak maksady bilen tutulyp getirilen ýesir. Gözegçilik çekýän ýa-da dil tutmaga giden ýigitler bolaýmasa, galan atlylar gür agaçlaryň saýasynda çem gelen ýerde çäşerilip ýatyrdylar (G. Kulyýew). 6. Sözleýşiň haýsydyr bir häsiýetli alamatlara eýe bolan görnüşi; stil. Edebi dil. Gepleşik dili. Şahyrana dil. Gazetiň dili. Ylmy işleriň dili. 7. Sözleýşiň kimdir birine, nämedir bir zada mahsus bolan häsiýetli usuly; hususy stil. Magtymgulynyň dili. Romanyň gahrymanynyň dili. 8. Sagatda, kompasda, kyblanamada we ş.m. gurallarda öz okunyň daşynda aýlanyp, wagty, tarapy, tizligi görkezýän inçeden uzynja demir diljagaz. Sagadyň dili on biri görkezýärdi. Maşynyň dili uly tizligi görkezýärdi. 9. Gamyş tüýdügiň, gopuzyň we ş.m. ses çykarýan böleginiň ady. 10. göç.m. Owaz, labyz. Şirin dilli dutarym. \n\t‣ Dil açmak (çykarmak) 1) gürlemek, geplemek, sözläp başlamak. Köpden bäri dilsiz galan Artyk Aýnanyň şol keşbini görenden soň, dil açdy (B. Kerbabaýew). 2) ýaňy gepläp, käbir sözi aýdyp başlamak, dil çykarmak (çaga hakynda). Eziz çaga "Watan!" diýip dil açýar, Ömür ýazy kyrk çillede gül açýar (D. Baýmyradow). 3) ozal geplemezek, dymmarak bolup, soň geplemsek, geplegen bolmak. Men içimden: "Goja şu çäýnegi ýarpylaberenden soň dil açaýsa gerek" diýip pikir etdim. Dil bermek 1) razy bolmak, söz bermek. 2) ýüregiňi bermek, göwün bermek. Men dilbere dil berdim. Dil bilen orak ormak emgenmezlik, dilde hemme zady aňsat etmek, gülala- güllük etmek. Dil bilimi dil hakyndaky ylym. Diliň ähli kanunalaýyklyklaryny we taryhy ösüşini öwrenýän ylym. Dil bilimine giriş. Dil bilmez gepe-söze düşünmeýän, akyly kem. Huş gider, akyl kem bolar, Dil bilmez haýwan uçraşsa (Magtymguly). Dil birikdirmek (düwüşmek) bir işi amala aşyrmak üçin, köplenç, öňünden gizlin gepleşmek, wadalaşmak. Bu gün irden Dursunyň joralaryndan bir topary edil dil birikdirip diýen ýaly üýşüp, Dursunlara geldi (H. Ysmaýylow). Dil bitmek ser. Dil açmak. Üç ýaşyna gidende, Saýrap duran dil biter (Hüwdi). Ýaňy dil biten çaganyň dili gör, nähili enaýy bolýar! Dil bolmak, göz bolmak dile düşmek, göz degmek. Dilden, agyzdan galmak agyr, ölüm halynda gepläp bilmän ýatmak. Han-ha, indi dilden-agyzdan galyp ýatyr. Dilden dile geçmek bir habar agyzdan agza geçip, biriniň üsti bilen ikinji birine ýetip, kem-kemden ýaýramak. Gadymy halk döredijilik nusgalary dilden dile, agyzdan agza geçip, häzirki güne gelip ýetipdir. Dilden düşmezlik meşhurlyk taýdan ady köp agzalmak, ýatlanylmak. Bu işgärler tanyş bize ozaldan, Düşmeýärdi mydam atlary dilden (J. Ilmyradow). Dile, agza düşmek erbetlik taýdan haku-nähak iliň arasynda adyň ýaýramak, ile gürrüň bolmak. Ol beýle dile-agza düşmeli däldir. Dile düşmez gep-gürrüňe düşünmeýän, nadan, dikdüşdi. Dile geldi, bile geldi niýetiňe düweniňi, diýjek zadyňy aýt, ýaşyrma. Dile geldi, bile geldi, aýdyp goýber, Mergen aga! (D. Esenow). Dil haty bir zady boýun alyp berilýän hat. Dili agyr düşünmesi kyn, çylşyrymly. Eseriň dili agyr bolsa, ol okyjyny irizýär. Dili aýlanmak gepläp bilmek, geplemäge, gürlemäge güýji ýetmek, gurby çatmak. Parhy ýok, şol bir bolşunda, onuň dili aýlansa, berýäni şol bir jogabydy (A. Gowşudow). Dili barmazlyk aýtmaga bogny ysmazlyk, aýdyp bilmezlik. Adyňy tutmaga barmaýar dilim, Men seniň bilbiliň, sen meniň gülüm (Baýly şahyr). Dili batyr dogumly, ýerlikli, dözümli gepleýän. Garlynyň pikiriçe, ogullarynyň iň dili batyry hem ýeke sözlüsi Myratdy (A. Gowşudow). Dili duzly (awuly, şerebeli) ajy sözli, janyňa degjek sözleri aýdagan. Dili duzly köse ony ýaňsa alman durup bilmedi (B. Kerbabaýew). Dili gysga müýnli, aýyply, etmişli. Enem-atama söz ýeter, iliň içinde dili gysga bolar - diýibem oýlanan däldir (N. Saryhanow). Dilimiň ujunda ýa-da düşjek-düşjek bolup duran zat, söz. Seniň diýýän kitabyň ady dilimiň ujundady welin, ýadyma düşenok. Diline dyngy bermezlik yzyny üzmän, örän köp geplemek. Dilini baglamak geplemez ýaly etmek; geplemekden, gürlemekden mahrum etmek. Men ol adamyň gözüni görenimde, onuň nazary meniň dilimi baglady. Dilini damagyna ibermek ser. Dilini ýeňsesinden çekmek. Uzyn ýokarky sözler bilen gürrüňdeşiniň dilini damagyna iberendigine anyk gözüni ýetirdi (B. Seýtäkow). Dilini tapmak ýüreginden turmak, ugruny tapmak, sözüň alyşmak. Dilini ýeňsesinden çekmek gaýdyp gürlemez ýaly etmek, temmi bermek. Diliňe almak 1) göwnüňe degen zady mahal-mahal agzamak. 2) göriplik edip başga biriniň üstünligi hakynda bir zat aýtmak. Başga biriniň durmuşyny diliňe almak gowulygyň alamaty däl. 3) birine eden ýagşylygyňy häli-şindi ýatlap durmak, köp agzamak. Diliň barmak birine erbet söz aýdyp bilmek. Oňa erbet zat diýmäge neneň diliň barýar? Diliňe çolamak amatsyz, bolgusyz zady diliňe almak, aýtmak. Seniň bu işiň hiç kimiňkiden artyk iş däl, bar bitireniň şu bolsa, onda ony diliňe-de çolap oturma! (“Görogly”). Diliňe degirmek iýmän, çala datmak. Ýas ýerine baranlar öňlerinde goýlan nahardan diline degrip, molla aýat okatdylar. Diliňe gelmek kelläňde birden dörän pikiri aýtmak mümkinçiligi bolmak. Diliň gijemek bir zady aýdasyň gelip durmak. Diliňi aýnatmak süwümsizlik edip, sözleri nädogry aýtmak. Diliňi dişlemek özüňe basalyk bolmak, diýjek sözüňi aýtman saklanmak, gürlemezlik. Diliňi salajyn goýbermek agzyňa gelenini urmak, paýyş söz aýtmak. Diliňi salajyn goýbermezlik agzyňa gelenini urmak, paýyş söz aýtmak. Bally han, diliňi salajyn goýberme (B. Kerbabaýew). Diliň tutulmak aljyramak, gorkmak we ş.m. zerarly gepläp bilmezlik. Dili öwrülmezlik sözleri, sesleri aýdyp bilmezlik, düşnükli gepläp bilmezlik. Dili süýji hoş sözli, mähirli. Ol dili süýji, gowy adam. Dili uzyn bolmak bir zat aýtmaga, talap etmäge hakly bolmak, biriniň öňünde utançly bolmazlyk. Özüňe tabşyrylýan işleri wagtynda berjaý etseň, diliň uzyn bolar. Dili ýeňil 1)düşnükli, beýan ediş taýdan ýerbe-ýer, akgynly. Eseriň dili ýeňil. 2) aýdan sözüne jogapkärçilikli garamaýan, oýlanyşyksyz sözleýän, diline buýrup bilmeýän. Dil ujundan göwünli-göwünsiz, zordan. Ýagmyr Perman bilen dil ujundan saglyk-amanlyk soraşdy (G. Kulyýew). Dil ýarmazlyk kelam agyz söz aýtmazlyk, hiç zat aýtmazlyk, jyňkyňy çykarmazlyk. Ýöne Şükür bilen halaşýanymyzy görüp durkaňyz hem eger-eger ýalandan-çyndan dilem ýaraňzok-la! (T. Gurbanow). Dil ýetirmek birine, bir zada şek ýetirmek, at dakmak, mertebesini peseltmek niýeti bilen ýaman söz aýtmak. Ömrüňde bir gezek aýlawa geläýdiň weli, Tarlana-da dil ýetirdiň-aýt! - diýip, Oraz ýoldaşyna käýindi (B. Pürliýew). dilardy [dila:rdy]: dilardy çekimsizler çekimsiz sesleriň işjeň gep agzalary esasynda bölünen topary. Dilardy çekimsizler iki topara bölünýär: a) yzky kentlewük çekimsizleri: k [kak], ğ [da:ğ], ň [gaňňa], h [nyrh]; b) ortaky kentlewük çekimsizleri: k [kir], g [gel], ň [geň]. dilber [dilver], at, syp., kön.s. 1. Söýgüli dildar, ýürekdeş, ýar. Garşym alyp duran dilber, Näzlim, bir suw ber içeýli! (“Görogly”). Gadam ýerine ganat baglap uçar men, Diýse dilber: "Aşyk, ýör bizim sary" (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. dilçi at. Dil biliminden hünärmen. – Berekella, Kyýas! Iş barada şeýle göwnejaý düşünjäň bilen senden bijaý salyhatly dilçi çykar (N. Jumaýew). dilçilik at. Dilçiniň käri, ýagdaýy. dildar [dilda:r], at, kön.s., ser. Dilber 1. Ili gökleň, ady Meňli, Näzli dildardan aýryldym (Magtymguly). dildarlyk [dilda:rlyk], at. Dildaryň ýagdaýy, dildar bolmaklyk. Gyrmyz geýip dildarlyga ýeten gyz (Mollanepes). dilden [dillen], hal. Ýazmaça görnüşinde däl-de, dil bilen aýtmaklyk. Dilden aýtmak. Matematikadan dilden synag boljak. dildirmek [dillirmek], işl. Pyçaga, päkä teniň bir ýerini dilkaw kesdirmek. Pyçaga eliňi dildiräýdiňmi? dildüwşük [dillüwşük], at. Birine ýa-da bir ýurda garşy bilelikde hereket etmek barada hyýanatçylykly gizlin ylalaşyk. dileg [dileğ], at. 1. Birinden bir zat sorap ýüz tutmaklyk, birinden edilýän haýyş. Altyn gapylynyň agaç gapyla-da dilegi düşer (Nakyl). Aç hem bolsaň, barma ile dilege! (Magtymguly). 2. Isleg, arzuwlaryň amala aşmagyny diläp, alladan edilýän haýyş. Garryja mamasy ýagşy dileg bilen Permany ugradyp, sekiniň erňeginde saýyl bolup galdy (A. Gowşudow). 3. Dileg sözüniň yzyndan etmek kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Dileg etmek alladan isleg-arzuwlaryň amala aşmagyny dilemek.Ýöne olaryň sag-aman dolanyp gelmeklerini dileg et (B. Seýtäkow). dilegçi [dileğçi], at. 1. Zat dilemäge, soramaga gelen adam. 2. Dilegçilik edip gün görýän adam, gedaý. dilegçilik [dileğçilik], at. Dilegçiniň ýagdaýy, mätäçlik zerarly dileg etmek bilen meşgul bolmaklyk. dileme iş ady. Dilemek ýagdaýy. dilemek işl. 1. Birinden bir zat bermegini haýyş edip, ýüz tutmak, dileg salmak. 2. Alladan isleg- arzuwlaryň amala aşmagyny soramak, haýyş etmek. Jan tenimde myhmandyr, Eşreti dilär göwnüm (“Görogly”). Pirguly aga ýigitleriň sag-aman gelmeklerini diläp, derwezäniň daş ýüzünde garaňkyda duran ýerinde hudaýdan dileg etdi (B. Seýtäkow). 3. Bir zat satyn aljak bolanyňda bahalaşmak, öz kesgitlän bahaňy aýdyp, şol nyrhdan satmagyny soramak. Düýäni diýýän bahasyndan birneme bärräk diledim. dilemeklik iş ady. Dilemek ýagdaýy. dilenjeň syp. Bir zat dilemäge endik eden, dilenip ýören. Dilenjeň çaga. dilenjeňlik at. Dilenjeň bolmaklyk, dilenip ýörmeklik. Dilenjeňlik onuň iň bir ýigrendik zadydy. dilenmek işl. Özüň üçin bir zat bermeklerini soramak, özüň üçin dilemek. dileşmek işl. 1. Dilemäge kömek etmek. Eger saňa ertir rugsat gerek bolsa, müdiriň ýanyna baryp, özümem dileşeýin. 2. Birnäçe adam bolup dilemek. diletmek işl. Bir zady sorap ýüz tutdurmak, dileg etdirmek. dilewar [dilewa:r], syp. Çeper geplemegi başarýan, gepe çeper, gepe-gürrüňe ökde. Dilewar adam. Sen haçandan bäri beýle dilewar bolduň! (B. Pürliýew). dilewarlyk [dilewa:rlyk], at. Çeper geplemegi başarmaklyk, gepe çeperlik, gepe-gürrüňe ökdelik. Garrynyň dilewarlygy oturanlary haýran galdyrdy (G. Kulyýew). dileýiş iş ady. Dilemek ýagdaýy. diläbermek [dilä:vermek], işl. Diläp başlamak. dilgir [dilği:r], syp. Maksadyna ýetip bilmän göwni galan, nägile, närazy; gamgyn, tukat. Sen hemişe dilgir bolup ýörsüň. dilgirlik [dilği:rlik], at. Göwni galanlyk, nägilelik, närazylyk; gamgynlyk, tukatlyk. Dilgirlik edip dünýeden ötmekden ýaman zat ýok. dilhaty at. Bir zada boýun bolup ýazylyp berilýän hat. Hoşly molla goltugyny sermendi we çekilen goly tassyk edilip, möhür basylan dilhatyny görkezdi (A. Gowşudow). dilibermek [dilivermek], işl. Dilip başlamak, dilip ugramak. diligysga [diliğy:sğa], syp. Bir sebäbe görä edilen hormatyň hötdesinden gelip bilmedik, etmeli, bitirmeli isini bitirip bilmedik. Senem diligysga etmeris (H. Meläýew). diligysgalyk [diliğy:sğalyk], at. Diligysga bolmaklyk. dilik syp. 1. Kesilip ýa-da ýyrtylyp dilnen, kesik. Onuň penjeginiň syýy dilikdi. 2. Haýwanlaryň gulagy kesilip edilýän bellik, tagma. dilik-dilik syp. Ençeme ýeri dilnen,dilim- dilim bolan, ýirik-ýirik. Onuň egnindäki dony dilik- dilik bolupdyr. dilikeltelik at, ser. Diligysgalyk. dilim at. Dilnip ýa-da kesilip alnan bölek (gawun, garpyz we ş.m. hakynda). Oturyň, iň bolmanda bir dilim gawun iýip gidiň! (B. Pürliýew). dilim-dilim syp. 1. Dilnen, kesim-kesim, ýaryk-ýaryk edilen. Onuň endamy dilim-dilimdi. 2. Birnäçe dilim edilen, dilimlenen. dilimleme iş ady. Dilimlemek ýagdaýy. dilimlemek işl. Pyçak bilen dilip, böleklere bölmek, dilim-dilim etmek. Okuwçylar Baba aganyň dilimläp beren gawunlaryny iýmäge oturdylar (N. Esenmyradow). dilimlemeklik iş ady. Dilimlemek ýagdaýy. dilimlenmek işl. 1. Pyçak bilen kesilip, dilimlere bölünmek, dilim-dilim edilmek. Kak edilmek üçin dilimlenen gawunlar gamşyň üstünde güne serlip goýlupdyr. 2. Özüň üçin dilimlemek. dilimleşdirmek işl. Gawuny, garpyzy bir ýan ujundan dilimläp çykmak. Kak sermek üçin gawunlary dilimleşdirmek. dilimleşmek işl. 1. Dilimlemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde dilim-dilim edip kesmek. Eneli-gyz kaklyk gawunlary dilimleşip otyrdylar. dilimletmek işl. Dilim-dilim etdirip kesdirmek, dilip bölekletmek. Gözel eje kak serdirjek gawunlaryny çagalaryna dilimletdi. dilimleýiş iş ady. Dilimlemek ýagdaýy. dilimläbermek [dilimlä:vermek], işl. Dilimläp başlamak. dilinmek işl. 1. Dilim-dilim bolmak, dilik emele gelmek, ýirilmek. 2. Özüň üçin dilmek. Iýjek gawunyny dilindi. diliş iş ady. Dilmek ýagdaýy. dilişdirmek işl. Bir ýan ujundan dilim-dilim edişdirmek, dilip çykmak. Badamjanyň daşyny artyp, ony uzynlygyna dilişdirmeli. dilişmek işl. Dilim-dilim edişmek, dilmäge kömekleşmek. Kak sermek üçin gawun dilişmek. dilkaw [dilka:w], at. 1. Bir zadyň insizje uzyn bölegi. Dargady pikiri, söz ýok dilinde, Sandyraýar dilkawja kagyz elinde (A. Kekilow). 2. Uzalyp giden insizje ýer zolagy. Derýanyň çep kenarynda uzyn dilkaw baglyk, tokaýlyk bar. dillendirmek [dillennirmek], işl. Bir zat barada aýdyp bilmän ýören pikirini mälim etdirmek, söz açdyrmak, gepletmek. "Ýagşy söz ýylany hinden çykarar" diýen nakyla görä, olary mylaýym söz bilen ýüze çykarmak ýa-da görnetin nähak işi gözlerine görkezip, dillendirmek mümkin (B. Kerbabaýew). dillenibermek [dillenivermek], işl. Dillenip başlamak, dillenip ugramak. dilleniş iş ady. Dillenmek ýagdaýy. dillenme iş ady. Dillenmek ýagdaýy. dillenmek işl. Bir zat barada söze başlamak, gepläp başlamak. Aýna göwünsiz ýylgyrdy, ikirjiňlendi, kynlyk bilen dillendi (B. Kerbabaýew). dillenmeklik iş ady. Dillenmek ýagdaýy. dilleşik at. 1. Biri bilen bir zat barada öňünden anyk pikire gelmeklik, pikiriňi bir ýere jemlemeklik, wadalaşyk. 2. Gizlin ylalaşyk, gizlin wada, dildüwşük. dilleşikli syp. 1. Biri bilen bir zat barada öňünden anyk pikire gelnen, wadalaşylan, gepleşilen, gepleşikli. Siziň hemmäňiz dilleşikli. 2. Gizlin ylalaşylan, wadalaşykly. Elbetde, siz ozaldan dilleşiklisiňiz. dilleşiklilik at. Dilleşikli bolmaklyk. dilleşiksiz syp. Dilleşikli bolmadyk, dilleşikli däl. Dilleşiksiz hereket etmek. dilleşiksizlik at. Dilleşikli bolmazlyk, dilleşikli dällik. dilleşme iş ady. Dilleşmek ýagdaýy. dilleşmek işl. 1. Biri bilen öňünden maslahatlaşyp, belli bir ylalaşyga gelmek, agyz birikdirmek, öňünden gepleşmek. Ikimiz dilleşip, şu ýanlara gaýtdyk (B. Seýtäkow). 2. Gizlin ylalaşmak, wadalaşmak. Gaýynlarym dilleşip, köne däbe eýerdi (B. Kerbabaýew). Bu iş barasynda molla Hoşly ozal daýysy bilen pugta dilleşen bolmaga çemeli (A. Gowşudow). dilleşmeklik iş ady. Dilleşmek ýagdaýy. dilli syp., göç.m. Geplegen; bir zat diýdigiň gaýtargy berjek bolup duran , dili duzly. Ol gyz gaty dillidir, seniň deňiň däldir. \n\t‣ Dilli tüýdük dil açylyp ýasalan gamyş tüýdük. Küren obany dilli tüýdügiň owazy gaplady. dilli-dilewar [dilli-dilewa:r], syp., gepl.d. Aýtjak sözüni aýdyp bilýän, dile çeper (kinaýa äheňli). Bolduň meniň başyma dilli-dilewar. dillije syp., göç.m. Geplemsek, bir zat diýseň, gaýtargy berjek bolup duran (kiçijik çagany söýgi bilen sypatlandyrýan söz). Maýajyk dillije, dogumlyja çaga (B. Annageldiýew). dillilik at. Geplegenlik; dili duzlulyk, bir zat diýilse, gaýtargy berjek bolup duran gylykly bolmaklyk. Onuň dillilikden gören peýdasy ýokdy. dilmaç [dilma:ç], at. Bir dilde geplenýän gepleşigi başga dile geçirýän adam, dilden terjime edýän adam, terjimeçi. Ahyry ol öz gyzy Serwijany dilmaç edinip habarlaşdy (“Görogly”). dilmaçlyk [dilma:şlyk], at. Dilmajyň käri, ýagdaýy. Häzir bolsa ony dilmaçlykda ulanýarlar (A. Gowşudow). dilme 1. iş ady. Dilmek ýagdaýy. 2. at. Gyzyl balygyň etinden uzyn zolak edilip dilnip, kakadylyp taýýarlanýan iýmit. dilmek işl. 1. Dilim-dilim etmek, kesik-kesik etmek, kesmek. Ol hyýarlary dilip duz berdi. 2. Dilik açmak, ýirmek. 3. göç.m. Agyrtmak, gyýyldyrmak. dilmeklik iş ady. Dilmek ýagdaýy. dilsiz syp. 1. Gepläp bilmeýän, lal. 2. göç.m. Az gepleýän, geplemsek däl, ýuwaş. \n\t‣ Dilsiz ýagy tebigy betbagtçylyk. dilsiz-agyzsyz [dilsiz-ağyssyz], syp., ser. Dilsiz 2. Dilsiz-agyzsyz adam. dilsizlik at. 1. Gepläp bilmezlik, lallyk. 2. Az geplilik, ýuwaşlyk. dilşat [dilşa:t], at. 1. kön.s. Köňül şatlygy. Magşuklaryň dilşady sen (Talyby). 2. Gyza dakylýan at. dim-dik syp. Örän dik, gös-göni, dik duran; syh- syh. din [di:n] I, at. Tebigatdan daşary güýçleriň (hudaýyň, ruhuň) barlygy baradaky düşünjeleriň jemi. Yslam dini. \n\t‣Din duşman iň erbet, howply duşman. Ol meniň din duşmanym (B. Kerbabaýew). Dinden çykmak diniňi inkär etmek. Dinden çyksaň çyk, ilden çykma (Atalar sözi). Dinden çykan adamkärçiligini ýitiren, erbet. –Dinden çykan bolmasaň, adamlary beýle ýigrenmezdiň. Dini başga haýsydyr bir ýakyn garyndaşlyk gatnaşygy bolmadyk adamlara içi yylaman, ynanman, olardan özüni aýry tutmak, \n\n\nDIN [di:n] II, at. Işilen ýüpüň, sapagyň we ş.m. bir gaty. Ýüpüň iki dini üzülip, bir dini galypdyr. din-adat [di:n-a:dat], at. Dine, adata degişli bolan däp-dessurlar. dinçi [di:nçi], at, ser. Dindar. dindar [di:nna:r], syp. Dine ynanýan, hudaýa ynanýan we dini urp-adatlary berjaý edýän, dinçi. dindarlyk [di:nna:rlyk], at. Dine ynanmaklyk we urp-adatlary berjaý etmeklik. dini [di:ni], syp. Dine mahsus bolan, dine degişli bolan. Dini garaýyş. Dini ynanç. Dini mekdep. din-iman [di:n-i:ma:n], at. Dini ynanç. dinsizlik [di:nsizlik], at. Dine ynanmazlyk, dini inkär etmeklik. din-şerigat [di:n-şeri:ğat], at. Din we dini adatlar, şerigat. diň I, at. Gözegçilik etmek ýa-da bellik, nyşan üçin salnan, dikeldilen dürli beýiklikdäki minara. Bir diňiň içine gabalan iki oýnam mergen asyl el berenokdy (H. Ysmaýylow). \n\n\n DIŇ II: diň arkan serrelmek (gaýtmak) arkanlygyna ýykylmak. Pökgi wala diň arkan serrelip, agdarylan pyşdyla döndi (B. Kerbabaýew). Diň göge galmak dogry ýokary göterilmek, dik asmana ýönelmek, örän ýokary göterilmek. Diň (ör) gökden gelmek örän geň galmak, bir hili bolmak, allaniçigsi bolmak. Gördüňmi, Ýaltamyrat, oka diýilse, diň gökden gelerdiň (H. Ysmaýylow). Diň salmak diňlemek, gulak asmak. Gapydan aýak sesi gelerine diň salyp oturyşlaryna, çaýlaryny içip gutardylar (N. Saryhanow). diňçi I, at. Diňiň üstüne çykyp, garawulçylyk çekýän adam, garawul. \n\n\n DIŇÇI II, at, ser. Diňleýji 1. \n\n\n DIŇÇI III, at. 1. ser. Diňleýji. Bagşynyň diňçisi durdugyça köpelip, ägirt çynaryň saýasy bütin töweregi bilen dolupdy (B. Kerbabaýew). 2. Iliň gepini, gürrüňini diňläp ýören şugulçy, gara habarçy. Patyşanyň diňçisi üç doganyň bu saparky bolşuny hem patyşa baryp aýdýar (“Hutdy Humar”). diňdiribermek [diňdirivermek], işl. Diňdirip başlamak. diňdiriş iş ady. Diňdirmek ýagdaýy. diňdirme iş ady. Diňdirmek ýagdaýy. diňdirmek işl. Aglamagyny goýdurmak, aglamagyny bes etdirmek. Ol çaganyň elinden tutup, "jigim-jigim" diýip, ony diňdirdi (B. Annageldiýew). diňdirmeklik iş ady. Diňdirmek ýagdaýy. diňdirmezlik iş ady. Aglamagyny goýdurmazlyk, bes etdirmezlik. Ejiz bolup aglasaň, Ataň seni diňdirmez (A. Atabaýew). diňe Ýeke, ýeke-täk, ýeke bir. Men teatra diňe seniň bilen gitjek. diňibermek [diňivermek], işl. Diňip başlamak, diňip ugramak. diňirgeme [diňirğeme], iş ady. Diňirgemek ýagdaýy. diňirgemek [diňirğemek], işl. Bir zat hakda böwrüňi diňlemek, içiňden pikir etmek. Artyk atynyň başyny çekdi, diňirgedi (B. Kerbabaýew). diňirgemeklik [diňirğemeklik], iş ady. Diňirgemek ýagdaýy. diňirgenibermek [diňirğenivermek], işl. Diňirgenip başlamak. diňirgeniş [diňirğeniş], iş ady. Diňirgenmek ýagdaýy. diňirgenişmek [diňirğenişmek], işl. Bir zat barada böwrüňi diňleşip durmak, pikirlenişmek. Ikisi hem diňirgenişip durdular. diňirgenme [diňirğenme], iş ady. Diňirgenmek ýagdaýy. diňirgenmek [diňirğenmek], işl. Bir zat hakynda neneň, niçik bolýar diýip böwrüňi diňlemek, pikirlenmek. diňirgenmeklik [diňirğenmeklik], iş ady. Diňirgenmek ýagdaýy. diňirgeýiş [diňirğeýiş], iş ady. Diňirgemek ýagdaýy. diňirgäbermek [diňirğä:vermek], işl. Diňirgäp başlamak. diňiş iş ady. Diňmek ýagdaýy. diňişmek işl. 1. Ýagşyň, garyň we ş.m. ýagmasy kem-kemden kesilmek. Ýarygijeler başlan çabga daňdana golaý diňişdi. 2. Ses, galmagal we ş.m. zatlar ýatyşmak. Bazaryň irki gowry soňabaka diňişdi. diňleme iş ady. Diňlemek ýagdaýy. diňlemek işl. 1. Gulak salmak, üns bilen eşitmek. Aýdym-saz diňlemek. 2. Biriniň aýdan sözlerine gulak salmak, beren maslahatyny almak. Nesihat diňleseň, äriň äri sen, Almasaň nesihat, köpüň biri sen (Magtymguly). diňlemeklik iş ady. Diňlemek ýagdaýy. diňlemezlik iş ady. 1. Aýdylýan sözi eşitjek bolmazlyk. Habarlary diňlemändigime gynanýan. 2. Biriniň aýdan sözlerine gulak salmazlyk, beren maslahatyňy almazlyk. Ol ene-atasyny diňlemän, nä günlere uçrady. diňlenmek işl. 1. Gulak asylmak, aýdylan zat eşidilip oturylmak. 2. Gizlinlikde gulak asylmak, diň salynmak. 3. göç.m. Berilýän maslahata gulak salmak, ol makul görülmek. diňletmek işl. 1. Birini diňlemäge mejbur etmek, diňlemäge mümkinçilik bermek, birine diňlemek işini etdirmek; gulak asdyrmak, aýdylan zady eşitdirip oturmak. 2. Gizlin gulak saldyrmak, diň saldyrmak. diňleýiş iş ady. Diňlemek ýagdaýy. diňleýji at. 1. Edilýän gürrüňi, radiony, konserti we ş.m. diňleýän adam. Aýdyjy akmak bolsa, diňleýji dana gerek (Nakyl). 2. Käbir ýörite okuw mekdeplerinde: okuwçy, talyp. Ýörite okuw mekdebiniň diňleýjileri. 3. Hünäri boýunça gysga möhletleýin okuwa gatnaşyp, bilimini kämilleşdirýän hünärmen. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullykgy akademiýasynyň diňleýjisi. diňläbermek [diňlä:vermek], işl. Diňläp başlamak. diňme iş ady. Diňmek ýagdaýy. diňmek işl. 1. Aglamagy bes etmek, kesmek, sesini goýmak. Çaganyň özi aglap, özi diňipdir. 2. Ýagyn ýagmasy kesilmek. Emma ýagyş diňer ýerde diňmedi (G. Kulyýew). 3. gepl.d. Ses, gykylyk we ş.m. ýatmak. Saz-söhbetler diňdi (N. Pomma). diňmeklik iş ady. Diňmek ýagdaýy. diňmezlik iş ady. 1. Aglamagyny bes etmezlik, sesini goýmazlyk. Çagajyk diňmän aglady. 2. Ýagyn ýagmasy kesilmezlik. Ýagyş agşama çenli diňmedi. diňşir [diňşi:r], at, sazç. Saz seslerini dogry kabul edijilik we täzeden berip bilijilik ukyby. Onuň sesi gowy welin, diňşiri ýok, diňşiri bolmasa-da, bagşy bolýarmy näme? diňşirgeme [diňşirğeme], iş ady. Diňşirgemek ýagdaýy. diňşirgemek [diňşirğemek], işl. 1. Bir ýerden çykýan sesi aňşyrjak bolup diňlemek, diň salmak. At sakga durdy-da, gulaklaryny keýkerdip diňşirgedi. 2. Bir hili böwrüni diňleýän, geňirgenýän ýaly bolmak. Ol ýüzüni aşak saldy-da diňşirgedi (T. Gurbanow). diňşirgeniş [diňşirğeniş], iş ady. Diňşirgenmek ýagdaýy. diňşirgenişmek [diňşirğenişmek], işl. Birnäçe bolup diňşirgenmek. Oturanlar aýak sesini eşidip diňşirgenişdi. diňşirgenme [diňşirğenme], iş ady. Diňşirgenmek ýagdaýy. diňşirgenmek [diňşirğenmek], işl., ser. Diňşirgemek. Ogulşirin eje diňşirgenip durdy-da: – Bor, Rejep! “Il oňlasa, atyňy soý”diýipdirler.Ýöne Amanmyrat janyň ýaňy alty ýaşy doldy. Öz çagaň ýaly göz-gulak bolarsyň-da! (“Türkmen dili”). diňşirgeşmek [diňşirğeşmek], işl., ser. Diňşirgenişmek. Oturanlar diňşirgeşdiler. diňşirgetmek [diňşirğetmek], işl. Diňşirgemäge mejbur etmek. Gulagyna degen habar ony diňşirgetdi. diňşirgäbermek [diňşirğä:vermek], işl. Diňşirgäp başlamak, diňşirgäp ugramak. diplom [diplo:m], at. Ýokary ýa-da ýörite orta mekdebi gutaranlygy, şeýle-de ylmy adyň dakylandygy, alymlyk derejesiniň berlendigi hakynda resmi şahadatnama. diplomat [diploma:t], at. 1. Daşary ýurt döwletleri bilen aragatnaşyk etmek üçin hökümet tarapyndan wekil bellenen wezipeli adam. 2. göç.m. Başga adamlar bilen bolan aragatnaşykda örän başarjaňlyk, ugur tapyjylyk bilen hereket edýän adam. diplomatik [diploma:tik], syp. Diplomatiýa degişli; diplomatiýa mahsus. \n\t‣Diplomatik çapar daşary işler pudagyna degişli edaranyň diplomatik poçtasyny gatnadýan wezipeli adam. Diplomatik dereje (rang) diplomatlara dakylýan aýratyn at. Diplomatik korpus hökümetiň diplomatlarynyň jemi. diplomatiýa [diploma:tiýa], at. Döwlet organlarynyň daşary syýasat ugrundan alyp barýan işi. 2. Daşary döwletler bilen geçirilýän gepleşiklerde we gatnaşyklarda ulanylýan usullaryň we metodlaryň jemi. diplomatlyk [diploma:tlyk], at. Diplomatyň käri, wezipesi. diplomçy [diplo:mçy], at. Diplom işini ýerine ýetirýän talyp (student). diplomly [diplo:mly], at. Diplomy bar bolan. Diplomly adam. direg [di:reğ], at. 1. Diräp söýget etmek üçin peýdalanylýan agaç we ş.m. serişdelerden edilýän pürs. Käwagtlar bolsa güýçli gomlar demir direglere urup durýar (“Edebiýat we sungat”). 2. Ýelden gorap saklamak üçin gara öýüň tüýnügine direlýän ujy haçjaly uzyn agaç. Ol diňe öýüň içinden tüýnügine direg urup, gurumlap giden tüýnük ýüpden asylýardy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Arkadaýanç, arka, arkadag, daýanç, goldaw. Aýal diýilýän zat dünýäniň diregi, Aýal diýilýän zat ömrüň şaýoly (K. Gurbannepesow). direglik [di:reğlik], syp. Direg etmek, direg ýasamak üçin ýaramly agaç we ş.m. zat. Direglik agaç. direktor [dire:ktyr], at. Edaranyň, kärhananyň ýa-da ylmy-barlag institutynyň ýolbaşçysy. direliş [di:reliş] I, II, iş ady. Direlmek ýagdaýy. direlme [di:relme] I, II, iş ady. Direlmek ýagdaýy. direlmek [di:relmek] I, işl. 1. Jan gelmek, jan girmek, janlanmak (janly zat hakda). Ölüler direlip, arza bardylar, Hakdan bir kelamny ýörüp sordular (Magtymguly). 2. Öňki katdyna gelmek, öňki derejesine ýetmek, dikelmek. 3. göç.m. Bir işi ýerine ýetirmekde aýak üstüne galmak, ruhlanmak, janlanmak, dirniklenmek. \n\n\n DIRELMEK [di:relmek] II, işl. 1. Direg bolmak, söýget bolmak; direg edilmek, söýget edilmek, daýalmak, söýelmek. Teläriň ortasyndan agaç pürs direlipdir. 2. Bir zadyň ujy ikinji bir zada degip durmak, baryp degmek, dürtülmek. Bir ýany gaýa direlip salnan kiçijik tamlary gördüm (A. Gowşudow). 3. Nazary düşmek, göz öňüne gelmek. Artygyň gözüniň öňüne birdenkä üýtgeşik bir ýagdaý gelip direldi (B. Kerbabaýew). direlmeklik [di:relmeklik], iş ady. Direlmek ýagdaýy. direltmek [di:reltmek], işl. 1. Jana getirmek, jansyza jan bermek, janlandyrmak. Ölini direlder şirin sözleriň (Mollanepes). 2. Bir işi ýerine ýetirmekde ruhlandyrmak, janlandyrmak. 3. Öňki derejesine ýetirmek, öňki kaddyna getirmek, dikeltmek. Ata- babalarymyzyň ruhuny täzeden direltdik. 4. Agyr keselden gutarmak, bejermek, sagaltmak, aýak üstüne galdyrmak. direme [di:reme], iş ady. Diremek ýagdaýy. diremek [di:remek], işl. 1. Bir zady saklamak üçin direg, söýget goýmak, paýa urmak. Nazar, hany hanym, sen şuny dire! (B. Kerbabaýew). 2. Söýenmek, direnmek üçin eliňi ýa-da başga bir ýeriňi ikinji bir zada ýaplamak. Tamyň gapysynda ýatan Nabat eje ýassykdan başyny galdyrdy-da, gapdalynda ýatan Merede gözüni aýlap, iki tirsegini ýassyga diredi (A. Durdyýew). 3. Meseläniň ahyrky çözgüdi birine ýa-da bir zada bagly bolmak. Indi hemmesi maňa dirän bolsa, men tarapdan arkaýyn bol-da, ýumşuň bitdigi hasap ediber. 4. göç.m. Örän ýakyn aralykdan çenemek, gezemek. Duşman özüniň ganly hanjaryny watanyň bagryna dirän wagty, gorkunç howpuň watanyň üstüne abanan wagty Wepa ýaly gujurly ýigitler, heý, durup bilermi? (A. Gowşudow). diremeklik [di:remeklik], iş ady. Diremek ýagdaýy. direnibermek [di:renivermek], işl. Direnip başlamak. direnişmek [di:renişmek], işl. 1. Birnäçe bolup direnmek. 2. Ýumşa gaýym, taýýar bolup durmak. Ata- enesi bolmasa-da, süýtdeş aýal dogany, direnişip duran doganoglanlary bar (“Edebiýat we sungat”). direnme [di:renme], iş ady. Direnmek ýagdaýy. direnmek [di:renmek], işl. 1. Söýget üçin eliňi ýa-da başga bir ýeriňi bir zada urmak, söýget edinmek, ýaplanmak. 2. Bir zada ýakyn gelip durmak. Ýowuz düşen göwre kime direner (Magtymguly). 3. Dikelip durmak, somalyp durmak. Näme, beýdip direnip dursuň? 4. 5. Direnmek işliginden soň durmak işligi gelip, taze many öwüşgini bolan düzümli işlik ýasalýar: Direnip durmak dik durmak; kömek etjek bolup durmak, kömege taýýar bolup durmak. Kömege ýetiş diýäýer ýaly, meniň direnip duran doganymam-a ýok. diretmek [di:retmek], işl. Bir zady saklatmak üçin söýeg goýdurmak, direg etdirmek, söýget bolar ýaly agaç goýdurmak. Öýe direg diretmek. direýiş [di:reýiş], iş ady. Diremek ýagdaýy. diräbermek [di:rä:vermek], işl. Diräp başlamak. dirhem at, gepl.d. Takmynan, 3-4 grama deň bolan göwrüm ýa-da agyrlyk ölçegi. Ýakmaz bir zat iýlip, aşgazan zäherlenende, gawun biýarasynyň köküni iki dirhem çakyra goşup içseň gaýtardýar (“Saglyk”). diri [di:ri], syp. 1. Janly, öli bolmadyk, öli däl. Eger-de düýekeşlerimiz obada bolsa, ýa öldürerler, ýa ölerler, emma gyzy diri berip goýbermezler (H. Derýaýew). 2. Owradylmadyk, üwelmedik, bitin. Garnyny ýaryp görseler, içinde bugdaý däneleri dirije duran eken (“Edebiýat we sungat”). 3. Tüýs, edil, misli, bütinleý. Kakasynyň diri özi. 4. Bişip ýetişmedik, çala ýumşan. Şindi palawyň tüwüsi diri. \n\t‣Diri akmak (samsyk) barypýatan akmak, samsyk. Diri ýakmak 1) diriligine ýakmak. 2) birini örän gynandyrmak, görgä goýmak, birine hasrat çekdirmek. Daşoguzdan gaçyp geldik, Meni diri ýakdy çatma (Durdy Gylyç). dirižýor [dirižo:r], at. Üýşüp saz çalýanlaryň, aýdym aýdýanlaryň toparyny, opera we balet oýunlaryny ugrukdyryjy adam. dirilik [di:rilik], at. 1. Janlylyk, öli dällik. 2. göç.m. Ýaşaýyş, durmuş, ömür. diriltmek [di:riltmek], işl. ser. Direltmek. diriniklenmek [di:rniklenmek], işl. Go- wuşgynsyz bolman, janlanmak, janlyrak hereket etmek. Seniňem diriniklenip, gün-güzeranyňy dolanyňy görsemdim. dirinikli [di:rnikli], syp. Edenli, girinjeli, başar- nykly, ýapyşan işini oňarýan. Ol, tüweleme, gaty dirinikli oglan. diriň-diriň : diriň-diriň bökmek belli bir sebäbe görä (gynanç, agyry, şatlyk we ş.m. sebäpli), duran ýeriňde çalt-çalt ýokaryk bökmek. Oklaryň jyssyldysyna çydaman, diriň-diriň bökýän Meleguş yzyna bakan serpdi (B. Kerbabaýew). dirkillemek işl. Dogumly, çalt ýöremek. Sen dirkilläp ýörkägem-ä gerek ekeniň welin, garrylygymda-da gerek ekeniň (B. Hudaýnazarow). diş [di:ş], at. 1. Iýmiti dişläp almak, çeýnäp iýmek üçin agyzda ýerleşýän ownukly-irili süňkler. Dil – bela, diş – gala (Nakyl). Onuň hünji dek düzülen dişleri ak sadap ýaly ýyldyrardy (A. Gowşudow). 2. Gurallaryň, maşyndaky bölekleriň we ş.m. dişelen kertik-kertik ýeri. Oragyň dişi. Byçgynyň dişi. Çarhyň dişi. \n\t‣ Dişi döwülmek çala ýylamak (gyzdyrylýan suw hakynda). Görse ne duz atylypdyr, ne beýleki, diňe çigit ýagyň ysy çykan dişi döwlen duruja suw (Ö. Ab- dyllaýew). Dişinde et galmak bolmasy iş edip, hiç hili garaw görmänsoň, barha gylawlanmak, edenine däl diýilmänsoň, ýaman öwrenmek. Indi biz Nişapur patyşasynyň eden emelinden ökderäk oýun görkezmesek, onuň dişinde et galar-da, birsyhly üstüňe sürner durar (“Görogly”). Dişine kakmak gaýtawul bermek, ýok etmek, merkini bermek. Ýola gelmejek bolsa, dişine kakmaly (T. Taganow). Dişini damagyna ibermek berk urmak, ýençmek. Men çopan bolup, senem it bolsaň, tazygan goýna küşgüremde, baryp alkymyndan almasaň, seniň edil dişiňi damagyňa ibererin (B. Kerbabaýew). Dişini dökmek azap bermek, azar ýamanyny görkezmek. Bu oý bizi halys garratdy, dişimizi dökdi (A. Gowşudow). Dişiňi çalmak 1) ukuda dişleriňi gysyp gyjyrdatmak. "Mäm...mäm... ejem dogry aýdýar, ýamanam bolsa bolar, mäm...mäm" – diýip, yzyndan dişlerini çalyp, beýlesine agdarylyp ýatdy (A. Durdyýew). 2) bir zadyň arzuwynda bolmak. Dişiňi çarhlamak bir zada hyjuwly taýýarlyk görmek. Dişiňi gyjamak biri ýa-da bir zat barasynda ahmyr etmek; gazaplanmak. Kimsi agzyna geldiginden gargynýardy, kimsi ýumrugyny düwüp, dişlerini gyjap, haýbat atýardy (G. Kulyýew). Dişiňi gysmak diýesiň gelse-de, hiç zat diýmän, içiňi hümledip ýörmek, çydam etmek. Sen beri öz hetdiňi tanap, dişiňi berk gysyp otursaň bolmaýarmy? (B. Kerbabaýew). Dişiň kirini açmazlyk ertirden bäri zat iýmezlik. Ertirden bäri dişimiň kirini açmaga maý bolmady. Dişi ötmezlik batyrynyp bilmezlik. –Hydyr arçyn, biz it hem bolsak, goýun itidiris: öz sürimizi dalamaga dişimiz ötmez! (B. Kerbabaýew). Dişi ýylgyrmazlyk gaýgy-hasratdan çykyp bilmezlik. Öz deňi-duşuny görüp, şolaryň arasynda ömür dişi ýylgyrmasa, ana jeza şonda bolar (H. Derýaýew). Diş toýy çaga ilkinji diş çykanda tutulýan toý. Her dişinde bir gülki çendenaşa gülegen adam häsiýetlendirilende aýdylýan aňlatma. – Ol gelniň her dişinde bir gülki, nämä böwregi bökýärkä? dişara [di:şa:ra], syp., dil. b. Ýokarky alyn dişleriň iç tarapy bilen dil ujunyň arasynda hasyl bolan ýasy yşgalaňly çekimsiz. Meselem: s, z sesleri dişara çekimsizlerdir. diş-diş [di:ş-di:ş], syp. Kertik-kertik edilen, hatara diş görnüşinde bolan. Diş-diş nabat. diş-dodak [di:ş-do:dok]: diş-dodak çekimsizleri aşaky dodagyň ýokarky dişlere ýakynlaşmagy bilen hasyl bolýan çekimsizler. Meselem: f sesi diş-dodak çekimsizidir. dişdüýbi [di:şdüývü]: diş düýbi sesler dil ujunyň ýokarky alyn dişleriň iç tarapyna degmegi ýa-da ýakynlaşmagy bilen hasyl bolýan sesler. Meselem: t, d, n, l, r, ž, j, ç, ş sesleri dişdüýbi seslerdir. diş-dyrnak [di:ş-dyrnak]: diş-dyrnak bolmak bir işiň ugrunda görgä galmak, uly azara galmak, zähmet çekmek. Ol mamasynyň diş-dyrnak bolup, azap baryny siňdirip geýdiren bu egin-eşigini negada bir toýda-tomguda geýip çykarýardy (A.Gowşudow). Durmuşda hemme zady diş-dyrnak bolup, çekeleşip almalydyr (B. Seýtäkow). dişelgi [di:şelği], syp. Ýüzi diş-diş edilen, diş çykarylan, dişleri ýiteldilen (orak, byçgy we ş.m. hakynda). Oraklaryňyz dişelgi bolsun, bedewleriňiz eýerlengi (“Türkmenistan”). dişelmek [di:şelmek], işl. Ýüzi diş-diş edilmek, diş çykarylmak, dişleri ýiteldilmek (orak, byçgy we ş.m. hakynda). Ussa dişelen oraklary tamyň böwrüne oklaşdyrdy. dişeme [di:şeme], iş ady. Dişemek ýagdaýy. dişemek [di:şemek], işl. 1. Oragyň we ş.m. ýüzüni ýörite gural (galam) bilen diş-diş etmek. Orak dişemek. 2. göç.m. Yz galdyrmak, yz goýmak. \n\t‣Ýüzüni mama dişän ýüzüne mama keseli degip, oýuk-oýuk yz galan. dişemeklik [di:şemeklik], iş ady. Dişemek ýagdaýy. dişeşdirmek [di:şeşdirmek], işl. Birnäçe oragy dişäp çykmak. dişetmek [di:şetmek], işl. Dişemek işini başga birine etdirmek. Onuň ýanyna orak dişetjegem, pil ýasatjagam gelerdi (R. Gelenow). Ussa orak dişetmek. dişeýiş [di:şeýiş], iş ady. Dişemek ýagdaýy. dişäbermek [di:şä:vermek], işl. Dişäp başlamak, dişäp ugramak. dişlegen [di:şleğen], at, ser. Dişlek. Bir atym bar dişlegen (Matal: garynja). dişlek [di:şlek], syp. Agyz salyp dişleýän, dişlemäge endik eden, gapak, dişlegen. Dişlek mal. dişleklik [di:şleklik], at. Dişlegenlik, gapaganlyk. dişlem [di:şlem], at. Agza sygar ýaly, bir agza salym, bir bölejik, azajyk (çörek hakynda). dişleme [di:şleme], iş ady. Dişlemek ýagdaýy. dişlemek [di:şlemek], işl. 1. Bir zady dişleriň arasyna salyp gysmak. Meňli hanym golun dişläp, Bizden ki uýat eýleýir (Magtymguly). 2. Agyz salyp, diş arkaly agyrtmak, ýaralamak. Hälki garynja muny görüp, derrew ylgap baryp, mergeniň aýagyndan dişläpdir (“Türkmen halk ertekileri”). 3. göç.m. Iýmek. Işlemedik – dişlemez (Nakyl). dişlemeklik [di:şlemeklik], iş ady. Dişlemek ýagdaýy dişlenmek [di:şlenmek], işl. 1. Agyz salynmak, agyz salnyp, diş bilen ýaralanmak. 2. Diş bilen bölünip alynmak, iýilmek; diş bilen tutulmak. Kökäniň gyra- syndan dişlenipdir dişleşdirmek [di:şleşdirmek], işl. Bir zadyň birnäçe ýerinden ýa-da birnäçe zady dişläp çykmak. dişleşmek [di:şleşmek], işl. Biri-birini dişlemek. Durdy çopan möjekler bilen dişleşen itleriň her haýsyna bir parça guýruk beripdir (A. Gowşudow). dişletmek [di:şletmek], işl. 1. Birini dişlemäge mejbur etmek, dişlemäge mümkinçilik bermek. 2. Agyz saldyrmak, agyz saldyryp, dişi bilen ýaralatmak, ýardyrmak. 3. Diş bilen böldürip aldyrmak, iýdirmek; diş bilen tutdurmak. dişleýiş [di:şleýiş], iş ady. Dişlemek ýagdaýy. dişläbermek [di:şlä:vermek], işl. Dişläp başlamak. dişlik [di:şlik], at. Ýüň daragyň dişine geýdirilip goýulýan ýasy agaç gapak. dişsynçgar [di:şsynçğa:r], at. Dişiň arasynda galan iýmit galyndylaryny aýyrmak üçin ulanylýan ujy ýasyja gural, meswäk. diwal [diwa:l]: diwal öý palçykdan ýasalan jaý. diwan [di:wa:n] I, at. Oturmak hem gyşaryp ýatmak üçin arkasy söýgetli ýumşak mebeliň bir görnüşi. Sag tarapda goýulypdyr bir diwan, Dürli gazet-žurnal seretseň her ýana (A. Kekilow). \n\n\n DIWAN [di:wa:n] II, at, Döwlet edarasy. Prezidentiň diwany. \n\n\n DIWAN [di:wa:n] III, at, edeb. Gündogar edebiýatynda her bir şahyryň şygyrlarynyň belli bir tertip boýunça düzülen goşgular ýygyndysy. Nowaýynyň diwany. diwana [di:wa:na], 1. at, taryh. Gapy-gapy aýlanyp doga okap ýören. Şol ýerde bar idi iki diwana, "Durma, oglan, onda bargyl" diýdiler (Magtymguly). 2. syp. Aşyk, akylyndan azaşan, däli, telbe. Jemalyn görenler boldy diwana, Aga jan, Arabyň gyzyn bereýin (“Görogly”). Däli men, diwana men, ýar, isteýir köňlüm şony (Balgyzyl). diwanaçylyk [di:wa:naçylyk], at, ser. Diwanalyk. Diwanaçylyga-da saglyk gerek (Atalar sözi). Iň soňunda diwanaçylyga aýlanjak bolduňmy? (“Görogly”). diwanalyk [di:wa:nalyk], at. 1. Diwananyň ýagdaýy. 2. Aşyklyk, akyldan azaşanlyk, dälilik, telbelik. diwar [di:wa:r], at. 1. Jaýyň we ş.m. binalaryň dik galdyrylan taraplary, ganaty. Ynha, birdenem biziň nazarymyz diwardaky görkezijide säginýär (“Edebiýat we sungat”). 2. Haýat. Howlynyň diwary beýikdi. diwiziýa [divi:ziýa], at, harby. Birnäçe harby topardan ybarat bolan uly goşun birleşmesi. diýanat [diýa:nat], at. Dine ynanmaklyk, dindarlyk. Ülkesine sütem kylsa, Dini, diýanaty gider (Misgingylyç). diýar [diýa:r], at. Ýurt, ülke. Garaşsyz diýarda okamak, işlemek, ýaşamak bagt! (“Türkmenistan”). diýdimzor [diýdimzo:r], syp. Zalym, sütemkeş, zorluk edýän. diýdimzorluk [diýdimzo:rluk], at. Zulum, sütem, zorluk. diýdirmek işl. 1. Diýmäge mejbur etmek, diýmäge mümkinçilik, esas döretmek, bir zat diýmek üçin sebäp bolmak; öýtmek; bir gürrüň, mesele we ş.m. barada bir zat aýtdyrmak, "pylany diýdi" diýip aýtdyrmak. Açlyk näme iýdirmez, dokluk näme diýdirmez (Nakyl). Daşyndan seredeniňde-hä bir äpet adammyka diýdirýärsiň (B. Seýtäkow). Öz diýmeli zadyňy näme oňa diýdirýäň? diýibermek [diýivermek], işl. Diýip başlamak, diýip ugramak. diýilmek işl. Bir gürrüň, mesele we ş.m. barada bir zat aýdylmak. – Heý, myhmanlar! Otur diýilýär, oturyň-da! – diýip, nökerlerine ýalandan haýbat atdy (G. Kulyýew). diýiş iş ady. Diýmek ýagdaýy. diýişdiribermek [diýişdirivermek], işl. Diýişdirip başlamak. diýişdirmek işl. Birnäçe zat diýmek, aýdyşdyrmak, yzly-yzyna suňşurmak. Ol ýoldaşy bilen elleşip hoşlaşandan soň hem säginip, ýene-de nämedir bir zatlar diýişdirdi. diýşme iş ady. Diýişmek ýagdaýy. diýişmek işl. 1. Biri-birine bir zatlar aýtmak. "Soň getirip berer" diýişdiler welin, menem, ýeser ýaly, Orazdurda "Aý, bolmasa beräýsene, soň getirip berer- dä" diýip aýdaýypdyryn (H. Derýaýew). 2. Biri bilen sanaşmak, sögüşmek. Iki elti köpden bäri ile syr bermän gelýän-de bolsa, ýürekde galan ululy-kiçili kinelerini saklap bilmän, ahyry diýişmeli boldular. diýme iş ady. Diýmek ýagdaýy. diýmek I, işl. 1. Birine bir zat aýtmak, bir zat habar bermek. Uruş gutaranyndan soň, köp adamyň "goş birikdireli" diýenlerini ol ýadyna saldy (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Hasap etmek, hasaplamak. \n\t‣ Diýesinem diýmek, diýmäsinem diýmek aýtmajak sözüňi aýtmak, hapa, paýyş sözler aýtmak. Olar biri-birine diýesinem diýip, diýmäsinem diýip, yzyndanam äbede-jüýje bolşup otyrlar. \n\n\n DIÝMEK II, işl. "Eýsem bolsa, şeýlelikde, onda" diýen ýaly netije çykarmagy, jemlemegi aňladýan giriş sözi. Diýmek, onuň pikiri dogry bolup çykypdyr-da! diýmeklik iş ady. Diýmek ýagdaýy. diýseň "Örän" diýen manyda gelip, bir zadyň ýokary derejededigini görkezýän söz. Bize ýaşuly işgärlerimizden öwrenere diýseň zat köp. do [do:], sazç. Saz ses hatarynyň birinji sesi we şol sesi aňladýan saz belgisi. doda [do:do], at, gepl d. Oýnalýan ulurak aşyk. dodagara [do:doğa:ra]: dodagara çekimsiz sesler aşaky we ýokarky dodaklaryň biri-birine degmegi ýa-da ýakynlaşmagy netijesinde hasyl bolýan sesler. Meselem: f, w sesleri dodagara çekimsiz seslerdir. dodak [do:dok], at. Agzyň aşaky hem ýokarky gyrasyny emele getirýän, dişleriň üstüni ýapyp duran agza, leb. Ak ýüze dodak degende, yzy hallanar- hallanar (Baýram şahyr). \n\t‣ Dodak gitdi bazara çagajyk kemiş-kemiş edip aglajak bolanda aýdylýan durnukly söz düzümi. Dodak sesleri dodaklaryň gatnaşmagy bilen emele gelýän sesler. Meselem: o, ö, u, ü, p, b we ş.m. dodak sesleridir. Dodak sazlaşygy dodak sesleriniň özlerinden soň gelýän çekimlileri özi bilen sazlaşdyrmagy. dodaklandyrmak [do:doklonnurmok], işl., dil b. Dodaklaryň gatnaşmagynda emele gelýän sesi aýtmak, ýazmak. Asyl ýa-da düýp sözlerde üçünji bogundaky çekimlini dodaklandyryp ýazmaly däl. dodaklanma [do:doklonmo], iş ady. Dodak- lanmak ýagdaýy. dodaklanmak [do:doklonmok], işl., dil b. Dodaklaryň gatnaşmagynda dodak sesleri emele gelmek. dodaklanyş [do:doklonuş], iş ady. Dodaklanmak ýagdaýy. dodakman [do:dokmon], syp. Uly, küti, galyň dodakly. Dodakman adamyň gepi-gürrüňi sagdyndy. dog [doğ]: dog geçi bir ýaşdan iki ýaşa çenli aralykdaky heniz guzlamadyk ýaş urkaçy geçi. Dog geçiniň etidir, dogar aýda-da bişmez... (Halk döredijiliginden). doga [doğo], hal., ser. Dogabitdi. Ol gelen atlynyň ýa doga bolşy şeýledi ýa-da aksakgallar oňa pugta tabşyrypdyrlar (A. Gowşudow). \n\n\n DOGA [doğa:], at. 1. Yslam dininde musulmanlaryň okaýan Gurhan süreleri. Ol dynman doga sanaýardy (A. Gowşudow). 2. Işan-mollalaryň dem salyp ýa-da ýazyp berýän keramatly duzy, haty. 3. Içine şol hat, duz-kömür salnyp tikilen, köplenç, üçburç görnüşli bukjajyk. Doga dakynmak. \n\t‣ Doga etmek 1) bir işiň şowly çykmagyny, oňat gutarmagyny arzuw etmek. 2) jadylamak, jady etmek. Doga edilipmi, nämemi, onuň gep-gürrüň bilen işi ýokdy. Doga gaplaýmaly örän oňat, iňňän gözel, ajap. Doga gaplaýmaly sözler. Onuň doga gaplaýmaly sözlerini diňlän Çerkeziň öňünde alynmajak gala bolmaz (B. Seýtäkow). Agzybirlik dogasy ýaş çatynjalar biri-biri bilen oňşup ýaşasynlar diýip berilýän doga. dogabag [doğa:va:ğ], at. Atyň boýnuna dakylýan ýüzi kümüşli gaýyş ýa-da alaja görnüşli örülen ýüp, bag. Kerpiç-kerpiç dogabaglar. \n\t‣ Dogabagyny deňlemek çapyşykda atlaryň biri-biri bilen deňleşmegi, deňleşip çapmak. Dogabagyny saýlamak ýaryşda çapylanda biri beýlekisinden azajyk öňe geçmek, sähelçe ozmak, saýlanmak. dogabitdi [doğovitdi], hal. Dogaly bäri, eneden dogma, dogup-döräli bäri, doga. Dogabitdi gylyk. dogaçyl [doğa:çyl], syp. Doga almagy, dakynmagy gowy görýän, doga ynanýan, yrym edýän (adam hakynda). dogaçyr [doğa:çyr], at. 1. zergärç. Çaga tahýasynyň depesinden dakylýan üçburç doga şekilli kümüş şaý. 2. Nagyş ady. dogagöý [doğa:ğö:ý], syp. Doga ýazyp berýän, ýazyp beren dogasy ýöreýän. dogalama [doğa:lama], işl. Doga etmeklik. dogalamak [doğa:lamak], işl. Ruhy taýdan täsir etmek üçin doga etmek. dogalamaklyk [doğa:lamaklyk], iş ady. Dogalamak ýagdaýy. dogalanmak [doğa:lanmak], işl. 1. Doga edilmek, doga okap çüflenmek. 2. Dogaly bolmak, doga ýazylan hat suwda ezilip, iýilýän, içilýän zatlara garylmak. Dogalanan suw. dogalaýyş [doğa:laýyş], iş ady. Dogalamak ýagdaýy. dogaly [doğa:ly], syp. 1. Dogasy bolan. 2. Jady- lanan (adam). dogan [doğon], at. 1. Bir ata-eneden bolan çagalaryň biri-birine bolan garyndaşlyk gatnaşygyny görkezýän söz. Doganyň dogana bahasy ýokdur, Agany inige mätäç eýleme! (Magtymguly). 3. Köplenç, öz deň-duşuňdaky adama ýüzlenilende aýdylýan söz. Jan doganlar, men indi mundan aňry gidip biljek däl (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣ Dogan okaşmak biri bilen doganlaşmak, biri bilen dogan bolmaga kasam etmek. Men onuň bilen kyýamat dogan okaşyp, kyrk ýigidi alyp, bärik gaýtdym (“Görogly”). Biz onuň bilen Owganystanda dogan okaşypdyk (B. Kerbabaýew). dogan-garyndaş [doğon-ğarynnaş], at. Bir nesilden bolan adamlaryň hemmesiniň umumy garyndaşlyk gatnaşygyny bildirýän söz. Kakasy-da, ejesi-de, dogan-garyndaşlary-da Annagüli örän oňat görýärdiler (B. Seýtäkow). doganlarça [doğonlorço], hal. Dogan ýaly bolup, dogan hökmünde. doganlaşma [doğonloşmo], iş ady. Doganlaşmak ýagdaýy. doganlaşmak [doğonloşmok], işl. Doganlarça aragatnaşyk etmek, doganlyk aragatnaşygynda bolmak, dogan okaşmak, dostlaşmak. doganlyk [doğonluk], at, syp. 1. Doganlaryň özara maşgala aragatnaşyk ýagdaýy. Diňe garyndaşlykda, doganlykda däl-de, ýoldaşlykda, adamkärçilikde deňi-taýy bolmadyk Sylaby ol indi görüp biljek däldi (B. Kerbabaýew). 2. Doganlarça dostluk, ýakyn dostluk, dostlukly aragatnaşyk. Doganlyk halk. \n\t‣Doganlyk mazar söweşde gurban bolanlaryň umumy mazary. doganoglan [doğonoğlon], at. Kakalary dogan bolan oglanlar we gyzlar, öz kakaň doganynyň ogly ýa-da gyzy. Ata-enesi bolmasa-da, süýtdeş aýal dogany, direnişip duran doganoglanlary bar (“Edebiýat we sungat”) dogar-dogar [doğor-doğor], Dogup barýan uçurlary, wagty, pursaty (Gün, Aý, ýyldyzlar hakynda). Daňyň atyşyny synlajak oglan gün dogar-dogaryň üstünde oýansa nätjek! (B. Hudaýnazarow). doga-tumar [doğa:-tumor], at. Dogalaryň umumy ady (ser. Doga 2, 3 ). dogduk [doğduk], syp. 1. Towşana dogduk depe (Nakyl). Dogduk ýerimiň topuryny ýüzüme syldym (R. Gelenow). 2. ser. Dogma I, 1. dogma [doğmo] I, iş ady. 1. Dogmak ýagdaýy. 2. Dünýä inen, eneden bolan (mekan hakda). Men ýaňy- ýakynda dogma ýurdum Tejene bardym (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n DOGMA [doğmo] II, gepl.d. Ogul. Berdi aganyň dogmasy gelýär, ony "garşy alyň"! (A. Durdyýew). dogmak [doğmok], işl. 1. Görünmek, peýda bolmak, çykmak (Gün, Aý we ş.m.). Aý dogsa, älem görer (Nakyl). 2. Dünýä inmek, eneden bolmak, nesil döremek. Enebaý eje bu goh-galmaga oýanyp, ýorganlarynyň üstünde oýaly-ukuly gözlerini owkalap oturan Aba bilen Ýusupberdä: – Balalam, ogul jigiňiz boldy – diýip, lak atdy-da, täze dogan çaganyň sesi çasly çykýan tama tarap döndi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Alem içre at gezer, 10 s.). Şahyram il ýaly ýalaňaç dogýar (K. Gurbannepesow). Ondan dogan at saňa iru-giç peýda berer (“Görogly”). dogmaklyk [doğmokluk], iş ady. Dogmak ýagdaýy. dograbermek [doğra:vermek], işl. Dograp başlamak. Indi bölek-bölek edilip pudarlanan etleri dograberiň. dogralmak [doğrolmok] I, işl. 1. Dogry bolmak, göni bolmak, gönelmek. Polat sim dograldy. 2. göç.m. Bir işde, hereketde, meselede dogry ýola geçmek, gönelmek, hakykata eýermek, düzgüne boýun bolmak. \n\n\n DOGRALMAK [doğrolmok] II, işl. Kesilip ýa-da döwlüp böleklenmek, bölek-bölek edilmek. Dogralan gökje hyýara duz berdik. Dogralan eti gazana atdyk. Çörek dogralyp bolundy. dograltmak [doğroltmok], işl. Dogralar, göneler ýaly etmek, dogry etmek, göni etmek, dogry görnüşe getirmek, göneltmek. Men simleri dograltdym. dogralybermek [doğroluvermek], işl., ser. Dogralmak I. dogralyş [doğroluş], iş ady. Dogralmak ýagdaýy. dogram [doğrom], at. Dogralan zadyň bir bölejigi. dograma [doğromo], 1. iş ady. Dogramak ýagdaýy. 2. at. Dogralan çörek, bişen et, sogan garylyp, üstüne çorba guýlup iýilýän nahar. Dogrusyny aýtsam, dograma çorba iýmälimiz bäri hem köp wagt bolupdyr (A. Gowşudow). dogramak [doğromok], işl. Kesip ýa-da döwüp böleklemek, bölek-bölek etmek. Çörek dogramak. \n\t‣ Dograp taşlamak pyçaklap öldürmek, sowuk ýarag bilen bölekläp öldürmek. Saman astyndan suw goýberen haýynlar harby syýasy ýolbaşçyny hem dograp taşlapdyrlar (B. Kerbabaýew). dogramça [doğromço], at. Dogralan, bişirilen, gowrulan etiň bir bölegi, bölejik et. Ol iýmek üçin eline bir dogramça aldy. dogram-dogram [doğrom-doğrom]: dogram-dogram etmek bölek-bölek, kesim-kesim, parça-parça etmek. Garrylaryň ogly çybyklary dogram- dogram edip geçdi (N. Saryhanow). dogranmak [doğronmok], işl. Özüň üçin dogramak. Çörek dogranmak. dograşdyrmak [doğroşdurmok], işl. Bölek- bölek, dogram-dogram edişdirmek, dograp çykmak. Öýüne girip gaty-guty çöreklerden çanaga dograşdyryp, eltip goýnunyň öňünde goýdy (A. Durdyýew). dograşmak [doğroşmok], işl. 1. Dogramaga kömek etmek. Çörek dograşmak. 2. Bilelikde dogramak. Olar et dograşyp otyrdy. dograşybermek [doğroşuvermek], işl. Dograşyp başlamak. dogratmak [doğrotmok], işl. Dogramak işini başga birine etdirmek, dogram-dogram etdirmek, kesdirip bölekletmek. Toý eýesi adamlara çörek dogratdy. dograýyş [doğroýuş], iş ady. Dogramak ýagdaýy. dogruçyl [doğruçul], syp. 1. Ýalan sözlemeýän, dogry zat aýdýan, hakykatçy. Abdyrahman arassa, dogruçyl adamdy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Bolşy ýaly, çyn, hakyky. Taryhyň dogruçyl beýany. dogruçyllyk [doğruçulluk], at. 1. Ýalan sözlemezlik, dogry zat aýtmaklyk, hakykatçylyk. "Halallyk we dogruçyllyk ynsanyň gorag galasydyr" diýen ajap bir pähimem bar (“Türkmenistan”). Dogruçyllygy üçin ony hemmeler gowy görerdi. 2. göç.m. Bolşy ýalylyk, hakykylyk. dogruda [doğrudo], köm. s., ser. Dogrusynda. Ol dogruda birnäçe zatlar aýdyldy. dogrudan [doğrudon], "Hakykatdan, çyndan, hakykat ýüzünde" ýaly many aňladýan kömekçi söz. dogrudan-dogry [doğrudon-noğry], Gös- göni, göni, gönüden-göni, dogry, dos-dogry. dogrulabermek [doğrula:vermek], işl. Dogrulap başlamak. dogrulama [doğrulomo], iş ady. Dogrulamak ýagdaýy. dogrulamak [doğrulomok], işl. 1. Dogry, göni etmek, gönülemek. Egrelen gazygy dogrulap kakdym. 2. Nyşana almak, çenemek, gabatlamak. Şol ýerde oturan äpet çynary dogrulap bir ok atdy (“Görogly”). 3. Laýyk getirmek, laýyk etmek, laýyklamak, gabat getirmek. Kanuna dogrulamak. 4. Gönülemek, gönüläp gitmek. Emma welin gadymyýeti öwreniji onuň öňüni kesip, dogrulap ylgady (N. Jumaýew). 5. Düzmek, sazlamak. Dutaryň perdesini şirwana dogruladyk. dogrulamaklyk [doğrulomokluk], iş ady. Dogrulamak ýagdaýy. dogrulanmak [doğrulonmok], işl. 1. Dogry edilmek, gönülenmek. 2. Nyşana alynmak çenelmek. dogrulaýyş [doğruloýuş], iş ady. Dogrulamak işi. dogrulatmak [doğrulotmok], işl. 1. Dogry etdirmek, göneltmek. Egri çüýleri dogrulatmak. 2. Nyşana aldyrmak, çenetmek. dogrulyk [doğruluk], at. 1. Egri dällik, gönülik. Dogrulyk adamy adam edýän häsiýetdir. 2. Ýalan-ýaşyryksyzlyk, ýalňyş dällik, hakykata laýyklyk. 3. ser. Dogruçyllyk 1. Onuň dogrulykdan gören ýamanlygy ýokdy. dogrusy [doğrusy], "Hakykaty, hakykatyny aýtsaň, hak aýtsaň" diýen ýaly many aňladýan giriş sözi. Men saňa onuň edermenliginden ýene bir wakany gürrüň bereýin: asyl sebäbini, dogrusy, oňly bilemok (B. Kerbabaýew). dogrusynda [doğrusunno], Bir zat hakda aýdylýan, "barasynda, hakynda" ýaly many aňladýan sözsoňy kömekçi. dogry [doğry], syp. 1. Göni, egri däl, gyşyk bolmadyk. Ýaý çekende dogry garap atmasaň, Ol okuň nyşanaň ýanyna degmez (Magtymguly). 2. Ýalňyş däl, hakykata laýyk gelýän, çyn. Mert ogludyr, ile ýazar desterhan, Dogry söz üstünde berer şirin jan (Magtymguly). 3. Dogruçyl, hakykatçy. Egri azar, dogry ozar (Nakyl). 4. "Hakykatda, aslynda" diýen ýaly manyda gelýän giriş sözi. Dogry, bize-de şu wagt suw onçakly ýetenok (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Dogry gelmek gabat gelmek, laýyk gelmek. Ýöne welin bu günki edilýän işler ne taňrynyň emrine dogry gelýär, ne kanun-şerigata sygýar (G. Kulyýew). Dogry ýol durmuşyň çyn, hakyky, kanuny, adalatly ýoly. Biz azaşsak, bizi dogry ýola gönükdiren-de tapylar (B. Kerbabaýew). Dogry tapmak hakyky diýip bilmek, çyn, adalatly hasaplamak. Onuň pikirini dogry tapdyk. Dogryňdan gelmek hakykaty aýtmak, çynyňy aýtmak, dogry sözlemek, ýalan sözlemezlik. – Dogryňdan gel, agsak (B. Seýtäkow). dogulma [doğulmo], iş ady. Dogulmak ýagdaýy. dogulmak [doğulmok], işl. Dünýä inmek, eneden bolmak. Eşret tapar seniň goýnuňda doglan (M. Myşşyýew). dogulmaklyk [doğulmokluk], iş ady. Dogulmak ýagdaýy. dogum [doğum], at, ser. Dogumlylyk. Sagynda, solunda maşyn sürüldi, Dogum bilen kenarynda derýanyň (N. Annagylyjow). dogumlandyrmak [doğumlonnurmok], işl. Dogumly etmek. Iki ýylyň dowamynda goşun tertibi Gylyç Gajar ogluny dogumlandyrdy (N. Pomma). dogumlanma [doğumlonmo], iş ady. Dogum- lanmak ýagdaýy. dogumlanmak [doğumlonmok], işl. Dogumly, ýürekli, batyr bolmak, gujurlanmak, gaýratlanmak. – Annaguly jan, senem adam bol, ynha seni synlamaga geljekler, bu sölperip ýörmegiňi taşla, dogumlan, senem bir hepbelije bol (A. Durdyýew). dogumly [doğumly], syp. Edenli, gujur- gaýratly. Dogumly adam. Dogumly gymyldamak. dogumlylyk [doğumluluk], at. Dogumly bolmaklyk, edenlilik, gujur-gaýratlylyk. dogumlyrak [doğumlura:k], syp. Az-kem dogumly. dogumlysyramak [doğumlusuromok] işl. Dogumly bolan bolmak, özüni dogumly görkezen bolmak. dogumlysyraşmak [doğumlusuroşmok], işl. Köplük bolup dogumlysyran bolmak. dogumsyramak [doğumsuromok], işl., ser. Dogumlysyramak. Dogumsyrap, elin çyzgap, O çişigiň yzysüre, Ýene-de bir baý heleýi, Orta çykdy batyp dere (K. Gurbannepesow). dogumsyraşmak [doğumsuroşmok], işl. Şol bir wagtda birnäçe bolup bilelikde dogumsyramak. Atbaşçy gelen ýaş ýetginjekler özlerini oňat tarapdan tanatjak bolup hasam dogumsyraşýardylar. dogurma [doğurmo], iş ady. Dogurmak hal- ýagdaýy. dogurmak [doğurmok], işl. Dünýä indermek, önelge, nesil öndürmek, nesil bermek, çagalamak. Dogurmak aňsat, dogry ýola salmak kyn (Nakyl). Aýgüli dogran sen bolsaňam, ony terbiýelän sen dälsiň (B. Kerbabaýew). dogurmaklyk [doğurmokluk], iş ady. Dogurmak ýagdaýy. dogruş [doğruş], iş ady. Dogurmak ýagdaýy. dogurtmak [doğurmok], işl. Dünýä indertmek, çagalatmak. doguş [doğuş], iş ady. Dogmak ýagdaýy. dok syp. 1. Naharly, naharlanan, doýan. Dok başa döwlet ýagar (Nakyl). Garny doka bela ýok (Nakyl). 2. Dänesi ýa-da maňzy doly, açmaňyz däl. Süýnmegräk, dänesi iri, dok bugdaýyň idegi ýokary bolanda, 80 sentnere çenli hasyl alyp bolýar (“Türkmenistan”). 3. göç.m. Bizar bolan, iren, doýan, doýgun. Ol öz garyndaşlaryndan halys dokdy. 4. göç.m. Näme-de bolsa bir zatdan özüne geregini alan, ýetiren. Kitap okan gullar manydan dokdur (Magtymguly). 5. göç.m. Baý, barjamly. "Dok" diýip, tilkä barandan, aç-da bolsa, gurda bar (Nakyl). doka [doko], at, ser. Toka. dokabermek [doka:vermek], işl. Dokap başlamak. dokadylmak [dokodulmok], işl. Dokamak üçin birine berilmek, başga birine dokadyp taýýarladylmak. Palas ýerine haly dokadylmak. dokalmak [dokolmok], işl. Çitilip ýa-da kakylyp erişden argaç geçirilip taýýar edilmek, öndürilmek (haly, mata we ş.m. hakynda). Nepis halylar barha köp dokalýar. dokama [dokomo], iş ady. Dokamak ýagdaýy. dokamak [dokomok], işl. Erşiň içinden argaç geçirip, darak bilen kakmak arkaly mata, haly we ş.m. öndürmek. Bir okana bar, birem – dokana (Nakyl). Näzik onuň-munuň halysyny dokap, gaýmasyny gaýap, keşdesini çekip, el hünäri bilen hyzmat edýärdi (A. Gowşudow). dokamaklyk [dokomokluk], iş ady. Dokamak ýagdaýy. dokanmak [dokonmok], işl. Özüň üçin dokamak, özüň üçin dokap taýýarlamak. Kilim dokanmak. Düýp haly dokanmak. Çuwal dokanmak. dokaşdyrmak [dokoşdurmok], işl. Dokap çykmak, köp dokamak. dokaşmak [dokoşmok], işl. 1. Dokamaga, dokap taýýarlamaga kömekleşmek. Jeren jorasyna tara dokaşdy. 2. Birnäçe bolup bile dokamak (hemişe yzyndan oturmak kömekçi işligi gelýär). Haly dokaşyp oturan gelin-gyzlaryň aýdýan aýdymy, urulýan daraklaryň sesi bilen sazlaşyp gidýärdi. dokatmak [dokotmok], işl. Dokamak işini başga birine etdirmek. Ol gelin jorasyna gyňaç dokatdy. Palas dokatmak. dokaýyş [dokoýuş], iş ady. Dokamak ýagdaýy. dokçulyk [dokçuluk], at, ser. Dokluk 2. doklad [dakla:t], at,1. Belli bir tema boýunça köpçülik öňünde beýan edilýän habar. Ýyllyk hasabadyň doklady. Doklad ýazmak. Doklad bilen çykyş etmek. 2. Gulluk işi dogrusynda edara ýolbaşçysyna we ş.m. ýatdan ýa-da hat üsti bilen berilýän maglumat, habar. Ýygnakda Hoşly hasabat dokladyny bermeli boldy (A. Gowşudow). dokladçy [dakla:tçy], at, Doklad bilen çykyş edýän adam. dokluk [dokluk], at. 1. Aç dällik, naharlylyk. Doýan ýeriňde doklugyňy siňdirme (Nakyl). 2. Maddy ýagdaýyň gowulygy, bolelinlik, bolluk, bol-telkilik. Uruşdan soň ýurt dokluk boldy. dokma [dokmo], at. 1. Dokamak üçin eriş, ýüplük we ş.m. çekilip ýüwürdilip goýlan serişde, desga. Saýrar şirin dilleri, Dokma dokar elleri (Hüwdi). 2. Dokalan taýýar önüm. Uzuk gyzyň hem dokmasyny kesip, jahana arkaýyn syn etjek güni geldi (H. Derýaýew). \n\t‣ Dokma darak halynyň çitimini syk etmek üçin uzyn demir dişli, desseli gural. Gaýra-gaýra bakar men, Dokma darak kakar men (Läle). Dokma kärhanasy dokalýan önümleri taýýarlaýan kärhana. dokmaçy [dokmoçy], at. Dokma dokamak işi bilen meşgul bolýan adam, dokmaçylyk önümçiliginde işleýän işçi. Görsem, ynha dokmaçylaryň arasynda naw ýaly syratly bir gyz bar (A. Durdyýew). dokmaçylyk [dokmoçuluk], at. Mata, haly ýaly önüm dokap taýýarlamak senedi. dokmäde [dokmä:de], 1. syp., ser. Dok 1, 3. 2. göç.m. Sabyrly, kanagatly, açgöz däl. dokmädelik [dokmä:delik], at, ser. Dokluk. Haýal etmän iýiberiň siz diýip, dokmädelik bilen nahardan her wagt bir agyz garbanmaga başlady (A. Gowşudow). dokmädesiremek [dokmä:desiremek], işl. Dokmäde bolan bolmak, özüňi dökmäde görkezen bolmak, doksuramak. Näzik eje “Şonuň öýkesini ýazsaňam, uly sylag etdigiň” diýip, ol ýerde dok- mädesiredi (A. Gowşudow). dokrak [dokura:k], syp. Azda-kände dok. doktor [do:ktor], at. 1. Ýokary attestasiýa komiteti tarapyndan doktorlyk dissertasiýasyny goran adama berilýän alymlyk derejesi. 2. gepl.d. Lukman. doktorant [doktora:nt], at. Önümçilikden aýrylmak şerti bilen doktorlyk alymlyk derejesini almak üçin doktorlyk işi taýýarlaýan adam. doktorlyk [do:ktorluk], at. 1. Ylymlaryň doktory alymlyk derejesi. 2. syp. Doktorlyk alymlyk derejesini almak üçin taýýarlanýan, ýazylýan. Doktorlyk dissertasiýasy. dokunmak [dokunmok], işl. Kanagatlanmak, kanagat tapmak, doýmak, ganmak. Ylaýta-da çyraň ýagtysyna onuň keşbine garanda, göwni dokundy (B. Kerbabaýew). dokuz [dokuz] I, san. 9 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Dokuz aýlap seýislenip, dokuz aýlap ýatyp geldi (K. Gurbannepesow). \n\n\n DOKUZ [dokuz] II, at, gepl.d. Durmuşa çykýan gyzyň toý sepi, bukja. \n\t‣Dokuzy düzüw (doly, tükel) hemme zady ýerbe- ýer, kem zady bolmadyk. Hudaýa şükür, dokuzymyz düzüw, gül ýaly durmuşymyz bar. dokuzdonly [dokuzzo:nly], syp., lukmanç. Çybana meňzeş, dömüp çykýan örän agyryly çykuw. dokuzlama [dokuzlomo], iş ady. Her bendi dokuz setirden ybarat şygyr düzüliş formasy. dokuzlyk [dokuzluk], 1. at, syp. 9 belgisi bilen aňladylýan haýsydyr bir zadyň ady. Duralgada duran gyz ýaňyja ugran awtobusa tarap elini uzadyp:"Dokuzlyk edil ýaňy ugrady " diýdi. Dokuzlyk awtobus. 2. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. Dokuzlyk galoş. dokuzynjy [dokuzunjy], san. 9 sanyndan ýasalan tertip san. Dokuzynjy ýanwar. doky at. Bekreler maşgalasyndan bolan tumşugy ýasyrak uly balyk. dolabara [do:lovara:], hal. Dolara ýakyn, püre- püre golaý. Kem-kemden galkyjaklaýan läbik mele suw nobury dolabara edip, çaýkanyp ýatyrdy (B. Kerba- baýew). dolabermek [dola:vermek], işl. Dolap başlamak, dolap ugramak. dolak [dolok], at. Ädik, çokaý, çaryk ýaly aýakgap geýlende, aýaga dolamak üçin goýun ýüňünden inçe egrilip, 30-40 sm inlilikde gulaçda dokalýan mata önümi ýa-da gerekli mukdarda gyrkylyp alnan zolak mata. dolaklyk [dolokluk], syp. Dolak etmek üçin niýetlenen, dolak etmäge ýaramly bolan. Dolaklyk ýüň. Dolaklyk mata. dolama [dolomo], 1. iş ady. Dolamak ýagdaýy. 2. at. Üwelen et bilen tüwi garylyp, kelem ýa-da üzüm ýapragyna dolanyp bişirilýän nahar. Börek gerekmi, dolama gerekmi, islän naharyň bugaryp dur. dolamak [dolomok], işl. 1. Bir zadyň daşyna mata, kagyz we ş.m. zat çolamak. Tüýdügini el ýaglygyna dolady (“Edebiýat we sungat”). 2. Yzyna öwürmek, gaýtarmak. 3. Gundamak. Ýaş çagany gundaga doladylar. 4. gepl.d. Sowmak, ugruny üýtgetmek, äheňini üýtgetmek. Ondan soň gürrüňi ekerançylyk meýdanyna baka doladylar (A. Gowşudow). dolamaklyk [dolomokluk], iş ady. Dolamak ýagdaýy. dolanan [dolonon], at. Kakalary doganoglan bolan çagalaryň biri-birine bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. dolandyrma [dolonnurmo], iş ady. Dolan- dyrmak ýagdaýy. dolandyrmak [dolonnurmok], işl. 1. Yzyna gaýtarmak, yzyna öwürmek. Dolagna bak, dolagna, Dolandyrar gyzlary (Halk döredijiliginden). 2. Bir kärhananyň, edaranyň işini emelli-başly alyp barmak, edara etmek. Ol ýurdy dolandyrmagyň abyny-tabyny almanka özüne gowy, adalatly han diýdirjek bolup, ýesirlere öz iline gaýtmaga ygtyýar edipdir (N. Pomma). dolandyrybermek [dolonnuruvermek], işl. Dolandyryp başlamak. dolandyryjy [dolonnurujy], at, syp. 1. Edara ediji. 2. Işleri alyp baryjy, ýörediji. Işleri dolandyryjy. dolandyrylmak [dolonnurulmok], işl. Edara edilmek, bir işe ýolbaşçylyk edilmek, hojalyk işi ýöredilmek. Kärhana direktor tarapyndan dolandyrylýar. dolandyryş [dolonnuruş], iş ady. Dolandyrmak işi. Dolandyryş işleri türkmen dilinde alnyp barylýar. \n\t‣Dolandyryş edarasy müdirlik, müdiriýet. Gurluşyk-gurnaýyş dolandyryş edarasy. dolanma [dolonmo], iş ady. Dolanmak ýagdaýy. dolanmak [dolonmok], işl. 1. Daşyna aýlanmak, daşyna saralmak, oralmak. Esgerler dolaklaryny çalykdyryp, dolandylar. 2. Daşyny örtmek üçin bir zada oralmak, daşy bir zada oralyp örtülmek. Saçaga dolanan çörek. 3. Gaýdyp gelmek, yzyňa gaýtmak, yzyna öwrülmek. Saglyk bolsa, agşama çenli dolanaryn (“Edebiýat we sungat”). 4. Bir tarapa sowulmak, ugruňy üýtgetmek. 5. Ötmek, geçmek, aýlanmak. Aýlanar aýlary, dolanar ýyllar, Aýlar, ýyllar geldi, bular gelmedi (Magtymguly). dolanmaklyk [dolonmokluk], iş ady. Dolanmak ýagdaýy. dolanuwsyz [dolonuwsuz], syp. Öňki ýagdaýa gelmesiz, yza gaýtmasyz. Öňki düzgüniň dargamagy dolanuwsyz ýagdaýdyr. dolanuwsyzlyk [dolonuwsuzluk], at. Öňki ýagdaýa gelmezlik, yza gaýtmazlyk. dolanybermek [dolonuvermek], işl. Dolanyp başlamak. dolanyp [dolonup], hal. Mundan buýana, gaýdyp, öwrülip, hiç haçan, hiç wagt. Men ony dolanyp görmedim (N. Pomma). dolanyş [dolonuş], iş ady. Dolanmak ýagdaýy. dolanyşyk [dolonşuk], at. 1. Güzeran, maddy taýdan oňşuk etmeklik. Janymyz sag, dolanyşygymyz gowy. 2. Söwda, bank işinde harytlaryň, pul serişdeleriniň aýlawy, aýlanmagy. dolaşdyrmak [doloşdurmok], işl. Belli bir wagtyň dowamynda birnäçe zady dolap çykmak, hemmesini dolamak. Ol saçagy dolaşdyryp, dulda goýdy. dolaşdyrybermek [doloşduruvermek], işl. Dolaşdyryp başlamak. dolaşmak [doloşmok], işl. 1. Dolamaga kömekleşmek. Düşekleri kakyşyp bolandan soň, olary dolaşmaga-da kömekleşdi. 2. Biri-biriň boýnuna gol salyşmak, gujaklaşmak. 3. Çolaşmak. Onuň çarygynyň bagy aýagyna dolaşdy. dolaýyş [doloýuş], iş ady. Dolamak ýagdaýy. doldurgyç [do:llurğuç], at, dil b. Sözlemiň habaryna ýa-da işliklerden bolan başga bir agzasyna baglanyp, şolary aýyklap gelýän söz. Orun doldurgyjy. doldurma [do:llurmo], iş ady. Doldurmak ýagdaýy. doldurmak [do:llurmok], işl. 1. Bir zadyň içini doly etmek; püre-pür etmek. Myhman Suhan gatynyň uzadan çäýnegini öňüne süýşürip, käsesini doldurdy-da: – Suhan aga, henizem düýeleriň Hywa gatnaýandyr? – diýip söz gatdy (H. Derýaýew). 2. Birnäçe bolup bir zadyň (jaýyň, köçäniň we ş.m.) içinde durmak, oturmak. Ýalaňaç gylyçly atlylar köçäni dolduryp durdular (B. Kerbabaýew). 3. Gerek bolan ähli maglumatlary ýazmak. Alyň, kagyzy dolduryň! Tablisany doldurmak. 4. Üstüni ýetirmek, goşmak. Çykyp geplän ýoldaşlar hem onuň üstüni doldurdylar (B. Kerbabaýew). 5. Ýerine ýetirmek, berjaý etmek. Şu günler biz gije-gündiz ýatman, borçnamany doldurjak bolýarys (B. Pürliýew). 6. Belli bir ýaşa ýetmek. – Balam! Sen on ikini ýa dolduransyň, ýa dolduran dälsiň (B. Kerbabaýew). doldurtmak [do:llurtmok], işl. Doldurmak işini başga birine etdirmek. doldurylmak [do:llurulmak]. Bedreler suwdan dolduryldy. 2. Ýerine ýetirilmek, berjaý edilmek. Döwlet borçnamasy artygy bilen dolduryldy (“Edebiýat we sungat”). dolduryşmak [do:lluruşmok], işl. Doldurmaga kömekleşmek. Ejeme bedrelerini suwdan dolduryşdym. Blanklary dolduryşmak. dollar [do:llor], at. ABŞ-nyň, Kanadanyň, Awstraliýanyň pul birligi. dollarly [do:llorly], syp. 1. Dollary bar bolan adam. Dollarly adam. 2. Dollara dahylly, dollar bilen baglanyşykly. Dollarly gürrüň näme bilen gutardy-ka? dollarlyk [do:llorluk], syp. Gymmaty dollara deň bolan, barabar bolan. dolma [do:lmo], iş ady. Dolmak ýagdaýy. dolmaç [do:lmoç] , syp. Bedeni dykyz, eti-gany ýetik, doluşan. dolmak [do:lmok], işl. 1. Içi büs-bütin doly bolmak, püre-pür bolmak. Ýagyş suwundan dolan oýtaklar. 2. Köp bolup bir ýere ýygnanmak, üýşmek, toplanmak. Sähel wagtyň içinde giň meýdan ýeňil eýerlenen ...atlardan doldy (B. Seýtäkow). 3. Ýerine ýetmek, berjaý bolmak. Ýurdumyzyň pagta borçnamasy doldy. 4. Belli bir möhlete, ýaşa ýetmek. Şu ýylyň başynda meniň elli ýaşym doldy. 5. Ýaýramak, äşgär bolmak. Ol, kakasy daş çykaýdygy, oba dolan myş- myşlaryň anygyna ýetmäge howlugýardy (B. Gulow). 6. Bir zada gaty gaharlanyp çişmek. Ahyry Myrat agadan razyçylyk bolmajagyny bilip, birden çym-gyzyl bolup doldy (H. Derýaýew). 7. Ini-boýy ýetmek, ýetjek derejesine ýetmek. Dolan Aý giň äleme şöhle seçýärdi (A. Gowşudow). 8. Gujaga girmek. Ol alňasaýardy, gözi bilen görmedik, duýgy bilen seçmedik näzeniniň goltugyna dolasy gelýärdi (G. Kulyýew). 9. gepl.d. Üstüni ýetirmek, artdyrmak. Haltaňyzyň üstüni doluň. Puluň üstüni dolmak. \n\t‣Dolup oturmak 1) aýy-güni ýetik göwrelilik halynda bolmak. Şol wagt aýalym dolup otyrdy (“Edebiýat we sungat”). 2) gahar-gazaply ýagdaýda bolmak. Ol soňky eşiden habaryna näme etjegini bilmän dolup otyrdy. dolmaklyk [do:lmokluk], iş ady. Dolmak ýagdaýy. dolmuş [do:lmuş], syp., ser. DOLMAÇ dolubermek [do:luvermek], işl. Dolup başlamak. doluhan [do:luha:n], at. Gülli joraplaryň durkuna salynýan "O" harpyna çalymdaş top-top nagyş. dolulyk [do:luluk], at. 1. Doly, püre-pür ýagdaýda bolmaklyk. 2. Etli-ganlylyk, semizlik. Dolulyk hem adama görk berýär. 3. Üsti ýetirilenlik, artdyrylanlyk, ýerbe-ýerlik. Ol goşgy biziň elimizde dolulygyna ýok. dolup-daşmak [do:lup-da:şmak], işl. 1. Joşup, kenaryndan agmak, daşyna çykmak. Biri-birine ulaşan, Bulaklary dolup-daşan, Kükräp, bugra dek dalaşan, Ýolbars, gaplaň, şiri bardyr (“Görogly”). 2. Güýçli derejede ylhamy göterilmek, hyjuwlanmak. Hyjuw bilen dolup-daşyp geldiler (J. Ilmyradow). doluş [do:luş], iş ady. Dolmak ýagdaýy. doluşmak [do:luşmok], işl. 1. Dolup, püre-pür bolup başlamak. Howdan suwdan doluşanda, suwy kesdiler. 2. Ete-gana gelmek, semräp ugramak. Doluşan beden. 3. Hasyly ýetişmek, hasyly boý almak. Doluşan gozalar. 4. Ini, boýy barabarlaşmak, barjak derejesine ýeteňkirlemek, tegelenmek. Doluşan Aý. doly at. Kiçeňräk göjek görnüşli buz bolup ýere ýagýan ýagyn. Ekinleri doly zaýalapdyr. \n\t‣Doly ýaly ýagmak yzy üzülmän atylmak (ok we ş.m.). Olaryň üstüne gülle doly ýaly ýagdy (A. Nazarow). \n\n\n DOLY [do:ly] I, syp. 1. Erňegine çenli salnan, doldurylan, püre-pür edilen. Onuň gollary gaty güýçlüdi, doly çuwal onuň gollaryna samanly çuwaldan agyr däl (A. Durdyýew). 2. Kabul edilen möçberine laýyk gelýän, ondan kem bolmadyk. 3. Hyryn-dykyn, urlup dykylan ýaly. Mekdebiň howlusy al-ýaşyl geýnen gyzlardan doly (“Edebiýat we sungat”). 4. Hiç zat bilen çäklendirilmeýän, çäklendirilmedik. Size doly hukuk bermäge men çalşaryn (B. Kerbabaýew). 5. Başdan- aýak, bütinleý, büs-bütin. Onuň gapagyny doly açaýsa, içindäki zatlar uçup gidäýjek ýalydy (B. Pürliýew). Ahunyň gelmegi oňa kinesini doly dökmäge maý bermedi... (G. Kulyýew). 6. Gutarnykly, ýeterlik. Bu kitapda türkmen edebiýaty barada doly maglumatlar bar. 7. Semiz, dolmaç, etine-ganyna gelen. Goňras gür saçlaryndan iki-ýeke ak giren, peşeneli, doly aýal olary, hakykatdan-da, hoşamaý garşylady (B. Kerbabaýew). 8. Bir zada ýeterlik duýgusy bolan. Muhabbet şöhlesinden doly onlarça gözler birek-biregi gutlaýardy, alkyşlaýardy (G. Kulyýew). 9. Agzyna ok sürlen (tüpeň hakynda). Goşanyň iki gözi hem doludy. 10. Akyly ýerinde, akyly kem däl. Ol özüne gerek bolsa, etjegini bilýär, ol däli däl, doly. \n\n\n DOLY [do:ly] II, at. Degirmen daşynyň üstündäki üweljek däne guýulýan guýguç şekilli gap. Her gelende-de: "Bir zat bolaýsa gygyryň" diýip, dola boýnuny uzadýar (R. Gelenow). \n\t‣Dolusyny egismek baýlygyny kemeltmek, azaltmak, mülküňi egismek. \n\n\n DOLY [do:ly] III, at. Guýudan suw çekýän erkegiň, düýäniň gidip-gelýän aralygy. Guýynyň başynda uzynly gün dola ýörän erkekler-de indi otlaşyp ýörler (K. Berdiýew). domalan [domolon], at. 1. Ýagynly ýaz aýlary kä ýyllarda dag eteklerindäki baýyrlyk meýdanlarda bitýän, ýerden çala güberilip çykýan, ýer almasy pisint kömelek şekilli ýönekeý ösümlik. Domalan ýabany bitýän ösümlikdir. 2. Suwotuna meňzeş haşal ot. dommal [dommol], at, deňizç. 1. Köplenç, kenar ýakasynda balyk tutmak, uzak bolmadyk ara ýük daşamak, adam gatnatmak üçin ulanylýan ýelkenli gaýygyň bir görnüşi. 2. Kenara aşmak üçin nawyň yzyna tirkelýän ýelkensiz, diňe çap bilen küreklenip sürülýän kiçeňräk gaýyk. Dynç alyş günleri dom- maldan, taýmyldan, ýel berlip çişirilen gaýyklardan ýaňa giň aýlagyň ýüzi petir bezelene dönýär (“Edebiýat we sungat”). dommarmak [dommormok], işl., ser. Dommarylmak. dommarylma [dommorulmo], iş ady. Dommarylmak ýagdaýy. dommarylmak [dommorulmok], işl. Doňan ýaly bolup, ýüzüňi salyp, dymyp oturmak. Ýüzüni bazardan gaýdan öküziň ýüzi ýaly edip dommaryldy (R. Gelenow). don [do:n], at. Inçeräk zolaklarynyň arasy ak, sary çyzmykly, özi-de tarada dokalan donluk matadan içlik bilen ýerliginiň arasyna salnan pagta çekilip tikilen daşky geýim. Donuň täzesi ýagşy, dostuň könesi (Nakyl). Maslahatly biçilen don gysga bolmaz (Nakyl). Toýa barsaň doýup bar, toý donuňy geýip bar (Nakyl). \n\t‣Donuňa sygmazlyk gabarylmak, gopbamlyk etmek, çişmek, hondanbärsi bolmak. Pökgi wala şondan soň donuna sygman, ýel alyp, çişip, öwnüp gezdi (B. Kerbabaýew). Dony biçilmek nä güne sezewar ediljekligi belli edilmek, çözülmek, işi görülmek. Barybir, olaryň dony biçildi (“Edebiýat we sungat”). donluk [do:nluk], at. Don etmek üçin ýaramly, don etmek üçin niýetlenen. Donluk mata. doň syp. Sowugyň täsiri bilen buza dönen, gatan. Aýyň yşygyna ýerdäki doň garyň ýüzünde buldurçynlar ýyldyraşýar (A. Gowşudow). \n\t‣Doň bagyr (ýürek) rehim-şepagatsyz, rehimsiz, zabun. Adamlar doň bagyr bolmaň. Doňy çözülmek maýyl, gyzgyn howanyň täsiri netijesinde doňan zat eräp ugramak. Howa maýlap, ýeriň doňy çözüldi. Holodilnikden çykarylan etiň doňy çözülsin. doňak [doňok], syp. Sowuk sebäpli doňup galan, doň. Doňak ýol. doňakçylyk [doňokçuluk], at, ser. Doňaklyk. doňaklyk [doňokluk], at. 1. Ýeriň, topragyň, howanyň doňan halyndaky ýagdaýy. Ak pamygy aýaza, doňaklyga galdyryp çüýretmäliň (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Sowuk, aýaz. Şatlama doňaklyk. doňdurma [doňdurmo], 1. iş ady. Doňdurmak ýagdaýy. 2. Gowrulan künjüdir bugdaý toşaba garylyp doňdurylandan soň emele gelýän halwa meňzeş önüm, iýmit. 3. Gaýmak, süýt doňdurylyp ýasalan süýji sowuk iýmit. Kakasynyň, ejesiniň kino görersiň, doňdurma iýersiň diýip beren ownuk pulundan süýşüribem nyşanajyklar alardy (G. Şamyýew). doňdurmak [doňdurmok], işl. 1. Doň hala öwürmek, buz halyna öwürmek. Ýagy doňduryjyda doňdurmak. 2. Gaty üşetmek, doňara getirmek. Bu jaýda otursaň-a sowuk halys doňdurjak. 3. Hereketden galdyrmak, hereketlenmäge mejaly bolmaz ýaly etmek. Geçiniň çöpürinden işilen üç bükdürme tanap Aýnanyň näzik elleriniň içinden geçipdi, gollaryny doňdurypdy (B. Kerbabaýew). 4. gepl.d. Ýumruk ýa-da başga bir zat bilen güýçli urmak. Dulugyna doňdurmak. Ýagyrnysyna doňdurmak. 5. göç.m. Sessiz-üýnsüz gymyldaman durar ýaly etmek, huşuny almak. Agyr oý Agalyýewi birsalym doňdurdy (B. Kerbabaýew). 6. maliýe. Hasapdaky pul serişdelerini we beýleki gymmatly kagyzlary şol öňki bolşunda hereketsiz galdyrmak. Kärhananyň bankdaky hasabyny doňdurmak. doňdurylmak [doňdurulmok], işl. 1. Sowukda doň halyna öwrülmek, buza öwrülmek. Soýlan mallaryň eti äpet doňduryjylarda doňdurylýar. 2. Gaty üşedilmek. 3. Ýumruk ýa-da başga bir zat bilen gütledip urulmak. Sen diýleni edeniňden, ýeňsäňe doňdurylanyňy gowy görýäň öýdýän! 4. maliýe. Hereketsiz galdyrylmak. doňma [doňmo], iş ady. Doňmak ýagdaýy. doňmak [doňmok], işl. 1. Buza öwrülmek, buz halyna geçmek. Ýabyň düýbündäki suwlaryň gyralary doňup ugrapyr (B. Seýtäkow). 2. Daşky sowuk howanyň täsirinde buza dönüp gatamak. Ýer bolsa edil daş ýaly doňupdy (“Edebiýat we gungat”). 3. Hereketden galmak, gymyldap bilmän durmak. 4. gepl.d. Gaty üşemek. Howa sowuk eken, elim-aýagym doňaýdy. 5. gepl.d. Serhoş ediji içgileri öte köp içip, lül-gammar bolmak, serhoş bolmak. doňmaklyk [doňmokluk], iş ady. Doňmak hal- ýagdaýy. doňňaradaş [doňňoroda:ş]: doňňaradaş bolmak doňan ýaly bolup, gymyldaman durmak. Ahyry şol doňňaradaş bolup oturyşyna sarsman: – Sen meniň kellämi gemirjek bolýansyň weli, dişiň ötmez, şony bil! – diýip, bir gaňrylyp seretdi (H. Derýaýew). doňubermek [doňuvermek], işl. Doňup başlamak, doňup ugramak. doňuş iş ady. Doňmak ýagdaýy. doňuz at. 1. Ýogyn bedenli, gysga aýakly, goşa toýnakly süýdemdiriji haýwan. Il aglak bolsa, doňuz depä çykar (Nakyl). Doňuz ölse-de, hor-hory ýatmaz (Nakyl). Obanyň bir topar doňzy köne ýabyň içindäki batgalyga gelip togalanypdyr (Ö. Abdyllaýew). 2. göç.m. Ýagşyny-ýamany seljermeýän adam hakynda aýdylýan sögünç söz. – Bar belanyň körügi sendedir, haramzada, enesi sen bolsaň, gyzyňam şeýle bolýandyr, doňuz – diýip, hemme gaharyny aýalyna baka öwürdi (A. Gowşudow). \n\t‣ Doňuz diňini salmak gymyldaman, diň salyp durmak, diňşirgemek. Ol böwrüne doňuz diňini salýar, bagşysyna gözlerini agdaryp seredýär (N. Saryhanow). Doňuz giren (dören) ýaly etmek agdar-düňder etmek, ýykan-ýumran etmek. Howlynyň içini doňuz dören ýaly etdiler, hiç zat diýmedim (B. Seýtäkow). Doňzuň agy näme, garasy näme duşmanyň, ýaramaz zadyň biri- birinden tapawudy ýok, hemmesi bir. Doňzy batgada bas! duşmanyňy aljyraňňy wagty güpbassy et, daşyna geç. doňuzburun [doňuzvurun] I, at, dokm. Halylara salynýan labyr şekilli nagyş. \n\n\n DOŇUZBURUN [doňuzvurun] II, at. Gylýalyň toýnagynyň ýokary gapdalyna çykýan ýara. doňuzdar [doňuzza:r], at. Doňuzlary ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan adam, işçi, doňuz- darçylykdan hünärli adam. doňuzdarçylyk [doňuzza:rçylyk], at. Oba hojalygynyň bir pudagy hökmünde doňuzlary ösdürip ýetişdirmeklik. doňuzdarlyk [doňuzza:rlyk], at. Doňuzdaryň käri, ýagdaýy. doňuzgataňňyr [doňuzğataňňyr], at. Irimçik däneli, köki ýumruk ýalyrak kösükli ot. Ýabagan, doňuzgataňňyr, dänegerçek, adyýaman, süýtleňňiç ýaly biderek har-haşal otlardan başga bu ýerde hiç zat ýokdy (A. Gowşudow). doňuzgöz [doňuzğöz], at. Mallary tutmak ýa- da saklamak üçin aralary ýygy gazylan çukurlar. doňuzlyk [doňuzluk], at. Erbetlik, nejislik. doňuztopalak [doňuztopolok], at. Inçe, uzyn ýaprakly, köki goňurrak kösükli haşal ot, topalak. dopba-dogry [dopbo-doğry], syp., ser. Dos- dogry. dop-dogry [dop-doğry], syp., ser. Dos-dogry. dop-doly [dop-do:ly], syp., ser. Dos-doly. dor [do:r], syp. Gyzgylt-mele (atyň reňki hakynda). Dor ata münen Mämik her gezek öwrüm edende, gamçyny bulaýlap, alagykylyk edýärdi (R. Gelenow). dorak [dorok], at. Aýrandan edilen ýagsyz süzme. dordepel [do:rdepel], syp. Maňlaýy sakar dor at. Edil bile biten ýaly, Dordepeliň sagrysyna, Ogulla gyz düşüberdi (K. Gurbannepesow). Ol ata Dordepel diýýärdiler (A. Gowşudow). dos-dogry [dos-soğry], syp. Örän dogry, dop- dogry, göni. Gara dos-dogry bärik gelýär. dos-doly [dos-so:ly], syp. 1. Püre-pür bolup duran, erňegine çenli doly. Suw çelegi agzyna çenli dos-doludy. 2. Hyryn-dykyn, örän köp üýşen. Şäheriň medeniýet we seýil bagy gezelenç edýän adamlardan dos-doludy. dosent [dose:nt], at. Ýokary okuw mekdebinde professordan kiçi alymlyk ady. dost [do:s], at, syp. 1. Biri bilen dostluk gatnaşygyny edýän adam. Dost dostuň aýnasydyr (Nakyl). Dostuň bürgüt bolsa daglara elter (K. Gurbannepesow). 2. Tarapdar, raýdaşlyk bildiriji. 3. Ýoldaşyňa ýa-da başga birine ýüz tutulyp aýdylýan söz. Dost, sen gowusy, öz ýazan eseriňi okaý! (Ö. Abdyllaýew). dostana [do:ssa:na], syp., ser. Dostlukly. dostlarça [do:slorço], hal. Dost hökmünde. Meniň dostlarça maslahatyma gulak assaň, sen häziriň özünde atlan, bar näme diýýä – eşit (B. Kerbabaýew). dostlaşdyrmak [do:sloşdurmok], işl. Dost etmek, dostluk aragatnaşygyny açdyrmak. Şol ikisini tanyşdyran, dostlaşdyran şol okuw jaýydy (B. Kerbabaýew). dostlaşma [do:sloşmo], iş ady. Dostlaşmak ýagdaýy. dostlaşmak [do:sloşmok], işl. Biri bilen dost bolmak, dostluk aragatnaşygyny açmak. dostlaşybermek [do:sloşuvermek], işl. Dostlaşyp başlamak, dostlaşyp ugramak. dostluk [do:sluk], at. 1. Dostlara mahsus bolan ýakyn gatnaşyk. Şunun ýaly ýerde men ony goldamasam, hany meniň oňa dostlugym, hany doganlygym?! (B. Kerbabaýew). 2. Lebap welaýatynda bir etrap. dostluk-doganlyk [do:sluk-doğonluk], at. Dostlukly, has ýakyn gatnaşyk. dostlukly [do:slukly], syp. Dostluk gatnaşygyna esaslanan, dostana. Dostlukly döwlet. Dostlukly gatnaşyk. dostparaz [do:sparaz], syp. Dostuň bähbidini has ýokary tutýan, dostunyň bähbidini ileri tutýan. dostparazçylyk [do:sparazçylyk], at, ser. Dostparazlyk. dostparazlyk [do:sparazlyk], at. Dostuň bähbidini has ýokary tutmaklyk, olary aýratyn goldamaklyk. dostsuramak [do:ssuromok], işl. Dost bolan bolmak, özüňi hakyky dost ýaly görkezjek bolmak. dost-ýar [do:s-ýa:r], at. Ýakyn dostluk gatnaşygynda bolan adamlar. Artygyň dost-ýarlary, tanyş-bilişleri ýygnanyp, Artygy uly dabara, aýratyn höwes bilen garşy aldylar (B. Kerbabaýew). dost-ýarlyk [do:s-ýa:rlyk], at. 1. Ýakyn dostluk gatnaşygynda bolmaklyk. 2. göç.m. Tarapgöýlük, dostparazlyk. dowa [dowa:], at. Däri-derman, em. Her bir sözüň dowadyr meniň dertli janyma (Talyby). dowam [dowa:m], at. 1. Bir zadyň gutarylman, tamamlanman galan bölegi, yzy. Hekaýanyň dowamy bar. 2. Bir zadyň, gymyldy-hereketiň geçýän wagty, döwri, mütdeti. Türkmen halky köp asyrlaryň dowamynda şygryýetiň çeper we gözel nusgalaryny döredipdir. dowamat [dowa:mat], at. Hemişe, elmydam, üznüksiz wagt. Dowamat jigerim duzlar içinde (Kemine). Dowamat istär men ol gaşy ýaýy (Mollanepes). dowamly [dowa:mly], syp. Yzyny üzmän, yzy üzülmän, üznüksiz, birsydyrgyn. Garaşsyz Türkmenistan bilen garaşsyz Russiýanyň özara gatnaşyklarynyň taryhy wagt boýunça onçakly dowamly hem bolmasa, mysal getirmek üçin ýeterlikdir (“Türkmenistan”). \n\t‣ Dowamly öten zaman işligi (dil b.) bir işiň, gymyldy-hereketiň birnäçe wagt dowam edendigini aňladýan işlik formasy. dowamlylyk [dowa:mlylyk], at. 1. Üznüksizlik, birsydyrgynlyk, yzy üzülmezlik. 2. Uzynlyk. Adam ömrüniň dowamlylygy. dowamsyz [dowa:msyz], syp. Dowamy, yzy bolmadyk, üznüksiz dowam etmeýän, wagt taýdan dowamly däl. dowamsyzlyk [dowa:msyzlyk], at. Uzak dowam etmezlik, köp wagta çekmezlik, az wagtlyk. dowar [dowor], at. Goýunlaryň, geçileriň umumy ady, şahly ownuk mal, janly. Dowar sürüleriniň arasynda bolsa owlak-guzularyň gulaga ýakymly sesleri eşidilýärdi (B. Gulow). dowarçylyk [doworçuluk], ser. Dowardarçylyk. Oba maldarçylygynda dowarçylyk esasy orunlaryň birini tutýar. dowardar [doworda:r], at. Dowar, ownuk mal ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan adam. Etrabymyzyň dowardarlary ajaýyp üstünlikler gazandylar. dowardarçylyk [doworda:rçylyk], at. Maldarçylygyň goýun, geçi ýaly dowarlary ösdürip ýetişdirmek bilen mesgullanýan pudagy. dowça [dowço], at, ösüml.d. Bişmedik, suwy süýjemedik gök erik. dow-dow at, ser. Dowul. Il arasynda dow-dow ýaýrady. \n\t‣Dow-dowa düşmek howsala düşmek, gala- gopluk aralaşmak. Oba adamlary ol habary eşidip, dow-dowa düşdüler. dow-dowly syp. 1. Howsalaly, galagoply, gopgunly, dowully. Dow-dowly ýaramaz habar tiz ýaýragyç bolýar. 2. göç.m. Şowhunly, şagalaňly; çendenaşa mahabatlandyrylýan. Dow-dowly toýuň dabarasy uzak dowam etdi. dow-dowsuz syp. Howsalasyz, galagopsuz, gopgunsyz. Dow-dowsuz, juda gizlin iş alyp barmagy tabşyrypdy (G. Şamyýew). dowul I, at. Howsala, galagopluk. Dowul turuzmak ýangyndan beterdir (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n DOWUL II, at, sazç.Boýnuňdan asylyp, kakylyp çalynýan saz guraly. dowulçy at. Dowul edegen, dowul ýaýradagan; howsalaçy. – Baý, eje, senem dowulçy-ow (B. Kerbabaýew). Oba arasyndaky käbir dowulçy ýaramaz adamlar oňa şyltak ýapýardylar (N. Pomma). dowully syp. Howsalaly, galagoply. dowzah [dowzoh], at. Dini düşünjä görä, adam ölenden soň, eden günäsi üçin onuň janynyň ,,o dünýäde" jezalandyrylýan ýeri, jähennem tamy. Dowzah meni ýaka bilmez, Ýanyp men ataşlaryňa (Mollanepes). \n\t‣Dowzah ody o dünýäde günälilere jeza bermek üçin ýanýan ot. dowzahy [dowzohy], syp. Dowzaha barmaly, günäli. Dowzahy diýer sen dutar çalany, Behişdi eýlär sen hüşür alany (Kemine). dowzahylyk [dowzohuluk], at. Dowzaha degişlilik. doýa [doýo], hal. 1. Doýýançaň, dok bolar ýaly, doýarlyk. Ol hem gaýta doýa nandan doýurman, Urup- sögüp endamyndan burardy (N. Pomma). 2. göç.m. Ýeterlik, geregiňçe, ine-gana, arkaýyn. Ýazyjynyň doýa dynç alýan wagty ýok (“Edebiýat we sungat”). doýa-gana [doýo-ğa:na], hal. Arkaýyn, ine- gana, doýa, geregiňçe, mazaly. Ak öýüň içine düýphalym düşäp, Doýa-gana synlarmykam, Artyk jan! (B. Kerbabaýew). doýagarna [doýoğarna], hal. Doýýança. Sygyrlar doýagarna ýokumly iýmler bilen iýmit- lendirilýär. doýar-doýmaz [doýor-doýmoz], Ýarym aç, ýarym dok, doýa däl. doýgun [doýğun], syp. 1. him. Düzüminde haýsy hem bolsa öte reňk beriji jisim bar bolan (reňk hakda). Doýgun reňk. 2. göç.m. Birinden ýa-da bir zatdan irgin, bizar bolan. ... Aýalynyň dünýäden doýgun halda oturyşy Sähet aganyň ýüregini gyýdy (“Edebiýat we sungat”). doýgunlaşmak [doýğunloşmok], işl. Doýgun bolmak, ýeterlikli ganyşmak. doýgunlyk [doýğunluk], at. 1. him. Doýgun, dok bolmaklyk. 2. göç.m. Birinden ýa-da bir zatdan irginlik, bizarlyk, dokluk. Onuň sözlerinde köne agalaryndan doýgunlyk syzylýardy (G. Kulyýew). doýma [doýmo], iş ady. Doýmak ýagdaýy. doýmak [doýmok], işl. 1. Ýeterlik naharlanmak, nahardan bolýançaň iýmek; ýeterlik iýmitlenip bilmek. 2. göç.m., gepl.d. Bikanun ýol bilen pul gazanyp, baý bolmak, köp zat edinmek, baýlaşmak. Olam bir doýanlaň biridir, biz ýaly paşmagyny süýräp ýörenler gözüne ilmez. 3. göç.m. Mähriň ganmak, lezzet almak, kanagatlanmak. Bakyban mähriňden doýsam, bagy- bossan istemen (Magtymguly). 4. göç.m. Bizar bolmak, irmek, halys ýadamak. Lebap boýy buýandyr, Dilegimi duýandyr, Meniň ýarym gelmedi, Belki menden doýandyr? (N. Pomma). \n\t‣Doýup galmak bikanun ýol bilen örän baý bolmak. Ol bir pully edara başlyk bolup, doýup galypdyr diýýärler. doýmaklyk [doýmokluk], iş ady. Doýmak ýagdaýy. doýmazak [doýmozok], syp. 1. Nahardan, doýar ýerde doýmaýan, doýmaz-dolmaz, hajymelik. 2. Suw we ş.m. zat bilen gandyryp bolmaýan (ýer hakynda). Bu ýeriň doýmazakdygyny, näçe suw berseňem sorup ýatyr. 3. göç.m. Hiç zatdan gözi doýmaýan, tapan baýlygyny öz haýryna geçirýän, kanagatsyz, açgöz. doýmazaklyk [doýmozokluk], at. Doýmazak halda bolmaklyk. Çar tarapyna doýmazaklyk bilen garanjaklaýardy (A. Nazarow). doýmaz-dolmaz [doýmoz-zo:lmoz], syp., ser. Doýmazak. Gelin-gyzlaryň şaý-sepleri hem şolaryň doýmaz-dolmaz sandygyna gelip girýärdi (B. Kerbabaýew). doýmazlyk [doýmozluk], iş ady. Doýmak katdyna ýetmezlik, doýýançaň iýmezlik. Dok çaýkanman, aç doýmaz (Nakyl). Hersene jan, hersene, Elim urdum kersene, Iýdim, içdim, doýmadym, Ýene bolsa bersene (Monjugatdy). doýnuşmak [doýnuşmok], işl. Kem-kemden doýmak, iýesi gelip durmazlyk. Çagalaram indi bol bolansoň, çal-çapyrdan doýnuşypdyr. doýrulmak [doýrulmok], işl. Doýýança iýdirilmek, geregiçe iýdirilmek. doýubermek [doýuvermek], işl. Doýup başlamak, doýup ugramak. doýum at. Doýmaklyk derejesi, kanagat. Bil, ynsan ogluna maldan doýum ýok, Ýagşy geýip, ýagşy iýmek biläni (Magtymguly). doýumlyk [doýumluk], syp. Doýmaga ýeterlik (mukdar). Doýumlyk çörek. doýunmak [doýunmok], işl. Ýüregiň kanagatlanmak, ganmak, görüp doýmak, dokunmak. Gözel görküň gökde günden aýynmaz, Güli, dessembili ysgan doýunmaz (Magtymguly). Onuň şol zatlara gözi gidýärdi, hiç wagtda şol zatlardan doýnup-da bilmeýärdi (B. Kerbabaýew). doýurma [doýurmo], iş ady. Doýurmak ýagdaýy. doýurmak [doýurmok], işl. Doýýança iýdirmek, naharlamak. Saýa bolar mätäçlere nan berseň, Bir ajy doýurmak haçdyr ýaranlar! (Magtymguly). doýurmaklyk [doýurmokluk], iş ady. Doýurmak ýagdaýy. doýuş iş ady. Doýmak ýagdaýy. doýuşmak [doýuşmok], işl. Kem-kemden doýmak, dura-bara doýmak, doýaňkyrlamak. dökdürmek [dökdürmök], işl. Dökmäge mejbur etmek, bir zady bir ýere guýdurmak, eltip agdartmak. Ders dökdürmek. Kül dökdürmek. döke-döke [dökö-dökö], hal. Yzyny üzmän, birsyhly döküp, saça-saça, akdyra-akdyra. Bala sesin diňlär, asyp gulagyn, Döke-döke göz ýaşynyň bulagyn (Magtymguly). dökän-saçan [dökä:n-saça:n], hal. Dökülişip, pytraşyp ýatan, akan-dökän. \n\t‣ Dökän-saçan etmek (bolmak) döküp-saçmak, bisarpa tutmak, bisarpa tutulany sebäpli akan-dökän bolmak. Şeker eje çaýly käsesini dökän-saçan edip ýerde goýdy (A. Nazarow). dökän-saçanlyk [dökä:n-saça:nlyk], at. Akan-dökänlik, ýaýrap ýatanlyk; bisarpalyk. Dökän- saçanlyk bolmasyn. dökme [dökmö], iş ady. Dökmek ýagdaýy. dökmek [dökmök], işl. 1. Bir zady bir ýere guýmak, agdarmak. Ol bugdaýly çuwaly göterip, gapanda çekip, ammara dökdi (A. Durdyýew). 2. Sepmek, pytratmak, dargatmak, ýaýratmak. Ekin meýdanlaryna gyş suwuny tutmak, dökün dökmek, gumdan odun çekmek ýaly işler ýatdan çykdy (B. Seýtäkow). 3. Gabyň içindäkini çykaryp aýyrmak, boşatmak. Jigitler çuwallaryň ýarar goşlaryny dökmek bilen bile, Babahan arçyny agtardylar (B. Kerbabaýew). 4. Deşilenligi ýa-da sepi açylanlygy we ş.m. sebäpli suwuklyk goýbermek, akdyrmak, syzdyrmak. Çelek birneme dökýär. Maşyn ýag dökýär. 5. Barlamak maksady bilen agtarmak. Şatyr beg olara: - Döküň öýi! - diýip buýruk berdi-de, alňasak yzyna dolandy (G. Kulyýew). 6. Ýapragyny, gülüni gaçyrmak, düşürmek. Howa sowap, agaçlar ýapragyny dökdi. 7. Mal-garany naharlamak üçin öňüne ot we ş.m. oklamak, bermek. Mallaryň öňüne ot dökdüm. 8. Üstüňe sepmek. Men penjegime, saçyma atyr dökdüm. 9. göç.m. Saçmak, ýaýratmak. Alabaharyň mylaýym güni Garaguma ölçegsiz nuruny döküp başlady (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Günäňi dökmek günäden arassalanmak, günäden saplanmak. “Günämizi dökeli” diýip, ol gyz jorasy bilen hiňňillige münüp, uçup ugrady. Içiňi dökmek ýüregiňdäki duýgyňy daşyňa çykaryp aýtmak, aýan etmek. Ol dostuna içini döküp, özüni basmarlaýan aladalardan dynmaga çalyşdy. dökmeklik [dökmöklük], iş ady. Dökmek ýagdaýy. dökübermek [döküvermek], işl. Döküp başlamak. dökül-dökül [dökül-lökül]: dökül-dökül bolmak içi suwly ýa-da suwuk zat guýlan gap ernegine çenli dolansoň, döküljek bolup durmak. dökülibermek [dökülüvermek], işl. Dökülip başlamak, dökülip ugramak. döküliş [dökülüş], iş ady. Dökülmek ýagdaýy. dökülme [dökülmö], iş ady. Dökülmek ýagdaýy. dökülmek [dökülmök], işl. 1. Bir ýere guýulmak, agdarylmak. Nebitiň ýere dökülip başlanyny gördüm-de, saňa ýalançyrak bolmaly bolaýdym-da (B. Pürliýew). Çäge dökülen ýeriň kese töwereginde kiçijik uzyn oturgyçlar bardy (B. Annageldiýew). 2. Gaçmak, ýolnup aýrylmak, düşmek. Ol ýapraklar bolsa şemalyň zarbyna paýraşyp dökülýärdi (B. Gulow). 3. Akmak, çykmak. Onuň gözlerinden boýur-boýur ýaş döküldi (B. Seýtäkow). 4. Köp bolup çozmak; toplanyşyp gelmek. Aç daýhan şähere dokülýär (B. Kerbabaýew). Oba ýagy dökülmek. dökülmeklik [dökülmöklük], iş ady. Dökülmek ýagdaýy. dökün I, at. Hasyllylygy ýokarlandyrmak üçin ekin ýerlerine dökülýän jisim, ders, çüýrüntgi. Gowaçalar ýerli dökünler bilen iýmitlendirildi. \n\n\n DÖKÜN II, at, gepl.d. Gaty köp, gereginden artyk, bol. Gardaş, geregiň gawun-garpyz bolsun, dökün bolup ýatyr. dökünjiremek [dökünjürömök], işl. Şkafyň, torbanyň we ş.m. içindäkileri daşyna çykaryşdyryp, bir zat gözlemek. Dökünjiräp, çuwaldan näme gözleýäň? dökünleme [dökünlömö], iş ady. Dökünlemek ýagdaýy, işi. dökünlemek [dökünlömök], işl. Ekiljek ýere, ekine dökün dökmek, dökün sepmek, dökün bermek. dökünlemezlik [dökünlömözlük], iş ady. Ekiljek ýere, ekine dökün dökmezlik, dökün sepmezlik, dökün bermezlik. dökünlenmek [dökünlönmök], işl. Ekiljek ýere, ekine dökün dökülmek, dökün berlip, ýeriň mesligi artdyrylmak. Dökünlenen meýdan. dökünleşdirmek [dökünlöşdürmök], işl. Ekiljek ýeri, ekiniň içini dökünläp çykmak. dökünleşmek [dökünlöşmök], işl. 1. Dökün döküşmek, dökün dökmäge kömekleşmek. Men goňşymyzyň ekin ekjek ýerini dökünleşdim. 2. Birnäçe adam bolup dökünlemek. Daýhanlar gowaça ekiljek meýdany dökünleşip ýördüler. dökünletmek [dökünlötmök], işl. Dökünlemek işini başga birine etdirmek, ekiljek ýere, ekine dökün dökdürmek. Men inime mellegi dökünletdim. dökünleýiş [dökünlöýüş], iş ady. Dökünlemek ýagdaýy. dökünläbermek [dökünlä:vermek], işl. Dökünläp başlamak. dökünmek [dökünmök], işl. Öz üstüňe sepmek, öz üstüňe pürkmek, dökmek. Üstüňe atyr dökünmek. döküş iş ady. Dökmek ýagdaýy. döküşdirmek [döküşdürmök], işl. 1. Barlamak, gözläp tapmak üçin agtaryşdyrmak, akan- dökän, agdar-düňder edişdirmek. Ol kitap gözläp, tekjeleri döküşdirdi. 2. Doly gaplary boşadyşdyrmak, döküp çykmak. döküşmek [döküşmök], işl. 1. Dökmäge, guýmaga kömek etmek. Ders döküşmek. 2. Gözlemäge kömek etmek, barlamaga, agtarmaga kömekleşmek. döl at. 1. Erkeklik agzasyndan bölünip çykýan tohum, tohumlyk. 2. Gawun-garpyz, pomidor, hyýar ýaly gaýtalap düwýän ekinleriň bir tapgyr berýän hasyly. Heniz dölüni sabamadyk pomidorlaryň gök biýaralary gyşaryşyp ýatyrdy (A. Gowşudow). 3. Goýun-geçi ýaly ownuk janlylaryň guzlamagy. Şu wagt janly sanym ýigrimiden aşdy, emma indiki döle çenli şolaryň ýarysyny saklap bilsem hem zor boldugym (G. Kulyýew). 4. göç.m. Çaga, ogul, dogma. Sen eger meniň dölüm bolsaň, maňa gulak as: "oglany ýaşdan, aýaly başdan" diýendirler (B. Kerbabaýew). \n\t‣Döl almak goýun-geçiniň guzlaýan wagty owlak- guzy almak işini ýerine ýetirmek. Nepes agany goýunlardan döl almaga iberdik (A. Gowşudow). döle [dölö], at. Mal saklamak we gyşlatmak üçin, köplenç, ýerden gazylyp, üsti basyrylýan jaý, ýerdöle. Dölelerden bugaryşyp çykan sygyr-göleler syňraklaryny silkişip, tirkeşip otlamaga meýdana gidýärdiler (A. Durdyýew). dölleme [döllömö], iş ady. Döllemek ýagdaýy. döllemek [döllömök], işl. 1. Goýun-geçiniň guzlap başlamagy, döle durmak. Bu ýaşuly çopanyň sürüsi "Gamakly oý" diýen ýerde dölleýärdi. 2. Düwüp hasyla durmak (gawun-garpyz, hyýar we ş.m. hakynda). Gawun ýaly güllesin, Türşek ýaly döllesin (G. Kulyýew). dömme [dömmö], iş ady. Dömmek ýagdaýy. dömmek [dömmök], işl. 1. Deriden aşakda iriňli çiş döremek; içinden çiş döremek. Onuň alkymynyň aşagyndan bir çiş dömüp çykypdyr. 2. göç.m. Pikirini edip, aýdyp bilmän ýören zadyňy aýtmak, içiňi döküp dynmak. Ol ýigit ahyry çydap bilmän dömdi. dömmeklik [dömmöklük], iş ady. Dömmek ýagdaýy. dömübermek [dömüvermek], işl. Dömüp başlamak, dömüp ugramak. dömüş iş ady. Dömmek ýagdaýy. dönderilmek [dö:nnörülmök], işl. 1. Bir ýüzünden beýleki ýüzüne öwrülmek, agdarylmak. 2. Yzyna gaýtarylmak, yzyna dolanmak. 3. Bir tarapa öwrülmek, sowulmak. 4. Bir zatdan başga bir zada öwrülmek. dönderme [dö:nnörmö], iş ady. Döndermek ýagdaýy. döndermek [dö:nnörmök], işl. 1. Bir zady bir ýüzünden beýleki ýüzüne öwürmek, agdarmak. Sakçy ýatan gawunlary, çüýremez ýaly beýleki ýüzüne dönderdi. 2. Yzyna gaýtarmak, yzyna dolamak. Çoluk sürini yzyna dönderdi. 3. Bir tarapa öwürmek, sowmak. Ol atyň jylawyny perizada baka dönderdi (“Görogly”). 4. Bir zady başga bir zada öwürmek, başga bir zat ýaly etmek. Adamlaryň demi içerini peçli tama dönderipdi (A. Gowşudow). dönejin [dönöjün], at. Dört ýaşynyň içindäki baýtal. dönen [dönön], at. Dört ýaşynyň içindäki at. dönme [dö:nmö], iş ady. Dönmek ýagdaýy. Geçen günler galýar duralgalarda, Indem oňa asyl- asyl dönme ýok (G. Ezizow). dönmek [dö:nmök], işl. 1. Bir tarapyňdan beýleki tarapyňa agdarylmak. Ol derrew beýlesine döndi (B. Kerbabaýew). 2. Yzyňa dolanmak, öwrülmek. Şu ýoldan yzyňa döndügiň öldügiňdir (B. Seýtäkow). 3. Başga bir tarapa öwrülmek. Ýygyndy "goşun" ädim urmasyny bilmän, saga diýende – çepe, çepe diýende – saga döndi (B. Kerbabaýew). 4. göç.m. Bir zatdan başga bir zada öwrülmek, başga bir zat ýaly bolmak. Bir mahallar çaňap ýatan düzlük ýer indi bag- bakjalyga, giden gowaçalyga dönüpdir (“Edebiýat we sungat”). Emma asman gysgançlyk edip, ýyl gurak gelende, gatan ýer hem çaryga dönýärdi, ýerden nowa gögermeýärdi (B. Kerbabaýew). 5. gepl.d. Pikiriňden, öňki bolşuňdan dänmek. – Öň bir zat diýýärdiň, indem başga zat diýýärsiň, senem az ýerde dönüberýäň?! 6. göç.m. Mähir, arzuw bildirmek üçin "gurban bolaýyn, aýlanaýyn" ýaly manyda ýüzlenilip aýdylýan söz. Diliňe döneýin, özüňden habardar bol (B. Seýtäkow). dönmeklik [dö:nmöklük], iş ady. Dönmek ýagdaýy. dönübermek [dö:nüvermek], işl. Dönüp başlamak. dönük [dö:nük], syp. 1. Watanyna, halkyna dönüklik eden adam, haýyn. 2. Beren sözünde, eden ähtinde tapylmaýan, biwepa. dönükçilik [dö:nükçülük], at, ser. Dönüklik. “Ýurdy belet çapar” diýen ýaly, öz ýurduna dönükçilik edip daga çykanlar, ileri hanlarynyň buýrugy bilen yzyna özi ýaly elli atly, ýüz atly garakçylary tirkäp gelýärdiler, buljum jarlarda,böwserlerde, ýykyk harabalarda bukulyp, ýol saklaýardylar, iki-ýeke gije ýolagçylaryny tutup, “olja” diýip alyp gidýärdiler (A.Gowşudow). dönüklik [dö:nüklük], at. 1. Öz watanyňa, halkyňa hyýanat etmeklik, haýynlyk. Maňa her hili at daksalaram, men öz ýurduma hiç wagt dönüklik eden däldirin (A. Gowşudow). 2. Beren sözüňde, eden ähtiňde tapylmazlyk, biwepalyk. dönüm [dö:nüm]: dönüm etmek belli bir aralykda öwrüm etmek. Atbaşçylar Halnazaryň hatarynyň üstünden dönüm etdiler (B. Kerbabaýew). Ýyl dönümi ser. Ýyl. dönüş [dö:nüş], iş ady. Dönmek ýagdaýy. dördem [dö:rdöm], at. Bir garyndan bir wagtda dogan dört sany çaga, owlak, guzy. dördünji [dö:rdünjü], san. 4 sanyndan ýasalan tertip san. Dördünji jaý. Dördünji oktýabr. \n\t‣Dördünji gün gepl.d. Penşenbe. dördüribermek [dö:rdürüvermek], işl. Dördürip başlamak, dördürip ugramak. dördürmek [dö:rdürmök], işl. Dörmek işini birine etdirmek, dörmäge mümkinçilik bermek, bir zady eýläk-beýläk agdaryp, gorjap, öwrüp barlatmak, agtartmak. Dökülen hapa-hupalaryň arasyny dördürip çykdy, emma hiç zat tapmady. döredibermek [dörödüvermek], işl. Döredip başlamak. dörediji [dörödüjü], syp. Döredijilik işi bilen meşgullanýan (adam hakda). Mukam dörediji sazanda. döredijilik [dörödüjülük], at. Bir zady döretmek, ýüze çykarmak, öndürmek ukyby, oýlap tapyjylyk. Şu ýyl döredijilik babatda meniň üçin iňňän gyzgalaňly ýyl boldy (“Edebiýat we sungat”). döredijilikli [dörödüjülüklü], syp. Döredijilik bilen baglanyşykly, oýlap tapyjylykly. Döredijilikli zähmet. Döredijilikli işlemek. döredilmek [dörödülmök], işl. Emele getirilmek. Jemgyýetçilik guramalary döredilmek. Eser döredilmek. dörediş [dörödüş], iş ady. Döretmek ýagdaýy. döreme [dörömö], iş ady. Döremek ýagdaýy. \n\t‣Täze döreme ser. Täzedöreme. döremek [dörömök], işl. 1. Ýokdan bar bolmak, emele gelmek, ýüze çykmak, peýda bolmak. Az wagtyň içinde birnäçe aýdym-saz toparlary döredi. 2. Dünýä inmek, dogulmak, eneden bolmak. Bu adamlar diňe Akjagülüň bagtyna dörän adamlardy (B. Seýtäkow). döremeklik [dörömöklük], iş ady. Döremek ýagdaýy. döremezlik [dörömözlük], iş ady. 1. Ýokdan bar bolmazlyk, emele gelmezlik, ýüze çykmazlyk, peýda bolmazlyk. 2. Dünýä inmezlik, dogulmazlyk, eneden bolmazlyk. \n\t‣Döremän geçen! "dünýä inmedik bolsaň bolmaýarmy" diýen manyda ulanylýan käýinç sözi. döretdirmek [dörötdürmök], işl. Döretmek işini başga birine etdirmek, döretmäge mejbur etmek. döretme [dörötmö], iş ady. Döretmek ýagdaýy. döretmek [dörötmök], işl.Ýokdan bar etmek, ýaratmak, emele getirmek, esaslandyrmak. Sungat eserini döretmek. Garaşsyz Bitarap döwleti döretmek. Iş üçin amatly şert döretmek. Jemgyýetçilik guramasyny döretmek. döretmeklik [dörötmöklük], iş ady. Döretmek ýagdaýy. döretmezlik [dörötmözlük], iş ady. Ýokdan bar etmezlik, ýaratmazlyk, emele getirmezlik, esaslandyrmazlyk. döreýiş [döröýüş], iş ady. Döremek ýagdaýy. Eseriň döreýşi gyzykly. döräbermek [dörä:vermek], işl. Döräp başlamak, döräp ugramak. dörjeleme [dörjölömö], iş ady. Dörjelemek ýagdaýy. dörjelemek [dö:rjölömök], işl. 1. Yzygiderli dörüp, gorjap durmak. Ody dörjelemek. 2. Ýeri we ş.m. dyrmalamak, gorjalamak. Adna serdar ýaýbaň sekiniň bir çetinde ýerleşip, gamçysy bilen ýer dörjeläp otyrdy (G. Kulyýew). 3. Bir zady tapmak maksady bilen agtarmak, döküşdirmek. Ol düwünçeklerini dörjelemäge başlady. 4. göç.m. Gözläp, agtaryp tapjak bolup azar bermek, gorjalamak. Bu zatlary dörjeläp tapyp ýören Hoşgeldidir (A. Gowşudow). dörjeleşdirmek [dö:rjölöşdürmök], işl. Yzly-yzyna dörjelemek, dörjeläp çykmak. dörjeläbermek [dö:rjölä:vermek], işl. Dörjeläp başlamak, dörjeläp ugramak. dörjelmek [dö:rjölmök], işl. 1. Dörülip garyşdyrylmak. 2. Bir zadyň içi dörülip başlanmak, agtarylmak. 3. göç.m. Azar berilmek, bir zat barlanyp, soralyp durulmak. dörjeme [dö:rjömö], iş ady. Dörjemek ýagdaýy. dörjemek [dö:rjömök], işl. 1. Dörüp garyşdyrmak, dörüp eýläk-beýläk agdarmak, gorjamak. Ata ýanyp duran ody dörjedi. 2. Ýer we ş.m. dyrmamak, gorjamak. Ol elindäki taýak bilen gary dörjemäge durdy. 3. Bir zadyň içini dörüp gözlemek, agtarmak. 4. göç.m., ser. Dörjelemek 4. Agam, seniň özüňi dörjäp, erkiňe goýmasalar durup bolarmy? (N. Pomma). dörjemeklik [dö:rjömöklük], iş ady. Dörjemek ýagdaýy. dörjeşdirmek [dö:rjöşdürmök], işl., ser. Dörjeleşdirmek. dörjeşmek [dö:rjöşmök], işl. 1. Dörjemäge kömekleşmek, dörjeläp eýläk-beýläk agdaryşmak. 2. Bir zadyň içini dörüp agtarmaga kömek etmek, döküp gözlemek. Men oňa kagyzlaryň arasyny dörjeşdim. 3. göç.m. Birnäçe bolup barlap, sorap azar bermek. Olar kemçilik tapjak bolup, dörjeşip ýörler. dörjetmek [dö:rjötmök], işl. 1. Dörjemek işini birine etdirmek. 2. Eýläk-beýläk agdardyp gözletmek, agtartmak. 3. göç.m. Gozgap azar berdirmek, barladyp durmak. Ol ähli ýeri dörjedip çykdy, emma eline hiç bir zat ilmedi. dörjäbermek [dö:rjä:vermek], işl. Dörjäp başlamak, dörjäp ugramak. dörjük [dö:rjük]: gyzyl (ala) dörjük dörülip çykylan, dörjük-dörjük edilip, dörülip torç edilen. Olar ýerli-ýerden goş goşup, mahmal ýaly çyg ýeri ala dörjük ederdi (B. Kerbabaýew). Täze göçülip gelinjek ýurduň üsti gyzyl dörjükdi (A. Gowşudow). dörme [dö:rmö], iş ady. Dörmek ýagdaýy. dörmek [dö:rmök], işl. 1. Eliň ýa-da başga bir zat bilen üýşüp ýatan zatlary eýläk-beýläk agdarmak, garyşdyrmak. 2. Bir zadyň içinden başga bir zady gözlemek, agtarmak. Dolmaz petekleriniň ýesiri bolan towuklar demir dyrnaklary bilen tezek dörýärler (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Sahypama-sahypa okamak. Dördüm jugrafiýa kitaplaryny (K. Gurbannepesow). dörmeklik [dö:rmöklük], iş ady. Dörmek ýagdaýy. dörmezlik [dö:rmözlük], iş ady. Dörmek işini, hereketini etmezlik. dört [dö:rt], san. 4 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. – Kärhanamyz dört etrabyň gallaçylaryndan däne kabul etmeli (“Türkmenistan”). \n\t‣Dört aýakly mal (goýun, geçi, sygyr, düýe we ş.m.). Töweregine ser saldy, emma dört aýakly gözüne ilmedi (G. Kulyýew). Dört simli ganatly egme zergärç. gelinleriň kümşüň ýüzüne gyzyl çaýylan, hakyk gaşlary oturdylan alyn şaýy. dörtburç [dö:rtburç], syp. Dört burçy bolan. Pökgen dörtburç möhüriň ýokarsynda basma harplar bilen nika diýlip ýazylan haty zordan okap bildi (A. Gowşudow). dörtburçluk [dö:rtburşluk], at. Dört burçly geometrik şekil. Dörtburçluk – geometrik şekildir. dörtgoşma [dö:rtgoşmo]: dörtgoşma bilezik dört hatar gaşly bilezik. Ýylmanan dörtgoşma bilezigi etlek bileklerine dakynyp, kümüşli heýkeli ýanyn dakyndy (B. Kerbabaýew). dörtgyraň [dö:rtgyraň], syp. 1. Dört gyraňy bolan. 2. göç.m. Boýy-ini deň bolan. Dörtgyraň göwreli, daýaw Goçmyrat birden ýüzüni gündogara öwürdi (A. Atajanow). dörtgyraňlyk [dö:rtgyraňlyk], at. Dört gyraňy bolan geometrik şekil. dörtleme [dö:rtlömö], at, edeb. Her bendi dört setirden düzülen goşgy düzüliş formasy, murapbag. dörtlük [dö:rtlük], at. 1. Haýsydyr bir zadyň 4 belgi bilen aňladylýan ady. Dörtlük awtobus. 2. Ýetişigiň bäş bally sistemasynda "ýagşy" diýen bahany aňladýan söz. Hiý, meniň dörtlükden pes baha bilen öýe gelen wagtym boldumy, eje?! 3. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. Dörtlük galoş. dörtýaşar [dö:rtýaşar], syp. Dört ýaşyň içindäki mal. Dörtýaşar atlaryň çapyşygy başlady. dörübermek [dö:rüvermek], işl. Dörüp başlamak. dörülmek [dö:rülmök], işl. 1. Gorjalyp agdarylmak, peşeläp agdarylmak, gorjalanmak. 2. Bir zadyň içi agdar-düňder edilip gözlenmek, agdarylmak. Ýer ujy ýiteldilen taýak, agaç, kätmen bilen dörülýän eken. dörüş [dö:rüş], iş ady. Dörmek ýagdaýy. dörüşdirmek [dö:rüşdürmök], işl. 1. Gorjaşdyryp çykmak, agdaryşdyryp çykmak. Ol käýeri depip gördi, käýeri gamçysynyň ujy bilen dörüşdirip gördi (B. Seýtäkow). 2. Gözleşdirip çykmak, agta- ryşdyryp çykmak. Birden aýak çekdi-de, hasyr-husur jübülerini dörüşdirmäge durdy (G. Kulyýew). dörüşmek [dö:rüşmök], işl. 1. Gorjaşyp agda- ryşmak, dörmäge kömekleşmek, gorjaşmak, agdaryşmak. 2. Bir zady gözläp agtaryşmak, gözleşmek. döş [dö:ş], at. Bedeniň gapyrgalary birleşdirýän öň tarapky süňkli bölegi. \n\t‣ Döşüňe kakmak men-menlik etmek, öwünmek; ulumsylyk, gopbamsylyk etmek. Döşüňi gaýşartmak gujurly, gaýratly bolmak. Ýel näçe gazaba münse-de, onuň öňünde ýan bermän, döşümi gaýşardyp durjagymy, iň soňunda üstün çykjagymy hem duýdurýan (B. Kerbabaýew). Döşüňi germek janyňy gaýgyrman, mertlerçe goramak. Döşüňi gerip, Watany goramak. döşdüşme [dö:şdüşmö], at. Düýäniň çöküp, soň hem turup bilmezlik keseli. döşlek [dö:şlök], syp. Giň, ýasy döşli, giň kükrekli; göwüslek. Diňe öňde barýan butlak, döşlek ak maýa äwmän barýardy (N. Jumaýew). döşleklik [dö:şlöklük], at. Ýasy döşlülik, giň kükreklilik; göwüsleklik. döw I, at. Gündogar rowaýatlaryndaky ägirt güýçli jandar, halk ertekilerindäki hyýaly keşp. Bir galanyň içinde üç sany baý döw bar eken (“Türkmen ertekileri”). \n\t‣ Döw çalmak näme boldy (näme bolduka, näme bolupdyr). Dört bolup, bir arabany oňarman, size nä döw çaldy? Döw ýaly uly, daýaw, güýçli. Döw ýaly adam. \n\n\n DÖW II, at. Bir gezek oýnalyp gutarylýan oýun, bir gezekki oýnalýan oýun. Galan döwler utluşylman goýuldy. Küştçüleriň döwi örän gyzykly we ýiti häsiýetde dowam etdi. \n\t‣Döwi gelmek (sürmek) işi şowly bolmak, şowuna düşmek, rowaçlanmak. Seniň, gardaş, bu gün döwüň gelipdir (T. Taganow). – Aşyr, men saňa aýtdym ahyry: adamyň döwi sürende, onuň aýdan zadynyň hemmesi mamladyr (B. Kerbabaýew). Döwi ökdelik güýji, mümkinçiligi rüstemlik. Döwi peslik güýji asgynlyk, rowaçlygy azlyk. döwçi [döwçü], at. Çaga oýunlarynda eşekçiniň tersine, oýunda utan adam ýa-da topar. döwdürmek [döwdürmök], işl. Döwmek işini birine etdirmek, birine döwmäge mümkinçilik bermek ýa-da döwmäge mejbur etmek. döwek [döwök], at. Bugdaý, arpa we ş.m. orlup üýşürilenden soň, ulag ýa-da maşyn bilen döwmek işi, şeýle hem olaryň döwülýän ýeri. Aty döwek garradar, ýigidi – orak (Atalar sözi). Döwek döwmek. döwekçi [döwökçü], at. Döwek döwýän adam. döweşek : döweşek etmek (bolmak) basgylap torç etmek; basgylanyp torç bolmak, depeşek etmek. döwet [döwöt], at, ser. Döwet-galam. döwet-galam [döwöt-galam], at. Syýa çüýşe we hat ýazylýan ýelek, ýüwüş. Ýaryň waspyn ýazaly, döwet-galam ala gel (Halk aýdymyndan). döwjelemek [döwjölömök], işl. Abaýlamak, gygyrmak, çöwjemek. döwjeme [döwjömö], iş ady. Döwjemek ýagdaýy. döwjemek [döwjömök], işl., gepl.d. Üstüne dyzamak, sürünmek, çöwjemek. döwjeşibermek [döwjöşüvermek], işl. Döwjeşip başlamak. döwjeşmek [döwjöşmök], işl. Birnäçe bolup bilelikde döwjemek. Bular nähili adamlar, üstümize döwjeşip durlar. döwjetmek [döwjötmök], işl. Döwjemek hereketini başga biriniň üsti bilen ýerine ýetirtmek, döwjemäge mejbur etmek. döwjäbermek [döwjä:vermek], işl. Döwjäp başlamak, döwjäp ugramak. döwkeç [döwköç], at. Urgy; gopgun, goh. Ondan dagy döwkeç baryny görjekdim. döwlet [döwlöt] I, at. Hökümetiň ýolbaşçylygynda häkimiýete eýelik ediji we ýurdy dolandyryjy edaralar hem-de şol ýurduň özi. Garaşsyz hemişelik Bitarap Türkmenistan döwleti. \n\n\n DÖWLET [döwlöt] II, at. 1. Uly baýlyk, mal- mülk. Meniň malym, döwletim hem bar, emma munuň ýaly janly altyn aşygym ýok (H. Ysmaýylow). 2. göç.m. Bagt, oňat durmuş, abadançylyk. Atam, röwşen boldy gözüň, Hatasy ýokdur bu sözüň, Açyldy talyg ýyldyzyň, Saňa döwlet geldi bolgaý (“Görogly”). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Döwlet guşuňy uçurmak bagtyň ýatmak, işi gaýtgynlyga uçramak. Pelek urup, döwlet guşun uçuran, Zary-girýan aglar han sesin aňsa (Magtymguly). Ýat eýlesem şul dünýäniň geçişin, Golumdan uçurdym ol döwlet guşun (Mollanepes). döwletara [döwlöta:ra], syp. Döwletler, ýurtlar arasyndaky gatnaşyga degişli bolan. Döwletara söwda. Döwletara gatnaşyk. döwletha [döwlötha:], syp., gepl. d., ser. Döwletli. Döwletha adam. döwletli [döwlötlü] I, syp. Döwleti bar bolan, özbaşdak döwlete eýe bolan (halk). \n\n\n DÖWLETLI [döwlötlü] II, syp. 1. Barly, gurply, mally-mülkli. Döwletliden döwlet ýokar, bidöwletden – mähnet (Nakyl). Namazhon derwüşler, döwletli baýlar, Pelegiň gerdişi keçdir, ýaranlar! (Magtymguly). 2. göç.m. Bagtly abadan durmuşy bolan; at-abraýly, hormat-sylagly. Döwletli maşgala. \n\t‣ Döwletli maslahat peýdaly geňeş. döwletlilik [döwlötlülük] I, at. Döwlet gurluşly ýurdy barlyk. \n\n\n DÖWLETLILIK [döwlötlülük] II, at. 1. Barlylyk, gurplulyk, mally-mülklülik. 2. göç.m. Bagtlylyk, agzybirlik, abadanlyk. döwletsiz [döwlössüz], işl. Döwleti ýok, döwletli däl (döwlet sözüniň hemme manylarynda). döwletsizlik [döwlössüzlük], at. Döwleti ýokluk, döwletli dällik, döwletsiz bolmaklyk (döwlet sözüniň hemme manylarynda). döwme [döwmö], iş ady. 1. Döwmek ýagdaýy. 2. syp., gepl.d. Bilinden eplenip ok sürülýän (goşa nilli tüpeň hakynda). Döwme goşany heýkelleýin başaşak ildiripdir (B. Kerbabaýew). döwmek [döwmök], işl. 1. Abat zady böleklemek, döwük görnüşine getirmek. Käse döwmek. 2. Böleklere bölmek, maýdalamak, owratmak, uşatmak. Gant döwmek. 3. Daşynyň gabygyny owradyp, içiniň dänesini, maňzyny almak. Bugdaýy indi diňe döwüp, atyp almak gerekdi (A. Gowşudow). 4. Beden süňkleriniň bir ýerine güýçli şikes ýetirmek. 5. Sandan çykarmak, zaýalamak (gural, maşyn we ş.m. hakynda). 6. gepl.d. Örän berk tankytlamak. Birini öwüp, beýlekisini döwmek. 7. Kakmaçlyk eti taýýarlamak, ýençgilemek. Döwlen etden Bibi daýza bal ýaly kakmaç taýýarlady. \n\t‣Döwüp geç (geçsin) adatça, düýp derejedäki geçmek işligi hal işlik goşulmasy goşulan döwmek işliginiň yzyndan gelip, biriniň hereketini oňlamadyk adam tarapyndan aýdylýar. "Döwseň döwüp geç, oýnawaç özüňe gerek" diýip, çaganyň ejesi käýindi. döwnelmek [döwnölmök], işl. Bir zat zol-zol edilmek, düýpli öwrenilmek; bir ýere köp aýlanylmak, torç, döwnük edilmek. döwneme [döwnömö], iş ady. Döwnemek ýagdaýy. döwnemek [döwnömök], işl. Bir zady zol-zol etmek, köp yhlas bermek, düýpli öwrenmek, biljek bolmak; bir ýeri köp aýlanmak, torç, döwnük etmek. Aý, han aga, bu ýerler köp döwnän ýerimizdir (H. Derýaýew). döwnäbermek [döwnä:vermek], işl. Döwnäp başlamak. döwran [döwra:n], at. 1. Lezzetli zaman, bagtly döwür. Dogdy asmanyň Zöhresi, Çyn aşyga döwran bu gün (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Döwran sürmek keýpi-sapada ýaşamak, lezzetli durmuş geçirmek. Sür döwrany, geçirme, görersiň zyýan, dilber, Öwür Aý dek ýüzüňi, kylaýyn beýan, dilber (Baýly şahyr). döwre [döwrö], at. Tegelek, aýlaw. \n\t‣ Döwre guramak tegelenip, aýlaw gurap oturmak. Olar döwre gurap otyrdylar. döwrebap [döwröva:p], hal. Döwre, zamana laýyk gelýän. Döwrebap eser döretmek. Döwrebap ýaşamak. döwtalap hal, syp. 1. Bir zada göwünjeň, göwünli, isleg bildirýän, meýilli. Özüň döwtalap bolmasaň, kim seni zor bilen okadýar? (B. Gulow). 2. Öz islegi bilen, meýletin. Gurban watan goramaga, Köp döwtalap bolup gitdi (Ç. Asyrow). döwtalaplyk at. 1. Göwünjeňlik, göwünlilik. Şol kakaňam edermenligi, döwtalaplygy seňkiden pes däl-le (Ý. Mämmediýew). 2. Meýletinlik, mejbury dällik. Urşuň jygba-jyga gelen wagty döwtalaplyk bilen söweşe gitdim (“Edebiýat we sungat”). döwübermek [döwüvermek], işl. Döwüp başlamak. döwük syp. 1. Döwlen, sandan çykan, döwlüp zaýalanan. Ussa käte döwük äýneginiň üsti bilen seredýärdi (A. Gowşudow). 2. Döwlen bir zadyň bir bölegi. Enegül galadan düşüp dümtünip ýörşüne, ýüzi owadan gök syrçaly küýze döwügini tapdy (N. Esenmyradow). 3. lukmanç. Beden süňküniň jorta uçmagy netijesinde emele gelen şikes. Hassany sagaldýar lukmanlarmyz hem, Döwüge seýik edýär, ýarala – melhem (D. Baýmyradow). döwüklik [döwüklük], at. Döwük halda bolmaklyk. döwük-ýenjik syp. Döwlen, bölek-bölek bolan; ýemşeren. Biziň howlymyzda döwük-ýenjik demirler üýşüp ýatyrdy (A. Gowşudow). Döwük-ýenjik kerpiçleri bir ýere üýşüren bolýardy (B. Seýtäkow). döwülmek [döwülmök], işl. 1. Eglip, egrelip, eplenip böleklenmek, bölek-bölek bolmak, synmak. 2. Basgylanyp, urlup ýa-da maşyndan geçirilip gabygyndan arassalanmak (bugdaý, arpa, miwe däneleri we ş.m. hakynda). 3. Sandan çykmak, bozulmak, haraplanmak. Bu ýaramaz ýolda ençeme sany, Maşynlar döwlüp bolupdyr zaýa (A. Kowusow). döwüm at. Döwlüp alnan çörek bölegi. Oňa öýlerinden günde bir döwüm çörek bilen bir demkeş çaý gelerdi (A. Ahundow – Gürgenli). döwüm-dişlem [döwüm-di:şlem], syp. Az- owlak, bir azajyk (çörek hakynda). Biz döwüm-dişlem nan iýip ýola çykdyk. Çadyrda gowurma bardyr, häzirlikçe çaýçorba edinip, döwüm-dişlem iýiň! (A. Gowşudow). Aýaly çaý goýupdyr, çaý içipdirler, döwüm-dişlem nan iýipdirler (H. Ysmaýylow). döwüm-döwüm syp. 1. Bölek-bölek, kül- uşak, kül-owram, döwük-döwük. Onuň gözünde bir äýnek bardy weli, ol äýnegiň saplary döwüm-döwüm bolup, sim bilen hem aňry-bäri edilip, ýüp-süp bilen saralypdyr (A. Gowşudow). 2. Döwlüp alnan birnäçe bölek çörek. – Çöregi döwüm-döwüm edip oturma, iýjejigiňi döwüp alaýarlar. döwümleme [döwümlömö], iş ady. Döwümlemek ýagdaýy. döwümlemek [döwümlömök], işl. Döwüm görnüşinde böleklemek, döwüm-döwüm etmek. Iýjek çöregiňi döwümläp al. döwümletmek [döwümlötmök], işl. Döwüm- lemek işini başga birine etdirmek. döwümläbermek [döwümlä:vermek], işl. Döwümläp başlamak. döwünmek [döwünmök], işl. Özüň üçin döwmek, özüň üçin owratmak, özüň üçin böleklere bölmek. Hoz döwünmek. Bir döwüm çörek döwünmek. döwür at. 1. Jemgyýetiň taryhynda bolup geçýän wakany, hadysany, taryhy aýratynlygy we ş.m. öz içine alýan uzak wagt aralygy. Bagtyýarlyk döwri. 2. Bir zadyň, işiň, hereketiň bolup geçýän (başlanýan, dowam edýän we tamamlanýan) wagty. Çagalyk hem ýaşlyk döwri. Pagta ýygymy döwri. Ösümlikleriň ösüş döwri. Sagym döwri. 3. geol. Belli bir geologik syrgyny düzýän dag jynslarynyň emele gelýän wagt aralygy. 4. Eýýam, zaman, zamana. Döwrüň talabynyň diýseň jogapkärlidigini unutmaň (“Türkmenistan”). \n\t‣ Döwür dönmek zamana üýtgäp, wagt geçip, kimdir biri üçin bagtly döwran gelmek. döwürdeş [döwürdöş], at. Biri bilen bir wagtda, bir döwürde ýaşan, işlän ýa-da ýaşaýan, işleýän adam. Magtymguly bilen Durdy şahyr döwürdeş bolupdyr. döwürdeşlik [döwürdöşlük], at. Döwürdeş bolmaklyk. döwürleýin [döwürlöýün], syp. 1. Belli bir wagt aralygynda, döwürde bolýan, wagtal-wagtal gaýtalanýan. 2. Belli bir döwür aralygynda neşir edilýän. Döwürleýin neşirler. döwürýan [döwürýa:n], at. Ýorganyň dört gyrasyna aýlanyp tutulýan başga reňkdäki gülsüz mata. Döwürýanly ýorgan. döwüş 1. iş ady. Döwmek ýagdaýy. 2. at, şahyr. Söweş, uruş, çaknyşyk. Mert ýigitler geçer serden, Al meýdanda döwüş bile (Magtymguly). döwüşdirmek [döwüşdürmök], işl. Belli bir wagtyň dowamynda birnäçe zady owradyşdyryp, maýda-maýda edip, döwüp çykmak. döwüşme [döwüşmö], iş ady. Döwüşmek ýagdaýy. döwüşmek [döwüşmök], işl. 1. Bir zady bölekläp, döwmäge kömekleşmek, bölek-bölek edişmek, owradyşmak. Odun döwüşmek. 2. Söweşmek, uruşmak, çaknyşmak. Müň kişi geldi kastyma, Döwüşip çykdym üstüňe (“Görogly”). döz : döz gelmek dözmek, çydam etmek, çydamak. Kynçylyga döz gelmek. dözerlik [dözörlük], syp. Döz gelerlik, çydam ederlik. dözme [dözmö], iş ady. Dözmek ýagdaýy. dözmek [dözmök], işl. 1. Çydam etmek, çydam bermek, döz gelmek, çydamak. Magtymguly, tur goluňny köze goý, Eger döze bilseň, kylgyl bu işi! (Magtymguly). 2. Birehim bolmak, rehimsizlik etmek, nebsiň agyrmazlyk. Meni bulardan aýyrmaga neneň dözjek (“Görogly”). At öz aýagyndan kireý islemeýäni üçin, dözüp sürseň, onuň ýetmeýän ýeri ýok (B. Kerbabaýew). dözmez [dözmöz], at. Biriniň düşen ýagdaýyna dözmän, rehimi gelip kömek edýän adam, rehimdar adam. Urşun yzynda galan ýaş ene dözmezim ýok diýip zeýrenmedi, kynçylykly pursatlara döz gelip, çagajyklaryny ulaltdy. dözmeklik [dözmöklük], iş ady. Dözmek ýagdaýy. dözmezçilik [dözmözçülük], at. Dözmän edilýän duýgudaşlyk, rehimlilik, şepagatlylyk. Şol onda-munda ýatyp-turup ýörkä, dostlarynyň biri oňa dözmezçilik edip, iki otagly, aşhanaly päkize öý tapyp berdi (A. Gowşudow). dözmezlik [dözmözlük], iş ady. 1. Dözüp bilmezlik, dözüm etmezlik, çydap bilmezlik. Tomsuň jöwzasyna, gyşyň aňzagyna dözmeseň, gumda çopan bolup bilermikäň?! 2. Biriniň düşen ýagdaýyna çydaman, rehimi gelmek. Meger, Ezraýyl perişde Ejiz halyna dözmedi (A. Atabaýew). dözülmek [dözülmök], işl. Çydalmak, çydamlylyk edilmek, döz gelinmek. dözüm at. Agyra ýa-da başga bir zada çydap bilmek başarnygy. Her bir zada dözüm gerek. dözümlenme [dözümlönmö], iş ady. Dözüm- lenmek ýagdaýy. dözümlenmek [dözümlönmök], işl. Dözümli bolmak, çydamly bolmak, berkemek. dözümli [dözümlü], syp. 1. Döz gelýän, çydam edýän, çydamly. Wagtynda kynçylyklara dözümli bolmak. 2. hal. Dözüm bilen, ynamly, çekinmän. Bagşy dutaryň kirşine dözümli kakdy. dözümlilik [dözümlülük], at. 1. Her bir zada dözümli bolmaklyk, dözüjilik, çydam edijilik, çydamlylyk. 2. Gaýratlylyk, berklik, ynamlylyk. Ol onuň jogabyny örän dözümlilik bilen berdi. 3. göç.m. Rehimsizlik, ýürek awamazlyk, doňýüreklilik. Onuň ýesirlere dözümlilik etmeýşine geň galdy. dözümsiz [dözümsüz], syp. 1. Döz gelmeýän, çydam etmeýän, çydamsyz. Oda dözümsiz. Elim gyzgyna dözümsiz. 2. Ýüregi ýuka, rehimdar, durumsyz. Ol hetdenaşa dözümsiz bolany üçin, towugyň hem damagyny çalyp bilmeýärdi. dözümsizlik [dözümsüzlük], at. 1. Her bir kynçylyga we ş.m. çydap bilmezlik, çydamsyzlyk. 2. Ýüregi ýukalyk, durumsyzlyk, rehimdarlyk. Gurda dözümsizlik etdigiň, goýna sütem etdigiňdir (Atalar sözi). dözüş iş ady. Dözmek ýagdaýy. drama [dyra:ma], at, edeb. Gepleşik görnüşinde ýazylan we sahnada goýmak üçin niýetlenen edebi eseriň bir görnüşi; dartgynly sahna oýny. dramaturgiýa [dyramaturgi:ýa], at, edeb. 1. Drama eserini döretmek sungaty. 2. Haýsydyr bir awtoryň, halkyň, eýýamyň we ş.m. drama eserleriniň jemi. dub [du:p], at. ösüml.d. Igdäniň şänigi ýaly ululykda miwe getirýän, gyralary kertik-kertik ýasy ýaprakly gaty agaç. duçar [du:ça:r]: duçar bolmak (gelmek) duş gelmek, sezewar bolmak, sataşmak, uçramak. Oglan ol ýerde köp ýatsa, agyr kesellere duçar bolar (B. Seýtäkow). Duçar etmek duş etmek, sezewar etmek, sataşdyrmak, uçratmak. Azdyrmasyn, azana duçar etmesin (Atalar sözi). dul syp. Aýaly ýa-da äri ölen, ärsiz, aýalsyz galan (erkek ýa-da aýal adam). Dul gözi bilen aýal alma, pyýada gözi bilen – at (Nakyl). \n\t‣Dul heleýiň pişigi ýaly örän gowy, aýawly saklanýan. \n\n\n DUL [du:l], at. Öýüň, jaýyň içiniň çep ýa-da sag gapdaly. Annaguly dula geçip, ädigini çykardy-da, ojagyň başynda aýbogdaşyny gurup oturdy (A. Durdyýew). dulabermek [du:la:vermek], işl. Dulap başlamak; dulamagy dowam etdirmek. dulama [du:lomo], iş ady. Dulamak ýagdaýy. dulamak [du:lomok], işl. 1. Ölen adamy jaýlamak, ýerlemek. 2. gepl.d. Bir zadyň aňyrsynda ýaşyrmak, gizlemek, bukmak. dulamaklyk [du:lomokluk], iş ady. Dulamak ýagdaýy. dulamazlyk [du:lomozluk], iş ady. Dulamak işine amal etmezlik. dulanmak [du:lonmok], işl. 1. Ölen adam jaýlanmak, ýerlenmek. 2. gepl.d. Bir zadyň aňyrsynda gizlenmek, bukulmak. Aram-aram gün çykyp, çäge baýyrlaryny bugartmagyny esli wagtlap dowam edýärdi-de, ýene goýy buludyň aňyrsyna dulanýardy (B. Ataýew). dulaşmak [du:loşmok], işl. 1. Dulamaga kömek etmek. 2. Bilelikde dulamak. dulatmak [du:lotmok], işl. Dulamak işini başga birine etdirmek; dulamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. dulaýyş [du:loýuş], iş ady. Dulamak ýagdaýy. duldegşir [du:lleğşir], syp. Örän ýakyn, ýanaşyk, golaý (jaý, öý hakynda). Bolmasa, gürrüň edeýin, şu güne çenli duldegşir oturan goňşularymyza- da aýdan däldiris (N. Saryhanow). dulluk at. Aýaly ýa-da äri ölüp aýalsyz, ärsiz galanlyk, başy boşluk. Dullukdyr meniň-de bagrym dilenim (Magtymguly). duluç at. Üç ýaşar inen düýe. duluk at. Ýüzüň sakgalsapy bilen eňek aralygy, ýüzüň çep hem sag gapdaly. Orazsoltan iki elini dulugyna tutup, Myrat aganyň sözüni diňläp otyrdy (H. Derýaýew). duman [duma:n], at. 1. Köplenç, bugly, çisňili tutuk howa gatlagy. Gara dagdan gymmat gaçar, Sili, dumany bolmasa (Magtymguly). 2. göç.m. Howp, ýaramaz ýagdaý. Gazap donun geýip, çozanda duşman, Abananda üstümize ol duman... (A. Kekilow). dumanlabermek [duma:nla:vermek], işl. Dumanlap ugramak. dumanlama [duma:nlama], iş ady. Dumanlamak ýagdaýy. dumanlamak [duma:nlamak], işl. 1. Duman gurşap almak, duman büremek, duman örtmek. Başy dumanlap duran gojaman Köpetdag alyslardan seleňläp görünýärdi (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Ümezlemek, garaňkyramak. Onuň dumanlap duran gözleri diwardaky surata düşdi (B. Seýtäkow). 3. göç.m. Bulaşmak, garjaşmak (pikir hakynda). Kellesi dumanlap durşuna ol uzakly gününi işläp bilmän pallap geçirdi. dumanlamaklyk [duma:nlamaklyk], iş ady. Dumanlamak ýagdaýy. dumanlamazlyk [duma:nlamazlyk], iş ady. Dumanlap durmazlyk. dumanlatmak [duma:nlatmak], işl. Garjaş- dyrmak, bulaşdyrmak (pikir, oý barada). dumanlaýyş [duma:nlaýyş], iş ady. Dumanlamak ýagdaýy. dumanly [duma:nly], syp. 1. Duman örtülen, dumany bolan. Dumanly howa. 2. göç.m. Bulaşyk, düşnüksiz, aýdyň bolmadyk. Ony sägindirýän zadam kellesindäki dumanly, garşylykly pikirlerdi (Ö. Ab- dyllaýew). dumanlyk [duma:nlyk], at. Duman bilen örtülen ýagdaýda bolmaklyk, dumany barlyk. dumanlyrak [duma:nlyra:k], syp. Azda-kände dumanly, ümürli. Dumanlyrak howa. dumly-duş [dumlu-du:ş], at. Töweregi gurşap alýan ähli ýer, çar tarap, daş-töwerek. Magtymgulynyň köçä çykanlygyny görüp, dumly-duşdan jemende üýşdi (G. Kulyýew). dup-dury syp. Örän dury, ap-arassa, gaty päkize, örän tämiz. Guýynyň gök çüýşe ýaly dup-dury suwy diýseň ýakymlydy. dura [duro], at. Deňiz-derýa kenarynda guş awlananda, buky üçin gazylýan çukur, ýatar ýaly ýer. dura-bara [duro-vara], hal. Kem-kemden, ýuwaş-ýuwaşdan, assa-assa, gitdikçe, barha. Aý näme, “Türkmen goşy dura-bara düzeler” diýenleridir, hemmesi-de kem-kemden düzeler gider (A. Gow- şudow). durak-durak [durok-durok] Dik durmagy öwretmek üçin kiçijik çaga aýdylýan söz. \n\t‣Durak-durak bolmak ser. Durdy-durdy bolmak. Berdijik ýaňy durak-durak bolup ugran çagajykdy. duralga [durolğo], at. 1. Trolleýbus, awtobus, taksi ýaly gatnaw serişdeleriniň ýolagçylary düşürmek we mündürmek üçin ýörite durýan ýeri. Awtobus duralgasyna baranymda, gün mazaly gyzypdy. 2. göç.m. Bir zat etmek hakynda belli bir karara gelnen pikir, ygrar. Asylan agaç terezi ýaly, seniň belli bir duralgaň ýok (B. Kerbabaýew). duralmak [durolmok], işl., gepl.d. Durlanmak. Bedredäki lüýk suw öýläne çenli duraldy. duralykly [durolukly], syp. 1. Uzak ömürli, uzak ýaşly. Çagaňyz duralykly bolsun! 2. Uzak möhletli. Duralykly berseňiz, karz pul soramakçy. duralyklylyk [durolukluluk], at. 1. Duralykly bolmaklyk, uzak ömürlilik. 2. Uzak möhletlilik, gyssagly dällik. duralyşmak [duroluşmok], işl., gepl.d. Kem- kemden dury bolmak, dura-bara durlanmak, durlanyşmak. durar [dura:r], at, gepl.d. Durup dynç alar ýaly wagt, pursat. "Maňa-da durar ýok, işime ylgabam ýetişip bilemok" diýip, ýaş gelin jorasynyň ýanynda zeýrenmek zeýrendi. durdugyça [durduğuço], hal. Dura-bara, gitdigiçe, bardygyça. Ýagyş durdugyça güýçlenýärdi. durdy-durdy [durdu-durdy]: durdy-durdy bolmak aýak üstüne galyp, durmagy başarmak, durak- durak bolmak (çaga hakynda). durgun [durğun], syp., ser. Durgunly. durgunly [durğunly], syp. Üýtgäp durmaýan, üýtgemeýän; öz durkuny ýitirmeýän. Durgunly boýag. Durgunly howa. durgunlyk [durğunluk], at. Üýtgemezlik, hereketsizlik, ösüşiň ýoklugy. Ykdysadyýetiň durgunlygy. Durgunlyk ýyllary. durgunlylyk [durğunluluk], at. Üýtgemezlik, öz durkuňy ýitirmezlik. durguşan [durğuşon], syp. Orta ýaşan, ýaşy bir çene baran, ýaşy könelişen (adam hakynda). durguşanrak [durguşonura:k], syp. Azda- kände durguşan. Durguşanrak aýal işikden içerik ätledi. durguşma [durğuşmo], iş ady. Durguşmak ýagdaýy. durguşmak [durğuşmok], işl. 1. Ýaşy bir çene ýetmek, gartaşmak. 2. Köp saklanyp saplanmak, arassalanmak, durlanmak. durguşmaklyk [durğuşmokluk], iş ady. Durguşmak ýagdaýy. durguşmazlyk [durğuşmozluk], iş ady. Durguşan halda bolmazlyk. durguşybermek [durğuşuvermek], işl. Durguşyp ugramak. durgy [durğy]: durgy bermek urlan zarbany gaýtarmak, saklamak. Şatyr begde agyr zarba durgy berer ýaly güýç barmy näme? (G. Kulyýew). durk [duruk], at. 1. Görnüş, şekil. Köçeleriň durky täzelenýär. 2. Boýdan-başa tutuş göwre, jan-ten. Üstünliklere durkuň bilen begenmek. 3. Jorabyň gonjundan aşaky bölegi. Joraby durkundan örüp başlamaly. 4. Bir zadyň durumy, berkligi, pugtalygy, ömri. Bu atlazyň durky ýok ekeni. durklulyk [duruklulyk], at, ser. Durumlylyk. Mawudyň durklulygy. durkly [durukly], syp., ser. Durumly. Durkly mata. durlabermek [durla:vermek], işl. Durlap başlamak; durlamagy dowam etmek. "Indi bir gezek sabynlap ýuwan eşikleriňi durlaber" diýip, ejesi gyzyna öwretdi. durlama [durlomo], iş ady. Durlamak ýagdaýy. durlamak [durlomok], işl. 1. Suwuk jisimleri arassalamak, hapadan saplamak, dury görnüşe getirmek. Ýapdan alnan bulanyk suwy bedrede durlap içmek. 2. Kir, saç ýuwlanda iň soňunda arassa suwa birnäçe gezek salyp çykarmak, çyrpmak, çaýkamak. Kir ýuwlanda sabyn ýokundysy galmazlyk üçin ony birnäçe gezek durlamaly. durlamaklyk [durlomokluk], iş ady. Durlamak ýagdaýy durlamazlyk [durlomozluk], iş ady. Durlamak işini etmezlik. durlanmak [durlonmok], işl. 1. Dury hala gelmek. Şondan soň suw süzülýär, durlanýar (“Edebiýat we sungat”). 2. Howanyň ýüzi tämizlenmek, arassalanmak, duman syrylmak. Birden çygly şemal peýda bolup, ümür perdesini syrýar-da, howa durlanyp başlaýardy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Tebigy reňkine gelmek, sagdyn görnüşe eýe bolmak. Oglan daýanyp, ýüzi durlanyp başlap, ol sanly günüň içinde sagalyp gidipdir (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣Akyly durlanmak aňy bulaşyklykdan saplanmak, akyly gowy işläp başlamak. Birden Aşyrmädiň akyly durlanyp giden ýaly boldy (B. Seýtäkow). durlanyşmak [durlonuşmok], işl. Birneme durlanmak, durlanyp ugramak, az-kem durlanmak. Ýabyň bulanyk suwy durlanyşypdyr. durlaşdyrmak [durloşdurmok], işl. Bir ýan ujundan durlap çykmak. Ýaş gelin ýuwan kirli eşiklerini gyssagara durlaşdyryp, öýden çykdy. durlaşmak [durloşmok], işl. 1. Durlamaga kömek etmek. 2. Birnäçe adam durlamak. Gyzlar ýuwan kirlerini durlaşyp otyrdylar. durlatdyrmak [durlotdurmok], işl., ser. Durlatmak. durlatmak [durlotmok], işl. 1. Durlamak işini başga birine etdirmek. Ejesi ýuwan eşiklerini gyzyna durlatdy. 2. Durlamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Gyzjagaz özelenip: “Eje, maňa dur- ladaýsana” diýdi. durlaýyş [durloýuş], iş ady. Durlamak ýagdaýy. durluk at. Gara öýüň täriminiň töweregine aýlanýan keçe örtügi, eşik. Olaryň ikisiniň-de uklary gowşap, tärimleriniň köki gidipdi, durluklary diýseň akly-garaly ýama bilen bezelipdi (G. Kulyýew). durlukbag [durlukba:ğ], at. Ýüňden işilip ýa- da örülip, durlugyň aşak we ýokary gyrasyna berkidilýän bag, ýüp. durluklyk [durlukluk], syp. Durluk üçin, durluk etmek üçin niýetlenen. Durluklyk ýüp. durma [durmo], iş ady. Durmak ýagdaýy. Beýdip gapyda durmaň bolanok. durmak [durmok], işl. 1. Saklanmak, togtamak, aýak çekmek. Taksi köçäniň çatrygyna ýetmän durdy. 2. Bir ýerde ýerleşmek, bar bolmak. Çar tarapda atlylar durandyrlar (G. Kulyýew). 3. Aýak üstünde, dim-dik ýagdaýda bolmak. Onuň ýigitleri meýdanyň bir çetinde durdular (A. Gowşudow). 4. Öz düzümi haýsydyr bir zatlardan ybarat bolmak. Iş üç bapdan durýar. 5. Durmak işligi hal işligiň -yp,-ip goşulmasyny kabul eden düýp işlikden soň gelende, hereketiň dowamlylygyny görkezýän düzümli işlik ýasalýar (şeýle düzümli işlikler habar bolup gelende, dur- asyl işligindäki [u] sesi uzyn aýdylýar): Akyp durmak dowamly akmak, akmagyny bes etmezlik. Batly akyp duran derýa. Gelip durmak hemişe gatnaşykda bolmak, arany üzmezlik, gatnaşygy kesmezlik. – Gelip duruň! – diýip, ol myhmanlaryny ugratdy. Gidip durmak dowam etmek, entek gutarmazlyk, tamamlanmazlyk. Ýygnak gidip dur. Gülüp durmak yzyny üzmän gülmek. Yzyny üzmän gülüp dur. \n\t‣Duran-duran ýerinde duran ýerinden hiç ýana gozganman, artykmaç hereket etmän. Bolan täsin waka duran-duran ýerinde doňup galdy. Duran ýeri başarmaýan zady, gowşak tarapy. Aty päsgelçilikden bökdürmek onuň duran ýeridi. Durup geç (geçsin) adatça, düýp derejedäki geçmek işligi hal işlik goşulmasy goşulan durmak işliginiň yzyndan gelip, biriniň hereketini oňlamadyk adam tarapyndan aýdylýar. Dursa durup geçsin, ondan çekinýän ýok. Durup geçmek çykyş edilende, sapak geçilende we ş.m. ýagdaýlarda nygtamak maksady bilen bir zat barada gürrüň etmek. Kitabyň käbir baplary hakda durup geçdi. durmaklyk [durmokluk], iş ady. Durmak ýagdaýy. durmuş I, at. 1. Jemgyýetiň we adamlaryň dürli görnüşdäki ýaşaýşy. Jemgyýetçilik durmuşy. Maşgala durmuşy. Durmuş ýagdaýy. Gowy durmuşda ýaşamak. Talyplaryň durmuşy. Agyr durmuş. Durmuşyňdan nalamak. 2. Bize bagly bolmadyk barlyk, real hakykat. Edilen teklipleri durmuşa geçirmek. Durmuşyň öz kada-kanunlary bar. \n\t‣Durmuşa çykmak äre barmak, äre çykmak, maşgala gurmak. Durmuşa geçirmek bir işi amala aşyrmak, iş ýüzüne geçirmek, amal etmek. Durmuş gören 1) ozal durmuşa çykan, äre baran; 2) durmuşy gowy bilýän, köpi gören, tejribeli. Durmuş gurmak öýlenip ýa-da durmuşa çykyp, maşgalaly ýaşap ugramak; öýli-işikli bolmak. \n\n\n DURMUŞ II: durmuşy bilen bir zat tutuşlygyna, bir zadyň hemme ýeri. Usti-başyň durmuşy bilen palçyk bolupdyr. durmuşy syp. Durmuşa, ýasaýşa degişli, durmuşdan alnan. Durmuşy erteki. durmuşyna [durmuşuno], hal. Hemme ýeri, tutuşlygyna, durmuşy bilen (durmuşyma, durmuşyňa, durmuşyna). Ýagşyň aşagynda galyp, durmuşyma öl- suw bolup ezildim. durna [durno], at. Aýaklary, boýny we çüňki uzyn guş. Durna gökde, duzak ýerde (Nakyl). \n\t‣ Durnaň gözi ýaly dup-dury, arassa, tämiz, gök çüýşe ýaly (suw barada). Kiçijik ýabyň durnaň gözi ýaly suwy seslenip akýardy. durnadaban [durnoda:van], at. ösüml.d. Çylşyrymly güller maşgalasyna degişli köpýyllyk, boýy bir metre çenli bolan ot. durnukly syp. 1. Birsydyrgyn, üýtgemeýän. Syýasatyň durnuklylygy. 2. göç.m. Bir pikire berlen, tutanýerli, üýtgäp durmaýan. Her bir işde özüňi berk hem-de durnukly alyp barmaly. \n\t‣Durnukly sözler komponentleri many taýdan bitewüleşen, grammatik baglanyşygy boýunça durnukly erkin däl söz düzümi. durnuklylaşdyrmak [durnukluloşdurmok], işl. Bir zady durnukly derejä ýetirmek. durnuklylyk [durnukluluk], at. Durnukly hasiýetde bolmaklyk. Iki sany uly yklymyň – Aziýanyň we Ýewropanyň çatrygynda ýerleşen Türkmenistan asyrlaryň hem-de müňýyllyklaryň sepgidinde asudalygyň we durnuklylygyň gyşarnyksyz utgaşmagy bilen tapawutlanýan döwlet düzgüniniň özboluşly nusgasyny dünýä görkezdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). durnuklyrak [durnuklura:k], syp. Belli derejede durnukly. durnuksyz [durnuksuz], syp. Durnukly bolmadyk, durnukly däl. Durnuksyz adam. Durnuksyz howa. durnuksyzlyk [durnuksuzluk], at. Durnukly bolmazlyk, durnukly dällik, durnuksyz bolmaklyk. Haýsydyr bir sosial, syýasy ýa-da ykdysady meseläni bir gezekde we hemişelik çözmek synanyşyklary diňe bulam-bujarlyga hem-de durnuksyzlyga getirýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Durnuksyzlyk gowy gylyk däl. durnuksyzrak [durnuksuzura:k], syp. Azda- kände durnuksyz. Onuň durnuksyzrakdygyny-ha öňem bilýärdim-le, birden sözünde durmazlygy bar. durşuna [durşuno], hal. Durşy bilen, bary, hemmesi, ählisi, tutuşlygyna, durmuşuna. Bu çaganyň endamy durşuna tüý bolup durdy (“Görogly”). Seniň durşuna der Ýüzüň öpeýin (G. Ezizow). Hamala çagalyk geçmejek ýaly, Çagalygyň kenarynda kän durdum. Bu dünýe durşuna sowaldy maňa, Şo sowallaň jogabyna näm berdim (G. Ezizow). durubermek [duruvermek], işl. Birdenkä durmak, birden hereketini togtatmak, saklanmak. durulmak [durulmok], işl. Durmak ýagdaýyna geçilmek. Uruş ýyllarynda her gün gara daňdandan dükanyň öňünde nobata durlardy. durulyk [duruluk], at. 1. Arassalyk, saplyk, päkizelik, tämizlik. Howzuň suwunyň durulygy meni geň galdyrdy. 2. Açyklyk, tämizlik, dumansyzlyk (howa hakynda). 3. göç.m. Aýdyňlyk, bulaşyk dällik. Bolsa-da, men-ä Akgyzyň zehininiň durulygyna haýran galdym (B. Gulow). durum at. 1. Bir zadyň berklik derejesi, ömri, durk. Şu atlazyň durumy bolmaýar. 2. göç.m. Çydam, dözüm, gaýrat. Kim onuň öňünde durum edip biljek? (G. Kulyýew). durumly syp. 1. Köp wagtlap zaýalanman, ýyrtylman durýan, ömri uzak, berk, pugta, durkly. Durumly mata. 2. göç.m. Çydamly, dözümli. durumlylyk [durumluluk], at. Durumy bolmaklyk, sarlylyk, durklulyk, berklik, pugtalyk. durumsyz [durumsuz], syp. 1. Durumy ýok, durumy bolmadyk, sarsyz, berk däl. Durumsyz ýüpek parça. 2. Sabyrsyz, çydamsyz. Baý, açlyga durumsyz ekeniň-aý! 3. göç.m. Doň bagyr däl, ýüregi ýuka, dözümsiz. durumsyzlyk [durumsuzluk], at. 1. Durumy bolmazlyk, berk, pugta dällik, sarsyzlyk. 2. göç.m. Doňbagyr dällik, ýüregi ýukalyk. Enesiniň näzik hem- de gaýgyçyl häsiýetlerini, onuň ýüreginiň durumsyzlygyny Sapa ýagşy bilýärdi (A. Gowşudow). durumsyzrak [durumsuzura:k], syp. Belli derejede durumsyz. Ol durumsyzrak adamdy. duruş iş ady. 1. Durmak ýagdaýy. 2. at. Tutuş durk, tutuş göwre, durşuna. Ol durşy bilen galpyldap başlady. \n\t‣ Bolup duruş 1) bir işiň tamamlanyş ýagdaýy. Işlerimi bolup durşum, entek çaý-suw hem içemok. 2) özüni alyp baryş (öňünden hal isligiň ýokluk şekili getirilip ulanylýar). Onuň bir çetde ile goşulman bolup durşy nähili? duruşmak [duruşmok], işl. 1. Durmaga ýoldaş bolmak. Ýoldaşyňa garawul duruşmak. 2. Biri işini bolýança garaşyp durmak. Meniň okuwym gutarmanka gaýdybermegin, duruşgyn, bolýarmy? duruzmak [duruzmok], işl. Durmaga mejbur etmek; durmagyna sebäp bolmak; hereketlenmez ýaly etmek. Ol daşarda eşegini duruzdy. 2. Dik ýagdaýda goýmak, saklamak. Taýagy barmagyň üstünde dik durzup bilmek. 3. Nyzama düzmek, hataryň ugrunda goýmak. Okuwçylary hatara duruzmak. 4. gepl.d. Garaşdyryp goýmak, garaşdyryp aýak üstünde saklamak. dury syp. 1. Bulanyk bolmadyk, bulanyk däl, arassa, tämiz. Dury suw. 2. Açyk, bulutsyz, tot- tozansyz, dumansyz, tämiz (howa hakynda). Jana ýakymly howa durudy (B. Kerbabaýew). 3. Açyk, goýy bolmadyk (reňk hakynda). Dury mawumtyl reňki ony başgalaryndan aç-açan saýlaýardy. 4. göç.m. Sagdynlygyň alamaty hökmünde ýüzi ýagty, lowurdap duran; doly, gaty bir, şeýle bir (saglyk hakynda). Aýgülüň düşünjeli gözleri sahna garasa-da, çala süýnmegräk dury ýüzüne nämäniňdir aladasy kölege salýardy (B. Kerbabaýew). Ol dury sag däl bolsa gerek, ýüzüniň gan-peti ýok. 5. göç.m. Aýdyň, bulaşyk bolmadyk (akyl, pikir we ş.m. hakynda). Kelläň dury işlemek. Dury akyl. 6. Gyryljyk bolmadyk, arassa çykýan (ses hakynda). Bagşynyň dury sesi belent ýaňlanýardy. \n\t‣Dury sag hiç hili keseli ýok, sagdyn. durzulmak [durzulmok], işl. Durar ýaly edilmek, durmak derejesine ýetirilmek. duş [du:ş] I, at. Deňe, ýan, gapdal, gabat. Olaryň belent sussy, ägirt keşbi ýeke düýekeşleriň, ýeke argyşçylaryň däl, olaryň duşlaryndan geçenleriň göwnünde-de oňat täsir galdyrýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n DUŞ [du:ş] II: duş bolmak (gelmek) ser. Duçar: duçar bolmak (gelmek). Duş bolsaň ýaman hatyna, Ömrüň öter şer biläni (Magtymguly). Duş etmek ser. Duçar etmek. Deň etmän – duş etmez, Göz etmän – gaş etmez (Nakyl). duşabermek [duşa:vermek], işl., ser. Duşaklabermek. duşak [duşok], at. 1. Düýäniň, atyň, eşegiň we ş.m. mallaryň daş aralyga gitmezligi üçin iki öň aýagy biri-birine baglanýan, daňylýan ýüp. Nazar düýäniň duşagyny çözüp, egri boýnuna iltedi (B. Kerbabaýew). 2. Oba ady. duşaklabermek [duşokla:vermek], işl. Duşaklap başlamak. duşaklama [duşoklomo], iş ady. Duşaklamak ýagdaýy. duşaklamak [duşoklomok], işl. Malyň daş aralyga gitmezligi üçin duşak bilen aýaklaryny baglamak, duşak salmak. duşaklamaklyk [duşoklomokluk], iş ady. Duşaklamak ýagdaýy. duşaklamazlyk [duşoklomozluk], iş ady. Duşak duşamazlyk, duşak urmazlyk. duşaklanmak [duşoklonmok], işl. Malyň daş aralyga gitmezligi üçin aýagy duşalmak. Duşaklanan düýeler meýdanda otlaşyp ýörler. duşaklaşdyrmak [duşokloşdurmok], işl. Birnäçe maly duşaklap çykmak, duşak salyşdyrmak. duşaklaşmak [duşokloşmok], işl. 1. Duşaklamaga kömek etmek. 2. Köp malyň aýagyny bilelikde duşamak. duşaklatmak [duşoklotmok], işl. Duşaklamak işini başga birine etdirmek; duşaklamaga ýol bermek. Özüň başarmasaň, düýeleri maňa duşakladaýmaly ekeniň-dä?! duşaklaýyş [duşokloýuş], iş ady. Duşaklamak ýagdaýy. duşakly [duşokly], syp. Duşaklanan. – Kaka, düýe aýaklarynyň duşakly bolmagyna garaman, gidende örän çalasyn gidipdir (B. Kerbabaýew). duşaklyk [duşokluk], syp. Duşak üçin niýetlenen. Duşaklyk ýüp işmek. duşalmak [duşolmok], işl., ser. Duşaklanmak. Düýeleriň aýaklary darajyk duşalan ýaly, zordan ädimleýärdiler (A. Gowşudow). duşama [duşomo], iş ady, ser. Duşaklama. duşamak [duşomok], işl., ser. Duşaklamak. duşamaklyk [duşomokluk], iş ady, ser. Duşaklamaklyk. duşamazlyk [duşomozluk], iş ady., ser. Duşaklamazlyk. duşaşdyrmak [duşoşdurmok], işl., ser. Duşaklaşdyrmak. Ol düýelerini duşaşdyrandan soň, ýandakly meýdanyň içine kowdy. duşaşmak [duşoşmok], işl., ser. Duşaklaşmak. duşatmak [duşotmok], işl., ser. Duşaklatmak. duşaýyş [duşoýuş], iş ady, ser. Duşaklaýyş. duşdaş [du:şdoş], syp. Ýaşyt, ýaşytdaş, deň-duş. Onuň atasy bilen duşdaş adamdy (“Edebiýat we sungat”). duşdaşlyk [du:şdoşluk], at. Duşdaş bolmaklyk, ýaşytdaşlyk, deň-duşluk. duşdaşrak [du:şdoşura:k], syp. Azda-kände duşdaş, deň-duş. duşenbe [du:şemme], at. Hepdäniň birinji gününiň ady. duşlurak [du:şlura:k], syp. Azda-kände deň- duş. Ol hem men duşlurak bolsa gerek, menden kän bir uly däldir. duşly [du:şly], syp. Ýaşdaky, ýaşyt, ýaşdaş, duşdaş. Meniň oglum hem dutary edil seniň ýaly şirin labyzda çalýardy, ol hem sen duşly oglandy (“Türkmen halk ertekileri”). Ol men duşly adam. duşma [du:şmo], iş ady. Duşmak ýagdaýy. duşmak [du:şmok], işl. 1. Bir ýerden gellýärkaň ýa-da dir ýere barýarkaň duş gelmek, sataşmak, gabat gelmek. “Bir göreniňi öwme-de, syndyrma-da’’ diýen ýaly, bir göreniň, iki duşanyň bilen adamyny tanamak örän kyn (B. Kerbabaýew). 2. Gylyk-häsiýeti, hereketi boýunça biri-birine laýyk, deň, meňzeş bolmak. Siziň ikiňizem duşupsyňyz! 3. Bir ýagdaýa sezewar bolmak, duçar bolmak, uçramak. Birnäçe burawlaryň şowsuz geçmegi, aýylganç heläkçilige duşmagy, her teňňesi derden emele gelýän döwlet maýasynyň ilki-bada dereksiz sarp bolmagy-da mümkin (B. Kerbabaýew). 4. Şowuna düşmek, ýerine düşmek, oňuna bolmak. Onuň käri duşdy. duşmaklyk [du:şmokluk], iş ady. Duşmak ýagdaýy. duşman [duşma:n], at. 1. Duşmançylyk ýagdaýynda bolan, ganym, ýagy. Şu wagt duşmana rehim edilýän wagt däl (B. Seýtäkow). 2. Zyýan berýän, şikes ýetirýän zat. Jaýyn tapsa, garynja-da pis duşman (Magtymguly). \n\t‣ Duşman gözi bilen garamak duşmançylyk bilen garamak, ýigrenç bilen garamak. Onuň aýdýan zatlaryna ynamsyz, özüne bolsa duşman gözi bilen garaýan adamlar köp ýerinde oňa sözlemek örän kyn geldi (B. Kerbabaýew). Duşman okunmak özüňe duşman saýmak, öz duşmanyň hasaplamak. Sen meni özüňe duşman okunmagyn (N. Pomma). Duşmany güldürmek il gözüne masgara bolmak, öz aýbyňy özüň açmak. Biziň öz duşmanlarymyzy güldürmegimiz nämä gerek? (B. Kerbabaýew). duşmançylyk [duşma:nçylyk], at, ser. Duşmanlyk. duşmançylykly [duşma:nçylykly], syp. Dostlukly däl, duşmançylyk ýagdaýynda bolan. Duşmançylykly meýilli adama gabat gelmedik (“Edebiýat we sungat”). duşmanly [duşma:nly], syp. Duşmany bar bolan. Duşmanly bolup ýaşamak aňsat däl. duşmanlyk [duşma:nlyk], at. Biri-biriňi ýigrenmeklik netijesinde döreýän gatnaşyk we edilýän hereket. Güjük han, men seni duşmanlykdan aýyplamok (B. Kerbabaýew). duşmanlyrak [duşma:nlyra:k], syp. Duşmany bar ýalyrak. Men ol duşmanlyrakmyka diýýän. duşurmak [du:şurmok], işl. 1. Sataşdyrmak, duş etmek. Meni saňa duşuranyna hudaýa ýüz müň şükür edýän. 2. Bir işi şowuna düşürmek, ýerine düşürmek. duşuş [du:şuş], iş ady. Duşmak ýagdaýy. Oňa duşuşym tötänden boldy. duşuşdyrmak [du:şuşdurmok], işl. Iki adamy biri-biri bilen sataşdyrmak, duş getirmek, görüşdirmek. duşuşmak [du:şuşmok], işl. 1. Birek-birek bilen görüşmek, kabul edişlikde, oturyşykda we ş.m. ýerde bile bolmak. Men toýda köne dostum bilen duşuşdym. 2. Ýaryşmak üçin iki tarap bolup oýnamak, göreşmek, ýüzmek we ş.m. Şu gün iki mekdebiň basketbolçylary duşuşýar. duşuşyk [du:şuşuk], at. 1. Biri-biriň bilen duşuşmaklyk. 2. Biri bilen tanyşmak hem-de gürrüňdeş bolmak maksady bilen guralýan kabul edişlik. Daşary ýurtly alymlar bilen bolan duşuşyk gyzykly geçdi. 3. Güýç synanyşmak üçin geçirilýän ýaryş. Woleý- bolçylaryň duşuşygy. dutar [du:ta:r], at. Tut agajyndan köwlüp, ýarym kädi görnüşli ýasalýan, uzyn saply, iki kirişli türkmen halk saz guraly, tamdyra. Bagşy dutaryň kirşine kakdy- da, çalyp başlady (“Edebiýat we sungat”). dutarçy [du:ta:rçy], at. 1. Dutar ýasaýan ussa. Dutarçy ussa. 2. Dutar çalýan sazanda. Mylly aga ir döwürlerden başlap Türkmen radiosynyň dutarçysy bolup işläpdi. duw-ak [duw-wa:k], syp. Ap-ak, dym-ak, çuw- ak, örän ak, diýseň ak. Täze salnan mekdep uzakdan duw-ak bolup görünýärdi. duw-dagyn [duw-da:ğyn], syp. Pytraşyp ýatan, dagaşyp ýatan, dyr-pytrak, çalam-çaş. Etekdäki bulutlar duw-dagyn boldy (A. Gowşudow). Tamlaryň, kepbeleriň turbalaryndan çykýan tüsseler duw-dagyn bolup pytraýardy (A. Durdyýew). duýarlykly [duýorlukly], syp. Duýup bolýan ýagdaýdaky. duýdansyz [duýda:nsyz], syp. Garaşylmadyk ýagdaýda, birden. Duýdansyz gelen derňewçi adamlary alada goýdy. \n\t‣Duýdansyz ýerden duýdansyz ýagdaýda, duýdansyzlykda, birden. Olar duýdansyz ýerden näme bolanyna düşünmän, zöwwe ýerlerinden galdylar (B. Kerbabaýew). duýdansyzlyk [duýda:nsyzlyk], Duýdansyz ýagdaý, ahmal, habarsyz galynan ýagdaý, bilinmän, gapyl galynan ýagdaý. Biri duýdansyzlykda boýnundan aslyşdy (A. Nazarow). duýdansyzrak [duýda:nsyzyra:k], syp. Belli derejede duýdansyz. duýdurma [duýdurmo], iş ady. Duýdurmak ýagdaýy. duýdurmak [duýdurmok], işl. Habardar etmek, habarly etmek. Ogulaýa ýagdaýy duýduraýyn diýse-de, ony nireden gözläp tapjagyny bilmedi (R. Gelenow). duýdurmaklyk [duýdurmokluk], iş ady. Duýdurmak ýagdaýy. duýdurmazlyk [duýdurmozluk], iş ady. Duýar ýaly etmezlik. duýdurybermek [duýduruvermek], işl. Duýduryp ugramak, başlamak. duýduryş [duýduruş], 1. iş ady. Duýdurmak ýagdaýy. Onuň gijikdirip duýduryşy birhiliräk bolupdyr. 2. at. Habarly etmek üçin öňünden berilýän maglumat. \n\t‣ Duýduryş bermek nädogry edilen iş üçin temmi hökmünde görülýän çäre. Gijä galyp işe geleni üçin duýduryş berildi. duýgudaş [duýğudoş], syp. Duýgudaşlyk edýän, duýgudaşlyk bildirýän. Ýagşy, duýgudaş sözleşmek islemeseň, ýönekeý ýoldaşlarça beri habar alsaň bolmaýarmy! (B. Kerbabaýew). Duýgudaş adam. duýgudaşlyk [duýğudoşluk], at. 1. Bir pikire eýermeklik, raýdaşlyk, pikirdeşlik. Häzir bolsa ol täzeliklere duýgudaşlyk bildirýär (H. Derýaýew). 2. Başga biriniň hasratyna, gynanjyna seslenmeklik, öz gynanjyňy bildirmeklik. Şahyra biragyzdan duýgudaşlyk bildirdiler (G. Kulyýew). duýgudaşrak [duýğudoşura:k], syp. Azda- kände duýgudaş. duýguly [duýğuly], syp. Duýgusy bolan, syzýan, aňýan. duýgulylyk [duýğululuk], at. Duýgusy barlyk, duýgy, syzyş, aňyş ukybyna eýe bolmaklyk. duýgur [duýğur], syp. Duýmak, aňmak ukyby güýçli ösen, tiz duýýan, syzgyr. Ol örän duýgur ýigit (B. Kerbabaýew). duýgurlyk [duýğurluk], at. Duýgur bolmaklyk, duýmaklyk ukyby güýçlülik, syzgyrlyk. Atyň duýgurlygy. duýgurrak [duýğurra:k], syp. Azda-kände duýgur. duýgusyz [duýğusuz], syp. Duýmak ukybyny ýitiren, duýmaklyk häsiýeti bolmadyk, syzgyr däl. duýgusyzlyk [duýğusuzluk], at. Duýgusy bolmazlyk, duýgusy ýokluk, syzyş, aňyş ukyby ýokluk. duýgy [duýğy], at. Adam tarapyndan duýulýan, syzylýan ruhy hem-de bedeni syzyşlaryň, duýuşlaryň jemi. Şatlyk duýgusy. Yşk duýgusy. duýgy-düşünje [duýğu-düşünjö], at. Adamyň ýokary nerw sistemasynyň häsiýetli aýratynlygy hökmünde pähimlenmek, duýmak, düşünmek hem-de hakykata bolan öz gatnaşygyňy kesgitläp bilmek ukyby. Oňa eýýämden goşunyň ady täsir edip, duýgy- düşünjesinde özgeriş döredip başlapdy (A. Durdyýew). duýma [duýmo], iş ady. Duýmak ýagdaýy. duýmak [duýmok], işl. 1. Aňmak, bilmek. "Garyp öldi" diýdiler, üç günden soň duýdular (Atalar sözi). Biz şeýle bolanny soň duýup galdyk, Bir seretsek, saçymyzyň agy bar (B. Hudaýnazarow). 2. Agyryny ýa- da bedene edilýän täsiri syzmak. Agyryny duýmak. duýmaklyk [duýmokluk], iş ady. Duýmak ýagdaýy. duýşukly syp. Bir zat barada iki tarap hem bilýän ýagdaýda bolan, bilgili. Ýowaryň geçiriljek wagtyndan gijä galmaz ýaly hemmämiz duýşukly bolalyň. duýulmak [duýulmok], işl. 1. Aňylmak, bilinmek, bildirmek. Onuň keşbinde bir agyrlyk duýulýardy (B. Kerbabaýew). 2. Agyry, bedene edilýän täsir we ş.m. syzylmak. Onuň bolşundan bir agyrlyk duýulýardy. duýuşmak [duýuşmok], işl. Kem-kemden duýmak, kem-kemden eşitmek (birden köp adam hakda). duz [du:z], at. 1. Gazylyp alynýan, nahara atylýan, çörek bişiriljek hamyra we ş.m. goşulýan ýiti tagamly ak jisim. Togsan dürli tagam bolsa gaşyňda, Ne lezzet içinde duz hem bolmasa (Magtymguly). Türkmenistanda tok, gaz, suw, duz ilat üçin mugtdur. 2. Çörek, nahar ýaly iýmit önümleriniň jemi. Her niçe ýaşasaň ýeriň ýüzünde, Adam ogly bäş gün duza myhmandyr (Magtymguly). \n\t‣ Duz datmazlyk hiç zat iýmezlik. Men şu gün duz dadamok. Duz kessin! "jezamy iýen duzum bersin, iýen duzumdan tapaýyn, çypbakaý çynym"diýen manyda ulanylýan aňlatma. Duz kessin, ynan, Garly ussa! (A. Gowşudow). Duzuny gaçyrmak bir zadyň ähmiýetini peseltmek, lezzetini gaçyrmak, tagamyny gaçyrmak. Ol gyzykly waka hakda söz açsa-da, duzuny gaçyransoň, gürrüňi diňleýjiniň göwnünden turmaýardy. Duzuny görmek (datmak) 1) naharyň duzunyň nä derejededigini barlap görmek. Jerçi gazanyň gapagyny göterip, onuň duzuny datdy (B. Seýtäkow). 2) nahardan we ş.m. sähelçe iýmek. Bir nesihat bereý, pendimi alsaň, Kişi aşynyň duzun dadyjy bolma (Magtymguly). Duzuny iýmek bir adamyň öýünde naharyny, duz-çöregini iýmek. Seniň duzuň iýdim, nanyňy iýdim...(G. Ezizow). duzak [duzok], at. 1. Çöl jandarlaryny, gaçak maly we ş.m. tutmak üçin halka görnüşli gurulýan tilsim, emel. Ol awçy tor atyp balyk tutmak, duzak gurup guş tutmak we şular ýaly awlar bilen güzeran görýän eken (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Biri ýa-da bir zat üçin edilýän mekirlik, aldaw, hile. \n\t‣ Duzagyna ilmezlik biriniň aldawynyň gurbany bolmazlyk, aldawyna düşmezlik. Artyk onuň duzagyna ilmedi (B. Kerbabaýew). Duzak gurmak aldamak üçin hile gurmak. duz-çörek [du:z-çörök], at. Iýlip-içilýän tagam, nahar. Türkmen öýüne gelip, duz-çörek datman gitmek nähili bolar! (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Duz-çörek iýişmek birek-biregiň duz-çöregini iýip, ýakyn aragatnaşykda, dostlukly ýagdaýda bolmak, köp wagt bile tirkeşmek. Bular bilen köpden bäri duz- çörek iýişýänimiz üçin, meniň sözüme şübhelenmejeklerine ynanýardym (B. Kerbabaýew). duzçul [du:zçul], syp. Duzly tagamy halaýan. Duzçul adam. duzçullyk [du:zçulluk], at. Duzçul bolmaklyk, duzçulyň ýagdaýy. Duzçullyk hem gowy zat däl. duzçulrak [du:zçulura:k], syp. Belli derejede duzçul, azda-kände duzçul. Duzçulraklygymy özümem halap baramok. duzdan [du:zza:n], at. Duz salynýan kiçijik çüýşe ýa-da jäjem gap, guty. Ol saçagyň üstünde duran duzdandan azajyk aldy-da, iýmäge başlan çorbasyna sepdi. duz-emek [du:z-emek]: duz-emek bolmak ser. Duz-çörek iýişmek. duzlabermek [du:zla:vermek], işl. Duzlap başlamak. duzlag [du:zloğ], at. Duz çykýan ýer, duz käni, meýdanda duzly suwuň ýatýan ýeri. Duzlaga düşen duz bolar (Nakyl). Ýol kenarynda şorluk meýdan duzlag ýaly agaryp ýatyrdy (B. Kerbabaýew). duzlama [du:zlomo], iş ady. Duzlamak ýagdaýy. duzlamak [du:zlomok], işl. 1. Zaýalanmazlyk üçin ete, derä we ş.m. duz bermek, duz sepmek. Deri duzlamak. 2. Duza ýatyrmak, duza basmak. Hyýar duzlamak. Kelem duzlamak. 3. göç.m. Şerebeli söz bilen biriniň ýüzüni almak, birine şerebeli söz aýtmak. duzlamaklyk [du:zlomokluk], iş ady. Duzlamak ýagdaýy. duzlamazlyk [du:zlomozluk], iş ady. Duzlamak işini etmezlik. duzlanmak [du:zlonmok], işl. 1. Ete, derä we ş.m. duz sepilmek, duz berilmek. Palawa atyljak etler öňünden duzlanyp, gazana basyldy. 2. Özüň üçin duzlamak. Ol hyýar duzlandy. 3. göç.m. Birine şerebeli söz aýdylmak. duzlaşdyrmak [du:zloşdurmok], işl. 1. Zaýalanmazlyk üçin etlere, derilere we ş.m. duz sepişdirip çykmak. 2. Duza ýatyryşdyryp çykmak, duza basyşdyrmak. duzlaşmak [du:zloşmok], işl. 1. Duzlamaga kömek etmek. Gyzy ejesine kelem duzlaşdy. 2. Bilelikde duzlamak. Eneli-gyz balyk duzlaşyp otyrdylar. duzlatmak [du:zlotmok], işl. Duzlamak işini başga birine etdirmek; duzlamaga mümkinçilik bermek; duzlamaga mejbur etmek. Kelemdir pamador duzlatmak. duzluk [du:zluk], at. 1. Duzuň köp çykýan ýeri, duz käni, duzlag. 2. gepl.d. Çörek, nan. Her kim duzlugyny iýen adamdan erbet zada garaşmaýar ahyry. Men her baran ýerimiň duzlugyny ilki bilen özüm dadýandyryn. 3. Balyk duzlamak üçin ýörite taýýar edilen duzly suw. Kakadyljak balyklary bir gije- gündizläp duzlukda ýatyrylýar. duzlulyk [du:zluluk], at. 1. Duzy artyklyk, duzy köp düşen ýagdaýda bolmaklyk, şorluk. 2. göç.m. Erbet täsirlilik, şerebelilik, awulyk (söz, dil hakynda). Onuň diliniň duzlulygy galjak däl. duzlurak [du:zlura:k], syp. Azda-kände duzly. Çorba duzlurak bolupdyr. duzly [du:zly], syp. 1. Düzüminde duz bolan. Duzly suw. 2. Duzy köp düşen, duzy gereginden artyk. Duzly çorba. 3. Duza ýatyrylan. Duzly hyýar. Duzly kelem. 4. göç.m. Erbet täsir galdyrýan, şerebeli, awuly (aýdylýan söz hakynda). Garýagdy hem häli-şindi duzly dilini ýetirer durardy (H. Ysmaýylow). duzsuz [du:ssuz], syp. 1. Duzy bolmadyk, duzy az, duzy ýetmedik. Duzsuz bişen aş gördüm (Halk döredijiliginden). 2. göç.m. Ýerliksiz, manysyz, biderek, ýuwnuksyz, suwjuk (söz hakynda). Suwuk, duzsuz, ýuwnuksyz sözleri tirkeşdirip goşgy ýazýardy. duzsuzlandyrmak [du:ssuzlonnurmok], işl. Duzuny aýyrmak, duzdan arassalamak. Deňiz suwuny duzsuzlandyrmak. duzsuzlanmak [du:ssuzlonmok], işl. Duzy aýrylmak, duzdan arassalanmak. duzsuzlaşmak [du:ssuzloşmok], işl. Duzy az- kem aýrylyşmak. duzsuzlyk [du:ssuzluk], at. 1. Duzy bolmazlyk, duzy ýokluk. Derýa suwunyň duzsuzlygy. 2. Ýuwanlyk. Naharyň duzsuzlygy. 2. göç.m. Ýerliksiz, manysyz gürlemeklik, ýuwnuksyzlyk, suwjuklyk. Sözüň duzsuzlygy. duzsuzrak [du:ssuzura:k], syp. Azda-kände duzsuz, belli derejede duzsuz, ýuwanrak. Duzsuzrak nahar. duztorba [du:zto:rvo], at. Içine duz salynýan kiçiräk dokama torba. Ol doga diýip gelene edil ejemiň duztorbasyndaky ýaly duzy berip goýberýär (N. Saryhanow). dübleme [düvlömö], iş ady. Dübläp durmak ýagdaýy. düblemek [düvlömök], işl. Meslikden ýaňa yrsarap, agzyňa gelen gödek sözleri aýtmak; ýersiz- ýere biriniň üstüne sürünmek. düblemeklik [düvlömöklük], iş ady. Düblemek ýagdaýy. düblemezlik [düvlömözlük], iş ady. Dübläp durmazlyk. dübleşmek [düvlöşmök], işl. Bilelikde düblemek. dübleýiş [düvlöýüş], iş ady. Düblemek ýagdaýy dübläbermek [düvlä:vermek], işl. Dübläp ugramak. dükan [düka:n], at. Her hili haryt satylýan söwda jaýy. dükançy [düka:nçy], at. Dükanda söwda edýän adam; dükanyň eýesi. dükberden at, dokm. Çarh iginiň tüte saramak üçin peýdalanylýan uly görnüşi. \n\t‣ Dükberden ýaly daş guruwy gödeksi, gödensiz (adam hakynda). dük s. ş. aňl. söz. Bir zat başga bir zada degende çykýan tutuk hem batly ses. Içine agyr zat salnan horjun dük edip ýere gaçdy. dük-dük s. ş. aňl. söz. Bir zat başga bir zada yzly-yzyna degende gaýta-gaýta çykýan tutuk hem batly sesler. dükge [dükgö], at.1. Aşygyň jikgesiniň tersi, arka ýüzi, güberçek tarapy, tükge. \n\t‣ Dükge (tükge) düşmek aýaklaryňy ýygnap, ýüzüňi aşak edip tüňňerip ýatmak. Ol dükge düşüp aglady. dükgi [dükgü], at, dokm. Küji agajynyň aşagynda goýmak üçin agaçdan, palçykdan ýasalan ýassyk. dükgüldemek [dükgüllemek], işl. Dük-dük edip ses çykarmak, dükgüldili seslenmek. dükgüldi [dükgülli], at. Bir zat başga bir zada degende çykýan tutuk hem batly sesiň ady. dükgürdi [dükgürdü], at, ser. Dükürdi. Dalanyň çetinde peýda bolan köp sanly ädik dükgürdisi gapyjygy gyssanmaç ýapmaga ony mejbur etdi (B. Kerbabaýew). dükje [dükjö], at. dokm. Daşyna ýüplük saralan tüte, ullakan tegek. dükürdeme [dükürdömö], iş ady. Dükürdemek ýagdaýy. dükürdemek [dükürdömök], işl. Dükürdili ses çykmak, dükür-dükür etmek. Atlaryň nally toýnaklary dükürdedi. dükürdeşmek [dükürdöşmök], işl. Köpçülikleýin dükürdemek. dükürdetdirmek [dükürdötdürmök], işl. Başga birine dükürdetmäge ýol bermek, mümkinçilik bermek. dükürdetmek [dükürdötmök], işl. Dükürdili ses çykarmak, dükür-dükür etmek. dükürdäbermek [dükürdä:vermek], işl. Dükürdäp ugramak. dükürdi [dükürdü], at. Ýörelende, ylgananda, tans edilende we ş.m. aýakdan çykýan sesiň ady. Ýakynda at aýagynyň dükürdisi eşidildi (G. Kulyýew). dükürdili [dükürdülü], syp. Dükürdi gatyşykly ses çykarýan. dükür-dükür s. ş. aňl. söz. Ýörelende, ylgananda, tans edilende we ş.m. ýagdaýlarda aýakdan yzly-yzyna çykýan dükürdili ses. düme [dümö], at. Ýagyş, gar suwunyň yzgaryna, sil suwunyň baran ýerine ekilýän ekin. Onuň kakasy ýatymlaýyn gidip, dag içiniň amatly ýerlerinde ekilen düme arpalary orýardy (B. Kerbabaýew). dümeçi [dümöçü], at. Düme ekin ekýän adam. dümeçilik [dümöçülük], at. Düme ekin ekilen ýer. …Kolhoz näme iş buýursa, dannawsyz edip ýör, arasynda dümeçiligimizdäki peýkalymyza barybam işläp gaýdýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). dümegär [dümöğä:r], at, ýerli g., ser. Dümeçi. Düme ekin ekýän adam, dümeçi. Ýa küýzegär ozdyr, ýa-da – dümegär (Nakyl). dümew [dümöw], at. Sowuklamak, sowuk urdurmak sebäpli ýüze çykýan nähoşluk, ýoň. Dümewden gözüm açylmady (K. Berdiýew). dümewlegen [dümöwlöğön], syp. Ýygy- ýygydan dümewläp durýan (adam hakda). dümewleme [dümöwlömö], işl. Dümewlemek ýagdaýy. Işimi çalt gutaryp bilmänligime yzly-yzyna dümewlemäm sebäp boldy. dümewlemek [dümöwlömök], işl. Dümew degmek, dümew degip nähoşlamak, ýoňlamak. Ýeňiljek dümewläpdir diýmeseň, näsagyň gorkuly keseli ýok eken (“Edebiýat we sungat”). dümewlemeklik [dümöwlömöklük], iş ady. Dümewlemek ýagdaýy. dümewlemezlik [dümöwlömözlük], iş ady. Dümew degmezlik, dümew degip nähoşlamazlyk, ýoňlamazlyk. dümewleşmek [dümöwlöşmök], işl., gepl.d. Köpçülikleýin dümewlemek. dümewletmek [dümöwlötmök], işl. Ugruny indemän, dümewlemegine sebäp bolmak. dümewläbermek [dümöwlä:vermek], işl. Dümewläp ugramak; dümew bilen kesellemek; dümewläp ýörmek. Ýygy-ýygydan dümewläbermek bolarmy? dümtündirmek [dümtünnürmök], işl. Dümtünmäge goýmak, ýol bermek. dümtünibermek [dümtünüvermek], işl. Dümtünip ugramak. Ejemiň gözüniň gytagy bilen seredýänini aňyp, kitaba dümtüniberdim. dümtüniş [dümtünüş], iş ady. Dümtünmek ýagdaýy. dümtünişmek [dümtünüşmök], iş ady. Bilelikde dümtünmek, birnäçe bolup dümtünmek. Ikisi eýesiz howlynyň burçunda, öňlerine kagyzlaryny üýşürip, hata dümtünişip otyrdylar (“Edebiýat we sungat”). dümtünme [dümtünmö], iş ady. Dümtünmek ýagdaýy. dümtünmek [dümtünmök], işl. Bir iş bilen gümra bolup oturmak, güýmenip oturmak. – Gyzym, Bahar, biz bu halylaryň üstünde gözümizi gerip dümtünýäris (A. Gowşudow). Ýarym gije görseň-de, tamynda bir zada dümtünip oturandyr (N. Jumaýew). dümtünmeklik [dümtünmöklük], iş ady. Dümtünmek ýagdaýy. dümtünmezlik [dümtünmözlük], iş ady. Dümtünip oturmazlyk, dümtünip durmazlyk. dünýe [dünýö], at, ser. Dünýä. Hamala çagalyk geçmejek ýaly, Çagalygyň kenarynda kän durdum. Bu dünýe durşuna sowaldy maňa, Şo sowallaň jogabyna näm berdim (G. Ezizow). \n\t‣O dünýe, bu dünýe ömürbaky, hemişe, ylahym. Siziň hossarçylygyňyzy o dünýe, bu dünýe ýatdan çykarman (B. Seýtäkow). dünýewi [dünýöwü], syp. Hakyky dünýä mahsus häsiýetli, dini däl. Dünýewi döwlet. dünýewilik [dünýöwülük], syp. Hakyky dünýä kysmylyk. dünýä [dünýä:], at. 1. Bütin ýer togalagy, jahan, älem. Ýedi dag, ýedi derýa, Däli dünýäni görsem (Magtymguly). Seniň bilen dünýäniň o çetine-de gitmäge razy (G. Kulyýew). 2. Durmuş, ýaşaýyş. Şu mahal Berdiden: - Seniň dünýäde näme maksadyň bar?- diýip sorasaň, "Şu oýnaklap duran gara göze ýetmek maksadym bar"Іdiýjegine şek-şübhe ýokdy (H. Derýaýew). 3. Döwür, zaman, eýýäm. Köne dünýä göýä ömrüniň soňuna ýetip, zamana ahyr bolana meňzeýärdi (B. Seýtäkow). 4. Aýratyn gurluşy bolan adamzat jemgyýeti. Dünýäler üýtgäp dur. 5. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Dünýäden bihabar hiç zatdan habarsyz. Okuwçylar bolsa dünýäden bihabar, öz aralarynda degişme gürrüňler edip gülşüp, şatlykly şowhunlary bilen köçäni dolduryp barýardylar (A. Gowşudow). Dünýäden habarly hemme zady bilýän, hemme zatdan habarly. Senem dünýäden habarly-ow! Dünýäden ötmek aradan çykmak, amanadyny tabşyrmak, ölmek, ýogalmak, gaýtmak. Ol pahyr öten ýyl däl, öňküsi ýyl dünýäden ötdi (G. Kulyýew). Dünýä dursun, sen dur! ömrüň uzak bolsun, uzak ýaşa. Dünýä inmek eneden bolmak, dogulmak. Dünýäň azabyndan dynmak ölmek. Dünýäň daralmak örän darykmak, gaty gysylmak, uly alada galmak. Dünýäň zady mukdar taýdan köp, ummasyz. Jeren sowgat diýip dünýäň zadyny getiripdir. Dünýä ýygmak uly baýlyk toplamak. Dünýä ýygan gider emlägin goýup, Geýip gider alty gary bizleri (Seýdi). dünýägaraýyş [dünýä:ğaraýyş], at. Tebigata we jemgyýete bolan garaýyşlaryň, düşünjeleriň sistemasy. Ylmy dünýägaraýyş. dünýäsöýer [dünýä:söýör], syp. Dünýäni söýýän, dünýä söýgi bilen garaýan. Ol terkidünýälikden ozal dogan, şähdaçyk, dünýäsöýer ýigitdi (G. Kulyýew). düňdereňkirlemek [düňdöröňkürlömök], işl. Düňdermäge ýakynlamak. Gazany tasdan düňdereňkirläpdim. düňderibermek [düňdörüvermek], işl. Düňderip başlamak; düňdermek işini dowam etmek. düňderilişmek [düňdörlüşmök], işl. Köp mukdarda düňderilip, agdarylyp ýatmak, agdarylyşmak. Onuň içindäki düňderilişip ýatan daşlar-da sil suwunyň joşgunly gelýänini habar berýärdi (B. Kerbabaýew). düňderilmek [düňdörülmök], işl. 1. Düýbi ýokaryk, agzy aşak edilip goýulmak (gap-gaç we ş.m. hakynda). Ýuwlan gazanlar, jamlar düňderilip goýuldy. 2. Başaşak ýykylmak, başaşak gaýtmak. 3. göç.m. Ýeňsäňi tüňňerdip, nägilelik, öýke-kine bildirmek. Gardaş, ile goşulman, düňderilip oturmak saňa gelşikli däl! \n\t‣ Düňderilip akmak (barmak) batly, towlanyp akmak (suw hakynda). Artyk düňderilip barýan suwa göz gezdirdi (B. Kerbabaýew). Düňderilip ýatmak köp mukdarda görnüşip ýatmak (gawun, garpyz we ş.m. hakynda). Bakjalarda gawunlar düňderilip ýatyrdy (B. Seýtäkow). düňderişdirmek [düňdörüşdürmök], işl. Birnäçe zady düňderip çykmak, köp zady ýeke-ýekeden düňdermek. düňderişmek [düňdörüşmök], işl. 1. Düňdermäge kömek etmek. Gaty agyr bolansoň, jigim maňa çoýundan guýlan ýüzlük gazany düňderişdi. 2. Bilelikde düňdermek. Ikisi ýuwlan gazanlary düňderişip ýördüler. düňderme [düňdörmö], iş ady. Düňdermek ýagdaýy. düňdermek [düňdörmök], işl. Düýbüni ýokaryk, agzyny aşak edip goýmak (gap-gaç we ş.m. hakynda). Kempir çynaryň düýbüne gelip, gazany suwuň boýunda düňderipdir-de, ak geýimleri gazanyň garasyna süýkäberipdir (“Türkmen halk ertekileri”). Ogulbike çemçe we çanagyny ýuwup, gazanyň üstüne düňderdi (A. Durdyýew). düňdermeklik [düňdörmöklük], iş ady. Düňdermek ýagdaýy. düňdermezlik [düňdörmözlük], iş ady. Düňderip goýmazlyk. düňdertdirmek [düňdörtdürmök], işl. Başga birine düňdertmek. düňdertmek [düňdörtmök], işl. Düňdermek işini başga birine etdirmek. Gazanlary ojagyň başyndaky oglanlara düňderdäýsene! düňelegräk [düňölöğrä:k], syp. Azda-kände düňelek. düňelek [düňölök], syp. Adatdaky şekilden ullakan, gabaraly, tagaşyksyz. Onuň yzyndaky kelte aýakly gär ýabynyň üstündäki mähnet düňelek adam ýabysyny ýüzin salyp barýar (B. Kerbabaýew). Ol özüniň ullakan ysajy bilen bir düňelek demri körügiň üstünde goýup, körügini basýardy (A. Gowşudow). düňk 1.s. ş. aňl. söz. Düňküldini emele getirýän ses. Ýokardan düňk edip bir zad-a gaçdy. 2. Kerwende hataryň iň yzyndaky düýäniň boýnuna dakylýan uly jaň. Emma ejeligimiň dili hatardaky düňküň dili ýaly birhili waňlap durýar (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Düňk etmek ykjam oturmak (aşyk sülnende). Aşyk düňk edip, alçy münüpdir (H. Ysmaýylow). Düňk ýasamak gaty-gaty ylgap gitmek, batly ýöräp gitmek. Ol ejesine tarap düňk ýasady. düňk-düňk s. ş. aňl. söz. Yzly-yzyna çykýan düňküldili ses. Ýekedabanyň düňk-düňki eşidilýärdi. düňküldeme [düňküllömö], iş ady. Düňküldemek ýagdaýy. düňküldemek [düňküllömök], işl. 1. Düňk- düňk edip ylgamak, gaty ýöremek. Oglanjyk düňküldäp gitdi. 2. Düňküldili ses çykmak, düňk-düňk edip seslenmek. düňküldemeklik [düňküllömöklük], iş ady. Düňküldeme gymyldy-hereketi. düňküldemezlik [düňküllömözlük], iş ady. Düňküldili hereket etmezlik. düňküldeşmek [düňküllöşmök], işl. Birden artyk bolup düňk-düňk edip ylgamak, gaty ýöremek. düňküldetmek [düňküllötmök], işl. 1. Düňküldili ses çykarmak. 2. Batly urmak, gaty urmak. Ol gapdalyndan çykanyň ýeňsesine düňküldetdi. düňküldäbermek [düňküllä:vermek], işl. Düňküldäp başlamak. düňküldeýiş [düňküllöýüş], iş ady. Düňküldemek ýagdaýy. düňküldi [düňküllü], at. Ýörelende, batly urgy we ş.m. sebäpli çykýan güňleç ses. Ol ýüreginiň düňküldisine diň saldy. düňle [düňlö], syp. 1. Gepe-gürrüňe gatyşmaýan, ile goşulmaýan. Näme diýsene, men saňa hemişe-de aýdýan weli, sen özüň birhili düňle (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Janly-jandarsyz, adamsyz, jemendesiz. Düňle çöl. düňlelik [düňlölük], at. Düňle häsiýetlilik. düňleräk [düňlörä:k], syp. Azda-kände düňle. Ol bir düňleräk adamdy. düňňürdeme [düňňürdömö], iş ady. Düňňürdemek ýagdaýy. düňňürdemek [düňňürdömök], işl. Düňňürdili ses çykmak. düňňürdemeklik [düňňürdömöklük], iş ady. Düňňürdemek ýagdaýy. düňňürdemezlik [düňňürdömözlük], iş ady. Düňňürdäp durmazlyk, düňňürdili ses çykarmazlyk. düňňürdeşmek [düňňürdöşmök], işl. Düň- ňürdili sesleri çykarmak (köp zat hakynda). Düýeleri düňňürdeşip saz eder (B. Kerbabaýew). düňňürdetmek [düňňürdötmök], işl. Düňňürdili ses çykarmak. Ýaş gelin düwmelerini düňňürdedip gelýärdi. düňňürdäbermek [dünňürdä:vermek], işl. Düňňürdäp başlamak. düňňürdi [düňňürdü], at. Düňk, düwme, jaň ýaly zatlardan çykýan ses. düňňür-düňňür s. ş. aňl. söz. Yzly-yzyna çykýan düňňürdili ses. Düwmeleň düňňür-düňňür, çaňňalaň şaňňyr-şaňňyr (A. Mämmedow). düp-düz syp. 1. Tep-tekiz, endigan, tekiz, düz. Obanyň ilersindäki çukurlyk indi düp-düzdi. 2. göç.m. Ýerbe-ýer. Gorkma, baran badyma sygryň dili ýaly kagyza hat ýazagadan gütülederin welin, öňküjämiz ýaly bary düp-düz bolaýar (N. Pomma). dür at. Käbir balykgulaklaryň bedeninde emele gelýän ak, sarymtyl, gyzgylt, gymmatbahaly däne görnüşli gaty jisim, ol bezeg şaýy hökmünde ulanylýar. Dür derýadan çykabilmez, Nazar kylsa dişleriňe (Mollanepes). \n\t‣ Dür saçmak manyly, çeper gürlemek. Magtymguly, ýangyl, öçgül, Ýa lal otur, ýa dür saçgyl (Magtymguly). Käşki soran bolsa saçadym dürler (Magtymguly). dürbi [dürvü], at. Uzakdaky zatlara seretmek üçin iki sany ugurdaş gözli turbajyklardan ybarat elde göterilýän enjam. Ol dürbüsini dakynyp, uzaklara seretdi. dürdäne [dürdä:ne], at. 1. Dürüň dänesi, dürüň togalajyk bölegi. 2. Iň gowy, ajaýyp, gymmatbaha. Halkyň iň gymmatbaha dürdäne nakyllaryny toplamak gerek. 3. göç.m. Dür ýaly, dür deý, düre meňzeş. ...Sözleri uz, dişleri dürdäne gözel (Halk aýdymyndan). 4. Akylly, paýhasly, ajaýyp. Hoş güftara giriftar, dürdäne Ogulbike (Kemine). 6. Gyza dakylýan at. dürdänelik [dürdä:nelik], at. Akyllylyk, paýhaslylyk. Dürdänelik hemme adama mahsus däl. dürek [dürök], at, gepl.d. Göhertden gaýan arwanadan bolan garyşyk tohumly düýe. dürli [dürlü] I, syp. 1. Biri-birine meňzemeýän, üýtgeşik, her hili, her tüýsli. 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣Dürli galam dürli reňkdäki galam(lar). Seniň dürli galamyň barmy? \n\n\n DÜRLI [dürlü] II, at. Reňki sary, ýetişende gülleýän gum oty. dürli-dümen [dürlü-dümön], syp. Her hili, dürli görnüşli, biri-birinden üýtgeşik, her dürli. Dürli- dümen otuň biter, Her deräň bir ile ýeter (Magtymguly). dürli-dümenräk [dürlü-dümönürä:k], syp. Belli derejede dürli-dümen. dürli-dürli [dürlü-dürlü], syp. Hil-hil, üýtgeşik-üýtgeşik, hili, mazmuny taýdan biri-birine meňzeş bolmadyk. Ýöne adamlar dürli-dürli bolýarlar (Ş. Borjakow). dürli-dürlülik [dürlü-dürlülük], at. Hil- hillik, dürli görnüşlilik, her hililik. dürli-dürlüräk [dürlü-dürlürä:k], syp. Belli derejede dürli-dürli. dürlügoçak [dürlüğoçok], at. El işleriniň hemmesine, hala dürli sapaklar ulanylyp salynýan nagyş. dürlüleme [dürlülömö], iş ady. Dürlülemek işi. dürlülemek [dürlülömök], işl. Dürli sapak bilen nagşyň nagyş salmaly ýerlerini bejermek. DÜRLÜLEMEKLIK [dürlülömöklük], iş ady. Dürlülemek işi. dürlülemezlik [dürlülömözlük], iş ady. Dürlülemek işini ýerine ýetirmezlik. dürlüleşdirmek [dürlülöşdürmök], işl. Dürlüläp çykmak, dürlüläp bejerişdirmek. dürlüleýiş [dürlülöýüş], iş ady. Dürlülemek ýagdaýy. Nädip dürlüleýşini bir maňa görkezsene! dürlülik [dürlülük], at. Dürli hililik, dürli görnüşlilik. dürlüräk [dürlürä:k], syp. Belli derejede dürli. dürre [dürrö], syp., at. 1. Çig hamdan togalak edilip örülen örme gamçy. 2. Rezin taýak. dürreleme [dürrölömö], iş ady. Dürrelemek ýagdaýy. dürrelemek [dürrölömök], işl. Dürre gamçy bilen saýgylamak, urmak. dürrelemeklik [dürrölömöklük], iş ady. Dürrelemek ýagdaýy. dürrelemezlik [dürrölömözlük], iş ady. Dürre bilen urmazlyk, saýgylamazlyk. dürrelenmek [dürrölönmök], işl. Dürre bilen urulmak, saýgylanmak. dürreletmek [dürrölötmök], işl. Dürrelemek işini başga birine etdirmek; dürrelemäge ýol bermek. Her kim özüni dürreledip durmaz. dürreleýiş [dürrölöýüş], iş ady. Dürrelemek ýagdaýy. dürreläbermek [dürrölä:vermek], işl. Dürreläp başlamak; dürrelemek işini dowam etmek. dürs [dürüs], syp. 1. Dogry, mamla, hak, düzüw, rast. Han küýli çörekden garnyny doýurdy-da, çokaýyny aýagyna gowallaň sokup: - Seniňki, heleý han, dürs diýip, kepbeden çykyp gitdi (A. Durdyýew). 2. Kada laýyk. Sözleri dürs ýazmak. \n\t‣ Dürs ýazuw (dil b.) ýazuw düzgünleri, orfografiýa. Türkmen diliniň dürs ýazuwy. dürseme [dürsömö], iş ady. Dürsemek ýagdaýy. dürsemek [dürsömök], işl. Ýagdaýyňy oňatlaşdyrmak; özüňi rastlamak. Her näme hem bolsa, ol özüni birneme dürsedi (A. Gowşudow). Ol özüni çalt dürsedi (B. Seýtäkow). \n\t‣Demiňi dürsemek ser. Dem. "Gaty ýadapdyryn, demimi bir dürsäýin" diýip, ol özüni aşak goýberdi. dürsemeklik [dürsömöklük], iş ady. Dürsemek ýagdaýy. dürsemezlik [dürsömözlük], iş ady. Dürsäp ýetişmezlik, dürsäp bilmezlik. Şol düşünje bilen daşaryk çykanda-da, özüni onçakly dürsemändi (B. Kerbabaýew). dürsetmek [dürsötmök], işl. Dürsemäge mümkinçilik bermek, dürsemäge maý bermek. dürseýiş [dürsöýüş], iş ady. Dürsemek ýagdaýy. dürsäbermek [dürsä:vermek], işl. Dürsäp ugramak. Ol ýürek dermanyny içen dessine özüni dürsäberdi. dürslük [dürüslük], at. Dogrulyk, mamlalyk, haklyk, düzüwlik, rastlyk. dürsräk [dürsürä:k], syp. Öňküsine garanda dürs, azda-kände dürs. Dürsräk hereket etjek bolmak gerek. dürtdürmek [dürtdürmök], işl. 1. Dürtmäge ýa-da dürtülmegine ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Gury, gözüme çöp dürtdürenim galdy (N. Pomma). 2. göç.m. Başga birine özüňi oýnatmak (göçme manysynda). Öňýetene özüňi oýnadyp ýörseň, sagmyka beri diýerler. dürtekleme [dürtöklömö], iş ady, ser. Dürtgüleme. dürteklemek [dürtöklömök], işl., ser. Dürtgülemek. Olar biri-birini dürtekläp, şoňa baka okduryldylar (B. Kerbabaýew). dürteklemeklik [dürtöklömöklük], iş ady, ser. Dürtgülemeklik. dürteklemezlik [dürtöklömözlük], iş ady., ser. Dürtgülemezlik. dürteklenmek [dürtöklönmök], işl., ser. Dürtgülenmek. dürtekleşmek [dürtöklöşmök], işl., ser. Dürtgüleşmek. Oglanlar dürtekleşip otyrdylar. dürtekleýiş [dürtöklöýüş], iş ady, ser. Dürtgüleýiş. dürteriş [dürtörüş], iş ady. Dürtermek ýagdaýy. dürterişmek [dürtörüşmök], işl. Köp mukdarda dürtermek, köpçülikleýin dürtermek. Bugdaýlar ýylak ýaly dürterişip galypdy (B. Kerbabaýew). dürterme [dürtörmö], iş ady. Dürtermek ýagdaýy. dürtermek [dürtörmök], işl. 1. Ýaňy çykyp ugramak, gögerip başlamak. Ýerden ýekeje-de gök zat dürterip çykmady (B. Kerbabaýew). 2. Syh-syh bolmak, syh-syh bolup durmak. Sakgalynyň gyllary dürterip durdy. 3. göç.m. Mese-mälim bolup durmak, mesaňa bolup durmak, görnüp durmak. dürtermeklik [dürtörmöklük], iş ady. Dürtermek ýagdaýy. dürtermezlik [dürtörmözlük], iş ady. Dürterip çykmazlyk. dürtgüç at. 1. Bişiriljek çöregiň ýüzüni dürtüp çykmak üçin ulanylýan diş-diş gural, dikeç. 2. Üç-dört dişli, saply naharhana enjamy. dürtgüleme [dürtgülömö], iş ady. Dürtgülemek ýagdaýy. dürtgülemek [dürtgülömök], işl. 1. Yzly- yzyna dürtüp durmak. Ol jigisiniň böwrüne dürtgüledi. 2. göç.m. Birini bir işe ündemek, küşgürmek. 3. göç.m. Işi tiz ýerine ýetirtjek bolup howlukdyrmak, "bol" diýip ýatladyp, gyssap durmak. dürtgülemeklik [dürtgülömöklük], iş ady. Dürtgülemek ýagdaýy. dürtgülemezlik [dürtgülömözlük], iş ady. Dürtgüläp durmazlyk. dürtgülenmek [dürtgülönmök], işl. Dürtgülemek hereketine sezewar bolmak. Olar tä dürtgülenýänçäler gezip ýörmän, aýny wagtynda gymyldamagyň hötdesinden geldiler. dürtgüleşmek [dürtgülöşmök], işl. Biri- biriňi dürtgülemek. dürtgületmek [dürtgülötmök], işl. Dürtgülenmegine ýol bermek, mümkinçilik döretmek. dürtgüleýiş [dürtgülöýüş], iş ady. Dürtgülemek ýagdaýy. dürtme [dürtmö], iş ady. Dürtmek ýagdaýy. \n\t‣Dürtme gursak bir işi, ýumşy köp aýtdyryp ýerine ýetirýän, düşbi däl (adam hakynda). Guýma gursak bolmasa, dürtme gursak neýlesin (Nakyl). dürtmek [dürtmök], işl. 1. Bir zadyň ýiti ujuny başga bir zada sançmak, sünçmek, sokmak. Onuň tenine naýza dürtüp soranlarynda-da "bilemokdan" başga jogap bermedi (B. Kerbabaýew). 2. Çöregiň ş.m. ýüzüni dürtgüç, dikeç we ş.m. zatlar bilen deşik- deşik, dürtük-dürtük etmek. Bişiriljek petir çöregiň ýüzüni dürtmek. 3. gepl.d. Ýere sanjyp ekmek, oturtmak (köplenç, şitili oturdylýan ekinler hakynda). Şu ýyl pomidordan, kelemden dürten zadym ýok. 4. Barmak we ş.m. bilen biriniň böwrüne kakyp, duýduryş yşaratyny etmek. Henizem onuň ýoldaşlary eýlesinden, beýlesinden dürtüp: "Annaguly, aýagyňy düz, aňkarma!"diýşip, goldap barýarlar (A. Durdyýew). 5. göç.m. Duýdurmak, habardar etmek, ýatlatmak, işi aýdyp etdirmek. Size her bir zady dürtüp etdirmeli däl ahyry. dürtmeklik [dürtmöklük], iş ady. Dürtmek ýagdaýy. dürtmezlik [dürtmözlük], iş ady. Dürtmek işini, hereketini etmezlik. dürtübermek [dürtüvermek], işl. Dürtüp başlamak, dürtüp ugramak. dürtük at. 1. Dürtülen ýer, dürtgüjiň yzy. Petir çöregiň dürtükleri diýseň enaýy görünýär. 2. Mama dişän ýüzde galan mama keseliniň yzy, gotur yzy. dürtük-dürtük syp. Köp sanly dürtük. Petir deý dürtük-dürtük. 2. Ýüzde galan mama keseliniň yzlary, gotur yzlary. dürtülmek [dürtülmök], işl. Dürtmek işi, hereketi edilmek, amala aşmak.. Ol ýanyndaky samana dürtülen çarşagyň sapyndan ýapyşdy (B. Kerbabaýew). dürtüş iş ady. Dürtmek ýagdaýy. dürtüşdirmek [dürtüşdürmök], işl. 1. Dürtüp, sünjüp çykmak, oturdyşdyryp çykmak. Pomidor şitillerini joýanyň gyrasyna dürtüşdirip çykdym. 2. Biri- biriň böwrüne dürtüp, kakyp çykmak. Biri-biriniň böwürlerine dürtüşdirýärdiler we ýuwaşja gülüşýärdiler (A. Gowşudow). \n\t‣O ýerinden, bu ýerinden dürtüşdirip görmek barlap görmek, nähili-neneňsidigini biljek bolmak, synamak. Onuň o ýerinden, bu ýerinden dürtüşdirip görmeli (B. Seýtäkow). dürtüşmek [dürtüşmök], işl. 1. Dürtmäge kömek etmek. Gyzy ejesine çörek dürtüşdi. 2. Bilelikde dürtmek. Eneli-gyz çörek dürtüşip otyr. 3. Biri-biriňi dürtmek. Siz sapakda dürtüşip oturmaň! dürüşde [dürüşdö], at. 1. Çapylan ýorunja, samana dogralan paçak we ş.m. garylyp, üstüne kepek, un sepilip taýýarlanýan mal iýmiti. Ol ýerde ot-iýmler kerçelýär, dürüşde edilýär, buglanýar. 2. göç.m. Garym-gatym, bulam-bujar, garyşyk, gatyşyk. Dürüşde bolup maslyk bilen ýaragy, Pälinden tapypdyr pälazan ýagy (A. Kekilow). düşbi [düşvü], syp. Gepe-söze düşegen, pähimli, düşgür, duýgur, ýiti. Şeýle yhlasly, düşbi çagalar bilen ömründe ilkinji gezek ugran awçy özündäki ýadawlygy, hemişeki gaharjaňlygy düýpgöter unudypdy (B. Gurbanow). düşbülik [düşvülük], at. Gepe-söze düşegenlik, pähimlilik, düşgürlik, duýgurlyk, ýitilik. düşbüräk [düşvürä:k], syp. Azda-kände düşbi. Ol indi öňküsine garanda düşbüräk ýaly. düşdüş at. Öz örýän kerebinde ýaşaýan hem-de ondan sallanyp we ýokary galyp bilýän kiçijik möý. Olaryň öňünden bir horaz çykypdyr, soňra bir tomzajyk we bir düşdüş çykypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). düşegaşy [düşöğaşy], at. Ölen adam jaýlanyp gelnenden soň gölegçilere bermek üçin taýynlanýan nahar. düşek [düşök], at. 1. Ýatmak üçin gerekli zatlaryň jemi (ýorgan, düşekçe we ş.m.). 2. Ýere ýazyp, üstünde oturmak üçin gerekli zatlaryň jemi (haly, keçe we ş.m. hakynda). Berdi aga düşegiň üstüne geçip oturdy (A. Durdyýew). 3. Gülli matanyň, gülli ýaglygyň, gülli keçäniň we ş.m. gül basylmazyndan, çekilmezinden öňki esasy reňki. Ýaşlar üçin gyňajyň düşegi gyzyl ýa ýaşyl bolsa gowy. \n\t‣Düşegi ýumşamak baran ýerinde köp oturmak, köp eglenmek. Düşekde ýatmak ýaraman ýatmak. Düşegini galdyrmak keselden saplanmak, gutulmak, aýak üstüne galmak. düşekçe [düşökçö], at. Üstünde gyşarmak, oturmak we ş.m. üçin matanyň içine pagta, ýelek we ş.m. salnyp tikilýän kiçiräk insiz düşek. düşekçelik [düşökçölük], syp. Düşekçe etmek üçin gerekli bolan zat. Düşekçelik mata. Düşekçelik pagta. düşekleme [düşöklömö], iş ady, gepl.d. Düşeklemek ýagdaýy, işi. düşeklemek [düşöklömök], işl., gepl.d. Düşek alyp, içerini her hili düşeklerden doldurmak, her hili düşek ýazyp çykmak. Ol hem täze jaýynyň içini düşekläpdir. düşeklemeklik [düşöklömöklük], iş ady. Düşeklemek ýagdaýy. düşeklemezlik [düşöklömözlük], iş ady. Düşek ýazyp çykmazlyk. düşeklenmek [düşöklönmök], işl.,gepl.d. Içeri her hili düşeklerden doldurylmak, içerik her hili düşekler ýazylyp çykylmak. Onuň diňe iki otagy düşeklenipdi. düşekletmek [düşöklötmök], işl., gepl.d. Düşeklemek işini başga birine etdirmek; düşeklemäge mümkinçilik bermek. Ejeleri uly jaýyny çagalaryna, aýratynam gyzlaryna düşekletdi. düşekläbermek [düşöklä:vermek], işl.,gepl.d. Düşekläp başlamak. düşeklik [düşöklük], syp. Düşek ediner ýaly, düşek bolar ýaly (mata, haly, keçe we ş.m. zatlar hakynda) zat. Düşeklik palas. düşelge [düşölğö], at. 1.Ýolagçylaryň düşläp, dynç alýan ýeri. 2. Dynç almak üçin ekin meýdanlarynda gurlan ýörite jaý. Bu düşelge suwçularyňky. 3. Beýiklikden düşmek üçin basgançak. Onuň bir münüp-düşelgesi bardy. düşelmek [düşölmök], işl.Düşek, haly-palas we ş. m. zatlary ýazmak. Öýüň içine gury ot-çöp düşelipdi. düşelme [düşölmö], iş ady. Düşemek, ýazmak ýagdaýy. düşemek [düşömök], işl. 1. Düşek ýazmak. Kölegä haly düşäp çykdylar. 2. Üstüni bir zat bilen örtmek. Düzlenen ýere daş düşediler. düşemeklik [düşömöklük], iş ady. Düşemeklik, ýazmaklyk ýagdaýy. düşemezlik [düşömözlük], iş ady. Düşemek işini amal etmezlik, düşäp çykmazlyk. düşenmek [düşönmök], işl. Özi üçin düşemek. Ol ýaglygyny ýere düşenip otyr. düşeşdirmek [düşöşdürmök], işl. Düşek ýazyşdyrmak, düşekleri salyşdyrmak, düşek düşäp çykmak. Halylary düşeşdirmek. düşeşmek [düşöşmök], işl.1. Düşemäge kömek etmek. Ol ejesine agyr halyny düşeşdi. 2. Birnäçe bolup düşemek. Olar myhmanlaryň oturmaly ýerine haly- palas düşeşip ýördüler. düşetmek [düşötmök], işl. Düşemek işini başga birine etdirmek; başga birine düşemäge mümkinçilik bermek. Oglanlara keçäň üstünden halyça, ýa düşekçe düşetseň, janyň üçin ýakymly bolardy. düşeýiş [düşöýüş], iş ady. Düşemek ýagdaýy. düşewünt [düşöwünt], at. Düşýän girdeji, peýda, haýyr, gazanç. Daýhanlar ýerden uly düşewünt alýar. düşewüntli [düşöwüntlü], syp. Düşewündi bar bolan, girdejili, gazançly. Maldarçylyk düşewüntli pudak. düşewüntlilik [düşöwüntlülük], at. Düşewündi barlyk, girdejililik, gazançlylyk. düşewüntliräk [düşöwüntlürä:k], syp. Belli bir derejede düşewündi bolan. düşewüntsiz [düşöwünssüz], syp. Düşewündi bolmadyk, girdejisiz, gazançsyz. düşewüntsizlik [düşöwünssüzlük], at. Düşewündi bolmadyk, girdejisizlik, gazançsyzlyk. düşewüntsizräk [düşöwünssüzürä:k], syp. Düşewündi azrak. düşgünç [düşğünç]: ýürege düşgünç.Halys irizýän, bizar edýän, bizar-peteňiňi çykarýan. Şypahana ýaranda näme, şeýle içýakgyç adam gülüp, ýürege düşgünç lakgyldap, gulagyňy gazap otursa, nädip semrejek? (N. Pomma). düşgür [düşğür], syp. 1.Duýujylyk, aňyjylyk ukyby güýçli bolan, syzgyr. Gyr atym ýaman düşgürdir (“Görogly”). Ol düşgür oglanjyk. 2.göç.m. Çalnanda gowy ýitelýän. Düşgür päki. düşgürlik [düşğürlük], at.1.Duýgurlyk, aňyjylyk, syzyjylyk. 2.göç.m. Çalnanda gowy ýitelmeklik (pyçak hakynda). düşgürräk [düşğürrä:k], syp. Belli bir derejede düşgür, azda-kände düşgür. Şu atyň-a düşgürräk öýdýän. düşleg [düşlöğ], at. Düşläp dynç alyş. Düşleg edilmeli boldy. düşlem [düşlöm], at.1.Iş arasynda dem-dynç alynýan arakesme, çaý wagty. Ol günleriň birinde, günorta düşleminde gelip çaý içmäge oturdy (B. Kerbabaýew). 2.ser.Düşelge. düşleme [düşlömö], iş ady. Düşlemek ýagdaýy. düşlemek [düşlömök], işl.1.Ýoluňy dowam etdirmän, dem-dynç almak üçin düşmek, gonmak. Mustapa beg-de bu galada bir düşläp geçen ekeni (“Görogly”). 2.Iş arasynda bir ýerde oturyp arakesme etmek, dem-dynç almak, çaý-nahar edinmek. düşlemeklik [düşlömöklük], iş ady.Ýolda barýarkaň dem-dynjyňy almak üçin gonmaklyk, düşlemeklik. düşlemezlik [düşlömözlük], iş ady. Düşlege çykmazlyk. düşleýiş [düşlöýüş], iş ady. Düşlemek ýagdaýy. düşläbermek [düşlä:vermek], işl. Düşlemäge girişmek, düşläp başlamak. düşme [düşmö] I, II, iş ady. Düşmek ýagdaýy. düşmek [düşmök] I, işl.1.Ýokardan aşaklygyna gaçmak, inmek. Ýagşy bolsaň düş, ýaman bolsaň git (düşdüş sallanyp düşüp gelýärkä aýdylýan söz). 2.Münen zadyň üstünden aşak inmek. Aýgül maşyndan düşende, bulut çalasyn syrylyp, ýagyş tapba diňipdi-de, gün eýýäm ýalpyldap çykypdy (B. Kerbabaýew). Myrat aga taýagyny ýere diräp, eşekden düşdi (H. Derýaýew).3.Ýaramak, ýaramly bolmak. Goşun gullugy saňa düşüpdir (A. Durdyýew). 4. Bir zadyň içine başga bir zat gaçmak. Ýaga garynja düşüpdir. 5.Ýagmak (ygal hakynda). Oktýabryň ortalarynda dyz boýy gar düşdi (B. Seýtäkow). 6. Içine girmek. Ekine düşen sygyr zerarly sögünç eşiden ýeri, käte gulagyndan çekilen çagy-da gyt bolmandy (B. Kerbabaýew). 7.Gaçmak, gopmak, aýrylmak (diş, saç we ş.m. hakynda). Goja dişleri düşen agzyny pakgyldadyp, lah-lah güldi (B. Kerbabaýew).8. Ýuwunmak, salkynlamak üçin suwa girmek. Suwa düşmek.9.Eşidilmek, mälim bolmak, ýaýramak. Ine, şol ogry aşaky obalardanmyş diýen habar düşdi (B. Seýtäkow). 10. Peýda bolmak, gelmek, barmak,aralaşmak. Bir gün ol Mänäň üstünden düşüpdir (B. Kerbabaýew). Şahyr ahwalatyny, nähililik bilen Hajygowşana gelip düşenini gürrüň berýärdi (G. Kulyýew). 11.Uçramak, sezewar bolmak, duçar bolmak. Agsagyň elinden alsaň agajyn, Ýaman derde düşer, tapmaz alajyn (Magtymguly). 12.Peýdaly ýa-da hatarly bolmak (yrym bilen bagly). Sogan ekmek olara düşmese-de, bize düşýär.13.Peselmek, azalmak, aşaklamak. Derýanyň suwy ýyl-ýyldan aşak düşýär.14. Biriniň öňünden ýa-da yzyndan ýöremek. Yzyna düşmek. Öňüne düşmek.15. Düşlemek üçin ýük ýazdyrmak. Oglanlar gumuň içi bilen birneme ýöräp, bir ýerde düşdüler (B. Annageldiýew). 16.Ele salynmak, eýe bolmak, edinmek (maddy taýdan). Ol toýdan düşen zady toýda sowardy (“Edebiýat we sungat”). 17. Gabat gelmek, laýyk gelmek. Jaý toýy bilen maşyn toýy ikisi bir güne düşdi. \n\n\n DÜŞMEK [düşmök] II, işl. Akyl ýetirmek, göz ýetirmek, bilmek, aňmak. Üşügiň bolsa, üme düş! (Atalar sözi). düşmeklik [düşmöklük] I, II, iş ady. Düşmek ýagdaýy. düşmezlik [düşmözlük] I, II, iş ady. Düşmek hereketini amal etmezlik, düşüp durmazlyk. düşnük : düşnügi ýok hiç zat ýok, ady-sory ýok. Haşal ot diýeniň düşnügi-de ýok (K. Gurbannepesow). düşnükli [düşnüklü], syp. 1.Aýdyň, aňsatlyk bilen düşünilýän. Çalynýan heňleriň bary diňleýjilere düşnüklidi, ýakyndy (G. Kulyýew). 2.Gepe-söze, ýagşa-ýamana düşünýän, düşbi, düşgür. Abdyryzak has düşnükli adamdy (B. Kerbabaýew). düşnüklilik [düşnüklülük], at.1.Düşünip bolarlyk, aýdyňlyk. 2.Düşbülik, düşgürlik. düşnükliräk [düşnüklürä:k], syp. Belli derejede düşnükli, azda-kände düşnükli. düşnüksiz [düşnüksüz], syp. 1.Düşünip bolmaýan, düşünmesi çetin, kyn bolan, aýdyň bolmadyk. Onuň haty ýaly düşnüksiz ýazylan yjyr-byjyr ýazgyny Arslan birbada okap bilmedi (N. Jumaýew). 2.Gepe-söze, ýagşa-ýamana düşünmeýän, düşbi däl. Sen ýaly düşnüksiz adama duş gelmändim. düşnüksizlik [düşnüksüzlük], at.1.Düşnükli dällik. 2.Düşbi dällik, düşgürligi ýokluk. düşnüksizräk [düşnüksüzrä:k], syp. Azda- kände düşnüksiz. düşübermek [düşüvermek], işl. Düşüp başlamak. düşük I, syp. 1.Pes, gowşak, güýçsüz, basyk. Hata göz gezdirende, kagyzly elleri sandyrady, okanda sesi düşük çykdy (B. Kerbabaýew). 2.Hor-horyda, ebti agan. Ol ruhsuzdy, ebti düşükdi (B. Kerbabaýew). \n\n\n DÜŞÜK II, at. Ugrukman, enesiniň göwresinden wagtyndan öň aýrylan ýetik bolmadyk çaga. düşüklik [düşüklük], at.1.Peslik, basyklyk, gowşaklyk. 2.Hor-horydalyk, ebti agan halda bolmaklyk. düşüm I, at. Gelşik, ýaraşyk (geýim-gejim we ş.m. hakynda). Bu matanyň ýassyk daşylyga düşümi ýok. \n\n\n DÜŞÜM II, at, dil b. Atlaryň sözlem içinde belli bir grammatik mana eýe bolup, degişli goşulmalar bilen üýtgäp gelýän şekili. Türkmen dilinde alty düşüm bar. düşümli [düşümlü], syp. Oňat gelişýän, ýaraşykly, gelşikli. – Bä, nähili gowy mata-aýt! Reňki hem, tikilişi hem örän düşümli (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Düşümli bolsun! Düşümlisi bolsun! täze geýim geýlende, gelin edinilende we ş.m. ýagdaýda "ýaraşykly bolsun!" diýen manyda aýdylýan alkyş sözi. Gelin alýas diýseňiz-le, Düşümlisi bolawersin! (K. Gurbannepesow). düşümlilik [düşümlülük], at. Düşümli bolmaklyk, ýaraşyklylyk, gelşiklilik. Men şu matanyň düşümliligine geň galdym. düşümliräk [düşümlürä:k], syp. Azda-kände düşümli. Bu köýnek has düşümliräk eken. düşündiriş [düşünnürüş], 1.iş ady. Düşündirmek ýagdaýy. 2.at. Tekste düşündiriş; kitabyň ylmy-salgy beriş häsiýetli bölümi (oňa ylmy iş hakyndaky bellikler, onuň görkezijileri we beýleki goşmaça maglumatlar girýär). 3. Köpçülikleýin habar beriş ulgamynda jemgyýetçilik-syýasy ähmiýetli wakanyň, resminamanyň (mysal üçin, Konstitusiýanyň, kanunyň, kadalaşdyryjy namanyň) manysy düşündirilýän, seljerilýän, derňelýän ýazgy. \n\t‣ Düşündiriş haty bir wakany, meseläni we ş.m. beýan edip, ýazylyp berilýän hat. düşündirmek [düşünnürmök] I, işl. Bir zady anyklamak we aýdyňlaşdyrmak maksady bilen düşün- dirişli gürrüň etmek, düşündiriş bermek, düşüner ýaly etmek, aňyna ýetirmek, düşündiriş işini geçirmek. Mugallym okuwçylara täze temany düşündirdi. \n\n\n DÜŞÜNDIRMEK [düşünnürmök] II, işl. Suwa salyp ýa-da suw akydyp ýuwundyrmak. Çagany suwa düşündirdiler. düşünibermek [düşünüvermek] I, işl. Düşünip ugramak, aýdylan zady kabul etmek (aň hakynda). Meniň sözlerime nähili düşünseň düşüniber. \n\n\n DÜŞÜNIBERMEK [düşünüvermek] II, işl.Suwa düşüp ugramak (suwa düşmek hakynda). Suw gyzdy, indi düşüniberiň. düşüniş [düşünüş], iş ady. Düşünmek ýagdaýy. Aýdylan söze seniň ters düşünişiň bolanok. düşünişmek [düşünüşmök], işl. Birek-birege düşünmek. Hemişe özara düşünişmek gerek.2.Dura- bara düşünmek. Bu zatlara men indi düşünişdim. düşünje [düşünjö], at.1.Bir predmet, jemgyýetçilik, syýasy we ş.m. ideýa hakynda dörän umumy pikir. Ylym hakyndaky düşünje. 2.Bir zat hakynda bilýän, göz öňüne getirýän zatlaryň jemi. Bir zat hakynda düşünjäň bolmak. 3.Bir zat baradaky garaýyş, akyl ýetiriş, aň. Şu döwrüň içinde biziň düşünjämiz ösdi (B. Gulow). 4. Öz edýän zadyňa baha berip bilmek ukyby, paýhas, akyllylyk, pähim. Adamlaryň düşünje bilen hereket edişlerini görüp, akylym haýran boldy (B. Seýtäkow). düşünjeli [düşünjölü], syp. Her bir zada akyl ýetirip bilýän, gözýetimi giň, paýhasly, pähimli, bilimli. düşünjelilik [düşünjölülük], at. Düşünjeli bolmaklyk, her bir zada akyl ýetirijilik, paýhaslylyk, pähimlilik, gözýetimi giňlik, bilimlilik. Oba ilatynyň düşünjeliligi artdy. düşünjeliräk [düşünjölürä:k], syp. Belli derejede düşünjeli, azda-kände düşünjeli. düşünjesiz [düşünjösüz], syp. Hiç bir zada akyl ýetirip bilmeýän, düşünjesi ýok, düşünjeli däl. düşünjesizlik [düşünjösüzlük], at. Düşünjesiz bolmaklyk, , düşünjeli dällik. düşünjesizräk [düşünjösüzürä:k], syp. Belli derejede düşünjesiz. düşünme [düşünmö] I, II, iş ady. Düşünmek ýagdaýy. düşünmek [düşünmök] I, işl.1. Aňladýan manysyny bilmek, manysyna düşmek. Rusça düşünmek. 2. Özüňçe göz ýetirmek. Ol halkyň hajatyna oňat düşüneni üçin, ähli zähmet adamsynyň hal- ýagdaýlaryny derrew oňatlaşdyrmagy öz öňünde wezipe edip goýýar (B. Kerbabaýew). 3.Hasap etmek, hasaplamak. Alym: “Maňa berlen sylag ähli alymlara berlen sylag diýip düşünýärin” diýip sözüni jemledi. 4.Endik edinmek, adat edinmek, ürç edinmek. Ol soňky döwürde kino gitmeklige düşünipdir. \n\n\n DÜŞÜNMEK [düşünmök] II, işl. Özüň düşmek, suwa düşmek üçin özüň suwa girmek ýa-da üstüňden suw akytmak.. Biz suwa düşünip heziller etdik. düşünmezlik [düşünmözlük] I, iş ady. Aňladýan manysyny bilmezlik, manysyna düşmezlik. Ol türkmençeläp aýdanlaryma düşünmedi. 2.Hasap etmezlik, hasaplamazlyk.3. Endik edinmezlik, adat edinmezlik. \n\n\n DÜŞÜNMEZLIK [düşünmözlük] II, işl. Suwa düşmek üçin suwa girmezlik ýa-da üstüňden suw akytmazlyk. düşürilmek [düşürülmök] I, işl. Düşürmek işi ýerine ýetirilmek. Maşyna ýüklenen garpyzlar derrew düşürildi. Atlar, pyýada goşunlar magundan düşürildi (B. Kerbabaýew). \n\n\n DÜŞÜRILMEK [düşürülmök] II, işl. Suwda ýuwundyrylmak. Çaga suwa düşürildi. düşüriş [düşürüş], iş ady. Düşürmek ýagdaýy. Gelniň gundagdaky çagajygyny emaý bilen mylaýym suwa düşürişine gözüm gitdi. düşürişdirmek [düşürüşdürmök] I, işl. Bir zadyň üstünden alyşdyryp ýerde goýuşdyrmak; ýüküni ýazdyryşdyrmak. Ol maşyna ýüklenen azygyny düşürişdirmäge durdy. \n\n\n DÜŞÜRIŞDIRMEK [düşürüşdürmök] II, işl. Ählisini suwa ýuwundyryp çykmak. düşürişmek [düşürüşmök] I, işl. Düşürmäge kömekleşmek. Maşyndan gawun-garpyz düşürişdim. \n\n\n DÜŞÜRIŞMEK [düşürüşmök] II, işl. Düşürmäge kömek etmek; bilelikde düşürmek. Çagalary suwa düşürişmek. düşürme [düşürmö] I, II. iş ady. Düşürmek ýagdaýy. düşürmek [düşürmök] I, işl., ser.Düşündirmek I. Bulara gep düşürenden, pyýada gidip-gelen aňsat (B. Kerbabaýew). \n\n\n DÜŞÜRMEK [düşürmök] II, işl.1.Bir zadyň üstünden alyp ýerde goýmak. Soňra derrew düýeleri çökerip, ýükleri düşürdi (H. Derýaýew). Onsoň ýorganyny düşürdi-de, onuň üstüne özüni taşlady (B. Gulow). 2.sagl.g. Ýetik däl kemli çagany enesiniň göwresinden aýyrmak, abort etmek. 3. Düşmäge kömek etmek. Hojamuhammet arslan Aşyrmädi atdan göterip diýen ýaly düşürdi (B. Seýtäkow). \n\n\n DÜŞÜRMEK [düşürmök] III, işl. Suwa ýuwundyrmak, suwa düşündirmek. Çagany suwa düşürmek. düşürmeklik [düşürmöklük], iş ady. Düşürmek ýagdaýy. düşürmezlik [düşürmözlük], iş ady. Düşürmek işini ýerine ýetirmezlik, düşürip durmazlyk. düşüş 1.iş ady. Düşmek ýagdaýy. 2.syp. Biri- biriň ýagdaýyna, hüý-häsiýetine, edýän hereketine belet, biri-birine düşünýän. Oglan welin düşüşdir (“Edebiýat we sungat”). düşüşmek [düşüşmök] I, işl.1.Kem-kemden ýokardan aşak inip başlamak. Goýunlar dagdan düşüşip başlady.2.Derejesi peselişmek. 2. Gaharyň ýatyşmak. \n\n\n DÜŞÜŞMEK [düşüşmök] II, işl. Kem-kemden aňyp, düşünip başlamak. düwdek [düwdök], at. Düýrülip, bükülip daňlan düwünçek, daňy. \n\t‣Düwdek ýaly bolup ýatmak (oturmak) düýrlenip, iki bükülip ýatmak (oturmak). Ol indi hiç ýere çykman, düwdek ýaly bolup ýatyr (B. Pürliýew). düwdenekleme [düwdönöklömö], iş ady. Düwdeneklemek ýagdaýy. düwdeneklemek [düwdönöklömök], işl. Çaltlyk bilen ylgamak, düňk ýasamak (köplenç, çagalaryň ylgaýşy hakynda). Boldumlyja çagajyk maşyndan düşüp-düşmän, "Kaka, Kaka!" diýip, oňa bakan düwdenekleýärdi (B. Kerbabaýew). düwdeneklemeklik [düwdönöklömöklük], iş ady. Düwdeneklemek ýagdaýy. düwdeneklemezlik [düwdönöklömözlük], iş ady. Düwdeneklemek hereketini etmezlik. düwdenekleşmek [düwdönöklöşmök], işl. Bilelikde düwdeneklemek. Çagalar düwdenekleşip, biziň ýanymyza geldiler. düwdenekletmek [düwdönöklötmök], işl. Düwdeneklemäge mejbur etmek. düwdenekleýiş [düwdönöklöýüş], iş ady. Düwdeneklemek ýagdaýy. düwdenekläbermek [düwdönöklä:vermek], işl. Düwdenekläp başlamak. düwdürmek [düwdürmök], işl. Düwmek işini başga birine etdirmek. Ýüpüň ujuny düwdürmek. düw-düw : düw-düw topulmak (dyzamak) biriniň üstüne gaharly topulmak, gahar bilen dyzamak. düwegen [düwöğön], syp. 1.Düwmegi endik edinen, endige öwren. Garry mama puljagazlaryny düwünçegine düwegendi.2.Köp düwünçeklemek, köp getirmek. düwgür [düwğür], syp. Köp düwýän, köp düwegen. Düwgür garpyz. düwlen [düwlön], at. Garsak aýakly süýdemdiriji deňiz haýwany. düwme [düwmö] I, 1.iş ady. Düwmek ýagdaýy. 2.at, zergärç. Aşak ýüzi ýarçyk, dilik, şaňňyrdar ýaly içine daşjagaz salnan togalajyk kümüş şaý. Agama geljek gyzyň, Düwmesi waňňyrdaşýar (Halk döredijiliginden). Aýnabadyň asmalygy, saç monjugy, saç ujundaky düwmeleri otursa-tursa şaňňyrdy bilen ses etdi (B. Kerbabaýew). 3.göç.m. Damja. Ullakan gözlerinden goşa düwme ýaş togalandy (B. Kerbabaýew). \n\n\n DÜWME [düwmö] II, at,gepl.d. Ilik. düwme-düwme [düwmö-düwmö], syp. Damja-damja, damja şekilli (köp sanly düwme hakynda). Onuň gözleriniň okarasyndan düwme-düwme ýaş togalandy (B. Seýtäkow). düwmek [düwmök] I, işl.1.Ýüpüň, ýüplügiň we ş.m. ujuny çigişdirip daňmak, ýüpüň, ýüplügiň iki ujuny biri-birine düwün edip baglamak, daňmak. Onuň üzülen sapagy düweni hem şoldy welin, ýene iki sapagy üzüldi (“Edebiýat we sungat”). 2.Bir zady matanyň, ýaglygyň we ş.m. içine salyp, dolap daňmak, düwünçek edip baglamak. Ol küýzesini ýerde goýdy-da, barmagyndaky ýüzükleri çykaryp, ýaglygyň ujuna düwdi (T. Taganow). 3.Berk gysmak, ýummak (ýumruk hakynda). Ýagmyr ýumrugyny düwüp, Saranyň daşynda köwlendi (B. Seýtäkow). \n\n\n DÜWMEK [düwmök] II, işl. Gülden çykyp, düwünçek getirmek, düwünçek baglamak, miwelemek (miweli agaçlar, bakja ekinler hakynda). Gawun- garpyzlar düwüp ugrapdyr. düwmeklik [düwmöklük] I, II, iş ady. Düwmek ýagdaýy. düwmeleme [düwmölömö], iş ady. Düwmelemek ýagdaýy. düwmelemek [düwmölömök], işl.1.Düwme dakmak, düwme dakyşdyrmak. 2.Düwme-düwme, damja-damja bolmak. Ejesiniň gözündäki düwmeläp akýan ýaşy gördi (B. Kerbabaýew). düwmelemeklik [düwmölömöklük], iş ady. Düwmelemek ýagdaýy. düwmelenmek [düwmölönmök], işl. Düwme dakylmak; düwme-düwme bolmak. düwmeleşmek [düwmölöşmök], işl.1. Düwmelemäge kömek etmek. 2. Düwme-düwme bolmak. düwmeletmek [düwmölötmök], işl. Düwmelemek işini başga birine etdirmek; düwme- düwme etmek. Çagajygyň kirliginiň aşak iki gyrasyny garry enesine düwmeletdiler. düwmeläbermek [düwmölä:vermek], işl. Düwme dakyp başlamak. düwmezek [düwmözök] I, syp. Düwmek endigi bolmadyk. \n\n\n DÜWMEZEK [düwmözök] II, syp. Seýrek getirýän, miweleýän (miweli agaçlar hem-de gawun- garpyz we ş.m. hakynda). düwmezlik [düwmözlük] I, iş ady.. Düwmek işini ýerine ýetirmezlik, düwüp durmazlyk. \n\n\n DÜWMEZLIK [düwmözlük] II, iş ady.. Düwünçek getirmezlik, miwelemezlik. düwnübermek [düwnüvermek], işl. Düwnüp ugramak. düwnük at,lukmanç. Howply çiş görnüşinde emele gelýän kesel, düwünme. Düwnük keseli. düwnükli [düwnüklü], syp. Düwnük bolan, düwnük keseli bilen kesellän. Düwnükli adam. düwnüş iş ady. Düwünmek ýagdaýy. düwübermek [düwüvermek], işl. Düwüp ugramak. düwülmek [düwülmök], işl.1.Matanyň, ýaglygyň we ş.m. içine zat salnyp baglanmak. 2. Çigiş daňylmak (ýüpüň ujy we ş.m. hakynda). 3.Damar çekip, gaty düwün emele gelmek. Onuň ýüzüniň düwlüp duran etleri ýazylyp gitdi (“Edebiýat we sungat”). düwün at.1.Ýüpüň we ş.m. zadyň düwlen ýeri. Sygyrlaryň, beýleki mallaryň ýüpleri könelipdi, düwünleri kändi (B. Seýtäkow). 2.Damaryň çekmegi netijesinde döreýän gaty, ýumry, çiş. Barmaklarynyň düwünleri ýumralyşan bir adam elini uzadyp, onuň bilen täzeden görüşdi (B. Kerbabaýew). 3.göç.m. Bir zadyň esasy jemlenýän ýeri, özeni, çeşmesi. Ine, oýnuň esasy mazmunynyň düwni şol ýerden çözlenip başlaýar. 4. göç.m. Ahmyr, kine. Şondanam ýürekde düwün, göwünde hasrat galdy (“Edebiýat we sungat”). düwünçek [düwünçök] I, at.1.Içine her hili zat salnyp düwlen ýaglyk ýa-da mata bölegi. Çaý wagtynda her kim öz düwünçegini açdy (“Edebiýat we sungat”). 2.Içine süýji, köke ýaly zatlar salnyp düwlen toýpaý ýaglyk. Bu üç düwünçegiň üçüsem Mähri gelnejem bilen Azat jigimden (A. Nazarow). \n\t‣Düwünçegiňe düwmek bir aýdylan zady, eşiden sözüňi we ş.m. berk bellemek, ýatdan çykarman içiňde saklamak. Ejem sazy düwünçegine düwäýjek ýaly üşerilýär, pyşyrdaýar (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n DÜWÜNÇEK [düwünçök] II, at. Gök-bakja ekinleriň, miweli agaçlaryň we ş.m. ýaňy düwüp başlan hasyly, miwesi. Ine, şujagaz ujypsyzja düwünçek geljekki içi köz ýaly äpet garpyzyň naýçasy bolmalydy (N. Esenmyradow). \n\t‣Düwünçege durmak gülden çykyp, düwüp başlamak. Gawun-garpyzlar düwünçege durupdyr. düwünçekleme [düwünçöklömö], iş ady. Düwünçeklemek ýagdaýy. düwünçeklemek [düwünçöklömök], işl. Düwünçek getirip başlamak, düwüp başlamak (miweli agaçlar, gök-bakja ekinler hakynda). Olaryň mellek ýerlerinde ösen bir düýp garalynyň we şetdalynyň şahalarynda pomidoryň düwünçekläp, gyzaryşyp oturmagy gaty geň (A. Gowşudow). düwünçeklemeklik [düwünçöklömöklük], iş ady. Düwünçeklemek ýagdaýy. düwünçeklemezlik [düwünçöklömözlük], iş ady. Düwünçek düwmezlik. düwünçekläbermek [düwünçöklä:vermek], işl. Düwünçekläp başlamak. düwündirmek [düwünnürmök], işl.1.Biriniň nädogry ýuwutmagyna, düwünmegine sebäp bolmak. Çörek iýýän adamy alňasatsaň, düwündirmegiň mümkin. 2.göç.m. Ýumruk bilen batly urmak. Şäherde oturyp, birine bu gün şarpyk ursaň, ertire ýetirmän, seniň ýeňsäňe düwündirerler (B. Kerbabaýew). düwün-düwün [düwün-nüwün], syp. Köp sanly düwün, birnäçe düwni bolan. Düwün-düwün sapak. düwünme [düwünmö], 1.iş ady. Düwünmek ýagdaýy. 2.ser.Düwnük. Düwünme keseline uçramak. düwünmek [düwünmök], işl. Bir zat iýeniňde- içeniňde ol nädogry ýuwudylyp, demligiňe düşmesi zerarly demiň tutulyp üsgürmek. düwünmeklik [düwünmöklük], iş ady. Düwünmek ýagdaýy. düwünmezlik [düwünmözlük], iş ady. Düwnüp durmazlyk. düwür syp.Kiçijik tokga, bölek. Bir düwür gant. düwür-düwür syp., ser.Digir-digir. düwürtik [düwürtük], at. Adamyň tenine, el- ýüzüne çykýan kiçijik çişjagaz. Onuň endamyna düwürtik örüpdir. \n\t‣Düwürtik ýaly kiçijik, kinniwanja. Bir düwürtik ýaly ilik üçin goňşymyň göwnüne degip bilmen (“Edebiýat we sungat”). düwürtik-düwürtik [düwürtük-düwürtük], syp. Köp sanly düwürtik, düwürtigi köp bolan. Onuň ýüzi düwürtik-düwürtik eken. düwürtikleme [düwürtüklömö], iş ady. Düwürtiklemek ýagdaýy. düwürtiklemek [düwürtüklömök], işl. Köp sanly düwürtik çykmak, örmek. Çagajygyň ýagyrnysy düwürtikläpdir. düwürtiklemeklik [düwürtüklömöklük], iş ady. Düwürtiklemek ýagdaýy. düwürtiklemezlik [düwürtüklömözlük], iş ady. Düwürtik çykmazlyk, örmezlik. düwürtikleýiş [düwürtüklöýüş], iş ady. Düwürtiklemek ýagdaýy. düwürtikläbermek [düwürtüklä:vermek], işl. Düwürtikläp başlamak. düwüş I, iş ady. Düwmek ýagdaýy. \n\n\n DÜWÜŞ II, iş ady.Miweleriň düwünçege durmak ýagdaýy. düwüşdirmek [düwüşdürmök], işl., 1.Birnäçe ýüpüň, sapagyň ujuny ýa-da olary biri-birine baglaşdyryp, düwüp çykmak. Ýüpleriň uçlaryny düwüşdirmek. 2.Ýaglygyň, matanyň we ş.m. arasyna bir zatlar salyp, düwüp çykmak. Turan badyna ýuwnup, ýaglygyna nämedir bir zatlar düwüşdirmek bilen boldy (“Edebiýat we sungat”). düwüşmek [düwüşmök] I, işl.1. Düwmäge kömek etmek. Ýüpüň uçlaryny düwüşmek. 2. Bilelikde düwmek. Aýallar toý düwünçegini düwüşip otyrdylar.Ýüpüň uçlaryny düwüşdi. \n\n\n DÜWÜŞMEK [düwüşmök] II, işl. Köpçülikleýin düwünçeklemek, düwünçege durmak. Gawun- garpyzlar hem düwşüp başlady. düýbek [düývök], at. Ýorunja, çaýyr ýaly ösümlikleriň mala bermek üçin depilip alynýan düýbi. düýbemek [düývömök], işl. Düýbüni ýolup, ýa- da kesip aýyrmak. Gökli somsa bişirjek bolup, selmäni düýbäp otyrdy. düýbemezlik [düývömözlük], iş ady. Düýbüni aýyrmazlyk. düýbeşmek [düývöşmök], işl.1. Düýbemäge kömek etmek. 2. Bilelikde düýbemek. düýbetmek [düývötmök], işl. Düýbemek işini başga birine etdirmek; düýbemäge mümkinçilik bermek. Ýorunjany maňa düýbetseň bolmaýarmy, menem düýbäp biljek ahyry. düýbünden [düývünnön], hal. Bütinleý, asla, düýpden, üzül-kesil, düýpgöter. düýdüldeme [düýdüllömö], iş ady, ser.Düýtdüldeme. düýdüldemek [düýdüllömök], işl., ser.Düýtdüldemek. düýdüldemeklik [düýdüllömöklük], iş ady, ser.Düýtdüldemeklik. düýdüldemezlik [düýdüllömözlük], iş ady, ser.Düýtdüldemezlik. düýdüldetmek [düýdüllötmök], işl., ser.Düýtdüldetmek. düýdüldi [düýdüllü], at,ser. Düýtdüldi. düýdüş iş ady. Düýtmek ýagdaýy. düýe [düýö], at. Süýdi, çaly içilýän, suwsuzlyga çydamly bir ýa-da iki örküçli iri öý haýwany. Düýe maly – dünýe maly (Atalar sözi). Sähet daň bilen turup, öz adamlary bilen ýola düşmek üçin azyk-suwluklaryny düýelere ýükleşdirmek işi bilen meşguldy (A. Gow- şudow). \n\t‣Düýe çökerip, çemmer işmek edilmeli işi öz wagtynda etmän gyssagara, howul-hara, dara-dire ýerine ýetirmek. Düýe ýaly1) äpet, ullakan (tagaşyksyz, gelşiksiz uly zatlar hakynda). 2) äwmezek, parhsyz, perwaýsyz (adam hakynda). 3) gödek, tagaşyksyz (adam hakynda). Düýä münüp, hataba bukmak aýdyň zady ýaşyrjak bolmak, gizlemek. Gartaşan düýe on bäş-on sekiz ýaşan inen düýe. Garry düýe ýaşy on dokuz-ýigrimiden geçen inen düýe. düýebaşlyk [düýövaşlyk], at. Dürli-dürli owadan reňkli mata böleklerinden küşt öýleriniň şekilinde tikilýän we gelnalyjy gidilende düýäniň üstüne atylýan, gyralary pürçüklenen seçekli gurama bezeg. Düýeleriň howutlaryna bezeg halyklar gerilýärdi, düýebaşlyklar bilen bezelýärdi (B. Kerbabaýew). düýeboýun [düýövoýun], at.1.Köýnegiň ýakasyna salynýan nagyş we onuň ady. 2.Ýer ady. düýeçilik [düýöçülük], at, ser. Düýedarçylyk. Tapylan süňkler gylýalçylyk hem düýeçiligiň ösdürilenligine şaýatlyk edýär (“Mugallymlar gazeti”). düýedaban [düýöda:van], at. Tegelekden ýasy ýaprakly haşal ot. düýedar [düýöda:r], at. Düýe idetmek, ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan adam. düýedarçylyk [düýöda:rçylyk], at. Maldarçylygyň düýe idedýän, ösdürip ýetişdirýän pudagy. Soňky ýyllarda düýedarçylygy ösdürmeklige uly üns berilýär. düýedarlyk [düýöda:rlyk], at. Düýedaryň käri, ýagdaýy. düýediş [düýödi:ş], at. Daş-töweregi diş-diş edilip, göle meňzedilip hala salynýan nagyş. düýedyzlyk [düýödy:zlyk], at. Gelnalyjy gidilende, düýäniň dyzlaryna bezeg üçin dakylýan bezeg. düýeguş [düýöğuş], at. Açyk, tokaýsyz ýurtlarda ýaşaýan, gaty ylgamaga ukyply, uçup bilmeýän iň uly guş. düýehalyk [düýöha:lyk], at. Gelnalyja gidilende, düýäniň howudynyň iki ýan gapdalyndan asylýan, aşagy seçekli haly. düýekeş [düýökeş], at. Düýä seredýän we düýe bilen ýük daşaýan adam. Çaşgyna gidýän düýekeşler bilen dakylyşyp, oba barypdy (“Edebiýat we sungat”). düýn hal. Şu günüň öň ýanyndaky gün, geçen gün. \n\t‣Düýnüň özi düýnki günde, dek düýn. Düýnüň özem garaşýardym ýaşlyga, Bu gün bolsa geçip barýar şol ýaşlyk (G. Ezizow). düýneme [düýnömö], iş ady. Düýnemek ýagdaýy. düýnemek [düýnömök], işl.1.Dileg edip, keramatly öwlüýä ýykylmak. Bir mana ýetip siz öwlüýäler düýnäp, Meni heläk etme, öldürme gynap, Ýa görjek bolýarmyň yşkymy synap, Ene, men dertlini ýandyrma beýle! (“Şasenem – Garyp”). 2.gepl.d. Bolmak, ýük ýazdyrmak, düşlemek. düýnemeklik [düýnömöklük], iş ady. Düýnemek ýagdaýy. düýnki [düýnkü], syp.Düýn bolup geçen, düýn bolan, öten günki. düýn-öňňin [düýn-öňňüýn], hal. Düýn ýa-da öňküsi gün; ýaňy ýakynda, bir-iki gün ozal, düýn- öňňun. Düýn-öňňin öýümde bolduň (“Görogly”). düýn-öňňun [düýn-öňňu:n], ser.Düýn-öňňin. düýp at.1.Derýanyň, deňziň, kölüň we ş.m. aşagy, aşagyndaky gaty ýer. Derýa alabaharda, ýazda joşup, tomsuna kesilýäni üçin, häzir onuň düýbünde azajyk agyz suwy akýardy (B. Kerbabaýew). 2.Bir zadyň, gabyň we ş.m. iç ýüzüniň aşagy, teýi. Käsesiniň düýbünde galan çaý.3.Bir zadyň aşak tarapyndaky ýer, aşagy, asty. Goşa çynaryň düýbünde iki sany gartaşan sazanda başlaryny batly-batly silkäp, joşup saz çalýardy (G. Kulyýew). 4. Öýüň töri. Ol ikisi düýpde, dokmalarynyň üstünde ýüzlerini galdyrman çitýärdiler (A. Durdyýew). 5.Käbir düýpleýän ösümlikleriň kök gurluşy. Käşiriň düýbi. 6. Agaçlaryň we beýleki ösümlikleriň mukdaryny görkezmek üçin sanysözüniň manysyny berýän söz. Onuň on düýp erik agajy, ýigrimi düýp üzümi, iki düýp hem tut agajy bardy (B. Seýtäkow). 7.Gurluşyk desgalarynyň daşdan we ş.m. edilen esasy, binýady. Jaýyň düýbüni tutmak. 8. Ösümligiň hasyly kökünde bolan görnüşi. Düýp sogan. 9. göç.m. Asyl mazmun, asyl, esas, özen, many. Häzir bolsa şol çakylygyň düýp sebäbi anyk boldy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Düýbi düz soňy gowy, ahyry oňat, ahyry gowy. Aý, ýigitler, gürrüň köp, ýöne sesiňizi çykarmaň-da işläberiň, hemmesiniň düýbi düz (A. Gowşudow). Düýbüne ýatmak düýpgöter ýok etmek, soňuna çykmak. Düýbüni deşmek hemmesini alyp tüketmek, iýip gutarmak. – Boldy-la, Aky, düýbüni deşjekmi? Bizi ät goýduň (N. Esenmyradow). Düýbüni tutmak esaslandyrmak, esasyny goýmak. Çagalaryň saglygynyň düýbüni tutmagyň esasy usuly ene süýdi bilen iýmitlendirmekdir (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Magtymguly türkmen edebi diliniň düýbüni tutan şahyrdyr. Düýp almak (almazlyk) kök urmak, gögermek. Mekdebiň töwereginde ýaşajyk agaçlar oturdylan bolsa-da, heniz oňly düýp almanlary üçin inçemik çybyklara çalym edýärdi (B. Kerbabaýew). Düýp işlik asyl we ýasama işlikleriň söz hökmünde many aňladýan bölegi. Düýp söz asyl we ýasama sözleriň soňuna söz üýtgediji goşulmalar goşulanda, onuň öz manysynyň üýtgemeýän bölegi. Düýp tutmak 1) kök urmak; 2) mazaly ornaşmak, oňat ýerleşmek, orun tutmak. düýpden [düýpdön], hal, ser.Düýbünden. düýpgöter [düýpgötör], hal. Düýbünden, bütinleý. düýphaly [düýpha:ly], at. Öýüň törüne ýazmak üçin dokalýan orta ululykdaky haly. Aýal dogany Jeren bolsa tamyň töründe, düýphalynyň üstünde oturyp, saçyny daraýardy (A. Durdyýew). düýpleme [düýplömö], iş ady. Düýplemek ýagdaýy. düýplemek [düýplömök], işl.1.Düýp oturtmak, düýp goýmak. Bedräni düýplemek.2.Düýp almak, ýeriň aşagynda hasyla durmak, düýbe durmak (käşir, sogan ş.m. ösümlikler hakynda). Şugundyr düýpläpdir. Soganlar oňat düýpledi. düýplemeklik [düýplömöklük], iş ady. Düýplemek ýagdaýy. düýplemezlik [düýplömözlük], iş ady. 1.Düýp goýmazlyk. 2.Düýp emele getirmezlik, düýp almazlyk. düýpleşdirmek [düýplöşdürmök], işl. Bedre, tüňçe ýaly gaplaryň birnäçesine düýpgoýmak, ýasamak. düýpletmek [düýplötmök], işl. Düýp goýmak,ýasamakişini birine etdirmek. Tüňçäniň düýbüni ýaňadan düýpletmek. düýpleýin [düýplöýün], hal. 1.Hemişelik, mydamalyk. Olar bu ýerden düýpleýin göçüp gitdiler.2.Düýpli, esasly, gowy, oňat.Oňa düýpleýin düşünmeseň, ony düzedip bilmersiň (B. Kerbabaýew). düýpli [düýplü], syp. 1.Aşagy, asty, düýbi bar bolan.2.göç.m. Esasly, doly, ymykly. \n\t‣Düýpli gyňaç bütin töweregine öýdelip nagyş salnan, tarada dokalýan uly gyňaç,başdaňy. Düýpli kesel uzak wagtlap bejermegi talap edýän agyr kesel. Meni alada edip ýörme, mende düýpli kesel ýok ahyry. düýplüräk [düýplürä:k], syp. Azda-kände düýpli, belli derejede düýpli. düýpsüz syp. 1.Aşagy, asty, düýbi bolmadyk. 2.Çuň. Düýpsüz guýa daş atsaň,Çümer gider, eje jan (Läle). düýp-teýkar [düýp-teýka:r]: düýp-teýkary bilen köki-damary bilen, bütinleý, düýpgöter. Käbir agaçlar düýp-teýkary bilen gopup, ýel agdaran öý ýaly, başaşak eňterilip gidýär (B. Kerbabaýew). düýptorba [düýpto:rvo], at. Öýüň töründe asmak üçin her hili nagyş salnyp dokalýan uzyn seçekli haly torba. düýrleme [düýrlömö], iş ady. Düýrlemek ýagdaýy. düýrlemek [düýrlömök], işl.1.Turba görnüşinde dolamak, togalamak. Şirin ýazylgy duran uly keçäni düýrlemäge, soňra bolsa onuň bir ujuny tutup süýremäge başlady (B. Pürliýew). 2.Topbalamak, düýrüm-düýrüm etmek, togalamak. 3.Bagyrt-bugurt basmak, basyp aşagyna salmak. düýrlemeklik [düýrlömöklük], iş ady. Düýrlemek ýagdaýy. düýrlemezlik [düýrlömözlük], iş ady. Düýrülen görnüşe getirmezlik, düýrlemek işini ýerine ýetirmezlik. düýrlenmek [düýrlönmök], işl. Togar görnüşe getirilmek; togarlanmak. düýrleşdirmek [düýrlöşdürmök], işl. Toplaşdyryp, düýrläp ýygnaşdyrmak, dolaşdyrmak. Onsoň men derrew düşeklerimi düýrleşdirdim (R. Gelenow). düýrleşmek [düýrlöşmök], işl.Düýrlemäge kömek etmek; birden artyk bolup bile düýrlemek. Keçe düýrleşmek. düýrletmek [düýrlötmök], işl. Düýrlemegi başga birine etdirmek; düýrlemäge mümkinçilik bermek. düýrläbermek [düýrlä:vermek], işl. Düýrlemäge girişmek, düýrläp ugramak. düýrme [düýrmö], iş ady. Düýrmek ýagdaýy. \n\t‣Düýrme gylyç irki döwürde türkmen ussalarynyň ýasan egri gylyjy. Görogly düýrme gylyjyny atasynyň öňünde goýdy (“Görogly”). düýrmek [düýrmök] I, işl., ser.Düýrlemek. \n\n\n DÜÝRMEK [düýrmök] II, at. Tutuşlygyna bütin göwre. Güjük küşgürilen ugruna düýrmegi bilen okdurylarly görünýärdi (B. Kerbabaýew). düýrmeklik [düýrmöklük], iş ady, ser.Düýrlemeklik. düýrübermek [düýrüvermek], işl., ser.Düýrläbermek. düýrügibermek [düýrüğüvermek], işl. Düýrügip başlamak. düýrügiş [düýrüğüş], iş ady. Düýrükmek ýagdaýy. düýrükdirmek işl. Ýygryldyrmak, ätiýaç etdirmek, üýşendirmek. düýrükme [düýrükmö], iş ady. Düýrükmek ýagdaýy. düýrükmek [düýrükmök], işl. Gysylmak, ýygrylmak; üýşenmek, ätiýaç etmek. Goýunlar bir zatdan tebil tapan ýaly düýrükdiler. düýrükmeklik [düýrükmöklük], işl. Düýrükmek ýagdaýy. düýrükmezlik [düýrükmözlük], iş ady. Düýrügip durmazlyk. düýrülmek [düýrülmök], işl.1.Turba görnüşinde togalanmak, togar görnüşe getirilmek. Ýazylan düşekler toý sowlandan soň syrylyp-süpürilip, düýrülip ýygnaldy.2. Gysylmak, ýygrylmak. Gyz bir gysym bolup düýrüldi-de, onuň gujagyna dykyldy (B. Seýtäkow). düýrüm at, ser.Düýrmek II. düýrüm-düýrüm syp. Köp mukdarda düýrülen, topbak-topbak, üýşmek. Onuň öňündäki gyrtyçlar düýrüm-düýrüm bolup yzda galýar (N. Pomma). düýrüşmek [düýrüşmök], işl. Düýrmäge kömek etmek. Keçe düýrüşmek. düýş at. Adamyň ukuda görýän ahwalaty. Adam aýrylsa huşundan, Gorkar ýatanda düýşünden (Magtymguly). \n\t‣Düýş görmek ukudakaň wakalary huşdaky ýaly görmek. Düýş ýaly bolmakçala hakydaňa gelmek, çala ýadyňa düşmek (bir wagtky bolan zatlar hakynda). düýşürgeme [düýşürğömö], iş ady. Düýşür- gemek ýagdaýy. düýşürgemek [düýşürğömök], işl. Ukuda düýş görmek. Ýatan ýerinden ogly, gelni, agtyjaklary barada pikirlenip, birdenem ymyzganyp uka gidip, gorkuly düýşürgäpdir (N. Pomma). düýşürgemeklik [düýşürğömöklük], iş ady. Düýşürgemek ýagdaýy. düýşürgemezlik [düýşürğömözlük], iş ady. Düýş görmezlik. düýşürgeýiş [düýşürğöýüş], iş ady. Düýşür- gemek ýagdaýy. düýt I, at. Tüssäniň galdyrýan galyndysy, garasy, gurum. Ýöne öňki tüsseleriň düýdi ýüz başly köneje öýüň uklaryny, üzüklerini hüýt gara edipdi (B. Kerbabaýew). \n\n\n DÜÝT II, at, s. ş. aňl. söz. Maşynyň, motoryň we ş. m. ulaglaryň duýduryjy sesi. düýt-düýt at, s. ş. aňl. söz. Maşyndan, motordan yzly-yzyna çykýan duýduryjy sesi. düýtleme [düýtlömö], iş ady. Düýtlemek ýagdaýy. düýtlemek [düýtlömök], işl.1.Enjamlaryň näsaz işlemegi, ýanmagy zerarly tüsselemek, burugsamak. Çyra düýtläp ýanýardy. 2.Tüssäniň burugsysy degip garalmak, gurum baglamak. düýtlemeklik [düýtlömöklük], iş ady. Düýtlemek ýagdaýy. düýtlemezlik [düýtlömözlük], iş ady. Düýtläp ýanmazlyk. düýtletmek [düýtlötmök], işl. Garaltmak, gurumlatmak. düýtme [düýtmö], iş ady. Düýtmek ýagdaýy. düýtmek [düýtmök], işl. gepl.d. Haýsydyr bir zadyň çalt sandan çykmagy, ýyrtylmagy, döwülmegi. Ýele ýol düýtmez (Nakyl). Saňa-da köwüş düýdenok. düýtmeklik [düýtmöklük], iş ady. Düýtmek ýagdaýy. düýtmezlik [düýtmözlük], iş ady. Düýdüp durmazlyk, çydamazlyk, paramazlyk. Hawa, "Ele ýol düýtmez" diýleni ýaly, bu ýüwrük atlaryň toýnagyna hem uzak ýol çydamandyr (N. Pomma). düz I, 1.at. Giden tekiz meýdan, düzlük ýer. Baýra çykdym, düz gördüm (Sanawaç). Bular goşun däl-de, heniz baş öwredilmedik, düzdäki tez haýwanlar! (B. Kerbabaýew). 2.syp. Üsti büdür-büdür bolmadyk, tekiz; ýylmanak. Ekin ekjek ýeriň düz bolmasa, suw tutmasy kyn bolar. \n\n\n DÜZ II, syp. 1.Hak, rast, dogry. Ýalan sözleseň, tutularsyň, düz sözleseň, gutularsyň (Atalar sözi). 2.Laýyk, dogry, bap. Hökümet näme diýer? Kanuna düz gelermi? (A. Alamyşow). 3.Tertipli, edepli, düzüw, dogry. Onuň özi düz gezsin! (N. Saryhanow). 4. Göni, gyşyk däl, dogry. Çagarygy gyşyk hem bolsa, tüssesi düz çykýandyr (Rowaýatdan). düzdeçi [düzzöçü], syp. Çölde ýaşaýan, ýabany (haýwanlar hakynda). \n\t‣Öýdeçimi, düzdeçimi? matalyň jogabyny tapmak üçin berilýän çäklendiriji sorag. Ol ondan "Ýitiren zadyň öýdeçimi, düzdeçimi?" – diýip sorady (“Edebiýat we sungat”). düzdürmek [düzzürmök], işl. Düzmek işini başga birine etdirmek. Şeýle-de bolsa, şol çebişlerden biriniň iki buduny aldyr-da, çişe düzdür (B. Kerbabaýew). düzedilmek [düzödülmök], işl. Düzetmek işi amal edilmek. Kemçilikler tiz düzedilmelidir (“Mugallymlar gazeti”). düzediş [düzödüş], 1.iş ady. Düzetmek ýagdaýy. 2.Goýberilen kemçilikler, ýalňyşlar düzedilende edilýän bellik. Ol etjek işini şol ýerdäki oturanlar bilen maslahatlaşdy, käbir ýerine düzediş girizdi (B. Kerbabaýew). 3. Bir zady düzetmek, üýtgetmek üçin girizilýän belgi. Okuwçynyň ýazan düzmesinde ýekeje- de düzediş ýok. düzedişdirmek [düzödüşdürmök], işl.1.Tertibe salyşdyrmak, tertipleşdirmek. Ol saçlaryny düzedişdirdi.2.Düzediş girizmek, düzedip çykmak. Mugallym onuň ýalňyşlaryny düzedişdirmäge başlady.3.Ýola goýuşdyrmak, kadalaşdyrmak, ugrukdyryşdyrmak. Maňa bolsa üç gün rugsat berip, "işiň bolsa, düzedişdir-de gel" diýdiler (A. Durdyýew). düzedişmek [düzödüşmök], işl.1. Düzetmäge kömek etmek. Ol jigisiniň goýberen ýalňyşlaryny düzedişdi. 2. Bilelikde düzetmek. Ikisi ýalňyşlary düzedişip otyrdy. düzelmek [düzölmök], işl.1.Abat bolmak, abatlanmak; oňatlaşmak, gowulaşmak, abadanlaşmak. Ölmänkäk zamananyň düzelenini bir görsekdik (B. Seýtäkow). 2.göç.m. Dogry ýola düşmek, düzgüne, kada-kanuna eýermek. Düzelmäge söz berdi (N. Esen- myradow). 3.Gönelmek, dogralmak, gös-göni bolmak.Ussa elindäki egri çüýi gös-göni etdi,düzeltdi.4. Ýola goýulmak, kadalaşdyrylmak, ugrukdyrylmak. Işler düzeldi. düzeltmek [düzöltmök], işl., ser.Düzetmek. düzetmek [düzötmök], işl.1. Abat etmek, abat- laşdyrmak, oňatlaşdyrmak, abadanlamak. Ýollary düzetdik. 2.Ýola goýmak, kadalaşdyrmak, ugruk- dyrmak. Hojamuhammet Arslanyň jany sag bolsa, ol hemmesini düzeder (B. Seýtäkow). 3.Düzediş girizmek. – Ýene bäş ýyldan dilçi bolarsyň – diýip, Kyýas düzetdi (N. Jumaýew). 4. Dogry etmek, göni etmek, dograltmak, göneltmek. 5.Kemini-kössüni ýok etmek, bejermek. Muny şark-şurk edip düzederis.6. göç.m. Dogry ýola salmak, durmuşdaky kemçiliklerinden halas etmek. düzgün [düzğün], at.1.Tertip. Häziriň özünde ussahanany düzgüne sal (B. Gulow). 2.Däp-dessur, adat.Hemme obalarymyz indi şäher düzgünine endik bolup gidipdir (“Edebiýat we sungat”). 3. Belli bir maksat üçin zerur bolan geçirilmeli çäreleriň, kadalaryň toplumy. Şerişdeleri tygşytlamagyň düzgüni. 4. Jemgyýetçilik gurluş, döwleti dolandyrmagyň görnüşi, aýratynlygy. Patyşalyk düzgün. Demokratik düzgün. 6. Durmuş ýagdaýy, ýaşaýyş derejesi. Şolaryň hem düzgüni meňki bolsun diýer ýaly däl. 7.dil b. Kada. Goşma sözleriň ýazuw düzgüni. \n\t‣Düzgün etmek1) suw tutuljak ýerleriň ýaplaryny suw barar ýaly edip goýmak. Suw goýberiljek joýalary düzgün edip goýdum. 2) bir zady endik etmek, kada öwürmek. Arkaýynoturan ýeriňizden ýurduň çöregini iýip ýatmagy düzgün edipsiňiz (A. Gowşudow). düzgünleşdirmek [düzğünlöşdürmök], işl. Belli bir tertibe, düzgüne salmak; ýola goýmak. düzgünleşibermek [düzğünlöşüvermek], işl. Düzgünleşip ugramak. düzgünleşme [düzğünlöşmö], iş ady. Düzgünleşmek ýagdaýy. düzgünleşmek [düzğünlöşmök], işl. Belli bir tertibe, kada, düzgüne girip ugramak; ýola düşüp başlamak. Henizem men gelelim bäri hojalyk düzgünleşendir (“Edebiýat we sungat). düzgünleşmeklik [düzğünlöşmöklük], iş ady. Düzgüne girmeklik. düzgünleşmezlik [düzğünlöşmözlük], iş ady. Belli bir tertibe, düzgüne girmezlik. düzgünli [düzğünlü], syp. 1.Tertipli, hemme zady ýerbe-ýer, jaýly. Howlynyň içi gör nähili düzgünli (B. Kerbabaýew). 2.Tertipli, edepli. Düzgünli okuwçy.3.Durmuş ýagdaýy oňat, ýaşaýşy gowy. Olaryň düzgünli, derejeli ýaşaýyşlary bar. düzgünlilik [düzğünlülük], at.Tertip-düzgünli bolmaklyk,tertip-düzgüni barlyk. Tertip, düzgünlilik, sabyrlylykdan, Agaň hem iň süýji arzuwna ýetdi (K. Gurbannepesow). düzgünliräk [düzğünlürä:k], syp. Belli derejede düzgünli, azda-kände düzgünli. düzgünnama [düzğünna:ma], at. Belli bir mesele we ş.m. esasynda düzgünleriň, kada-kanunlaryň jemi,ýygyndysy.Harby bölümiň düzgünnamasy. düzgün-nyzam [düzğün-nyza:m], at. Tertip, tertip-düzgün, düzgün. Sadap baýyň ilki gelen gelne öwüt-ündew, edep-tertip, düzgün-nyzam öwretmek häsiýeti bardy (B. Kerbabaýew). düzgün-nyzamly [düzğün-nyza:mly], syp. Tertipli, tertip-düzgünli, düzgünli. düzgün-nyzamlylyk [düzğün- nyza:mlylyk], at. Düzgün-nyzamly bolmaklyk, tertiplilik, tertip-düzgünlilik, düzgünlilik. düzgün-nyzamlyrak [düzğün- nyza:mlyra:k], syp. Belli derejede düzgün-nyzamly; başgalara garanyňda düzgün-nyzamly. düzgünsiz [düzğünsüz], syp. 1.Tertipsiz, tertip- nyzamsyz, bidüzgün. 2.Başly-barat, bulam-bujar, ugur- utgasyz. Düzgünsiz salnan köçeler abatlanýar.3. Kada boýunça alnyp barylmaýan; yzygiderli bolmadyk. düzgünsizlik [düzğünsüzlük], at. Düzgünsiz ýagdaýda bolmaklyk,düzgünli dällik, düzgün- nyzamsyzlyk, bidüzgünlik. Soňky günlerde ýüze çykan düzgünsizligi tertibe salmak üçin kömek bermelidi (B. Kerbabaýew). düzgünsizräk [düzğünsüzürä:k], syp. Belli derejede düzgünsiz; başgalaryna garanda düzgünsiz. düzgün-tertip [düzğün-terti:p], at. Kada hökmünde düzgünleşen tertip, düzgün. düzi [düzü], at, ser.Düzüýüp. düzleme [düzlömö], iş ady. Düzlemek ýagdaýy. düzlemek [düzlömök], işl.1.Beýikli-pesli ýerleri tep-tekiz etmek, gömüp tekizlemek. Sapa kiçijik atyzyň içindäki çukury düzledi (N. Esenmyradow). 2.gepl.d. Ýola goýmak, sazlamak, dogrulamak. Ol obadaky işlerini düzläp geldi. düzlemeklik [düzlömöklük], iş ady. Düzlemek ýagdaýy. düzlemezlik [düzlömözlük], iş ady. Düzlemek işini amal etmezlik. düzlenmek [düzlönmök], işl. Beýikli-pesli ýerler tep-tekiz edilmek. Ekin ekiljek ýerler düzlendi. düzleşdirmek [düzlöşdürmök], işl.1.Tekiz, düz edişdirip çykmak, tekizläp bejerişdirmek. Biz peliň içini düzleşdirdik. 2. Ýola goýuşdyrmak, sazlaşdyrmak, dogrulaşdyrmak (iş-güýç hakda). düzleşmek [düzlöşmök], işl. Düzlemäge kömekleşmek; bilelikde düzlemek. Ýowar güni daýhanlara ýer düzleşdik. Daýhanlar ýer düzleşip ýör. düzletmek [düzlötmök], işl. Düzlemek işini başga birine etdirmek; düzlemäge mümkinçilik bermek. Ekin ekiljek ýerleri düzletmek. Siz ýaplary haçan düzletmekçi? düzläbermek [düzlä:vermek], işl. Düzläp başlamak; düzlemek işini dowam etdirmek. düzleýiş [düzlöýüş], iş ady. Düzlemek ýagdaýy. düzlük I, at. Giden giň düz meýdan. Dagyň arkasy ýene-de giden düzlükdi (G. Kulyýew). \n\n\n DÜZLÜK II, at. Dogrulyk. düzme [düzmö], 1.iş ady. Düzmek ýagdaýy. 2.Mekdeplerde berlen tema boýunça öz pikiriňi sowatly beýan etmek üçin geçirilýän ýazuw işi. düzmek [düzmök], işl.1.Birnäçe zady ýüpe, çişe we ş.m. yzygiderli ötürip çykmak. Hünji düzmek. monjuk düzmek. Bölek-bölek kesilen eti çişe düzmek.2.Bölek şaýlaryny ýygnap, haýsydyr bir enjamy ýa başga bir zady gurnamak. 3.Sazlamak (pianino, dutar we ş.m. hakynda). Bagşy alňasaman- äwmän, tamdyrasyny düzdi (“Edebiýat we sungat”). 4. Aýagyňy deň basyp ýöremek. Esgerler aýak düzüp ýöräp barýardylar. 5. Bir zady emele getirmek, düzümini hasyl etmek. Watançylyk temasy makalalaryň esasy mazmunyny düzýär. 5.Döretmek, ýazmak, goşmak (goşgy we ş.m. hakynda). Goşgy düzmek. Okuwçylaryň sanawyny düzmek. 6. Guramak, döretmek (topar hakda). düzmeklik [düzmöklük], iş ady. Düzmek ýagdaýy. düzmeli [düzmölü]: düzmeli goşma sözlem dil b. birnäçe ýönekeý sözlemlerden durýan goşma sözlem. düzmezlik [düzmözlük], iş ady. Düzmek işini ýerine ýetirmezlik. düzňi [düzňü], at, dokm. Tara dessigini saz saklamak üçin inçeräk, işme ýa-da örme ýüp. düzübermek [düzüvermek], işl. Düzüp başlamak; düzmek işini dowam etdirmek. düzüji [düzüjü], at. Şygyr, sözlük we ş.m. düzýän, döredýän adam. Sözlük düzüji. düzüjilik [düzüjülük], at. Düzüji bolmaklyk, düzüjilikişi. düzüleme [düzülömö], iş ady. Düzülemek ýagdaýy. düzülemek [düzülömök], işl.Uklary düzüýüp bilen daňyp berkitmek. Uklary düzülemek. düzülemezlik [düzülömözlük], iş ady. Uklary düzüýüp bilen berkitmezlik. düzülmek [düzülmök], işl.1.Birnäçe zat ýüpe, çişe we ş.m. yzygiderli ötürilip çykylmak. Çişlik ediljek et dogramçalary çişe düzüldi.2.Bir zadyň bölek şaýlary ýygnalyp gurnalmak. Maşynyň motory birnäçe gezek sökülip düzüldi. 3.Sazlanmak (pianino, dutar we ş.m. hakynda). Perdäniň aňyrsyndan bir çeküwe düzülen dutaryň owazy eşidilýärdi (“Edebiýat we sungat”). 4. Aýagyň deň basylyp ýörelmek. 5. Döredilmek, ýazylmak, goşgy goşulmak. Goşgy düzülmek. düzüm I, at. Bir zadyň düzülip goýlan hatary, düzülen halkasy. On düzüm monjuk, hünjüden başga- da bir topar oýunjak alypdyr (N. Pomma). \n\n\n DÜZÜM II, at. Bir himiki birleşmä, ergine girýän maddalaryň jemi. Dereden çykan mineral suwuň düzümi derňeldi. düzüm-düzüm syp. 1.Birnäçe zatdan düzülen. 2.Çogdam-çogdam, hatar-hatar bolup sallanyşyp duran. Agaçlaryň şahalarynda düzüm-düzüm bolşup, günüň nuruna ýalpyldaýan miweler indi ýokdy (B. Gulow). düzüş iş ady. Düzmek ýagdaýy. düzüşdirmek [düzüşdürmök], işl. San taýdan köp zady düzüp çykmak. Etleri çişe düzüşdirip, oda goýduk. Ol gyz her hili monjuklary sapaga düzüşdirdi. düzüşmek [düzüşmök], işl. Düzmäge kömek etmek. Hünji düzüşmek. düzüw syp. 1.Dogry, ýalňyş däl, dürs. Hemmesiniň hasaby düzüw bolmaly (B. Seýtäkow). 2.Oňat, gowy, ýagşy, düz. Hernä soňy düzüw bolsun-da (“Edebiýat we sungat”). 3.Ýerbe-ýer, jaýba-jaý; üpjün. Olaryň ok-ýaraglary düzüwdi.4. Matanyň we ş.m. arka ýüzi däl-de, ýüz tarapy. Matanyň düzüw ýüzi. düzüwli [düzüwlü], syp. Oňly, gowy, oňat, dürs, ýeterlik, doly. Ýogsam şindize çenli gönendirip, düzüwli ýagyşam ýaganok (Ş. Borjakow). düzüwlilik [düzüwlülük], at. Düzüwli bolmaklyk, oňlulyk, gowulyk, oňatlyk, dürslük. düzüwliräk [düzüwlürä:k], syp. Azda-kände düzüwli, belli derejede düzüwli. Mundan habar bolmaz, düzüwliräk habar ber! (“Görogly”). düzüwlik [düzüwlük], at. Düzüw halda bolmaklyk, dogrulyk, gowulyk. Bolşuny görýän welin, onuň elinden düzüwlikden başga zat gelse gerek. düzüýüp at. Gara öýüň uklaryny biri-birine çekip daňyp berkitmek üçin ýüňden dokalýan, örülýän, ini iki barmak çemesi zolly ýüp. düzzim at. ser. Düzzüm. düzzimçi [düzzüýmçü], at. Düzzim oýnaýan adam. Düzzimçileriň arasynda şowhunly gürrüň gitdi (B. Kerbabaýew). düzzüm [düzzüým], at. Içli-daşly üç sany dörtburç çyzyk çekilip, dört gapdaly birleşdirilip, on alty çöp goýlup oýnalýan milli türkmen oýny we onuň ady. DYGDYRAKLAMA [dyǧdyraklama], işady. Dygdyraklamak ýagdaýy. dygdyraklamak [dyǧdyraklamak], işl. Daşarda sowukdan ýaňa üşäp titremek. dygdyraklaşmak [dyǧdyraklaşmak], işl. Birnäçe bolup dygdyraklamak. Çagalar dygdyraklaşyp dur eken. dygdyraklatmak [dyǧdyraklatmak], işl. Dygdyraklamagyna ýol bermek, dygdyryklamaga mejbur etmek. dygdyraklaýyş [dyǧdyraklaýyş], iş ady. Dygdyraklamak ýagdaýy. dyglabermek [dyğla:vermek], işl. Dyglap ugramak; dyglap durmak. dyglama [dyğlama], iş ady. Dyglamak ýagdaýy. dyglamak [dyğlamak], işl. Tolgunma, gorkma netijesinde endamyň çümşüldäp gitmek, tikenekläp gitmek. Gök gürledi, Endamymyz dyglady (K. Gur- bannepesow). dyglamazlyk [dyğlamazlyk], iş ady. Dyglap durmazlyk. dyglatmak [dyğlatmak], işl. Bir zadyň täsiri netijesinde dyglamak katdyna gelmek. Onuň eýmençligi endam-janyňy dygladýar. dyglaýyş [dyğlaýyş], iş ady. Dyglamak ýagdaýy. dygryk [dyğryk], syp. 1.Buky ýer. 2.Köçäniň gutarýan ýeriniň petige direýän ýeri. Rast köçemikä diýip gidýä. Ýa bir sypaýynyň howlusyna urýa, ýa dygryga urýa (“Görogly”). dygy [dy:ğy], at.Çen, çak; dynuw, dyngy. Saňa- da dygy bolanok, her näçe aýtsamam diýleni edeňok. dygyly [dy:ğyly], syp. Hasaply, kadaly, sarpaly. Oduny dygyly ýaksaň, köp wagta ýeter. Puly dygyly sowsaň, jübiň puly tükenmez. dygysyz [dy:ğysyz], syp. Çensiz-çaksyz, çendenaşa, çakdanaşa, artykmaç, örän. Ba, dygysyz owadan gyza meňzeýär (“Edebiýat we sungat”). dygysyzlyk [dy:ğysyzlyk], at. Çensiz- çaksyzlyk, çendenaşalyk. dykaç at, ser.Dyky. dykalabermek [dykala:vermek], işl. Dykalap başlamak; dykalamagy dowam etmek. Ol urusyny bugdaýdan dolduryp gaýdany üçin, çalçasyny hem şol zatlardan dykalaýsa, dünýäde başga armany galjak däldi (B. Kerbabaýew). dykalama iş ady. Dykalamak ýagdaýy. dykalamak işl. Gaýta-gaýta, yzly-yzyna dykmak, dykyp doldurmak. Haltany dykalap, otdan doldurmak. dykalamaklyk [dykalamaklyk], iş ady. Dykalamak ýagdaýy. dykalamazlyk [dykalamazlyk], iş ady. Dykalamak işini ýerine ýetirmezlik, dykalap durmazlyk. dykalanmak işl. Gaýta-gaýta, yzly-yzyna dykylmak. Ýigit dykalanan haltasyny gapanyň üstünde goýdy. dykalaşdyrmak işl. Yzly-yzyna dykalap çykmak, dykyp dolduryşdyrmak. Olar ganarlary dykalaşdyryp doldurdylar. dykalaşmak işl. Dykalamaga kömek etmek. Men onuň içi ýüňli çuwallaryny dykalaşdym. dykalatmak işl. Dykalamak işini başga birine etdirmek. dykalaýyş iş ady. Dykalamak ýagdaýy. dykanç at, ser.Dyky. Sopbajyny ýag küýzesiniň dykanjy ýaly edip sögünip başlady (“Görogly”). dykdyrmak işl. Dykmak işini başga birine etdirmek; dykmaga ýol bermek, mümkinçilik bermek. Halta harpyk dykdyrmak. Çüýşäniň agzynydykdyrmak. dykgat at. Adamyň bar pikiriniň, garaýşynyň, nazarynyň, ünsüniň bir zada gönükdirilmegi, jemlenmegi, üns. Dykgat bilen hekaýany diňledik (“Edebiýat we sungat”). dykgatly syp. Dykgat bilen, üns bilen, ünsli. dykgatlylyk at. Dykgatly bolmaklyk, ünslülik. dykgatsyz [dykgassyz], syp. Dykgatly bolmadyk, ünssüz. dykgatsyzlyk [dykgassyzlyk], at. Dykgatly bolmazlyk, ünssüzlik. dykgatsyzrak [dykgassyzyra:k], syp. Belli derejede dykgatsyz, azda-kände dykgatsyz, deňeş- dirilýän adama garanda dykgatsyz. dykma 1. iş ady. Dykmak ýagdaýy. 2. syp. Dykylan, dykyp doldurylan. dykmak işl.1.Ýerleşikli basyp, dykalap gaba salmak. 2.Dyky we ş.m. bilen bir zadyň agzyny, deşigini berk baglamak, ýapmak, dykylamak. 3.Güýç bilen gabyň, jaýyň we ş.m. içine iterip salmak, girizmek. Töreş bu adamyň ýüzüne-de bakman, ýeňsesinden elini ýazdyrman, derwezeden giren ýerindäki garawulhana eltip dykdy (B. Seýtäkow). 4. gepl.d. Agzyndakyny çeýnäp ýetişmänkä, ýuwdup- ýuwutmanka ýene iýmek, açgözlük bilen iýmek. Ol ýumşak çöregi nebsewürlik bilen dykýardy. dykmaklyk iş ady. Dykmak ýagdaýy. dyknyk syp., ser.Dyknyşyk. dyknyşmak işl. Biri-biriňe gysylyşyp, itnişip durmak. dyknyşyk at. Adamlaryň gysylyşyp, itnişip duran görnüşi, dyknyk ýagdaý. Baýram dyknyşygyň içinden çakganlyk bilen ýol ýasap, burçda oturan Derýaguly aganyň ýanyna bardy (N. Jumaýew). dyknyşyklyk at. Dyknyşyk ýagdaý, itnişiklik, gyslyşyklyk. dykrygyş [dykyryğyş], iş ady. Dykrykmak ýagdaýy. dykryk [dykyryk], syp. Dykyz, gataňsy. dykrykma [dykyrykma], iş ady. Dykrykmak ýagdaýy. dykrykmak [dykyrykmak], işl. Dykyzlanyp gatamak, berkemek. dykrykmazlyk [dykyrykmazlyk], iş ady. Dykryk bolmazlyk. Dykrykmazlygy üçin ergini kemsiz garmaly (“Edebiýat we sungat”). dyky at. Bokurdakly, agzy dar gaplaryň agzyna dykylýan agyzýapy. Çüýşäň dykysy parkyldap, petige baryp degdi (B. Kerbabaýew). dykybermek [dykyvermek], işl. Dykyp başlamak; dykyp durmak, dykyp oturmak, dykyp ýörmek. Aljak samanyňy şol üýşmekden dykyber. dykylabermek [dykyla:vermek], işl. Dykylap başlamak. dykylama iş ady. Dykylamak ýagdaýy. dykylamak işl. Bir zadyň agzyny dyky bilen beklemek, dyky dykmak. Suw çelekleriň agzyny dykylamak. dykylamaklyk işl. Dykylamak ýagdaýy. dykylanmak işl. Dyky bilen dykylmak. Agyzlary dykylanan çüýşeler hatara goýlupdy. dykylaşmak işl. Dykylamaga kömek etmek. dykylatmak işl. Dykylamak işini başga birine etdirmek. dykylaýyş iş ady. Dykylamak ýagdaýy. dykylmak işl.1.Dykalap gaba salynmak. 2.Dyky we ş.m. bilen bir zadyň agzyny baglamak, ýapmak. 3.Zor bilen girizilmek. Duşman Hazar deňzine eltilip dykylýança ýolda tükeniksiz suwsuz çöller kändi (B. Kerbabaýew). 4. Alkymyna ýakyn barmak, sokulyp barmak. – Alyň, bolmasa meniň telpegimi geýdiriň – diýip, Rahym dilmaç dykylyp geldi (H. Derýaýew). 5.Turba ýaly zatlaryň içi bitmek,baglanmak, beklenmek, olaryň içinde, ýolunda dykyn emele gelmek. Onda buraw desgasynyň turbasy dykylypdyr (B. Pürliýew). dykyn at. Bir zadyň ýolunda ot-çöpüň üýşmegi sebäpli emele gelen päsgelçilik. \n\t‣Dykyn almakbir zadyň ýolunda ot-çöp üýşüp, päsgelçilik emele gelmek. Dykyn alan böwet. dykyş iş ady. Dykmak ýagdaýy. dykyşdyrmak işl. Bir ýanyndan dykyp çykmak (köp zat hakynda). dykyşmak işl.1. Dykmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde dykmak. Suwly çelekleriň agzyna dyky dykyşmak. dykyz syp. 1.Örän syk, çal bolmadyk (mata hakynda). Dokalyşy örän dykyzdy (B. Kerbabaýew).2.Içi urlup dykylan, basylyp doldurylan. Içine gowurma salnan dykyz garyn. 3.göç.m. Etli-ganly, ýogyn, doly, semiz. Kelte boýly dykyz adam gapynyň öňünde peýda boldy (N. Jumaýew). dykyzlanma iş ady. Dykyzlanmak ýagdaýy. dykyzlanmak işl.1.Dykyz bolmak, kem- kemden dykyz bolmak. 2.göç.m. Doluşmak, semremek, ýognamak. dykyzlanmazlyk iş ady. Dykyzlanmak derejesine ýetmezlik. dykyzlanyş iş ady. Dykyzlanmak ýagdaýy. dykyzlyk at. 1.Dykyz ýagdaýda bolmaklyk. 2.göç.m. Dolulyk, semizlik, ýogynlyk. dykyzrak [dykyzyra:k], syp. Azda-kände dykyz. Ol ýanyndakylara garanda dykyzrak görünýär. dylçarma iş ady. Dylçarmak ýagdaýy. dylçarmak işl., gepl.d. Semizlikden ýaňa ýaňagyň, ýüzüň derisi ýalpyldap durmak. Pökgi Walaň dylçaryp duran ýaňaklary tisgindi, ýapbaşyk burny müňküldedi (B. Kerbabaýew). dylçarmaklyk iş ady. Dylçarmak ýagdaýy. dylçartmak işl. Dylçarmak katdyna ýetirmek, dylçaran ýüzüni mazamlamak, somlamak, görkezmek. Onuň ýüzüni dylçardyp oturyşy birhili. dylçaryş iş ady. Dylçarmak ýagdaýy. dylmyldabermek [dylmylla:vermek], işl. Dylmyldap ugramak. dylmyldama [dylmyllama], iş ady. Dylmyldamak ýagdaýy. dylmyldamak [dylmyllamak], işl. Dylym- dylym etmek, gülümsiremek, ýyrşaryp ýaranjak bolmak. Ol Hatyjanyň öňünde dylmyldap, ýagşy görünjek boldy (N. Pomma). dylmyldamaklyk [dylmyllamaklyk], iş ady. Dylmyldamak ýagdaýy. dylmyldaşmak [dylmyllaşmak], işl. Bile dylmyldamak. Dylmyldaşyp oturmaň-da, işiňiz bilen boluň! dylmyldaýyş [dylmyllaýyş], iş ady. Dylmyldamak ýagdaýy. dylym-dylym s. ş. aňl. söz. Bir zatdan göwnühoş bolup, sessiz dylmyldalanda ýüzde emele gelýän alamat, şekil. Ol dylym-dylym edip durşuna: – Dogranyň haky ýokmy? – diýip degişdi (Gurbanguly Berdimuhamedow. Alem içre at gezer, 10 s.). Aknabat eje dylym-dylym etdi, Berdi aganyň ýanyna geldi (A.Durdyýew). dylymsyramak işl. Çalajadan dylym-dylym etmek. Ol aýalyň nämä dylymsyraýanyny bilip bilmedi. dym-ak [dym-ma:k], syp., ser.Duw-ak. Haýsydyr bir ugurdan güýçli ýalkym göterilip, älemi gurşaýan garaňky asmanyň ýüzüni dym-ak edip, bir tarapa baka göterilip gidýär (A. Gowşudow). dymdyrmak işl. Biriniň geplemegini bes etdirmek, geplemesini goýdurmak. dym-dyrs [dym-dyrys], syp. Sessiz-üýnsüz, ümsüm, imi-sala, parahat. Toýçy märeke dym-dyrs boldy (B. Kerbabaýew). dym-dyrslyk [dym-dyryslyk], at. Sessiz- üýnsüzlik, ümsümlik, imi-salalyk, parahatlyk. Giň otaga dym-dyrslyk aralaşdy (B. Hudaýnazarow). dym-gyzyl [dymğyzyl], syp. Örän gyzyl, gaty gyzyl, çym-gyzyl. Onuň derçigip duran ýüzi dym-gyzyl boldy (B. Pürliýew). dymjyk syp., ser.Dymyljyk.Ýyly tamyň içine dymjyk der ysy ýaýrap gitdi (B. Pürliýew). dymjykdyrmak işl. Howa ýetmezligi sebäpli yslandyryp zaýalamak. dymjyklyk at, ser.Dymyljyklyk. dymjykmak at, ser.Dymyljamak. Pessaý şemal dymjygan endamlary sowatdy (B. Kerbabaýew). dymma 1.iş ady. Dymmak ýagdaýy. 2.syp.Köp geplemeýän, geplemsek däl, geplemezek. Hiç wagt märekede geplemän ýören dymma ýigitlerden biri şu ýerde birinji gezek sözledi (A. Gowşudow). dymmak işl.1.Geplemän, sesiňi çykarman oturmak, durmak; sessiz-sedasyz bolmak. 2.göç.m. Petiş bolmak, şemal ösmän, howa dymyk bolmak. Howa dymýardy. 3.göç.m. Asuda ýagdaýda bolmak; sessiz-üýnsüz ýagdaý aralaşmak. Kä wagt horazlaryň, eşekleriň uzak ýerlerden gelýän sesleri hasratda dyman garaňky gijä az-kem gozgalaň salýardy (H. Derýaýew). dymmaklyk iş ady. Dymmak ýagdaýy. dymmalyk at. Dymma häsiýetli bolmaklyk, geplemsek dällik, geplemezeklik. Belki, bu biçäräniň dymmalygy şonuň üçindir (“Edebiýat we sungat”). dymmarak [dymmara:k], syp. Azda-kände dymma. Gumlularyň dymmarak halkdygy köplere mälim (B. Hudaýnazarow). dymmazlyk işl. Dymyp oturmazlyk, dymyp durmazlyk, dymyp ýörmezlik. dymşyk at, ser.Dymyşlyk. Bu dymşykda uly öýkäniň bardygyny-da şol bada aňladym (“Edebiýat we sungat”). dymşyklyk at. Ümsümlik, dym-dyrslyk. dymygrak [dymyğra:k], syp. Azda-kände dymyk. Öýüň içi dymygrak ýaly. dymyk syp. Dem gysdyryjy, tutuk, petiş, kapas. Daşarynyň dymyk howasyna garamazdan, jaýyň içinde endamyňa şemal çalyp dur (S. Ataýew). \n\t‣Dymyk sesler ses perdeleriniň titremedik, heň döretmedik wagtynda emele gelen, degişli böwetlerde dörän, galmagaldan durýan çekimsizler (k, p, t, f, s, ş, ç). Dymyk sesleriň açyga öwrülişi. dymyklaşma iş ady. Dymyklaşmak ýagdaýy. dymyklaşmak işl.1.Birneme dymyklyk aralaşmak, petişlenmek, kapaslanmak. Howa gijara dymyklaşyp başlady. 2.dil b. Açyk çekimsiz sesleriň degişli dymyk seslere öwrülmegi. dymyklaşmaklyk iş ady. Dymyklaşmak ýagdaýy. dymyklaşmazlyk iş ady. Dymyk bolmazlyk; dymyk çekimsize öwrülmezlik (çekimsiz ses hakynda). dymyklyk at. Dymyk bolmaklyk ýagdaýy, petişlik, kapaslyk. Agras dymyklyk daş-töweregi büräpdi (O. Gadamow). dymyljabermek [dymylja:vermek], işl. Dymyljap ugramak. dymyljagan [dymyljağan], syp. Dymyljamaga ýakyn, dymyljap duragan. dymyljama iş ady. Dymyljamak ýagdaýy. dymyljamak işl. Yssy, dymyk howanyň täsiri netijesinde yslanmak, zaýalanmak. Et dymyljapdyr. dymyljamaklyk iş ady. Dymyljamak ýagdaýy. dymyljamazlyk iş ady. Dymyljamak katdyna ýetmezlik, dymyljap durmazlyk. dymyş iş ady. Dymmak ýagdaýy. dymyşlyk at. Dymmaklyk netijesinde emele gelen sessiz-üýnsüzlik, ümsümlik. Bu dymyşlykda Berdi Uzugy gutarmak hakynda oýlandy (H. Derýaýew). dymyşmak at. Bilelikde dymmak. Soňra olar biraz salym dymşyp ýörediler (N. Jumaýew). dynç [dy:nç], syp. 1.Argyn däl, ýadaw däl; işlemän oturan. Dynç adam. 2.Asudalyk ýagdaýynda bolan, hereketsiz. Näme üçin biz bu atlary bakyp- bejerip, boş ýatyrýarys, bu zamanda iýip-içip dynç ýatmak halanmaýar, peýdalanyň! - diýip, Hoşgeldi aýtdy (A. Gowşudow).3.Rahat, gowgasyz. Dynç başyňy depirjik äre berme (Atalar sözi). 4. Dynç sözünden soň almak kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Dynç almak dynç oturyp, güýjüňi dikeltmek; işden boş wagtyňy bir ýerlerde geçirmek. Biziň daýhanlarymyz dynjy harman-hoşadan soň alýandyrlar (B. Kerbabaýew). dynçlyk [dy:nyşlyk], at. Dynç ýagdaýda bolmaklyk. Onuň syratyny bir gezek görseň, ol saňa gündiz dynçlyk, gije uky bermeýär (B. Seýtäkow). dyndarmak [dy:nnarmak], işl.1.Birini bir zatdan halas etmek, azat etmek, gutarmak. Gurbanyň bolaýyn Gaýtarmyş ata, özüň ýetişiweri-de, bigünä çagamy şu bela-beterden dyndaraweri (B. Gulow). 2.Mahrum etmek, kesmek. Sapyny döwüp, meni ýekeje pilimdenem-ä dyndardyň. dyngy [dy:nğy], at. 1. Gepiň arasyndaky gysgajyk arakesme, säginme. 2. sazç.Çalynýan saz arasyndaky arakesme, säginme. 3. Dyngy sözüniň soňundan bermek kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Dyngy bermek gepläp duran wagtyň sözüň arasyny bölmek, az salymlyk geplemäňi goýmak. Şirin uludan demini alyp, sözüne dyngy berdi (B. Pürliýew). \n\t‣Dyngy belgiler (dil b.) ýazuwda many we äheň aýratynlyklaryny görkezmek üçin goýulýan belgiler (nokat, otur, iki nokat, sorag, ýüzlenme we ş.m.). dyngysyz [dy:nğysyz], syp. Yzyny üzmän, dynman, üznüksiz, birsyhly, tükeniksiz, dynuwsyz. dyngysyzlyk [dy:nğysyzlyk], at. Yzyny üzmezlik, üznüksizlik, tükeniksizlik, dynuwsyzlyk. dynjyrgamak [dy:njyrğamak], işl. Gereginden artyk dynç alandygy özüni alyp barşyndan görünmek. Onuň dynjyrgandygy bolup durşundan bildirip dur. Dynjyrgan bolsaň, bir azajyk maňa kömek edäý. dynma [dy:nma], iş ady. Dynmak ýagdaýy. dynmak [dy:nmak] I, işl.1.Bir zatdan halas bolmak, gutulmak. 2.Mahrum bolmak, kesilmek. Göreçden dynmak. 3.Edýän işiňi, sapaklaryňy tamamlamak netijesinde boşamak. Sapaklarymdan dyndym, indi birazajyk dynç alsam hem bolar. \n\n\n DYNMAK [dy:nmak] II, işl., ser.Diňmek 1, 2. Çagajyk dynar ýerde dynmady. dynmaklyk [dy:nmaklyk], iş ady. Dynmak ýagdaýy. dynman [dy:nma:n], hal. 1. Durman, saklanman, üznüksiz, yzyny üzmän, yzyny kesmän. Ol soňky wagtlarda dynman işleýär. 2. Aglamasyny goýman, diňmän. Çagajyk dynman aglaýardy. 3. Ýagmasyny bes etmän, diňmän. Ýagyş uzakly gün dynman ýagdy. dynmazlyk [dy:nmazlyk], iş ady. Dynyp bilmezlik. dynnym [dynny:m]: dynnym ýaly örän kiçi; ujypsyzja, sähelçe, azajyk. Dynnym ýaly süýjini agzyna atdy. dynuw [dy:nuw], at, ser.Dyngy. Gapa dynuw ýokdy. dynuwsyz [dy:nuwsuz], syp., ser.Dyngysyz. Olar dynuwsyz işleýär. dynuwsyzlyk [dy:nuwsuzluk], at, ser.Dyngysyzlyk. dynybermek [dy:nyvermek], işl. Dynmaga ýakynlamak. dynylmak [dy:nylmak], işl.1.Bir zatdan halas bolmak, azat bolmak. Gyş möwsüminde ekin-dikin işlerinden dynylýar. 2.Edilýän iş we ş.m. tamamlanmak netijesinde boş bolunmak. Gutardyş synaglaryndan dynylsa, saňa ýoldaş bolup, oba gidäýmegim mümkin. dynyş [dy:nyş], iş ady. Dynmak ýagdaýy. dyňzabermek [dyňza:vermek], işl. Dyňzap başlamak. dyňzama iş ady. Dyňzamak ýagdaýy. dyňzamak işl.1.Güýjemek, joşmak, has möwç urmak. Amyderýa hem ýylboýy dyňzap akdy (“Edebiýat we sungat”). 2.Pugta dykylyp salynmak netijesinde gübermek, ýarylara gelmek; dolup durmak. Sürüden gelýän sygyrlaryň ýelni dyňzap durdy. dyňzamaklyk iş ady. Dyňzamak ýagdaýy. dyňzamazlyk işl. Dyňzamak katdyna ýetmezlik. dyňzaşmak işl. Dyňzap durmak (köp zat hakynda). dyrjaşma iş ady. Dyrjaşmak ýagdaýy. dyrjaşmak işl. Jan etmek, yhlas bilen ýapyşmak, dyryşmak, çalyşmak. Ol özüniň iň soňky sözüni aýtjak bolup dyrjaşdy (Ý. Mämmediýew). Her kim özüni çetde saklamaga dyrjaşýar (Ş. Borjakow). dyrjaşmaklyk iş ady. Dyrjaşmak ýagdaýy. dyrjaşmazlyk iş ady. Dyrjaşyp durmazlyk. dyrjaşybermek [dyrjaşyvermek], işl. Dyrjaşyp başlamak, dyrjaşyp ugramak. dyrjaşylmak işl. Jan edilmek, yhlasly ýapyşylmak, dyryşylmak, çalşylmak. dyrmabermek [dyrma:vermek], işl. Dyrmalap başlamak, dyrmap oturmak. dyrmalabermek [dyrmala:vermek], işl. Dyrmalap ugramak. dyrmalama iş ady. Dyrmalamak ýagdaýy. dyrmalamak işl. Yzygiderli dyrmamak, gaýta-gaýta dyrmamak. Gülendam aýagynyň astynda ýatan çöpi aldy-da, ýeri dyrmalap oturyberdi (“Görogly”). dyrmalamaklyk işl. Dyrmalamak ýagdaýy. dyrmalamazlyk iş ady. Dyrmalap durmazlyk, yzygiderli dyrmamazlyk, gaýta-gaýta dyrmamazlyk. dyrmalanmak işl. Barmak, dyrnak we ş.m. bilen bir zadyň ýüzi sydyrdylmak, gazalmak. dyrmalaşdyrmak işl. Yzly-yzyna, gaýta- gaýta dyrmalap çykmak. Çisňäp duran ýagşyň derýa ýüzüni dyrmalaşdyryşyna seredýärdi (N. Saryhanow). dyrmalaşmak işl. Bilelikde dyrmamak. dyrmalatmak işl. Dyrmalamaga mejbur etmek, dyrmalar ýaly etmek. dyrmamak işl.1.Barmak, dyrnak we ş.m. zat bilen bir zadyň ýüzüni sydyrtmak, gazamak. Ol böwrüni diňirgäp, gulagynyň ýeňsesini dyrmady (B. Kerbabaýew). 2.gepl.d. Gazyp, dörjäp bejermek (ekin hakynda). Olar keşleriň arasyny ýeňiljek dyrmaýardylar, ýumşadýardylar (B. Kerbabaýew). 3.gepl. d., ser.Dyrnaçaklamak. dyrmanmak işl. Gümra bolmak, meşgul bolmak, işe güýmenmek. Ol daş işikde bir zatlara dyrmanýardy (A. Gowşudow). dyrmanyşmak işl. Bilelikde dyrmanmak. dyrmaşma iş ady. Dyrmaşmak ýagdaýy. dyrmaşmak işl.1.Eliň-aýagyň bilen ýapyşyp, bir zadyň ýokary başyna, üstüne çykmak. Maýmynyň agaja dyrmaşyşy ýaly, merdiwana ynam bilen dyrmaşdy (B. Seýtäkow). 2.Baldaklary dikilen agaja, gerlen sime we ş.m. ýapyşyp, ýokarlygyna ýaýrap ösmek (käbir ösümlikler hakynda). dyrmaşmaklyk iş ady. Dyrmaşmak ýagdaýy. dyrmaşybermek [dyrmaşyvermek], işl. Dyrmaşyp başlamak. dyrmaşyş işl. Dyrmaşmak ýagdaýy. dyrmatmak işl. Dyrmamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. dyrmaýyş iş ady. Dyrmamak ýagdaýy. dyrmyk at. Depilen ýeriň keseklerini owradyp düzlemek ýa-da sepilen tohumyň üstüni örtmek üçin ulanylýan uzyn saply diş-diş gural. Iri kesekleri demir dyrmyk bilen owradýarlar. dyrmyklabermek [dyrmykla:vermek], işl. Dyrmyklap başlamak; dyrmyklamak işini dowam etdirmek. dyrmyklama iş ady. Dyrmyklamak ýagdaýy. dyrmyklamak işl. Dyrmyk işletmek, dyrmyk ýöredip ýumşatmak, düzlemek (ýer hakynda); dyrmyk ýöredip syrmak, süpürmek (saman-sepir hakynda). Ekin ekilen ýeriňüsti gapaklanda ýüzleýje dyrmyklamaly. dyrmyklamaklyk iş ady. Dyrmyklamak ýagdaýy. dyrmyklanmak işl. Dyrmyk bilen işlenmek, dyrmyklap işlenmek, dyrmyk bilen owradylyp ýumşadylmak (ýer hakynda), dyrmyk bilen syrylyp- süpürilmek (saman-sepir hakynda). Käşir tohumy sepilen badyna dyrmyklansa gowy bolýar. dyrmyklaşmak işl. Dyrmyklamaga kömek etmek; bilelikde dyrmyklamak. Goňşymyň ýorunja tohumyny sepen kölçesini dyrmyklaşdym. dyrmyklatmak işl. Dyrmyklamak işini birine etdirmek. Garry ene maňa tohum sepdirip, soňundanam ekilen ýeri dyrmyklatdy. dyrmyklaýyş iş ady. Dyrmyklamak ýagdaýy. dyrmyldamak [dyrmyllamak], işl., ser.Dyrmanmak. Bu dyrmyldap oturyşyňa sen eliňdäki işiňi ertire-de gutarmarsyň. dyrnaçak at. 1.ser.Dyrnak 1, 2. 2.Dyrnaçaklananda galýan sypjyryk, dyrnak yzy. dyrnaçak-dyrnaçak at. Köp sanly dyrnak yzy. dyrnaçaklabermek [dyrnaçakla:vermek], işl. Dyrnaçaklap başlamak. dyrnaçaklama iş ady. Dyrnaçaklamak ýagdaýy. dyrnaçaklamak işl. Dyrnagyňy çümdürip, dyrnak yzyny galdyrmak, dyrnak bilen sypjyrmak. Bir elini boşadyp, emeldaryň gözüni, ýüzüni dyrnaçaklap, sakgallarynyň tüýlerini ýeke-ýekeden ütüp başlady (B. Seýtäkow). dyrnaçaklanmak işl. Dyrnagyň çümdürilip, dyrnak yzy galdyrylmak. dyrnaçaklamazlyk iş ady. Dyrnak yzyny salmazlyk, dyrnak urmazlyk. dyrnaçaklaşdyrmak işl. Dyrnaçaklap çykmak, dyrnaçak-dyrnaçak etmek. dyrnaçaklaşmak işl. Biri-birini dyrnaçaklamak. dyrnaçaklatmak işl. Dyrnaçaklamagyna ýol bermek. dyrnaçaklaýyş iş ady. Dyrnaçaklamak ýagdaýy. dyrnak at. 1.Eliň-aýagyň barmaklarynyň ujundaky maýany örtüp duran buýnuz örtük. 2.Guşuň, itiň, pişigiň we ş.m. haýwanlaryň barmaklaryndaky buýnuz örtük. 3.dokm. Ujy togalajyk we aşagy egrelip yzyna gaýdyp duran nagyş. 4. gepl.d. Jaýyň tutulýan düýbi. \n\t‣ Dyrnak ýaly kiçijik. Dyrnak ýaly bolup, senem ýönäň bilen däl-aý?! dyrnakgöl [dyrnakgö:l], at. Haly gölüniň bir görnüşi. dyrnama işl. Dyrnamak ýagdaýy. dyrnamak işl. Dyrnak ýa başga bir zat bile sypjyrmak, sydyrtmak, çyzmak. Köne gyzgany goparyp zyňsaň-da, ahmal bolsaň dyrnaýar (B. Kerbabaýew). dyrnamaklyk iş ady. Dyrnamak ýagdaýy. dyrnaýyş iş ady. Dyrnamak ýagdaýy. dyr-pytrak [dy:r-pytyrak], syp., ser. Duw- dagyn. Öýlerine barsaň, içersinde pişik oýnan ýaly, zatlar dyr-pytrak bolup ýatyr. dyr-pytraklyk [dy:r-pytyraklyk], at, ser.Duw-dagynlyk. dyrtyk syp., gepl.d. Çala açylyp duran, ýarydan deşilen ýaly, gyýyk (göz hakynda). Dyrtyk göz adam. dyryşma iş ady. Dyryşmak ýagdaýy. dyryşmak işl., ser.Dyrjaşmak. Oglan ýürekde bolan gorky-syryny aňlatmazlyga dyryşýar (A. Gowşudow). dyryşmaklyk iş ady. Dyryşmak ýagdaýy. dyryşmazlyk işl. Dyrjaşmazlyk, dyrjaşmagaçalyşmazlyk. dyz [dy:z], at. But süňki bilen injik süňküni birleşdirýän bogun. Altyn myssa ýylgyryp, dyzynyň üstünden işini aýryp gapdalynda goýdy (A. Durdyýew). \n\t‣ Dyza çökmek boýun bolmak, boýun egmek. Ölüm dyza çökýär, ömür uzalýar (D. Baýmyradow). Dyz boýy dabandan dyza çenli uzynlyk. Oktýabryň ortalarynda dyz boýy gar düşdi (B. Seýtäkow). Dyz epmek az salymlyk oturmak. Daň atandan tä il ýatýança dyzyny epmeýärdi (B. Kerbabaýew). dyzabermek [dyza:vermek], işl. Dyzap ugramak, dyzap başlamak. dyzama iş ady. Dyzamak ýagdaýy. dyzamak işl.1.Güýç bilen öňe ýa-da yza sypjak bolup hereket etmek. Akymyň garşysyna dyzasa, suwuň ýüzüne çykyp bilmejegine akyl ýetiren Ärnepes özüni ele aldy, akymyň ugruna ýüzdi (N. Jumaýew). 2.Gara güýjüň bilen zomamak. Ol dyzap sazagy goparaýjak bolýardy (B. Seýtäkow). 3. gepl.d.Öňünde goýan maksadyňa ýa-da ş.m. zatlara ýetmek üçin bar güýjüň bilen çalyşmak, hyjuw etmek. Okuwa girjek bolup dyzamak. dyzamaklyk iş ady. Dyzamak ýagdaýy. dyzamazlyk işl. Dyzap durmazlyk. dyzanaklabermek [dy:zanakla:vermek], işl. Dyzanaklap başlamak, dyzanaklap ugramak. dyzanaklama [dy:zanaklama], iş ady. Dyzanaklamak ýagdaýy. dyzanaklamak [dy:zanaklamak], işl. Iki dyzyň üstünde hereket etmek. Salpy dyzanaklap, ata- babasyndan galan demir sandygyň ýanyna bardy (B. Pürliýew). dyzanaklamazlyk [dy:zanaklamazlyk], iş ady. Dyzanaklap hereket etmezlik. dyzanaklaşmak [dy:zanaklaşmak], işl.Bilelikde dyzanaklamak. dyzanaklatmak [dy:zanaklatmak], işl. Dyzanaklamaga mejbur etmek. dyzanaklaýyş [dy:zanaklaýyş], iş ady. Dyzanaklamak ýagdaýy. dyzarlabermek [dy:zarla:vermek], işl. Dyzarlap başlamak. Düýeleri bir ýanyndan dyzarlamak. dyzarlama [dy:zarlama], iş ady. Dyzarlamak ýagdaýy. dyzarlamak [dy:zarlamak], işl. Çökerilgi düýe turmaz ýaly iki öň aýagynyň dyzyny epilgiligine daňmak. Düýeleri oduň ýelesinde çökerip dyzarladyk- da, özümizem çaý içmäge, nahar edinmäge oturdyk (G. Seýitmädow). dyzarlamazlyk [dy:zarlamazlyk], iş ady. Dyzarlamak işini etmezlik, ýerine ýetirmezlik. dyzarlanmak [dy:zarlanmak], işl. Çökerilgi düýe turmaz ýaly onuň iki öň aýagynyň dyzy epilgiligine daňylmak. dyzarlaşdyrmak [dy:zarlaşdyrmak], işl. Birnäçe düýäni dyzarlap çykmak. dyzarlaşmak [dy:zarlaşmak], işl.1. Dyzarlamaga kömek etmek. Men kakama ýük urjak bolup duran düýämizi dyzarlaşdym.2. Bilelikde dyzarlamak (bu many dyzarlamak işliginden soň durmak kömekçi işligi getirilip ulanylýar).Oglanjyk kakasyna düýäni dyzarlaşmaga durdy. dyzarlatmak [dy:zarlatmak], işl. Dyzarlatmak işini başga birine etdirmek; dyzarlamaga mejbur etmek; dyzarlamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Ýaşuly ýük uruljak düýeleri ogullaryna dyzarlatdy. dyzaşdyrmak [dy:zaşdyrmak], işl., ser.Dyzarlaşdyrmak. dyzaşmak işl. Bilelikde dyzamak. Biri- birlerinden öňe geçmek üçin dyzaşýarlar (B. Seýtäkow). dyzatmak işl. Zor berdirip öňe tarap omzatmak, dyzyndyrmak. \n\n\n DYZATMAK [dy:zatmak], işl., ser.Dyzarlatmak. dyzba-dyz [dy:zva-dy:z], syp., ser.Dyzdegşir. dyzbag [dy:zva:ğ], at. Düýe dyzarlanýan ýüp, bag. Dyzarlanan düýe dyzbagyny üzdi. dyzbizi [dy:zvi:zi], at. Aýallaryň içki geýiminiň dyzynyň üstüne tikilýän reňkli mata. dyzçanak [dy:zça:nak], at. Injik süňki bilen but süňküni birleşdiriji dyzyň üstündäki tegelejik süňk. Ol ýerden döwük-börtüge ökde, usully adam tapyp, onuň dyzçanagyny ýerine saldyrdy (H. Derýaýew). dyzçanaklyk [dy:zça:naklyk], at. Injik, but süňküniň dyzçanak bilen birleşýän ýeri; dyzçanagyň durýan ýeri. dyzdan [dy:zza:n], at, ýerli g. Aýallaryň içki geýimi. \n\n\n DYZDAN [dy:zzan], hal. Dyza çenli, dyzyň beýikliginde, dyz boýy. Ýabyň suwy dyzdandy. dyzdegşir [dy:zzeğşi:r], syp. Ýanaşyk, has ýakyn, örän golaý, dyzba-dyz. Garrylar ojagyň başynda, keçäniň üstünde dyzdegşir ornaşykly oturdylar (N. Saryhanow). dyzgyn [dyzğyn], syp. Güýçli öwüsýän, joşgunly çykýan; güýçli. Dyzgyn ýel. dyzgynlyk [dyzğynlyk], at. Güýçlülik, joşgunlylyk. dyzlama [dy:zlama / dy:zylama], iş ady. Dyzlamak ýagdaýy. dyzlamak [dy:zlamak / dy:zylamak], işl., ser.Dyzarlamak. Ol baý düýesini çökerip dyzlady (“Myraly”). dyzlamaklyk [dy:zlamaklyk/ dy:zylamaklyk], iş ady. Dyzlamak ýagdaýy. dyzlamazlyk [dy:zlamazlyk/ dy:zylamazlyk], iş ady., ser. Dyzarlamazlyk. dyzlanmak [dy:zlanmak],işl.,ser.Dyzarlanma. dyzlaşmak [dy:zlaşmak]I,işl.,ser.Dyzarlaşma. Düýeleri dyzlaşmak. \n\n\n DYZLAŞMAK [dy:zlaşmak] II, işl. Dyzdegşir ýagdaýda biri-biriňe ýakyn oturmak. Dyzlaşyp oturaly- da, lezzet alyp içeli (B. Seýtäkow). dyzlatmak [dy:zlatmak],işl., ser.Dyzarlatmak. dyzlaýyş [dy:zlaýyş], iş ady. Dyzlamak ýagdaýy. dyzlyk [dy:zlyk], at, ser.Düýedyzlyk. Dyzlygyň düwmeleri ýaly açylyp başlan düzüm-düzüm gozalar bitginli gowaçalaryň şahalaryny ýaý ýaly egreldip dur (“Edebiýat we sungat”). dyzmaç syp. Ganygyzgynlyk bilen dyzap duran, dyzaýan. Artyk dyzmaç alaşasynyň tanapyny özüne bakan çekip, şübheli bir ses bilen onuň soňky sözüni gaýtalady (B. Kerbabaýew). dyzmaçlyk [dyzmaşlyk], at. Dyzap durujylyk, dyzmaç bolmaklyk. Gödek dyzmaçlyk bilen ýiti paýhas neneň deň gelsin? (G. Kulyýew). dyzmajrak [dyzmajyra:k], syp. Azda-kände dyzmaç. Ol dyzmajrak görünýär. dyzyndyrmak [dyzynnyrmak], işl., ser.Dyzatmak. Gül ýaly jenany horlady arman, Dyzyndyryp goýdy ädigin bermän (B. Kerbabaýew). dyzytdyrmak işl. Biriniň üstüne dyzap durmak, topuljak-topuljak bolup durmak. – Saňa näme boldy ýa ol saňa bir zat etdimi, üstüne beýdip dyzytdyryp dursuň? dyzzarma iş ady. Dyzzarmak ýagdaýy. dyzzarmak işl. Çendenaşa syrlaşyp durmak (egin-eşik hakynda). Ogluna alyp beren balagy kiçi bolansoň, dyzzaryp durdy. dyzzarmaklyk iş ady. Dyzzarmak ýagdaýy. dyzzartmak işl. Dyzzaryp durar ýaly etmek. Matadan artyk-süýşük galdyrjak bolup, buýrulan köýnegi dyzzardyp tikipdir. dyzzaryş iş ady. Dyzzarmak ýagdaýy. dyzzaryşmak işl. Hemmesi dyzzaryp durmak; dyzzarýany halys bildirip durmak. Olaryň geýen eşikleri dyzzaryşyp dur. e [e:], Türkmen elipbiýiniň bäşinji harpy. ebedi [evedi / evedi:], syp. Müdimi, baky, ömürbaky, mydamalyk. Ýykyp gyzyň ýoluny saklap duran böwedi, Diýdi: "Mekdep açykdyr seniň üçin ebedi" (M. Seýidow). ebedileşdirilmek [evedi:leşdirilmek], işl. Hormata mynasyplaryň ady hemişelik ýatlanylar ýaly edilmek, şöhratlandyrmak. Beýik Watançylyk urşy ýyllarynda gahrymanlarça wepat bolan watan- daşlarymyzyň atlary ebedileşdirildi. ebedileşdirmek [evedi:leşdirmek], işl. Ebedi ýatda galar ýaly etmek, geljekki nesiller hemişelik ýadynda saklar ýaly müdimileşdirmek. Gahrymanyň mazaryny tapyp, onuň ýadygärligini ebedileşdirdik. ebedileşmek [evedi:leşmek], işl.1.Ebedi ýatda galar ýaly bolmak, geljekgi nesiller hemişelik ýadynda saklar ýaly bolmak, müdimileşmek. Gerçekleriň ady biziň aňymyzda baky ebedileşdi.2.Hemişelik bolmak, mydamalyk bolmak. ebedilik [evedi:lik], at. Müdimilik, bakylyk, hemişelik, mydamalyk. Dostlugymyz ebedilik dowam etsin! ebek [evek], at. Batgalyk ýerde ýaşaýan uzyn çüňkli, arkasy menek-menek, petekesi ak guş. ebeteý [eveteý], at.1. Bir hereketi, işi we ş.m. ýerine ýetirmek üçin başarnyk, usullylyk; ugur-ýoluny, tärini bilmeklik. Biz ebeteýini tapyp, ýaşuludan öz işi hakda has içginräk gürrüň bermegini haýyş etdik (“Edebiýat we sungat”). Sende ebeteýýok, oragy nädip tutmalydygyny-da bileňok. 2. Amatly ýagdaý, pursat, çem, peý. Günleriň bir gününde peýini, ebeteýini agtaryp, öz sözüni aýdyp goýdy (B. Kerbabaýew). ebgar [evğa:r], syp. Hor, tapdan düşen.Onuň haly gaty ebgar görünýärdi. ebgarlamak [evğa:rlamak], işl., gepl.d. Horlanmak, tapdan düşmek, haly gaçmak. Ol ýarawsyzlyk zerarly gaty ebgarlapdyr. ebir [evir], at,k. d. Bulut. Ebirler owaz urup, dag kylar duman peýda (Magtymguly). ebjet [evjet], at. Arap elipbiýiniň "elip", "bi", "jim", "dal" harplaryndan emele gelip, köne dini mekdeplerde sowat öwretmek boýunça elipbiýden soň geçilýän gönükmeleriň bir görnüşi. \n\t‣Ebjet hasaby nusgawy edebiýatda, halk dörediji- liginde manysy degişli sana görä aýdyňlaşdyrylmaly bolan tapmaça görnüşli gönükmeler toplumy. Ebjet hasabynda her harp belli bir sany aňladýar. (a (elip)-1, b (bi)-2, j (jim)-3, d (dal)-4, h (he-höwwez)-5, w (waw)- 6, z (zi)-7, h (he-hutty)-8, t (taý)-9, i,ý-10, k (käp)-20, l (lam)-30, m (mim)-40, n (nun)-50, s (sin)-60, ‘ (aýn)- 70, f-80, s (sad)-90, k (kap)-100, r(ry)-200, ş-300, t (ti)-400, s (si)-500, h (hy)-600, z (zal)-700, z (zad)-800, z (zaýn)-900, g (gaýn)-1000). ebla [evla:], at,k.d. 1.Akmak, samsyk, kemakyl. Eblaga köp öwüt bermek hebesdir, Birin tutmaz gulak goýmak biläni (Zelili). 2.gepl.d. Egin-başy ýyrtyk, eleşan. ebriş [evri:ş], at,k.d., ser.Ebrişem. Ebrişdir zülpüň tary, Duşmandan alaryn ary (“Görogly”). ebrişem [evri:şem], at,k. d. Ýüpek. Ebrişem nikabyn alyň ýüzünden (“Saýatly – Hemra”). Eýesine yhlas eden çyn merdan, Ebrişem höwesin etmez şal tapsa (Magtymguly). ebşit [evşi:t], at. Haýsy hem bolsa bir zadyň sepişýän ýeri, sepişik. Molla usullyk bilen baryp, öýüň ebşidini galdyrdy (Ç. Aşyr). ebşitlemek [evşi:tlemek], işl. Berk, mäkäm tutmak, towlap tutmak. Ýakasyndan ebşitläp tutmak. ebt [evit], at. Biriniň daş görnüşi; üst-başy. \n\t‣Ebti agdyk haly harap, ruhy taýdan ýüz-gözi öçük görnüşli. Ol şol wagt ebti agdyk, aljyraňňy, göýä bir gorkunç möjekden gaçyp gelýäne meňzeýärdi (A. Gowşudow). Ebtiňi agdyrmak üst-başyňy oňarmazlyk, hopul-sopul, eleşan geýinmek. Heý, ilde seniň ýaly ebtini agdyryp, işe günortan gelýän barmy? (A. Durdyýew). eçilmek işl. Sahylyk etmek, jomart bolmak, eli açyklyk edip bermek. – Eçil şu gün, Taýmaz baba, Eçil şu gün – diýşip geldik (K. Gurbannepesow). eda [eda:], at. Edeplilik, sypaýylyk. Eda bilen salam berdi. \n\t‣ Eda bolmak 1) kömek, goltgy bolmak. Eda bolmaz niçe diýsem ýalbaryp (“Melike – Dilaram”). 2) taýýar bolmak, taýyn bolmak. Bir suprada eda bolsun aşymyz (Magtymguly). edalanmak [eda:lanmak], işl. Azalmak, gutarmak. Ömür edalandy, agardy rişim (Magtymguly). edaly [eda:ly], syp.Edepli, tertipli, sypaýy, mylakatly. Oturyp-turşy edaly, Gaşlary galam islärin (Magtymguly). edalylyk [eda:lylyk], at. Edaly bolmaklyk, edeplilik, sypaýylyk. edara [eda:ra], at.1.Belli bir ugurdan işleri amala aşyrmak üçin guralan gurama. Döwlet edarasy. Ylmy edara. Çagalar edarasy. 2.Şol guramanyň jaýy. \n\t‣ Edara etmek dolandyrmak, işi guramak. Döwleti edara etmek. edebi [edevi:], syp. 1.Çeper edebiýata degişli bolan, edebiýata mahsus bolan. 2. Edebi diliň kadalaryna laýyk gelýän. Edebi sözleýiş. \n\t‣ Edebi dil umumyhalk diliniň işlenen, timarlanan görnüşi: onuň grammatikasyna, söz ulanylyşyna we sözleriň aýdylyşyna belli bir kadalara eýermeklik mahsusdyr. Türkmen edebi dili. edebiýat [edeviýa:t], at.1.Ylmy, edebi we ş.m. eserleriň ählisiniň jemi. 2.Sözüň, diliň kömegi bilen, çeper keşp arkaly tapawutlanýan sungatyň bir görnüşi, şonuň ýaly-da şeýle görnüşli sungat eseri. 3.Bilimiň bir pudagy, ýörite bir mesele boýunça çap bolup çykýan eserleriň jemi. Syýasy edebiýat. edebiýatçy [edeviýa:tçy], at. Edebiýaty öwreniş ylmy bilen meşgullanýan adam, edebiýat boýunça hünärmen. edemsiz syp., gepl.d. Erksiz, ygtyýarsyz. Gulak tutsaň, nesihatdan aýdana, Edemsiz adamlar titrär ýaýdana (Talyby). eden at, gepl.d. Gapa golaý ýer. Edende tapsaň, töre geçme (Nakyl). eden-etdilik at. Tertipsizlik, edeniňi edip ýörmeklik, isläniňi etmeklik. Onuň eden-etdilikden ...ýaňa içi ot bolup durdy (G. Kulyýew). edenli syp. Eden işini oňarýan, dogumly, gaýratly. Ýanyňyza daýaw hem edenli ýigitlerden bir-iki sanysyny alyp gidiň (N. Pomma). edenlilik at. Dogumlylyk, iş oňaryjylyk, gaýratlylyk. Seniň edenliligiň, ilkinji ädimleriň, edýän tagallalaryň duýgyma jaý düşdi (R.Gelenow). edenlisiremek işl. Özüňi edenli görkezen bolmak. edep at. Edep-ekram, terbiýe, tertip-düzgün. Ogul edebi bilen arzyly, gyz – gylygy bilen (Nakyl). \n\t‣Edep agajy köne mekdebiň bir burçunda goýulýan agaç ýa-da çybyk (sapak wagty daş çykmak isleýän talyp molladan rugsat almak üçin şol agajy eline alýar). Edep bermek terbiýelemek. Edep görmek terbiýelenmek, terbiýe almak. edepli syp. Özünde gowy gylyk-häsiýeti jemlän, edep alan, edebi bolan, terbiýeli. Ol diýseň edepli, asylly ýigit bolup ýetişdi. edep-ekram [edev-ekira:m], at,ser. Edep. edep-ekramly [edev-ekira:mly], ser. Edepli. Edepli-ekramly, mylaýymzada, Tä ölinçäň bile ýöresiň geler (Magtymguly). edeplilik at. Edebi barlyk, tertiplilik, salyhatlylyk, asyllylyk. Görogly edeplilik edip, el gaýtarman saklandy (“Görogly”). edepsiz syp. Edebi bolmadyk, biedep. edepsizlik at. Edebi ýokluk, edepli dällik, biedeplik. Munuň edepsizlik bilen azgyrylyp oturmagy Şirine ýaramady (B. Pürliýew). edermen syp. Iş başarjaň, batyr, dogumly, gaýratly. Deňizdir okean hakda gürrüň açylsa, öňi bilen edermen balykçylar göz öňüne gelýär (“Edebiýat we sungat”). edermençilik ser.Edermenlik. edermenlerçe hal. Batyrlarça, edermenler ýaly. edermenlik at. Batyrlyk, dogumlylyk, gaýratlylyk, edermençilik. Olaryň edermenligini wasp etmelidir...(“Edebiýat we sungat”). edähet at. Gylyk-häsiýet, endik, gylyk, her bir adamyň boluş aýratynlygy. Olar hemişeki edähetleri boýunça salamlaşdylar, wäşilik edip degişdiler, gülüşdiler (T. Taganow). edil hal. Göýä, tüýs, hakykatdan-da, gös-göni. Dury suw onuň suratyny edil aýnadaky ýaly görkezdi (B. Kerbabaýew). edilmek işl. 1.Biri tarapyndan ýerine ýetirilmek, amala aşyrylmak. 2.Taýýarlanmak, ýasalmak, çykarylmak, öndürilmek. Sünnälenip edilen gülli keçeler ýazylypdyr (R. Allanazarow). edim-gylym [edim-ğylym], at.Özüňi alyp baryş, boluş, gylyk-häsiýet. Olar dillerinde aş gatyklasalar-da, bütin edim-gylymlary iliň däbine-de, edim-gylymyna-da garşy (B. Kerbabaýew). Ähli edim- gylymy gelinler, köplenç, gaýyn enelerinden alýarlar. edinmek işl.1.Bir gymyldy-hereketi özüň üçin amala aşyrmak. Bir maşgala ýaly bolup nahar edinýärler (A.Gowşudow). 2.Özüň üçin almak, özüň üçin satyn almak. Ol aýak ulagy bolar ýaly ýeňil maşyn edinmegiň kül-külüne düşdi. edişdirmek işl. Birnäçe işi edip çykmak. Ol işlerini edişdirip bolup, dem-dynjymy alaýyn diýip, dyzyny epdi. edişmek işl. Bir işi etmäge kömek etmek. Odunyňy-da, suwuňy-da getirip bererler, näme işiň bolsa-da edişerler (B.Seýtäkow). efgan [efğa:n], at. Eňreme, aglama, pygan. Biwepa ýaryň golundan, Köýüp efgana gelmişem (“Kasym oglan”). egbarlamak [eğva:rlamak], işl., ser. Ebgarlamak. egdi [eğdi], at. Hojalyk işleri üçin ýörite demirden ýasalan egrije keser, pyçajyk. egdirmek [eğdirmek], işl.1. Bir zady bükdürmek, bir zadyň ujuny aşak gyşartdyrmak, aşak egreltdirmek. Şahany aşak egdirmek. 2. Bükülmäge mejbur etmek. Başyny egdirmek. egele [eğele], at, gepl.d. Mähelle, märeke, üýşmeleň. Guýy bar weli, daşynyň egelesi ondan has köpräk (B. Kerbabaýew). \n\t‣Egele bolmak biriniň ýa-da bir zadyň daşyna üýşmek, daşyna tegelenip aýlanmak. Obanyň gelin- gyzlary onuň daşyna egele bolup durdy (R. Allanazarow). egelemek [eğelemek], işl., gepl.d. Dolmak, doldurmak, eýelemek. Ol goşa baranda, ýatagy egelän süriniň daşyndan aýlandy (R.Gelenow). egelenişmek [eğelenişmek], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň daşyna üýşüşmek, tegelenişmek. Onuň daşyna egelenişip başladylar (B.Kerbabaýew). egelenmek [eğelenmek], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň daşynda egeläp durmak, halkalaýyn aýlanmak. Sygyrlar guýularyň daşyna egelendiler (B. Kerbabaýew). egen [eğen], at. Çatma, küme etmek üçin başy eglip çatylýan uzyn agaçlar, çybyklar. Egenleri alyp, öň gazyp goýan çukurlaryna gömüşdirdi-de, başyny egişdirip, garşy-garşy bir-birine baglaşdyrdy (H. Derýaýew). eger [eğer], köm. s. Hereketiň-gymyldynyň belli bir şertli amala aşyrylýandygyny görkezmäge gatnaşýar. Eger men ony görsem, hökman tanaryn. eger-eger [eğer-eğer], hal. Asla, düýbünden, hiç. Onuň garaşýan adamsy eger-eger gara bermeýärdi (H. Garabaýew). egik [eğik], syp. Eglip duran, egilen, bükük. egildirmek [eğillirmek], işl. Eglip durmaga mejbur etmek, bilini epdirmek, büküldirmek. Ony oturtdy, turuzdy, egildirdi (B. Kerbabaýew). egilmek [eğilmek], işl. Eglip durmak, biliňi epmek, bükülmek, epilmek. Agyr ýüke egilme, egildiňmi – çygylma (Atalar sözi). Gyz bir eli bilen tahýasyny tutup, Şüküre tarap egildi (T. Gurbanow). \n\t‣Eglip galmak gepl.d. namaz okamak. Bäş wagtyna eglip galmak. egin [eğin], at.1.Goluň göwrä baryp birleşýän ýerinden boýna çenli bolan aralyk, gerden. 2.Bütin göwre üsti, üst, arka. Bäşim egnine donuny ýasgynjak atdy (B. Japarow). 3. Uly bolmadyk beýiklik, alaň, depe. Obanyň ilersinde uly egin bar. 4. Ýelkeni gerekli ýagdaýda saklamak üçin yk tarapyndan çekdirilýän ýüp. \n\t‣ Egin deňeşdirmek bäsleşmek, deňeşmek. Egni bitin egin-eşigi ýerbe-ýer, geýim-gejime mätäç däl. Egni egne berip deň hatarda durup, zähmetini, kynçylyklary deň çekişip. Adamlar egni egne berip zähmet çekýärler. Egni gysyk pukara, keýpsiz. Egninden basmak öz ugruna goýbermezlik, ýüküni agraltmak, galyndyrmazlyk. Egnine kakmak 1) çalajadan egnine urmak. Ol meniň egnime kakdy (B. Gulow). 2) iki eliň bilen egniniň üstünde eliňi goýup salamlaşmak (aýallar hakynda). Garry daýza gapydan içerik ätläp, ýeke-ýekeden gelin-gyzlaryň egnine kakyp çykdy. Egniň bilen çekmek ser. Eliň bilen edeniňi egniň bilen çekmek. Egniňde tozsun (ýyrtylsyn) täze geýimiňi özüň geýip, özüň ýyrt, ýyrtylýança geýmek nesip etsin! Egniňden gum sowurmak şerraýlyk, haýýarlyk etmek, boýun almazlyk. Egniňi gysmak 1) bir zada açyk düşünmezlik, haýran galmaklyk, geň galmaklyk ýagdaýyny görkezmek. Men düşünmän, egnimi gysdym (H. Ysmaýylow). 2) çekinjeňlik edip, müzzerilip ýörmek, ýygrylyp gezmek, kibitiňi gysmak. Bilýän bolsaň, iki jahan owarrasy bolup, egniňi gysyp ýörmezdiň? (B. Kerbabaýew). eginbaş [eğinmaş], at. Geýilýän geýimleriň jemi, geýim-gejim, egin-eşik. egin-eşik [eğ(i)neşik], ser. Eginbaş. egindeş [eğinneş], at.1. Deň-duş. Egindeşleriň bilen mylakatly bol (B. Seýtäkow). 3. hal. Biri-biriniň ýanynda, deňinde, gapdalynda, egnini egnine degrip duran, ýanaşyk. Onuň bilen egindeş durany tanaýarmyň? 4. Synagdan geçen deň derejeli işdeş ýoldaş. Ýurt baştutany egindeşleri bilen toý dabarasyna gatnaşdy. egindeşlik [eğinneşlik], at. Egindeş bolmaklyk. eginlek [eğinlek], syp. Eginleri ýasy, giň eginli. Olar girenden soň, eginlek, garaýagyzdan daýaw bir görmegeý ýaş ýigit çykdy (Ç. Aşyr). eginleşmek [eğinleşmek], işl. Egniňi deňläp ýöremek, ýanaşyk ýöremek; ýanaşyk oturmak. Onuň gapdaly bilen hem Ogulaý eginleşip gelýärdi (R. Gelenow). eginlik [eğinlik], at. 1. Egin-egin, depe-depe bolup duran ýer, depelik. 2. zergärç. Aýal-gyzlaryň eginlerine dakynýan aşagy şelpeli kümüş şaýy. 3. Gelin-gyzlaryň köýnekleriniň egniniň içinden berkidilýän galyň mata bölegi ýa-da başga bir zat. eginme-egin [eğinme-eğin], hal. 1. Eginleriň hemmesine, birinem goýman diýen ýaly. Çoluk bölünen goýunlary gözläp, eginme-egin aýlanyp çykdy. 2. Ýanaşyk, deň, bir hatarda. Nartäç bilen Hoşgeldi eginme-egin ädimleşip ugradylar (A. Gowşudow). eginýüp [eğinýüp], at. Gara öýüň uklaryny biri- birine daňyp berkitmek üçin 10 sm inlilikde dokalýan zolak ýüp. egirme [eğirme], iş ady. Egirmek ýagdaýy. egirme-dokma [eğirme-dokmo], syp. Hem egirýän, hem dokaýan. Egirme-dokma kärhanasy. egirmek [eğirmek], işl. 1.Süýümi çarh, ik we ş.m. gurallar arkaly süýüp, tow berip ýüplük, ýüp etmek. Ýüplük egirmek. 2. göç.m. Bir ýere, bir zadyň daşyna üýşürmek. Ol bu wagt päkize stoluň başyna myhmanlaryny egirdi (B.Soltannyýazow). \n\t‣Egreni, dokany başarýan zady, bileni-biteni, edýän işi (gep-gürrüň hakda). Onuň egreni, dokany gep-gürrüň. egirtdirmek [eğirtdirmek], işl., ser. Egirtmek. Birine süýümi ikde towlatdyrmak, tow berdirip sapak, eriş etdirmek. egirtmek [eğirtmek], işl. 1. Erişlik, argaçlyk, ýüplük, ýüp etdirmek. Haly üçin ýüp egirtmek. 2. göç.m. Bir ýere, bir zadyň daşyna ýygnatmak, toplatmak, üýşürtmek, goýdurmak, oturtmak. egisdirmek [eğissirmek], işl. Bir zadyň möçberini, mukdaryny azaltdyrmak, peseltdirmek, kemeltdirmek. Doly çuwaly egisdirmek. egisme [eğisme], iş ady. Egismek ýagdaýy. egismek [eğismek], işl. 1.Doly zadyň möçberini, mukdaryny kemeltmek, azaltmak, gowuz etmek. Bugdaýdan doly çuwaly mazaly egsipdir.2.göç.m. Gam- gussany, derdi peseltmek, ýeňletmek. Gyzlar daga çykalyň, Gülüp, oýnap bökeliň, Derdimiz egismek üçin, Geliň, läle kakalyň! (Läle). egişmek [eğişmek], işl.1. Birine bir zady egmäge kömek etmek. Erik ýyganymyzda men şahany aşak egişdim.2. Birnäçesi başyny egmek. Hasylyny göterip bilmän, başlaryny aşak egişip duran agaçlara gözüm düşdi. eglemek [eğlemek], işl. Bir işi ýa-da birini bir sebäp bilen birnäçe wagt saklamak, gijikdirmek, güýmemek. Ol myhmany başardygyndan uzagrak eglemek üçin gürrüňe başlady (N. Jumaýew). eglenç [eğlenç], at. Saklanmaklyk, gijä galmaklyk, gerek bolan wagtyndan köp eglenmeklik. eglençsiz [eğlenşsiz], syp. Saklanmazlyk, gijä galmazlyk, eglenmän. Ol eglençsiz öýüne geldi. eglenme [eğlenme], iş ady. Eglenmek ýagdaýy. eglenmek [eğlenmek], işl.1. Bir ýerde bir sebäp bilen mümkin ýa-da gerek bolan wagtdan köp saklanmak, bolmak. Biz biraz ýolda eglendik.2.göç.m. Birnäçe wagt saklanmak, az wagtlyk seredip durmak. Dem salym göreçler biri-birinde eglendi. eglişik [eğlişik], at. Ýeňillik berme, biriniň peýdasyna bir zatdan el çekme, kemeltme; ylalaşyk, barlyşyk.– Näme üçin sen oňa eglişik etjek bolýarsyň? – diýip, sorag berenler-de boldy. (N. Pomma). eglişmek [eğlişmek], işl. Birnäçe bolup egilmek, bilelikde egilmek. Ynha ýoluň ugrunda bir topar eglişip, orak orup ýören adamlar (Ç. Asyrow). egme [eğme], iş ady. 1. Egmek ýagdaýy. 2. zergärç. Türkmen aýallarynyň börüginiň (topbusynyň) maňlaýyna dakylýan ýasy, ýarym aýlaw görnüşli gyzyl çaýylan kümüş şaýy. Gün düşende ýalkym salýar maňlaýynyň egmesi, Bir seni gördüm jahanda, sençe ýokdur öňňesi (Baýly şahyr). egmek [eğmek], işl. Bir zadyň ujuny aşak gyşartmak, aşak egreltmek. Agaçlaryň başynda doňan gyrawly buzlar, şahalary barha aşak egýärdiler (B. Soltannyýazow). egnaşyr [eğna:şyr], hal. Egniniň üstünden, egniniň üsti bilen. Yzyna egnaşyr garap seslendi. egrelişmek [eğrelişmek], işl. Köpçülikleýin egrelmek, bilelikde gyşarmak, bükülişmek. Gamyşlar ýeliň ugruna egrelişip dur. egrelme [eğrelme], iş ady. Egrelmek ýagdaýy. egrelmek [eğrelmek], işl.1.Bir gapdala gyşarmak, bükülmek, egri bolmak. Egrelip duran agaç. 2.göç.m. Ters ugur bilen gitmek, hakykatdan, dogry ýoldan gyşarmak. Päli ýaman, betniýetler, egreldiler terse ýöräp (A. Salyh). egreltdirmek [eğreltdirmek], işl., ser. Egreltmek. egreltmek [eğreltmek], işl. Bir tarapa gyşartmak, egri etmek, bükmek. Galyň gar agaçlaryň inçemik pudaklaryny ýaý ýaly egreldýärdi (B. Kerbabaýew). egrem [eğrem], at.1. Bir zadyň gyşaryp, öwrüm berýän ýeri, aýlanýan egri ýeri, aýlaw, öwrüm. Ol dor atyny köçäniň egreminden sürüp geldi (A. Gowşudow). 2. Tolkunlaýyn egrem-bugram edilip, aýal geýimine salynýan dürli reňkdäki keşde, nagyş. egrem-bugram [eğrem-muğrom], syp. Egrelip gidýän, göni däl, egri-bugry. Egrem-bugram ýol. egrem-egrem [eğrem-eğrem], ser. Egrem- bugram. Indi olar beýik dagyň egrem-egrem jülgesi bilen dogry günorta baka ýöreýärdiler (A. Gowşudow). egremçe [eğremçe], syp., göç.m., zergärç. Dar halka, ýüzük. Derdim köpdür, derman goluma düşmez, Öter egremçeden bili gürjiniň (“Saýatly – Hemra”). egri [eğri], syp. 1.Göni däl, ýaý berip duran, bir gapdala egrelip duran, gyşyk. Egri agaçýarsgynyna gider (Nakyl). 2.göç.m.Özüni gowy alyp barmaýan, ters hereket edýän. Egri kişileriň egridir ýoly, Ede bilmez beglik, dagadar ili (Seýdi). \n\t‣ Egri oturyp, dogry gepleşmek ýüz görmän, hakykaty aýtmak, bolşuny bolşy ýaly aýtmak. egrije [eğrije] I, at. Gaýma bilen salynýan üçburçluk nagyş. \n\n\n EGRIJE [eğrije] II, at. Inçe baldakly, derman üçin ulanylýan ot. Egrije iýen är ölmez (Nakyl). egriji [eğriji], at. Ýüňi, ýüplügi egirýän adam. Baýramçylyk lybasyny geýnen egrijileriň ählisiniň keýpi diýseň kökdi. egrilik [eğrilik], at. 1. Göni dällik, dogry dällik. 2. göç.m. Ak ýürekli dällik, gara ýüreklilik. \n\t‣ Egrilik etmek nädogry ýola düşmek, egrilige baş goşmak. egrilişmek [eğrilişmek], işl. Bir ýere, bir zadyň daşyna ýygnanyşmak, toplanyşmak, üýşüşmek (birnäçe adam hakynda). Oglanlar onuň daşyna egrilişdiler (A. Esenmyradow). egrilmek [eğrilmek], işl. Tow berlip sapak edilmek. Kärhanada ýüpek egrilýär we ýüpek matalar dokalýar. 2. Bir ýere, bir zadyň daşyna ýygnanmak, toplanmak, üýşmek, daşyny almak. Otagçylar ol gyzyň daşyna egrildiler (A. Durdyýew). egrim [eğrim], at. 1. kön.s. Girdap. 2. Egriliş derejesi. Joraplyk ýüpüň egrimi ýetmändir, bolmalysyndan gaty ýumşak gelýär. egrinmek [eğrinmek], işl. Özüň üçin egirmek. Bir halylyk ýüp egrindim. egrişdirmek [eğrişdirmek], işl.Ählisini egirmek, bir ýanyndan egrip çykmak. Pişgeleri egrişdirmek. egrişmek [eğrişmek], işl.1. Egirmäge kömekleşmek, kömek bermek. Gyzy ejesine ýüň egrişdi.2. Köpçülik bolup egirmek, bilelikde egirmek. Aýallar ellerindäki pişgelerini ussatlyk bilen süýüp, ýüň egrişip otyrdylar. egser [eğser], at, kön.s. Aglaba, köplenç, hemişe. Onuň yhlasyna köýermen egser (“Zöhre – Tahyr”). egsik [eğsik], syp. 1. Bolmalysyndan az, bolmaly möçberinden kem, doly däl. 2.göç.m. Özüňçe ýok, kem, pes. Özüňden egsik bir gaýry namardyň, Hyzmatynda gulluk ediji bolma (Magtymguly). Eşek özün egsik saýmaz bedewden, Gymmat etseň, at ýanynda bellidir (Magtymguly). \n\t‣Egsigine dogmak aý otuzuna däl-de, ýigrimi dokuzy diýlende dogmak. Itden egsik bolmak il ýanynda itçe bolmazlyk, itçe görülmezlik. egsiklik [eğsiklik], at.1. Doly dällik, kemlik. Çuwalyň egsikliginiň aýby ýok.2.Kem, pes halda bolmaklyk, artyk dällik. egsilme [eğsilme], iş ady. Egsilmek ýagdaýy. egsilmek [eğsilmek], işl.1. Möçberi azalmak, kemelmek, egsik bolmak, gowzamak. Çuwaldaky bugdaý egsilipdi. 2. Ýüki ýeňlemek. Ýüregindäkini dosty bilen deň paýlaşandan soň, aladasy egsilen ýaly boldy. ssilen ýalyEGSILMEKLIK [eğsilmeklik], iş ady. Egsilmek ýagdaýy. egsilmez [eğsilmez], syp. Tükeniksiz, örän köp. Halk döredijiligi egsilmez hazynadyr. egşeme [eğşeme], iş ady. Egşemek ýagdaýy. egşemek [eğşemek], işl. Gamaşmak, turşamak (asmanyň, adamyň ýüzi hakynda). Asmanyň ýüzi egşäp durdy, ýagyn ýagarlydy. Onuň ýüzi egşäp durdy. egşemeklik [eğşemeklik], iş ady. Egşemek ýagdaýy. egşitmek [eğşitmek], işl. Gaşyňy çytyp, ýüzüňi turşadyp, gaharly görünmek, gaharly görnüşe girmek. Onýança Abdyl işan çylgymly gözlerini töwere- gindäkilere aýlap, ýüzüni egşitdi (Ý. Mämmediýew). eh üml. Bir zat hakynda ökünmegi, bir zada haýran galmaklyk duýgusyny aňladýan söz. Eh, içigar, unudaýypdyryn! ehe üml. Gürrüňi edilende ýa-da geň görlende içki duýgynyň ýüze çykmagyny aňladýan söz. Ehe, sen eýýäm geldiňmi? ejap [eja:p], at. Utanmaklyk duýgusy, utanç, uýat, haýa. Gyzlyk ejaby arkaýyn gabak galdyrmaga, siňe seretmäge maý bermändi.(G. Kulyýew). \n\t‣Ejap etmek birinden ýa-da bir zatdan utanmak, çekinjeňlik etmek. Ejap etdi, ýylgyrdy, Jogap bermän sözüme (B. Kerbabaýew). ejaply [eja:ply], syp. Ejaby bolan, utançly, haýaly, çekinjeň. ejaza [eja:za], at,k.d.1. Bir iş etmeklige berlen ygtyýar, rugsat. 2. Görkezilen ýerlere barmaga hukuk berýän resminama. ejazat [eja:zat], k.d., ser.Ejaza. Ejazat berseňiz şahym, Tomaşa eýlesem sähra (Andalyp). ejdad [ejda:d], at, k.d. ser. Eždat. eje at.1. Çagany dogran aýal, çaganyň enesi; ene. Çaga-da eje diýip aglar, uly-da (Nakyl). 2. Ýaşy bir çene baran aýala hormat bilen onuň adynyň soňundan getirilip aýdylýan söz. Ýaňy Bossan eje diýilýän tebip geldi.3. gepl.d. Kakaň aýal doganynyň (jigisiniň) adynyň yzyndan getirilýän söz. Abadan eje. \n\t‣ Ejem ogly özüni oňarmaýan, elinden iş gelmeýän, nalajedeýin, lellim oglan. ejeke at,gepl.d. Özüňden uly aýal dogan. ejeleme iş ady. Ejelemek ýagdaýy. ejelemek işl.1. Köp ýalbarmak, birsyhly ýalbaryp haýyş etmek. Ejeläp duransoň, kartdan birini çekdim (R.Gelenow). Sebäbi Mälik ejelese, Senemiň oturmajagyna beletdi (R. Gelenow). ejeletmek işl. Köp ýalbartmak, birsyhly haýyş bilen ýalbartmak. ejelik at. Çaganyň öweý ejesi. ejik at. Kökünden derman taýýarlanýan ýasy ýaprakly dik ösýän dag ösümligi. \n\t‣Ejik ýaly semiz, eti-gany ýerinde (ýüz hakda). Onuň ejik ýaly ýüzi bar, aladasy bara meňzänok. ejir at. Ahlak, ruhy we ş.m. taýdan çekilýän, görülýän horluk, jebir, azap, jepa, sütem. \n\t‣ Ejir çekmek horlukda ýaşamak, hor bolmak, horluk, kynçylyk çekmek. ejirli syp. Ejiri, jebri köp bolan, jepaly, azaply, kynçylykly, sütemli. Hawa, biziň ýaşlygymyz ejirli günlere gabat geldi (“Edebiýat we sungat”). ejirsiz syp. Hiç bir jebir-jepasy bolmadyk, azapsyz, sütemsiz. ejiz [eji:z], syp.1.Güýç-kuwwatdan aýrylan, güýçden düşen, güýçsüz, ysgynsyz. Ejiz garry. 2.göç.m. Asgyn, gowşak, pes. Hemme zada göz ýetirerden onuň akyl-paýhasy ejiz gelýärdi. 3. göç.m. Hor-homsy, garyp, pukara. 4.göç.m. Naçar aýal. Bir ejiz men, kim eşider bu dadym? (“Zöhre – Tahyr”). \n\t‣ Ejize ganym daş ýürek, rehimsiz. ejizleme [eji:zleme], iş ady. Ejizlemek ýagdaýy. ejizlemek [eji:zlemek], işl. 1.Güýçden- kuwwatdan düşmek, güýçsiz, ysgynsyz bolmak. Ol gün-günden ejizläp barýardy.2.Asgynlamak, gowşamak, pese düşmek. Kynçylygyň öňünde ejizleme. ejizletmek [eji:zletmek], işl. 1.Güýçden, gurpdan düşürmek, güýç-kuwwatyny azaltmak, ysgynsyz etmek, güýçsüz etmek. Gamçy yzlary Myrady ejizletdi (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Pese düşürmek, asgynlatmak, gowşatmak. Aýdylýan sözler ony ýuwaş- ýuwaşdan ejizledip başlady. ejizlik [eji:zlik], at. 1. Güýçsüzlik, kuwwatsyzlyk. Ýigide ejizlik gelişmez. 2. göç.m. Asgynlyk, gowşaklyk. Kynçylyk ýok, ejizlik bar dünýäde (G. Ezizow). eždat [ežda:t], at. Ata-babalar. ekabyr [eka:vyr], syp. Ýaş taýdan ulurak, özüni oňaryp ugran, daýawrak (oglan hakda). Inim, biz atadan bäş dogandyk, iň ekabyram özümdim (“Edebiýat we sungat”). ekabyrlanmak [eka:vyrlanmak], işl. Oglanlykdan saýlanyp, ulalyp ugramak, dogumlanmak. ekabyrlyk [eka:vyrlyk], at. Ekabyr bolmaklyk. ekabyrrak [eka:vyrra:k], at. Birneme, azda- kände ekabyr. Başga bir gezek okuwçylaryň ekabyrragy: – Anna kaka, bize diňe goşmagy öwredýärsiň-laý! Aýyrmagy öwretjek dälmi? (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 16 s.). ekabyrsyramak [eka:vyrsyramak], işl. Ekabyr bolan bolmak, özüňi dogumly görkezjek bolmak. Ol oglanlaryň içinde ekabyrsyrap, öňe düşdi. ekdi syp. Eldeki edilen, ele öwrenişdirilen, adamlaryň elinde bolmaga endik etdirilen. Ekdi keýik. ekdileşdirmek işl. Ekdi edip ugramak, ekdi edip öwrenişdirmek. Guşlary ekdileşdirmek. ekdileşmek işl.Ekdi bolup başlamak, ele, öýe öwrenişip başlamak. ekdilik at. Ekdi halynda bolmaklyk, ekdi ýagdaýda bolmaklyk. ekdirmek işl. Ekmek işini başga birine etdirmek. Mekdebiň töweregine agaç ekdirdik. eke at.,gepl.d. 1.Özüňden uly aýal doganyňa we kakaň aýal doganyna bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. 2. Adam ady. ekeji at.1.Gelniň adamsynyň uly aýal doganyna bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. \n\t‣Gaýyn ekeji gelniň adamsynyň uly aýal dogany. ekejili syp. Ekejisi bar bolan, ekejisi bolan. Ekejili bir gelin şeýle düzgüni arzuw etdi (B. Kerbabaýew). eken kem işl. Beýan edilýän pikiriň, wakanyň sözleýjä diňe sözlenýän pursatda belli bolýandygyny aňladýar. Iki sany dogany bar eken (Erteki). ekeni kem işl., ser. Eken. Bazary öňki görelim bäri, ýagdaý üýtgän ekeni (H. Derýaýew). ekerançy [ekera:nçy], at. Oba hojalyk ekinlerini ekmek bilen meşgullanýan adam, ekerançylykda işleýän adam. ekerançylyk [ekera:nçylyk], at. 1. Oba hojalyk ekinleri, şonuň ýaly-da şol ekinler ekilen ýer. 2. Oba hojalyk ekinlerini ösdürip ýetişdirmek üçin ýeri bejerip, ýer işleri bilen meşgul bolmaklyk. Ekerançylygy ösdürmek. 3.Oba hojalygyň ekinleri ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. ekerne [ekerne], hal. Hasylyň belli bir möçberini ýer eýesine bermek şerti bilen ekin ekmegiň bir görnüşi, kärende. Daýhan bulary ekerne alýar (G.Kulyýew). ekedi-nokady [ekedi-nokody]: ekedi-nokady bilen jikme-jik, jikme-jikligine. Ol maňa bolan wakany ekedi-nokady bilen gürrüň berdi. ekezlendirmek [erkezlennirmek], işl. Ekezlener ýaly etmek, ekezlenmek derejesine ýetirmek, ekezlenmäge mejbur etmek. Ol igençler meni ekezlendirdi (“Edebiýat we sungat”). ekezlenme iş ady. Ekezlenmek ýagdaýy. ekezlenmek işl.1.Birneme dogumlanmak, özüňi tijemek, tijenmek. Birneme ekezlendim. 2. göç.m. Güýçlenmek, möwç almak, batlanmak. ekibermek [ekivermek], işl. Ekip başlamak, ekip ugramak. ekilmek işl.Ýere tohum sepilmek, agaç oturdylmak. Ekilende ekmedik orlanda aglar (Nakyl). \n\t‣ Ekilen ýaly bir ýerden aýrylmazlyk, bir ýerde köp görünmeklik. Şol ikisiniň haçan görseň atlary gara tagtaň ýüzünde ekilen ýaly (A. Durdyýew). Ekilmedik ýerde gögermek 1) barmasyz ýere barmak, oturjak- turjak ýeriňi seljermezlik. Hemişe ekilmedik ýerde gögerip ýör.2) ara goşulmak, ýuwnuksyzlyk etmek. Seniň ýaly oglan ekilmedik ýerde gögermez, gürrüňe diň salar (B. Kerbabaýew). ekin at. Ekilip hasyly ýygnalýan medeni ösümlikler. Ekin ekmek. ekin-dikin [ekin-nikin], at, gepl.d. Ekilip hasyly ýygnalýan ekinler. ekinçi at.1. Ekin ekmek bilen meşgullanýan, ekin ekýän adam, daýhan. 2. göç.m. Ekine düşýän (mal). Ekinçi mal. ekinçilik at.1. Oba hojalygynyň ekin ekmek bilen meşgullanýan pudagy. 2. Ekin ekilen ýer. Ekinçiligiň içi bilen gitdik. ekinlik at. Köp ekin ekilen ýer, giden ekin bolup ýatan meýdan. ekinmek işl. Özüň üçin ekmek. Mellegimize bir azrak pomidor ekindik. ekinzarlyk [ekinza:rlyk], at.1.Ekinçilik. 2.Ekin ekilen meýdan. ekiş iş ady. 1. Ekmek ýagdaýy. 2. at. Ekin ekmek işleri. Galla ekişi. ekişdirmek işl. Ekip çykmak, hemmesini ekmek. Kärendeçiler ekmeli ekinleri ekişdirip boldular. ekişmek işl.1. Ekin ekmäge kömekleşmek. 2. Bilelikde ekmek. Gawun-garpyz ekişip ýörler eken. ekiz syp. Bir wagtyň özünde bir eneden dogan iki çaga. ekizek at. Ekiz taýy, ekizleriň biri. ekjeşmek işl.,gepl.d. Tersleşmek, sene-mene edişmek. Seň bilen ekjeşmek hajat däl maňa! (N. Pomma). ekleme iş ady. Eklemek ýagdaýy. eklemek işl. Öz gazanjyň bilen birini iýdirip- geýdirmek, ösdürip ýetişdirmek. Ekläniň gadryny, saklaňda bilersiň (Nakyl). Idedeniňiz we ekläniňiz üçin men janym bilen minnetdar (H. Ysmaýylow). eklenç at. Eklenmek üçin gerek bolan serişde, ýaşamak üçin zerur zat. Neressäniň eklenç düşdi başyna (A. Kekilow). \n\t‣ Eklenjiň gözüni görmek ýaşaýşyň ýeňil, amatly tärini tapmak, aňsat düşewüntli ýere duşmak. Sen eklenjiň gözüni görüpsiň. eklenmek işl. Öz güzeranyňy özüň görmek, öz günüň özüňden geçmek, öz zähmetiňe düşýän hak bilen oňmak. Ergeneksiz eklenen, terbiýesiz saklanan (Nakyl). ekleşmek işl. 1. Birine eklemäge kömek etmek, ekläp-saklaşmak. 2. Bilelikde eklemek. ekletdirmek işl., ser. Ekletmek. ekletmek işl. Birini biriniň hasabyna ýaşatmak, ekläp-saklatdyrmak. ekleýji at. Ekläp-saklaýan, eklenç edýän adam. ekme 1.iş ady. Ekmek ýagdaýy. 2.syp. Ekilip ösdürilýän, ekilip hasyl alynýan. Ekme kömelek. ekmek işl. 1. Gögerdip hasyl almak üçin ýere tohum sepmek, şitil, agaç oturtmak. 2. gepl.d., göç.m. Döwmek, kül-uşak etmek. Seresap bol, birden eliňdäki çäýnegi ekäýme! 3. Çöregiň bir görnüşi, çelpek. Ekmek ýapdym, derledim (Halk döredijiliginden). \n\t‣ Ekeniňi ormak eden işine görä netijesini görmek; öz guran hiläňe özüň çolaşmak, gazan çukuryňa özüň düşmek. Indi her näçe şerraýlyk etseňem, ekeniňi ormaly bolarsyň! (B. Öwezow). ekologiýa [ekalo:ğiýa], at. Biologiýanyň haýwanlaryň, ösümlikleriň, mikroorganizmleriň öz aralaryndaky hem-de daşky gurşaw bilen gatnaşygyny öwrenýän bölümi. Hazaryň ekologiýa taýdan arassa kenarynda "Awaza" milli syýahatçylyk zolagyny özleşdirmek güýçli depginler bilen alnyp barylýar (“Türkmenistan”). ekram [ekira:m], at, kön.s. Hezzet, hormat, sylag. Edebinde, ekramynda bellidir (Magtymguly). ekramly [ekira:mly], syp. Edepli, terbiýeli. ekskawator [ekiskava:tyr], at. Ullakan susagy bilen ýer gazyp gum, daş we ş.m. alýan we alan zadyny başga bir ulaga ýükleýän maşyn. ekskawatorçy [ekiskava:tyrçy], at. Ekskawatory işledýän işgär. ekspedisiýa [ekspedi:siýa], at. Bir topar adamyň ýörite tabşyryk bilen gidýän iş sapary. Geologiýa ekspedisiýasy. Arheologiýa ekspedisiýasy. ekspert [e:kspert], at. Çözgüdi ýörite bilimleri talap edýän meseleleri çözmek üçin ylym, tehnika, sungat we beýleki ugurlardan hünärmen, bilermen. eksport [e:ksport], at. 1. Ýurduň daşyna harytlary, maýalary we tehnologiýalary çykarmaklyk. Eksporta gidýän haryt. 2. Eksport sözüniň soňuna etmek kömekçi işligi goşulyp, “eksporty amala aşyrmak” manyly eksport etmek düzümli işligi ýasalýar. Agaç eksport etmek. Pagtany eksport etmek. ekwator [ekva:tor], at, geogr. Ýeriň aýlanyş okuna perpendikulýar bolan uly tegelegiň çyzygy (ol Ýeriň polýuslaryndan deň aralykda ýerleşýär). el I, at.1.Adamyň goşaryndan barmaklarynyň ujuna çenli aralyk. El eli ýuwar, iki el birigip – ýüzi (Nakyl). 2.Adamyň iki egninden aşak sallanyp duran beden agzasy, gol. 3.hal. Biriniň garamagynda, tabynlygynda. Ol Aman aganyň elinde işleýärmi? \n\t‣ El alyşdyrmak ýaraşdyrmak, barlyşdyrmak. El bermek 1) kömek, goldaw bermek, arkalaşmak. Agyr günde diňe hakyky dost el bermegi başarýar. 2) bir zada razy bolmaklyk hereketini etmek, elleşmek. El bermezlik baş bermezlik, guýruk tutdurmazlyk, eýgertmezlik. Owal adamdan gaçma, gaçsaň asla el berme (Mollanepes). El bulamak 1) eliňi hereketlendirip, bir zat etmekligi duýdurmak, çagyrmak. Ýuka ýüpek köýnekli gyzyň el bulaýany göründi (B.Kerbabaýew). 2) bir işe gatyşmak, goşulmak. Men bu işe el bulamak islemeýärin. El çarpmak razyçylygyň, makullamagyň alamaty hökmünde eliň aýasyny biri-birine urup ses çykartmak. Ol her gezek perde düşende, öz aýaly bilen birlikde guwançly el çarpdy (N. Saryhanow). Elde däl her kimiň özüne bagly däl. Birine kömek etmeli bolsa, saňa kömek etmeli, ýöne seniň işiňi bitirmek elimde däl. El degirmek ser. El urmak 2. Hany şoňa eliňi degreniňi bir göreýin!El degirmeni ýaly elmydama taýyn, ýeňil gopýan, ýetişikli. Ol el degirmeni diýilýän maşgalady. El degmek ser. El garmak 1. "Holha gyzyna el degen Bekmyrat baý" diýip, ýeňsämden görkezerler (H. Derýaýew). El degmezlik boş wagt bolmazlyk, işiň köp bolmaklyk. Meniň keýpimem ýok, elimem degjek däl (B. Seýtäkow). Elden alyp, etege salmak gowuluk taýdan dile düşmek; gowy görmek, söýmek. Uly il meni elden alyp, etege saldy (H. Derýaýew). Elden bermezlik sypaýçylygy saklamak. Ol sypaýçylygy elden bermedi (B.Seýtäkow). Elden çykmak1) arany açmak, daşlaşmak, ýok bolmak. 2) bir zady etmek, çykarmak, ýasamak, bejermek. Biziň elimizden çykan zadyň ýaramazy bolmaz. Elden geçirmek ýeke- ýekeden barlap görmek, saýlamak. Baganany bir baş elden geçirip, onuň ýokary hilden kabul edilmegini gazandylar. Elden gelmek bir zady başarmak, oňaryp bilmek. Gamgyny göreňde, güler ýüz bergil, Elden gelse, oňa tagam-duz bergil (Magtymguly). Elden gidermek goldan çykarmak, mümkinçiligi elden bermek, bir zady wagtynda peýdalanyp bilmezlik. Elden gutulmak boşamak, sypmak, çykmak, dynmak, halas bolmak. Elden ele geçmek 1) biriniň eýeçiliginden ikinji biriniň eýeçiligine, ygtyýaryna, garamagyna geçip, çalşyp durmak. Atamyz pahyr: "Gazaply söweş bolýardy, şäher elden-ele geçýärdi" diýip gürrüň berdi. 2) bir adamdan ikinji bir adama geçmek, ýaýramak, elden düşmezlik. Ol elden-ele geçip, daş ýüzüniň nagyşlary ýitip giden kitaby eline aldy (A. Gowşudow). Elde saklamak birini ýa-da bir zady öz ygtyýaryňda saklamak, öz erkiňe boýun egdirmek. Ony elde saklamak gerek. Elde zat ýok adama bagly däl, eliňde däl. Nähili ýagdaýa uçrasaň- da, hudaýa şükür etmeli, elde zat ýokdur. Ele almak 1) bir hünäri, käri, tilsimi2)öwrenmek, bilmek, Her kim bir hünäri ele almaly. 2) öz erkiňe boýun egdirmek, öz diýeniňi etdirmek. Ele alyp, etege salar ýaly etmezlik birini çökder ýamanlamak. Ele bakmak (seretmek) bir işi bitirtmek haýyş edilende, şol ýumşy bitirmek üçin pul tamasyny etmek, pul, zat bermegini islemek. Birnäçesine işiň düşse, näme etjek, olar ýalylar hemişe eliňe bakýar-da!? Ele düşmek 1) ýesir alynmak. 2) tutulmak, üsti açylmak, syry bilinmek. Sen, keýgim, indi bary bir ele düşdüň (B. Kerbabaýew). El- ele bermek biri-biriňe kömek bermek, arkalaşmak, agzybirlik bilen hereket etmek. Ele geçirmek ser. Ele salmak 1). Ele ilmek ser. Ele düşmek. Ol ele ilmän, tussaga düşmän ýeserlik bilen sypdy. El egrisi özüňe öz peýdaňy bilmek, özüme bolsun diýmek; diňe öz bähbidiňi aramak. Ele öwretmek özüňe öwrenişdirmek, ekdi etmek. Olar guzyny ele öwredipdirler. Ele seretmek hantama bolmak, tamakin bolmak. Uly iliň hany bolup, öz eliňe seredip oturan pukara iliňi weýran etdirip ýörmegiň näme? Ele salmak 1) öz ygtyýaryňa geçirmek, tapyp almak. Emma Gyraty nähili edip ele salmaly?! (“Görogly”). 2) öz erkiňe boýun egdirmek. 3) tapmak, tutmak. Biz ony haçan-da bolsa ele salarys! (N.Pomma). El galdyrmak 1) doga, töwwir edilýärkä, elleriňi birleşdirip, ýüzüňe sylmak; aýat-töwwir okamak, degsin etmek. 2) ser. El götermek 1, 2, 3, 4, 5. El garmak 1) aýal maşgalany masgaralamak, namysyna degmek, zorlamak. 2) el urmak, ogurluk etmek, eli egrilik etmek. Agasynyň malyna el garyp, bäş-alty goýny iýdi (“Görogly”). El gatmak 1) ser. El garmak 1. Bir wagt onuň maşgalasyndan birine biri el gatan bolara çemeli (B. Kerbabaýew). 2) tanyşlyk açmak, garyndaşlyk açmak. El gaýtarmak gaýtawul bermek. El görkezmek para-peşgeş bermek, berim bermek. El (ýüz) gören ozal bir gezek durmuşa çykan (garşylykly manyly durnukly söz: Telpegi agan). El götermek 1) bir zatdan dänmek, araňy açmak, saklanmak, daşlaşmak; bir zada gaýdyp ýanaşmazlyk, umyt üzmek, el çekmek, ara açmak, terk etmek. Köp çekdim jepany, jebriňi, dilber, El göterdim indi islemen seni (Zelili). Ol bu pikirinden el göterdi. 2) urmak, ýençmek, jeza bermek. Özüňden ula el götermek aýyp zatdyr. 3) birini ýa-da bir zady saklamak, duruzmak, birine bir zady aýtmak üçin goluňy ýokaryk galdyrmak. 4) biriniň buýrugy boýunça eliňi ýokaryk galdyrmak. Eliňi göter. 5) öz razyçylygyňy bildirip ses bermek. El haky biriniň eden işi üçin berilýän muzd. Eli açyk jomart, sahy, gysganmazak. Sen ýedi yklymy aýlanyp çyksaňam, Şabibi ýaly sahy, eli açyk gelin tapmarsyň (T. Taganow). Eli agyr 1) bir işi oňaýsyz, ebeteýsiz ýerine ýetirýän. 2) ýumruk urgusy güýçli bolan, uran wagty gaty agyrdýan. Eli agzyna ýetmek özüni dürsemek, gurplanyp başlamak, eli galňamak, oňňudy gowulanmak. Eli agzyna ýetse, baýtalçasyny satyp, bir alaşa almagyň arzuwynda (B. Kerbabaýew). Elimiz agzymyza ýetse, bir kiçiräk üýşmeleň edäýsek diýýäs. Eli arassa ogurlyk etmeýän, öz hakyna razy. Eli bar biriniň, kesekiniň gatnaşygy, täsiri bar bolmak. Meniň göwnüme, bu ýerde başga biriniň, has tejribeliräk adamyň eli bar (“Edebiýat we sungat”).Eli barmazlyk bir işi etmäge höwessiz bolmak, edip bilmezlik, başarmazlyk.Dogrymy aýtsam, bu işe meniň-ä elim barjak däl! Eli boş gelmek (gitmek) 1) bir ýere sowgatsyz gelmek (gitmek). Men olaryň çakylygyna eli boş gidip biljek däl. 2) iş başarman boş gelmek (gitmek). Eli boş(luk) öz ygtyýarly, öz erkiňde bolmak, näme edeýin diýseň, edip bilmeklik, etjegiňi edip bilmeklik. – Eliň boş, näme gerek bolsa, erk özüňde – diýdi (“Görogly”). 2) işlemän, hiç zat bilen meşgullanman boş, işsiz oturmaklyk. Siz bilen samahyllaşyp durmaga-da eli boşluk gerek. Eli egrelmek ogurlyk bilen meşgullanyp ugramak. Eli egri ogurlyk edýän, ogry. Eli egrilik kişi zadyna göz gyzdyrmaklyk, gözüňi dikmeklik, ogrulyk. Eli galam tutmak hat ýazyp, okap bilmek, sowatly bolmak. Näme, seniň eliň galam tutanokmy? Hat ýazaýsaň bolmadymy! Eli galmazlyk 1) biriniň bedenine şikes ýetirmezlik, dözmezlik. Oňa elim galmady. 2) ters, bolmaz iş etmezlik. Iliň zadyna elim galmaýar. 3) bir işi etmekden saklanmaklyk. Şondan soň elim işe galmady. Eli gelşip durmak iş etmäge ukyply bolmak. Ol haýsy işiň gyrasyndan barsa, eli gelşip durandyr. Eli gysga (ýuka) ýykma-ýykylma ýaşaýan, zordan gün-güzeranyny dolaýan, garyp. Ýetimiň ýeňi gysgamyka diýsem, eli gysga ekeni (Nakyl). Eli haýyrly söwdalaşýan adamyň halalhor, arassa adamdygyna seredilýär, adatça, şeýle adamlar bilen söwda etseň, özüňe-de haýyrly bolar diýlip düşünilýär. Eli haýyrly adam. Elim ýagşylyga! biriniň bedeniniň bir ýerindäki ýaramaz zat, kesel, ýetmez öz bedeniň şol ýerine eliň uzadylyp görkezilende aýdylýar. Elinden azar getiren eli bilen ýaramaz bir zat eden adama aýallar tarapyndan aýdylýan gargyş sözi. Elinden çekmek kimdir birini halas etmek, beladan gutarmak; kömek etmek, ýaran bolmak. Elinden dür dökülýär ýapyşan, çemeleşen işini başarýan, çeper hünärli, başarnykly. Elinden çekilen ýaly bolmak çalt sagalyp gitmek. Eline-aýagyna bakmazlyk (seretmezlik) öz raýyna goýbermezlik, gününe goýmazlyk. Eline düşmek bir zady edinmek, ele salmak. Ýaňky kitabyň eline düşenine şu ýyl kyrk ýyl bolýar (N. Saryhanow). Eline galmak biriniň elinde ýaşamaly bolmak, erk- ygtyýaryň şonuň eline geçmek. Onuň eline galsaň, siltän ýeri köp bolar. Eline kakmak birine ters, ýaramaz iş etdirmezlik, duýduryş bermek. Ol gaty gidýär, eline kakmak gerek. Elini-aýagyny baglamak päsgel bermek, öz ygtyýaryna goýbermezlik, diýeniňden çykarmazlyk. Elini halallatmak sünnetletmek. Oglumyzyň elini halallatdyk. Elini ölläp daňan ýaly gowşak daňy. Elini urmazlyk elini degirmezlik. Ol hamyra elini uran aýal däldi. Eliň aýasy ýaly tekiz, düz. Gara ýollar edil eliň aýasy ýalydy. Eliň aýasynda saklamak gowy görmek, raýyny ýykmazlyk, göwnüne degmezlik. Şunuň ýaly ärim bolsa, men elimiň aýasynda saklaryn (A.Durdyýew). Eliň barmazlyk bir işi edip bilmezlik, başarmazlyk, dözmezlik, dözmezçilik etmeklik. Dogrymy aýtsam, bu işe meniň-ä elim barjak däl! Eliň bilen edeniňi egniň bilen çekmek öz eden ýaramaz işiňe özüň jogap bermek. Eliň boşamak edýän işiňi gutarmak. Elim boşan dessine, size baryp gaýdaryn. Eliň çykmak 1) eliň bogny ýazmak. Ýykylanda, onuň eli çykypdyr. 2) bir işi etmek endigiňi unutmak, ukybyň kemelmek. Nepis nagyşlardan elim çykypdyr. Eliňde bolmak bir işi etmek özüňe bagly bolmak. Elimde bolsa, seni öýli-işikli etjek. Eliň gelmek (getirmek) humar, kart we ş.m. oýunlarda döwüň ýöremek, utmak. Eliň gijemek 1) bir iş edesiň gelmek, döwtalaplyk etmek. Şu wagt elim gijäp durka, näme ýumşuň bolsa aýdyber (B.Seýtäkow). 2) biri bilen ýumruklaşasyň, urşasyň gelmek. Näme yrsaraýarsyň, eliň gijeýärmi? Eliň giňemek ýeter-ýetmez ýaşaýyşdan çykmak, bol- telki ýaşap başlamak. Eliň-gözüň dert görmesin! “Hiç bir agzaňa şikes ýetmesin, janyň sag bolsun” diýlen manyda alkyş aýtmak.Eliňiz-gözüňiz dert görmesin, adamlar! Eliňde baryny etmek ser. Eliňden gelenini etmek. Eliňden çekilen ýaly bolmak keselden gutulmak, sagalmak. Eliňden gelenini etmek bir zady başardygyňdan edip bilmek, amala aşyrmagy başarmak, oňarmak. Eliňden iş gelmezlik işe ökde bolmazlyk, her bir işi başarmazlyk, her bir işden baş çykarmazlyk. Eliňden iş gelmeýän bolsa, kim günäkär? Eliňi burnuňa sokmak iş başarmazlyk, iş başarman öwrülmek, boş gelmek. Eliňi sowuk suwa urmazlyk janyňy emgemezlik, agyr iş etmezlik; hiç bir iş bilen meşgul bolmazlyk. Siz şol elini sowuk suwa urmaýan ýaltalardan-ow! (B. Kerbabaýew). Eliň işden sowamak bir sebäp bilen işlemek höwesiň gaçmak. Eliňi ýalap galmak ät galmak, boş çykmak. Garaşsaň, eliňi ýalap galarsyň-da. Eliňi ýatan çöpe urmazlyk ser. Eliňi sowuk suwa urmazlyk. Ol birnäçe ýyllap elini ýatan çöpe urmasa-da, hiç zada mätäç bolmajagyny ol adamlar duýmadylar, asyl, ol olaryň ýadyna-da düşmedi (B. Kerbabaýew). Eliň uzadan ýeriňe ýetmek maddy taýdan doly üpjünlikde, bolçulykda ýaşamak, mätäçlik çekmezlik. Elleriňe güller bitsin! Bagşy-sazanda, halyçy, ussa ýaly hünäri bolan adamlaryň eden işlerinde kemini goýman edendiklerini, buýsanmaga haklydygyny bildirýän minnetdarlyk. Eli sowamak edýän işine bolan höwesi gaçmak, islegsiz bolmak, sowuk-sala garamak, bir işi göwünli-göwünsiz etmek, işi höwessiz etmek. Birhili, işden elim sowap barýar. Eli süýjülik tagamly nahar bişirmeklige ukyplylyk, ökdelik. Eli uzynlyk her bir mümkinçiligiň bolmaklygy, gurply, barly bolup, edeýin diýeniňi edip bilmeklik. Eli uzynyň dili uzyn (Nakyl). Eli ýarag tutan urşa ýaran, söweşe gitmäge ýaşy ýeten, ok atmagy, gylyç tutmagy başarýan. Eli ýarag tutan Watan üçin aýaga galdy. Eli ýeňil 1) edeni em bolýan, ukyply, ökde, başarjaň. 2) edýän işini aňsatlyk bilen başarýan, gynamaýan. Goýun soýmaga goňşyny çagyryň, tüweleme, eli ýeňildir. Elsiz-aýaksyz galmak kömekçisiz galmak. Iki elläp ýapyşmak bir işe yhlas bilen girişmek, bir zady höwes bilen etmek. El süýdüni bermek ene deregini tutmak, ekläp saklamak. Enemiň ornunda el süýdün berdiň (“Şasenem – Garyp”). El tutuşmak sagdan barýan çep eli bilen çepindäki ýoldaşynyň, çepden barýan bolsa sag eli bilen sagyndakynyň elini gysymlamak, tutmak. Gyz bilen ýigit ýol bilen el tutuşyp barýardy. El ujundan etmek eden işinde çiglik goýmak, telli-pelli etmek, ýüzleý ýerine ýetirmek. El urmak 1) özüňe degişli bolmadyk zady almak, özüň eýe bolmak, eýelik etmek. 2) birini urmak, ýençmek, kakmak, barmagyňy batyrmak. Hiý- de adama onda-da aýala el urarlarmy?! 3) aýal maşgalany zorlajak bolmak, zorlajak bolup synanyşmak. El üzmek terk etmek, ara açmak, owarram, goýbolsun etmek. Ençe mundan el üzüp, gider özge diýara (Mollanepes). El ýaly uly däl, azajyk, kiçijik. El ýaly çörek. El ýuwmak bar zatdan çykmak, mal-mülkden dynmak, lüt galmak. El ýüzünde goýmak aňsat tapar ýaly ýerde goýmak, taýyn edip goýmak. Kişi eli bilen ot gorsamak janyňy gynaman, özüňe agram salman başga birlerini uruşdyrmak, dawalaşdyrmak. Sag eli iň ýakyn kömekçisi. Ol meniň sag elimdi. Ýeňsäňi el ýaly etmek tiz, eglenmän gitmek, ýok bolup, güm bolup gitmek. \n\n\n EL II, Türkmen elipbiýiniň”L”harpynyň ady. el-aman [el-ama:n] Özüňe rehim edilmegini sorap aýdylýan ümlük. el-aýak : el-aýagyňy ýitirmek ederiňi bilmezlik, özüňe erk edip bilmezlik, sussuň basylmak, aljyramak. Olar el-aýaklaryny ýitirip, biri-biriniň ýüzüne zaryn garaşdylar (B. Seýtäkow). Töweregne seredip, El-aýagyny ýitirýär (A. Alamyşow). Elden- aýakdan çykmak gahar-gazap bilen depirjemek (köplenç, çaga hakda). El-aýak ýaly ýumuş edegen, ýetişikli, kömekçi. Suraý janam, köplenç, meniň ýanymda bolup, onyma-munyma el-aýak ýaly kömek bererdi (“Edebiýat we sungat”). elbetde [elvetde], giriş s. "Gürrüňsiz, ikuçsyz, şübhesiz" diýen ýaly manylarda gelip, tassyklamagy, makullamagy aňladýar. elbukja [elvukjo], at. Gelin-gyzlaryň el işleri salynýan owadan mata böleklerinden tikilen dörtburç bukja. Elbukjam-a, elbukjam, Derýadan geçen bukjam (Läle). eldegirmesiz [eldeğirmesiz], syp. Kanun esasynda goralýan (emläk). Eldegirmesiz edilmek. eldeki [elleki], syp. Öýe öwredilip, ekdi edilen (mal, guş we ş.m.). eldekileşdirmek [ellekileşdirmek], işl. Eldeki edip başlamak, ekdileşdirmek. Wagtyň geçmegi bilen kem-kemden şol zamanyň adamlary tutan haýwanlarynyň käbirini eldekileşdirmegi öwrenipdirler (B. Annageldiýew). eldekileşmek [ellekileşmek], işl. Dura-bara eldeki, ekdi bolup başlamak. elegiýa [ele:ğiýa], at,edeb., sazç. Gamgyn äheňli goşgy ýa-da şu häsiýetli saz eseri. Magtymgulynyň "Yzlamaýan bolarmy?" goşgusy elegiýadyr. elek at. Un, däne we ş.m. zatlar elemek üçin düýbi inçe sim bilen gözelen, töweregine ýuka demir ýa-da ýuka agaç gurşaw berkidilen esbap. Bar, geregim, olardan elek getir. \n\t‣ Elekden geçirmek her taraplaýyn barlap görmek, saldarlamak. Şikeste ýazylan setirleri ýene bir gezek dykgat eleginden geçirýärdi (G. Kulyýew). Elek, soky etmek aýlanyp, dörüp, barlap çykmak, gözlemek. Seni gözläp, köçeleri elek, soky etdim. elek-çelek : gözüňi elek-çelek etmek töweregiňe howsalaly seretmek, geň galyp daş- -töweregiňe ýalt-ýult edip seretmek. elektrik [elektiri:k], at.Tehnikada peýdalanylýan energiýanyň görnüşi, şol energiýadan alynýan yşyk. \n\t‣Elektrik togy maddanyň bölekleriniň (elektronlaryň, pozitronlaryň we protonlaryň) hereketleri esasynda alynýan yşyk. eleme iş ady. Elemek ýagdaýy. elem-ebtat [elem-evta:t], syp. Ýyrtyk-ýirik, eleşan, hor. eleme-deşik syp. Deşik-deşik bolan, köp deşikli. elemek işl.1.Uny we ş. m. külke zatlary elekden geçirmek, elekden geçirip arassalamak.Ogulmeňli un eleýär. 2.Sepelemek. Asman gar eleýär.3.göç.m. Bir zady ýa-da birini gözläp, agdar-düňder etmek, agtarmak, barlap çykmak. Gep otaryp, sümsünip, obany eläp ýör.4.göç.m. Bir zadyň anygyna, açygyna ýetmek. element at. him. 1. Her bir zadyň düzüm bölegi. 2. Adaty himiki usullar bilen sada böleklere bölünmeýän jisim. Okuwçylary Mendeleýewiň tablisasynyň elementleri bilen tanyşdyrdylar. elem-tas [elem-ta:s]:elem-tas bolmak aljyraňňy halda, aljyraňňy görnüşde bolmak, aljyramak. Ol elem-tas bolup ylgap geldi. elendirmek [elennirmek], işl.1. Sandyratmak, sarsdyrmak, titretmek. Şelpeleri, kirişleri elendirip, labyzly owaz ýaňlanyp ugrady. 2.Kynçylyga sezewar etmek, horlamak, kaňkatmak. Gapy-gapy elendiren, Seniň gözleriň, gözleriň (Halk aýdamlaryndan). elenme iş ady. Elenmek ýagdaýy. elenmek işl.1. Elekden geçirilmek. Elenip goýlan çäge.2. göç.m. Daşky täsir netijesinde gaty titremek, çaýkanmak, yranmak. Atylýan toplaryň zarbyna ýer-gök elendi. 3. göç.m. Bir zatda kynçylyk çekmek, horlanmak. 4. Eýläk-beýläk ylgamak, alakjamak, kaňkamak. Özün tutup bilmän biraz elendi...(B. Kerbabaýew). eleslemek işl.1. Uzakdan aýyl-saýyl bolup görünmek, mese-mälim bolup görnüp durmak. Çat maňlaýmyzda elesläp oturan bir jaý durdy. 2. Galgap barmak, çalt ýöräp gitmek. Ol ýol bilen elesläp barýardy. elesletmek işl.1. Galgap bardyrmak, çalt hereket etdirmek, ylgatmak, galgatmak. Olar ýabylaryny elesledip, bir salym kowdular, emma ýigit barha arany açýardy (A. Gowşudow). 2. göç.m. Aldyrybermek, gyssamak, aldym-berdime salmak. Birden ýaňky iki pyýada Batyry elesledip başlady (Ý. Mämmediýew). eleşan [eleşa:n], syp. Ýyrtyk-ýyrtyk, könelen, sallam-sajak, gelşiksiz, betnyşan görnüşli. Eleşan eşik. eleşdirmek işl. Eläp çykmak, hemmesini elekden geçirmek. eleşmek işl.1. Elemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde elemek. eletdirmek işl., ser. Eletmek. eletmek işl.1.Birine bir zady elekden geçirtmek. Ýarma eletmek. elewreme [elewrömö], iş ady. Elewremek ýagdaýy. elewremek [elewrömök], işl. Howsala düşüp, näme etjegiňi bilmän ýörmek, aljyraňňy ýagdaýda bolmak, oda-köze düşmek. Ol çykalga gözläp elewredi, emma hiç ýerden haraý tapman hopukdy (Ý. Mämmediýew). elewremeklik [elewrömöklük], iş ady. Elewremek ýagdaýy. elewreşmek [elewröşmök], işl. Birnäçe bolup aljyraňňy ýagdaýa düşmek, bilelikde oda-köze düşmek. elewretmek [elewrötmök], işl. Elewremäge mejbur etmek, elewremek katdyna ýetirmek. Sen ony elewredip goýaýdyň-la. elgarama [elğarama], syp. Gün-güzerany, oňşugy birine garaşly bolan, bagly bolan, birine bakna. elgaramalyk [elğaramalyk], at. Gün- güzerany, oňşugy birine garaşly, bagly halda bolmaklyk, birine bakna halda bolmak. elhalrak [elha:lyra:k], syp. Başgalaryna seredeniňde ýagşyrak, ganymadrak. elguş [elğuş], at. Ekdi edilip, awa salynýan ýyrtyjy guş, aw guşy. elhal [elha:l], hal. Başgalaryna seredeniňde ýagşy, ganymadrak. Beýlekilere garanyňda bu toparyň işi biraz elhal (“Edebiýat we sungat”). elhamdülilla [elhamdülilla:], giriş s., k. d. Hudaýa şükür, razy. Şükür, elhamdülilla, janana gözüm düşdi (Magtymguly). elheder : elheder almak howatyr etmek. Elheder alyp duran ýerlerinden ýangyna seredýärler (N. Saryhanow). Elheder etmek toba gelmek, ýakaňy tutmak, gorkmak, çekinmek, üýşenmek. Duşmanlar gahrymdan elheder etdi, Alnymda ak ýollar açan ýaşlygym (R. Seýidow). elhenç syp. 1. Ýürek ýargyç, gorkunç, gorkuly, aýylganç. Näme üçin meniň düýşüme gowy zatlar girmän, iň elhenç zatlar girýär? (N. Pomma). 2.Örän erbet, ýaman. Garaşylmadyk elhenç habar. elhençlik [elhenişlik], at. Elhenç halda bolmaklyk; elhenç zatlar. elhepus [elhepu:s], giriş s. Gaty geň galmagy, haýran galmagy aňladýan söz; älhepus. Elhepus, dilewar bolupsyňyz-ow! (B. Gurbanow). elikdirmek işl. Elikmek derejesine ýetirmek, el öwretmek, öwrenişdirmek. elikmek işl.1. Ele öwrenmek. 2. Birneme ellenip, ulanylyp peti gitmek, könelmek (kürte, çabyt we ş.m. hakynda). elin [eli:n], syp. Öz eliň bilen, öz gatnaşmagyňda ýa-da ýörite tabşyrylyp amala aşyrylan. Elin don. elinje [eli:nje], syp. Has elin. Saglyk bolsa, ölmän ertire çyksak, özüm elinje eltip bereýin (T. Gurbanow). elip [eli:p], at.1. Arap elipbiýiniň birinji harpy we onuň ady. Biden, elipden bihabar (Magtymguly). 2. Uly mallaryň buduna basylýan elip görnüşli tagma. \n\t‣ Elipden şermende hat-sowatdan başy çykmaýan, sowatsyz, nadan. Elip ýaly dik, göni, syrdam; gelşikli. elipbiý [eli:pbiý], at. Bir diliň ýazuwynyň kabul edilen tertip boýunça ýerleşdirilen harplarynyň jemi. Täze türkmen elipbiýi. eljaslamak [elja:slamak], işl., gepl.d. Haly agyrlaşmak, haýallamak. Ol halys eljaslapdyr. eljiremek işl. Ynjyklyk edip başlamak, läliksiremek, aýnamak; näzirgemek, ylkyramak. eljireşmek işl. Bile eljiremek, aýnaşmak. eljiretmek işl. Eljiremek katdyna ýetirmek, läliksiretmek, aýnatmak. Çagany eljiretmek. eljuk [elju:k]:içiň eljuk diýmek gaty ajykmak, ajygyp surnukmak. Rejebiň bolsa açlygyndan garny eljuk diýýärdi (B. Gulow). elkin hal. Obadan, öý-işikden üzňe, aýry. Bu derýanyň boýunda Hüňkaryň ýylkysy elkin ýatan (“Görogly”). elkinçilik ser. Elkinlik.– Elkinçilik bilenem öwrenişipdiris– diýip, özi çaý gaýnadyp, myhmanlaryň öňünde goýdy. elkinlik at. Öý-işikden, oba-garadan üzňelik, aýrylyk, elkin haldalyk, elkinçilik. Elkinligiň möhleti azalýar. elkyssa giriş s.,ser.Elgaraz. Elkyssa, halaýyk- lar patyşadan rugsat alyp gaýtdylar (Şabende). Elkyssa munça jemagatyň dilegi kabul bolup, Hemranyň jany bagyşlandy (“Hüýrlukga – Hemra”). elleme iş ady. Ellemek ýagdaýy. ellemek işl. 1. Eliňi birine ýa-da bir zada degirmek, eliň bilen tutup görmek, barlap görmek. 2.göç.m. Bir zady ele salmak, edinmek. Bir gowja zady- ha elläpsiň (“Edebiýat we sungat”). ellenmek işl. 1. El bilen tutulyp görülmek, el degrilmek, el degrilip görülmek. 2. Ele salynmak. elleşdirmek işl. 1. Birnäçe zady ýa-da bir zadyň birnäçe ýerini elläp görmek. Näzik ýanyndaky çelegi elleşdirip gördi (A. Durdyýew). Içersindäki zatlaryny elleşdirip görerdi (R. Allanazarow). 2. Biri- biri bilen el alyşdyrmak; ýaraşdyrmak, barlyşdyrmak, ylalaşdyrmak; tanyşdyrmak. Onuň hyýaly ýeňňesirän bolup, Göroglyny Agaýunus bilen, Handan batyry Gülşirin bilen elleşdirmekçidi, ol-da bolmady (“Görogly”). elleşmek işl. 1. Hoşallyk bildirmek nyşany hökmünde biri-biriniň elini gysmak, biri-biriň bilen görüşmek, salamlaşmak. Myhman biziň bilen ýekän- ýekän elleşdi. 2. Biri-biriň elini gysyp ylalaşyga gelmek. elletmek işl. 1.Bir zada el degirtmek, el degirdip gördürmek. 2. göç.m. Ele saldyrmak. elli I, san. 50 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany.Elli kitap. \n\n\n ELLI II, syp. Eli bar. Gödensiz elli adam. \n\t‣Ýeke elli öýünde özünden başga kömek berýäni ýok. Men ýeke elli bolamsoň, wagtynda işlerime ýetişip bilemok. elli-aýakly [ell(i)-aýakly], syp., gepl.d. Ýumuş buýrulan dessine derrew ýerine ýetirýän, basym bitirip berýän. Elli-aýakly oglandygy görnüp dur, etmeli işlerini aýtdyrman edýär. ellibizar [ellivi:za:r], hal. Birinden ýa-da bir zatdan bizar bolmaklyk, irmeklik. ellik at. Ele geýmek üçin ýüňden örülen ýa-da matadan, gaýyşdan tikilen önüm. Ol elligini geýdi. ellilik at.1.50 manat möçberindäki pul birligi. 2.Göwrümi, mukdary, agramy we ş.m. boýunça 50 sana barabar bolan ölçeg birligi. Ellilik çyra. ellinji san. 50 sanyndan ýasalan tertip san. elmydama [elmyda:ma], hal,ser. Elmydam. elpe-şelpe ser. Elpe-şelpelik. elpe-şelpelik at. Bol-elinlik, bolçulyk, hezillik. Göwni örän göçgündi, Bu gün elpe-şelpelik (B. Kerbabaýew). elsiz syp. Eli ýok, elinden mahrum bolan, eli bolmadyk, golak. elsizlik at. Eli ýokluk, elden mahrumlyk, golaklyk. eltdirmek işl. Birine bir zady başga bir ýere getirtmek. Kitaby kitaphana eltdirmek. elterezi at. El bilen tutulyp, agram ölçelýän gural, esbap. elti at.1.Erkek doganlaryň aýallarynyň biri- birine garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. Onuň Şaapbasyň gyzy Şasenemiňki ýaly ýanynda kyrk kenizi bolmasa-da, üç eltisi hem gelni bilen birtopar baldyzy bardy (N. Pomma). 2. kön.s. Ruhanylaryň aýallaryna hormat goýlup aýdylýan söz. Molla höküme çydap bilmän, atyny eýerläp, eltini hem syrtyna alyp, ýola rowana boldy (“Zöhre – Tahyr”). eltilmek işl.1. Bir zat başga bir ýere alnyp barylmak, äkidilmek, gowşurylmak, ýetirilmek. 2.Bir zada sezewar edilmek, duşurylmak, uçradylmak, duçar edilmek. 3.Goýberilmek, aşyrylmak, ýakynyna bardyrylmak, ýanyna barmaga mümkinçilik berilmek. eltişdirmek işl.Ählisini eltmek, hemmesini eltip çykmak, hemmesini eltip bermek. eltişmek işl. Bir zady eltmäge kömekleşmek, äkidişmek. eltmek işl.1.Bir zady birine, bir ýere alyp barmak, özüň bilen äkitmek, alyp gidip gowşurmak. 2.göç.m. Bir zada duçar etmek, sezewar etmek, uçratmak. Onuň bolup ýörşi bir bolgusyzlygyň üstünden eltäýmese ýagsy. elwan [elwa:n], at.1. Açyk gyzyl reňkli nah mata. Gyz elwan köýneklidi. 2.Açyk gyzyl reňk. Elwan güller. elýaglyk [elýa:ğlyk], at. El-ýüzüňi süpürmek üçin ulanylýan dörtburç mata bölegi. Jübüsinden elýaglygyny alyp, maňlaý derini süpürdi. elýazma at. Ýazyjynyň, şahyryň eli bilen ýazylan asyl nusga. Çykyp geplemeleriň elýazma beýany, hatlar şu hakda gürrüň berýär (“Türkmenistan”). elýeter syp. 1. Eliňi uzadanyňda ýeter ýaly ýakyn ýer. Kitaby elýeterinde goýdy. 2. Arzan, gymmat däl. elýeterli syp. 1. Arzan, gymmat däl. 2. göç.m. Düşnükli, düşnükli edip. Elýeterli etmek. elýeterlilik at. Elýeterli bolmaklyk, arzanlyk, gymmat dällik. em I, at.1. Kesel bejerýän serişde, derman. Alyň, içiň şu dermany! Edil emidir (T. Gurbanow).2.göç.m. Kynçylykdan, agyr ýagdaýdan çykmaklygyň çäresi, täri. Ol bu ýagdaýdan çykmagyň emini tapdy. \n\t‣ Em etmek1) kesellä däri-derman etmek, kesele garşy çäre görmek. Şumy, gyz, waý, muňa näme em etmeli bolarka? (A. Durdyýew). 2)alajyny,çäresini tapmak. Eminden gelmek bir zadyň hötdesinden gelmek. Emini bermek temmi bermek, çäresini görmek, jeza bermek. Emiň-ýomuň şu bolsun! “Şu dermandan soň sagal, aýak üstüne gal, derdiň dep bolsun” diýen manyny aňladýar.Al, emiň-ýomuň şol bolsun! \n\n\n EM Türkmen milli elipbiýiniň "M" harpynyň ady. emaý [ema:ý]: emaý bilen usullyk, seresaplylyk bilen. Gyzyl erkek emaý bilen çökdi (B. Kerbabaýew). emaýlyk [ema:ýlyk], ser. Emaý. Ýelli bukjany emaýlyk bilen açdy (A. Gowşudow). emçi at, kön.s. Tebip. emdirme iş ady. Emdirmek ýagdaýy. emdirmek işl.Göwüsden iýmitlendirmek; göwsi sordurmak, suwuk zady (süýdi) sorduryp iýmitlendirmek. emedekleme iş ady. Emedeklemek ýagdaýy. emedeklemek işl. Eliňi we aýagyňy (dyzyňy) ýere diräp hereket etmek. Kä emedekläp, käte bolsa bagyrlary bilen süýşenekleýärdi (A. Nazarow). emedekleşmek işl. Köpçülikleýin emedeklemek. Çukurlardan emedekleşip, böküşip çykýan esgerlere goşulyp, ýola tarap ylgady (N. Jumaýew). emedekletmek işl. Elini we aýagyny ýere diredip, öňe hereket etdirmek. emejin syp. Emip ýatmaga endik eden, köp emmegi halaýan, emegen.Çaga emejin tokly ýaly sokjap, ejesini emdi (N. Pomma). emek at,kön.s. Çörek. Seniň ýoluňa iýdigim emek (Burhanetdin Siwasly). emel I, at. 1. ser.Amal. 2.Wezipe, kär, hünär. Emel ýetse nadana, özün urar her ýana (Nakyl). \n\t‣1) emele gelmek döremek, ýüze çykmak, peýda bolmak. 2) emele getirmek döretmek, ýüze çykarmak. Gökje taýhar howatyrsyz ýola düşende dikgirdäp, öz yzynda inçemik tozan emele getirýärdi (B. Kerbabaýew). \n\n\n EMEL II, at. 1. Garşydaşyňa salnan al, hile, hilegärlik, aldaw. Geliň, bizem bir emel edeliň (“Görogly”). 2.Bir zady ýerine ýetirmegiň, kyn ýagdaýdan çykmagyň täri, usuly. Dostum, senem şeýle batyr bolmaly. Söweş emelini bilip salmaly (N. Pomma). 3. Türkmen göreşinde garşydaşyňy ýykmak üçin ulanylýan tilsim. Emel gowusy güýç (Nakyl). Diňe özüne göwni ýetýän biçak güýçli pälwanlar bu emeli ulanmaga ýürek edýärdiler (N. Jumaýew). \n\t‣ Emeline çolaşmak öz eden pyssy-pujurlygy üçin özi zyýan çekmek. Tilki bolsa öz emeline çolaşyp, galasyz galypdyr (Halk ertekilerinden). emeldar [emella:r], at, kön.s. Ýokary wezipeli şahs, jogapkärli wezipäniň başynda duran adam. emeldarlyk [emella:rlyk], at. Emeldaryň ýagdaýy, ýokary wezipelilik. emeli [emeli], syp. Hakyky däl, tebigy bolmadyk, emel bilen edilen, ýasama. Emeli köl. emelkeş at. Emel, hile edip, aldawa salýan, hilegär, mekir. emellemek işl., ýerli g. Oňuşdyrmak. emelli syp. 1.Emeli bolan, belli bir kärli, hünärli, başarnykly. 2. ser. Emelkeş. emelli-başly [emelli-vaşly], ser. Emelli. emelsiz syp. Bir işi amala aşyrmagyň ugur- ýoluny bilmeýän, işi ýerine ýetirmäge ukyby bolmadyk, başarnyksyz. emelsizlik at. Emelsiziň ýagdaýy, başarnyksyzlyk. Ol bu bolup durşuny özüne emelsizlik bildi (B. Seýtäkow). emendirmek [emennirmek], işl.Iýilýän, içilýän bir zatdan hantama bolup durar ýaly etmek. emenegen [emeneğen], syp.Iýilýän, içilýän bir zatdan dadasy gelip duragan, emenmäge ýakyn gylygy bolan. emenegenlik [emeneğenlik], at.Iýilýän, içilýän bir zatdan dadasy gelip duraganlyk, emenmäge ýakyn gylyklylyk. emenişmek işl. Birnäçe bolup emenip durmak, iýilýän, içilýän bir zatdan hantama boluşmak. emenjek :emenjek çukur bokurdagyň gutaryp, gyzylödegiň başlanýan ýeriniň daş ýüzündäki oý ýer. Ol ýönekeý bir köýnek bolup, ezýakasyndan emenjek çukury saýgaryp durdy (B. Kerbabaýew). emenjeň syp. Emenegen. emenjeňlik at. Emenegenlik. emenmek işl. Iýilýän, içilýän bir zatdan hantama bolup göz dikmek. Al şeraba el uzatdym, emendim, Durusyn içmişler, laýa sataşdym (Magtymguly). emer-damar at. Tohum-tiç, kowum- garyndaş, ilen-çalan. Bir ýerde emer-damary bar bolsa, hemmesini akgoýun toýuna çagyrdy. emgek [emğek], at.1. Beden ýa-da ruhy taýdan bolan horluk, azap, jebir, çekilýän agyr zähmet. – Görogly bolsaň, boluber, meniň eden tamam, çeken emgegim, gören azabym biderek boldy – diýdi-de, galandar zörlediberdi (“Görogly”). 2.Kesel, dert. \n\t‣ Emgek bolup geçsin-dä! syrkawa ýüzlenip: "Keseliň biraz azar berse-de, aýrylsyn!" diýen manyny bildirýän aňlatma. Emgek göz bilen gaşyň arasynda duýman durkaň bir zada ulaşmaklyk, az ýerde bir bela, betbagtlyga sezewar bolmak. emgekli [emğekli], syp. 1.Sütemli, jepaly, jebirli, betbagtçylykly. Emgekli günler. 2.Jebirli bir zada uçragan. Meniň özüm bir emgekli dogupdyryn. emgeme [emğeme], işl. Emgemek ýagdaýy. emgemek [emğemek], işl. Özüňe dözüp işlemek, özüňe agram salyp işlemek. Janyňy emgemeseň, özünden bitmez iş (A. Kekilow). emgendirmek [emğennirmek], işl. Işledip, zähmet çekdirip, onuň görgüsini gördürmek. emgenme [emğenme], iş ady. Emgenmek ýagdaýy. emgenmek [emğenmek], işl. Işläp, zähmet çekip, onuň görgüsini görmek. emgetmek [emğetmek], işl. Başga birini ýa-da öz janyňy emgenmek katdyna ýetirmek. emigrant [emiğyra:nt], at. Syýasy, ykdysady ýa-da başga sebäplere görä öz ýurdundan başga bir ýurda mejbury ýa-da meýletin göçüp baran adam. emigrasiýa [emiğyra:siýa], at. Syýasy, ykdysady ýa-da başga sebäplere görä öz ýurdundan başga bir ýurda mejbury ýa-da meýletin göçüp barmaklyk. emildirik [emillirik], at. Düýäniň howudy we halygy yza gitmezligi üçin boýnunyň aşagyndan alnyp, howuda birikdirilýän ýüp. Ýagmyr erkeginiň çemmerini, emildirigini, guşagyny çekişdirip berkidýärdi (N. Pomma). emin [emi:n], 1. syp., kön.s. Dogruçyl, ynamly. 2. at. Oýnuň düzgünine seredýän adam. 3. Oglana dakylýan at. eminlik [emi:nlik], at. Eminiň wezipesi, käri. eminagaç [emi:nağaç], at. Boýunturugyň ortasyna berkidilýän agaç. eminbaýrak [emi:nmaýrak], at,ýerlig. Eminlere berilýän, goýulýan baýrak. emir at. Buýruk, höküm. \n\n\n EMIR [emi:r], at.1.taryh. Gündogaryň käbir musulman ýurtlarynda bir ýurduň ýa-da welaýatyň häkimi, hökümdary, hökümdarlyk derejesi, şeýle hem şol derejäni alan şahs. Buhara emiri. 2.Adam ady. emirlik [emi:rlik], at. 1. Käbir musulman ýurtlary, emiriň baştutanlyk edýän döwleti. Birleşen Arap emirlikleri. Buhara emirligi. 2. Emiriň wezipesi, käri. emişdirmek işl. Göläni, guzyny we ş.m. eneleri bilen tapyşdyryp, enesini emdirmek. Sona legeni sygryň öňünde goýdy-da, göläni emişdirdi (Ç. Aşyr). emişmek işl. 1. Sagylmazyndan öň gölesini, köşegini emdirmek (sagdyrýan sygyr, düýe hakynda) . 2. Iki enäniň çagasy bir eneden emip ulalmak. emjek at. Aýal maşgalanyň, süýdemdiriji haýwanyň süýt mäzleri. Aglamadyk oglana emjek ýok (Nakyl). Gelin bir gapdalda göläni tutup oturdy, Nabat bolsa sygryň emjegini çekeläp, süýt sagýardy (A. Gowşudow). emleme iş ady. Emlemek ýagdaýy. emlemek işl.1.gepl.d. Birine azu-köp bir zat bermek. Azdan-köpden emläp razy etdiler (B. Kerbabaýew). 2.göç.m. Para-peşgeş bermek. emlenmek işl.1.Birine azu-köp bir zat berilmek. Ejiziň, garybyň göwnünde garyn bolmaz, sähelçe emlenen zatdan doýup, ömür minnetdar bolar (H. Derýaýew). 2.göç.m. Para berilmek. emleşdirmek işl. Hemmesine azajykdan emläp çykmak. emletmek işl. 1. Berdirmek. 2. göç.m. Para berdirmek. emläk [emlä:k], at. Biriniň eýeçiligindäki, birine degişli zat, mal. Emläk eýesi. \n\t‣Gozgalmaýan emläk duran ýerinden üýtgedip bolmaýan emläk (jaý, hususy eýeçilikdäki ýer). Gozgalýan emläk eýeçiligiňdäki duran ýerini üýtgedip bolýan hemme zatlar. emma [emma:], Garşylygy aňladýan baglaýjy. Howa garalyp dur, emma ýagyş ýaganok. \n\t‣Emmasy bar bolmak başga bir sebäbi bolmak. Ikisiniň arasy bozuldy welin, bir emmasy bar bolaýmasyn? emme I, iş ady. Emmek ýagdaýy. \n\n\n EMME II, at.Çaga dilinde: emjek. emmek işl. Dodaklar we diliň kömegi bilen emjegi agzyňa çekip sormak. Guzy süýt emýär. Çaga ejesini emýär. emr [emir], at. Buýruk, höküm. emridip-semritmek işl., gepl.d. Hiç hili esas bolmazdan, ýumşuň hökman bitiriljekdigi hakynda howaýy gürrüň etmek. Ol: “Bize işe gel, gürrüňi bolmaz, gowuja wezipe-de bererin” diýip, ilki başda baý emredip-semritdi, iş diýip barsam, öňküligi ýok, gepleşesem gelenok. emri-mahal at, kön.s. Mümkin bolmadyk zat, boş hyýal. Ýol başladyň bozuklygyň şanyna, Goşulmadyň emri-mahala düşdi (“Şasenem – Garyp”). emzik at.1.Aýal maşgalaryň, süýdemdiriji haýwanlaryň süýt mäziniň, göwsüniň, ýelniniň ujy. 2.Çagany emeli ýol bilen emdirmek üçin ulanylýan maýyşgak enjam.Agzyna emzik sokup, Gundaglapjyk goýýarys (K. Gurbannepesow). emzikli syp. Emzigi bar. \n\t‣Agzy emzikli emýän (çaga). Onuň agzy emzikli çagasy bar. en Türkmen milli elipbiýiniň "N" harpynyň ady. enar [ena:r], at. Naryň agymtyl däneli süýji görnüşi. enaýy [ena:ýy], syp. Üýtgeşikden gowy, täsin. Ussanyň tekjesiniň üstünde çaklaňja, örän enaýy bir gülýaka ýatyrdy (Ý. Mämmediýew). enaýyja [ena:ýyja], syp. Üýtgeşikden gowuja, täsinje, ýakymlyja. Onuň enaýyja sesi dagyň gaýalarynda ýaňlanyp, dereden-derä düşüp gidýärdi (B. Kerbabaýew). enaýylyk [ena:ýylyk], at. Enaýy görnüşli, enaýy häsiýetli bolmaklyk. ençe ser. Ençeme. ençe-ençe çal. Birnäçe, bir topar. ençeme çal. Mukdary boýunça köp, köp sanly, ençe, birnäçe. Bu toprak ençeme ärleri gören toprakdyr. endam [enna:m], at. Adam bedeniniň göze görünýän daş ýüzi, ten. Ýoldan soň ýadansyňyz, goý, birneme endamyňyz ýazylsyn (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Endamyna et bitmek (örmek) guratlanmak, semremek. Endamynda garga çokasy et galmazlyk horlanmak, süňk bolup galmak. Endamyňa suw ýöremek guratlanyp, reňki durlanmak, sagdynlaşmak. Endamyna suw ýöräp owadanlaşdy (N. Pomma). Endamyň syzlamak bir zatdan heder etmek, gorkmak. endam-jan [enna:m-ja:n], at. Tutuş beden, bütin endam. Ertir barsam, endam-jany pers-ala (“Edebiýat we sungat”). endigan [enniğa:n], syp. Gyradeň, birsydyrgyn; tekiz, büdür-südür däl. Gowaçalar endigan gögerdi (N. Baýramow). endiganlama [enniğa:nlama], iş ady. Endiganlamak ýagdaýy. endiganlamak [enniğa:nlamak], işl. Endigan edilmek, düz edilmek, düzlenmek, tekiz edilmek, tekizlenmek, dogrulanmak, deňlenmek. Ýerler ekişden öň endiganlandy. endiganlaşdyrmak [enniğa:nlaşdyrmak], işl. Endigan edip çykmak. Mellek ýerleri endiganlaşdyrmaly. endiganlaşmak [enniğa:nlaşmak], işl. Tekizleşmek, düzleşmek. endiganlatdyrmak [enniğa:nlatdyrmak], işl. Birine endigan etdirmek, düzletdirmek, tekizletdirmek. endiganlatmak [enniğa:nlatmak], işl. Endigan etdirmek, düz etdirmek, düzletmek, tekiz etdirmek, tekizletmek, dogrulatmak, deňletmek. endiganlyk [enniğa:nlyk], at. Endigan halda bolmaklyk, gyradeňlik, birsydyrgynlyk. endik [ennik], at. Durmuşda kimdir biri üçin adaty zada öwrülen gylyk. Ir turmak endigi. Çilim çekmek endigi. Ýaramaz endik. Endige öwrülmek. Endik bolup galmak. endikli [ennikli], syp. Endigi bolan, endik edinen. \n\t‣ Endik etmek özüňi alyp batmakda bir zat etmegi öwrenmek, ram etmek. Ýata garna hiç zat iýmezlige endik edipdirin. Irden turup, daşarda eýläk-beýläk ylgamagy endik edipdirin. endiremek [enniremek], işl.1.Titräp-titräp çykmak (adamyň agzyndan çykýan ses hakda). Onuň sesi endiräp çykdy. 2.Haýsydyr bir täsir ýa-da gowşaklyk sebäpli sandyrap, çalt urmak (ýürek hakda). Ýüregim endiräp dur. endiretme [enniretme], iş ady. Endiretmek ýagdaýy. endiretmek [enniretmek], işl. Endiremek katdyna ýetirmek. Aýdymçy sesini endiredip, aýdym aýdyp başlady.Yssy onuň ýüregini endiretdi. endireşmek [ennireşmek], işl.1. Titreşip- titreşip çykmak (köp ses hakda). 2.Haýsydyr bir täsir ýa-da gowşaklyk sebäpli sandyraşyp, çalt urmak (birnäçe adamyň ýüregi hakda). endirewük [enniröwük], syp. Endiräp çykýan, sandyrap, titräp çykýan (ses hakda). Men bu sözleri gahar gatyşykly, endirewük sesim bilen daşyma çykaranymy bilmän galypdyryn (“Edebiýat we sungat”). endişe [ennişe], at. Gaýgy-alada, ünji, alada. Endişe gazan gaýnatmaz (Nakyl). Endişeli iş bitirmez, meýdanda däli bolmasa (Magtymguly). ene 1. Kakaň ejesi. Men eneme kömekleşmeli (G. Gurbansähedow). 2. Çaganyň ejesi, çagany dogran aýal, eje. Enemi gören mähriban, atamy gören gadyrdan (Nakyl). Dünýäniň bar görki enedir, ene (G. Gurbansähedow). 3. Owlak-guzy, göle we ş.m. guzlan ene mal, köşek botlan inen düýe. Ol enesi bilen çykyp gaçan guzulary salymyny bermän, yzly-yzyna tutup getirýärdi (H. Derýaýew). 4. Garry aýallara ýüzlenilip ýa-da olaryň adynyň yzyndan getirilip aýdylýan söz. 5. Bir zadyň esasy başlangyjy. Ene ýap. 6. Gyza dakylýan at. \n\t‣Ene dereginden hiç zat galmazlyk asyl keşbinden, görnüşinden hiç zat galmazlyk. Ene dili öz ýurduňda çagalykdan geplenýän dil (haýsy-da bolsa bir millete degişli bolan dil); her bir adamyň degişli bolan milletiniň dili. Enesi ýalamadyk terbiýe görmedik, ergeneksiz eklenen. Ene süýdünden halal öz zähmeti siňen, kişi zähmetiniň goşandy bolmadyk, ogurlyk däl. Ene süýdünden halaldyr, şuny saňa berýärin. Ene toprak adamyň doglan ýeri, ýurdy, Watany. Bu desga geljek nesillerimiz üçin suw bolçulygyny döredip, ene topragymyzyň bereketini has-da artdyrar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). enedendogma [enedennoğma], hal. Baryp ýatan, bütinleý, bütin ömründe şeýle, hemişe, mydama. eneke at. Maşgalada, çagalar edaralarynda we ş.m. çagalara ideg, gözegçilik etmek bilen meşgullanýan aýal, gelin-gyz. Ol çagalary, çagalaram enekelerini gowy görýärdi (Ç. Aşyr). eneli syp. Enesi bolan, enesi bar. Eneli ösen çaga. eneli-gyz [eneli-ğy:z], at. Ejesi bilen gyzy ikisi. Eneli-gyz uzakly gün haly dokaýardy. enelik at.1.Ene bolmaklyk, enä degişli bolan. Men bir enelik borjumy ýerine ýetirip, öz etjegimi edeýin, sen onsoň nähili isleseň, şonuň ýaly ýaşa! (B. Kerbabaýew). 2.Kakaň ejeň ýerine alan aýaly, öweý ene, ejelik. eneli-ogul [enel(i)-oğul], at. Ejesi bilen ogly ikisi. Eneli-ogul boljak toýuň gürrüňini edýärdiler. energetika [enerğe:tika], at.1.Fizikanyň energiýanyň häsiýetlerini öwrenýän bölümi. 2.Hojalygyň energiýanyň dürli görnüşlerini işläp çykarmagy, öndürmegi içine alýan bir pudagy. energiýa [ene:rğiýa], at. Materiýanyň hereketlenişiniň ölçegi we iş öndürip biliş ukyby. Gün energiýasy. Ýylylyk energiýasy. Elektrik energiýasy. Mehaniki energiýa. Atom energiýasy. enesiz syp. Enesi ýok, enesi bolmadyk. enesizlik at. Enesi bolmazlyk, enesi ýokluk. engam [enğa:m], at. Gowy görlüp berilýän sowgat, halat-serpaý, sylaglar, peşgeş. Saňa, oglum, engam diýip, iki iner, bir gyz belläp goýupdym (“Görogly”). engamlyk [enğa:mlyk], at. Engam üçin niýetlenen (zatlar). enjam [enja:m], at.1.Bir işi ýerine ýetirmek üçin gerek bolan abzallar, iş gurallary. Hojalyklar dürli enjamlar bilen üpjün edildi.2.Bir işi amala aşyrmak üçin taýýarlyk, alada, çäre, alaç. Çandybil halky şatlanyp, uly toý enjamyny tutdy (“Görogly”). enjamlaşdyrmak [enja:mlaşdyrmak], işl. Hemme gerek bolan abzallar, iş gurallary bilen üpjün etmek, gurnamak, abzallaşdyrmak. Ýaryş geçjek meýdançany enjamlaşdyrmak. enjamlaşdyrylmak [enja:mlaşdyrylmak], işl. Hemme gerek bolan abzallar, iş gurallary bilen üpjün edilmek, gurnalmak, abzallaşdyrylmak. Men lukmançylygyň iň täze enjamlary bilen enjamlaşdyrylan nobatdaky sagaldyş toplumlarynyň ýa-da hassahanalaryň işe girizilen wagty özümi iň bagtly we buýsançly adam saýýardym (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak. Watany, halky söýmek bagtdyr). enşalla [enşalla:], "Saglyk bolsa, hudaý ýol berse" diýen manyda ulanylýan giriş sözi. entejik hal. Azajyk wagtlap, sähelçe wagtyň dowamynda, birsalym. Entejik howlukmaň! entek hal.1.Heniz, häzirlikçe. 2.Biraz, az salym. entek-entekler hal. Köp wagtyň dowamynda, köp wagtlap, birnäçe wagta çenli. Entek- entekler hem ýan bermejegine ynamy bardy. entemek işl.1.Ýörän wagtynda deňagramlylygy saklap bilmän, iki-baka çaýkanmak, yraň atmak. Käwagtlar daşa büdräp entäp gidýärdi (Ç. Aşyr). 2.göç.m. Biderek söw-söw syryp ýörmek, işsiz aýlanyp ýörmek. Gijäniň içinde nireden entäp geldiň (A. Ata- janow). 3.göç.m. Şowsuzlyga sezewar bolmak, garyp düşmek, batmak. Bular seniň entäniňi bilseler, ýeňsäňe deperler (B. Kerbabaýew). 4. göç.m. Biriniň ýa-da bir zadyň yzynda ser-sepil bolmak, sergezdan bolmak. Habybyň aýagyna ýykylyp, onuň ýüregini eýelejek bolup entänler hem az bolmady (G. Kulyýew). enter-pelek :enter-pelegini öwürmek başyny-gözüni aýlamak, aljyraňňy ýagdaýa salmak, aljyratmak. –Ýene-de nirede bolduň, näme etdiň – diýip, enter-pelegini öwürýärsiň? (B. Seýtäkow). enteşmek işl. Bilelikde entemek. Gijäň bir mahaly siz näme beýdip enteşip ýörsüňiz? Sür atyňy dogry şoňa, Beýdip enteşip ýörmäli (Ç. Aşyr). entetmek işl. Birini entemek katdyna ýetirmek, entär ýaly etmek. Keselçilik ony ahyry entetdi. entireklemek işl. Bir zadyň zarbyna ýa-da başyň aýlanmagy sebäpli deňagramlylygy ýitirmek. Kerimiň gözleri, gulaklary gapylan ýaly boldy, ol entirekledi (Ý. Mämmediýew). entirekleşmek işl. Köpçülikleýin entireklemek. entirekletmek işl. Biriniň entireklemegini gazanmak. Mämmetjan hem näme bolsa-da, bu döwi darynyň üstüne entirekledip eltdi (“Türkmen halk ertekisi”). enzyrut [enzyru:t], syp., gepl.d., göç.m. Barypýatan gysganç, syrnyh. Sen-ä bir barypýatan enzyrut ekeniň. \n\t‣Enzyrut ýaly gysganç, syrnyh (adama aýdylýar). eňaşak [eňaşa:k], hal. Eňňitden aşak, ýokardan aşaklygyna, ýapaşak. Maşyn eňaşak barýar. eňaşaklygyna [eňaşa:klyğna], hal. Ýokardan aşaklygyna, beýikden aşaklygyna, ýapaşaklygyna. Eňaşaklygyna gaýtmak. eňdirmek işl. Aşaklygyna goýbertmek, indirtmek. eňek at.1.Ýüzüň aşaky çürelýän ýeri, äň süňkleriniň birleşýän ýeri. 2.Keçäniň gyrasyna salynýan nagyş we onuň ady. 3.göç.m. Hiç kime ýeň bermän, öz diýenini tutup duran keç adam, jedelçi. Duran bir eňekdir, bakmaz sözüňe (A. Kekilow). \n\t‣ Eňek atmak 1) öldüm-öldümiň öň ýanynda bolmak, agyr hassa bolmak, halys ysgyndan düşmek. Eňek atyp ýatan hassany ýeke taşlap, adam çagyrmaga gidip bilmän, gijäni ýarym etdiler (H. Derýaýew). 2) gözýetimde gizlenmäge ýakynlaşmak, ýaşaňkyrlamak (gün hakynda). Gün eňek atdy. Eňek bermezlik öz pikirinden, düşünişinden el çekmezlik, başga adamyň pikiri bilen düýbünden razylaşmazlyk, baş bermezlik. Gurban "şu çyn boljak" diýip, tüýs eňek bermedi. Eňek dyndarmazlyk tabşyrylan işi oňat ýerine ýetirmezlik, nämedir bir zady doly etmezlik, kanagatlandyrmazlyk. Oňa ýumuş buýursagam-a buýurdyk weli, eňek dyndarmasa gerek! Eňegiňi basmak içmek üçin içine çal, suw ýaly suwuk zat guýlan tabaga eňegini ýetirmek. Ol çal guýlan jama eňegini basdy. Eňegine ata sakgaly çykan beden we ruhy taýdan ýetişen, ýigit çykan. Onuň eňegine ata sakgaly çykan ogly bar. Eňegiň dynmazlyk kimdir birinden ýa-da bir zatdan gönenmezlik, birinden ýa-da bir zatdan azar çekmeklik. Eňegine jaň dakylan ýaly hiç kime gezek bermän köp gepleýän, ýaňra, lakgy. Eňegiňe tutmak aýdanyňy gögertjek bolmak, özüňkini mamla hasaplamak, öz diýeniňden dönmezlik. Eňegi ýere berilmek ser.Ýüzi ýere berilmek. Ol daşa büdräp, eňegi ýere berildi. Eňek etmek bir zat hakynda dawa etmek, jedelleşmek, jedel etmek, dawalaşmak. Päheý, saňa ýöne eňek et diýseň! (B. Kerbabaýew). eňekleşmek işl. Bir mesele barada jedelleşmek, jedel edişmek, dawalaşmak, harçaňlaşmak. Eňekleşip oturmaň-da, gowusy toýa taýýarlanyň (B. Öwezow). eňilmek işl.1.Aşaklygyna gaýdylmak, inilmek. Ol pişegi göterende, arkan gaýşyp uranda, ileri eňilip, bütin göwresi bilen hereket edip ýaýýar (H. Derýaýew). 2.Bir tarapa gidilmek, ýüzlenmek. Ol derrew yzyna dolanyp, süriniň gündogaryna bakan eňilýär (B. Gur- banow). 3.Hüjüm edilmek, çozulmak. Ol duşman haýsy tarapa eňilse, şol ýerdäki pulemýoty atýardy (B. Sol- tannyýazow). eňişmek işl.1.Köp bolup aşaklygyna eňmek, inmek. 2. Bilelikde bir tarapa gitmek. 3.Çozuşyp gelmek. eňk at. Ysgyn, güýç, eňkam. Sapar märem, gurban tylla nalyňa, Eňkim ýok ýapyşsam ýüpek ýalyňa (“Görogly”). \n\t‣ Eňki gaçmak (gitmek) haýy gitmek, ysgyndan düşmek, halys bolmak, eňkamy gaçmak, ýadamak. Gaçyp Güljemalyň eňki, Gitdigiçe galýar yza (Ç. Aşyrow). eňkam [eňka:m], ser. Eňk. \n\t‣ Eňkamy gaçmak (gitmek) ser. Eňki gaçmak. Eňkamy gidip, ýanyny ýere berdi (H. Derýaýew). eňlişmek işl. Ýerli-ýerden eňmek, bilelikde eňmek. eňme iş ady. Eňmek ýagdaýy. eňmek işl. 1. Beýikden, ýokardan gaýtmak, aşaklygyna gaýtmak. 2. Bir tarapa, bir ýere ýüzlenmek, gitmek. Bütin oba şolara tarap eňdi. 3. Hüjüm etmek, çozmak. 4. göç.m. Biri bir zady bolşundan has ulaldyp aýdanda, diňleýjiler onuň ýalan sözleýändigini bilip, "aşak düşsene" diýen ýaly many aňladýar. Entek eňeweri, zalywat. \n\t‣ Eňen ugruňa gitmek dogry, nädogry diýmän, öz diýeniňe tutup oturmak, yňdarma bolmak. Ol eňen ugruna gulak salman gider. Eňen ugruňa çapyp oturmak ser. Eňen ugruňa gitmek. eňňere at. Hasyl ýygnalyp gutarandan soň onuň galak-gaçagy çöplenýän, hoşa edilýän ekinçilik. Eňňere meýdanynda galan ýeke-täk mähnet garpyzy geňirgediler (B. Kerbabaýew). eňňerelik at. Eňňere edilen ekin meýdany. eňňit at. Beýiklikden aşaklygyna peselip gaýdýan ýapgyt ýer, ýapaşak ýer, eňaşak ýer. Atlylar belent gerşiň eňňidine indiler (B. Seýtäkow). \n\t‣ Eňňit etmek: 1) aşaklamak. Gün deňze tarap eňňit edýärdi. 2) bir tarapa ýüzlenmek, gitmek. eňňitlik at. Eňňit ýer. eňre at, gepl.d. Aglak. Eňre çaga. eňreme iş ady. Eňremek ýagdaýy. eňremek işl. Zarynlap gözýaş etmek, zar-zar aglamak; möňňürip aglamak, eňşemek. Aglanyň öňünden eňrän çykar (Nakyl). eňremez at, ýerli g. Alty ýaşan goýun. eňreşik at, ser. Eňşeşik. eňreşmek işl. Köpçülikleýin eňremek. eňretme iş ady. Eňretmek ýagdaýy. eňretmek işl. Gözýaş etdirmek, aglamaga mejbur etmek, aglatmak. Agladyp, eňredip ýeňňemi aldy, Arapdan aryňy al, Jygaly ogly (“Görogly”). Aglatma, eňretme aşyk Tahyry, Zöhräniň ugrunda köýýän-diýenmiş (K. Gurbannepesow). eňsi at. Sowuk girmezlik üçin öýüň gapysyna tutulýan halynyň bir görnüşi. Edil şol demde gara öýüň bäş ädim öňündäki daş tamyň gapysy şarkyldap açyldy- da, işigiň eňsisi serpilen gara öýüň bosagasynda Enebaý ejäniň äpet göwresi peýda boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Alem içre at gezer, 9 s.). Ol öýleriň işigindäki agyr eňsiler aşak goýberilen gabak ýaly börtüşip durdy (Ý. Mämmediýew). eňsigamyş [eňsiğamyş], at. Öýüň gapysyna tutulýan örülen gamyş. eňsilik at. Eňsi dokamak üçin niýetlenen (ýüň we ş.m. zatlar). eňşemek işl.,ser. Eňremek. Öýne gelse aýallar, Ikisem eňşäp otyr (A. Alamyşow). eňşeşik at. Köp adamyň agyly sesi, zenzele, yzanda-çuwanlyk, ahy-nala. Howlynyň içinde uly eňşeşik başlandy (A. Gowşudow). eňşeşmek ser. Eňreşmek. Sürüldiler il barysy eňşeşip, Pyganyna daglar, daşlar gymşaşyp, Asman joşa geldi, zemin gowşaşyp, Bulutlar durdular nala, Seýidi (Zelili). eňşetmek ser. Eňretmek. eňterilmek işl. 1. Gabyň agzy aşak edilip dökülmek, guýulmak. Depesinden eňterilen sowuk suw. 2. Iteklenip ýykylmak. 3. göç.m. Erbet taraplary, etmişi görkezilip geplenmek, ýamanlamak, üstünden düşülmek, tankyt edilmek. 4. Bir zat bilen urulmak, biri tarapyndan urlan bolmak. 5. göç.m. Birbada içilmek, başa çekilmek. Okara doly çal bir başa eňterildi. 6.Bir tarapa ýüzlenilmek, çalt hereket edilmek, çozulmak. Gelişleri ne haýbatly, Eňterilen dek gelýärdi sap (Ç. Aşyr). eňterişdirmek işl. 1. Köp gapdaky zady eňtermek; yzly-yzyna dökmek, guýmak. Doly bedreleri eňterişdirmek. 2. Birnäçe ýere zat dökmek, birnäçe ýeriň üstüni ýapmak, gömüşdirmek. 3. Birnäçe zady agdarmak, agdaryşdyrmak, itekläp ýykyşdyrmak. 4. göç.m. Käbir adamlaryň erbet taraplaryny, etmişlerini aýdyşdyrmak, aýdyşdyryp ýamanlamak. 5. Köp adamy urup başlamak, gaýta-gaýta eňterip urmak. 6. göç.m. Köp gapdaky zady içmek, yzly-yzyna içmek, başyňa çekmek. eňterişmek işl. 1. Eňtermäge kömek etmek, bilelikde eňtermek. 2. Köpçülik bolup bir tarapa ýüzlenmek, çalt hereket edip gitmek, at goýmak, çozmak, dökülmek. eňtermek işl. 1. Içi zatdan doly gaby egip, baryny birden guýmak, hemmesini dökmek. Omaçaly çorbany gazanyň iki gulagyndan ýeňi bilen tutup, içi dogralan nanly çanaga eňterdi (N. Pomma). 2. Bir gapdala agdarmak, itekläp çykmak. Käbir şonuň ýaly haramzadany belent dagyň başyndan eňtermek gerek (B. Kerbabaýew). 3. Bir zat bilen depesinden indermek, urmak. Gazabyma çydap bilmän, has zarplyrak eňteräýipdirin (B.Kerbabaýew). 4. göç.m. Biriniň ýaramaz taraplaryny, etmişlerini görkezip tankyt etmek, üstünden düşmek. 5. göç.m. Gapdaky suwuklygy birbada içmek, başyňa çekmek. 6. Çalt hereket edip, bir tarapa ýüzlenmek, at goýmak, dökülmek, çozmak. eňtertmek işl. Biriniň eňtermegini gazanmak, agdartmak, içirtdirmek, çozdurtmak. ep- Esli sözüniň öňünden gelip, sözüň manysyny güýçlendirýän bölek. Ep-esli. epdek at. Gurhanyň ýediden bir bölegi. ependi [epenni], kön.s. 1. Köplenç, asly türk bolan erkek adamlara sypaýylyk, hormat bilen ýüz tutulyp aýdylýan söz. Müdir ependi, siz maňa ýürekde çirik saklamagy öwreden dälsiňiz (B. Kerbabaýew). 2. Adam ady. epenek at. 1. Bir zadyň içinden geçirilýän, okuň ujuna berklik üçin geýdirilýän, içi deşik tegelek demir bölejik, gaýyş. 2. Pil saplananda, sapyň içinden geçirilen çüýüň üstünden goýulýan içi deşik ýasyja demir bölejigi. 2. Düýäniň burnundan sypmazlygy üçin büýliniň uçly tarapynyň iç ýüzünden geýdirilýän teletin, gaýyş bölejigi. ep-esli syp. Möçberi, mukdary boýunça köp, uly, ýoňsuz, esli. Ep-esli pul. Ep-esli bugdaý. ep-eslije syp. Eslije,ýoňsuzja. Buýran işiňi etmek üçin maňa ep-eslije wagt gerek. ep-esliräk [ep-eslirä:k], syp. Möçberi, mukdary boýunça ep-esliden azrak. epeý syp. 1. Daş görnüşi, müçesi, gabarasy uly, daýaw, uly. Epeý adam. 2. göç.m. Özüni agras tutýan; gopbamsy. Ýigit epeý basyp, gopbam görünýär (K. Gurbannepesow). epeý-epeý syp., gepl.d. Uly-uly. Toýa epeý- epeý ýaşulular gelipdir. Epeý-epeý ädimläp barýar. epeýlenmek işl. Epeý görnüşe girmek, özüňi epeý görkezmek, gopbamsyramak. Epeýlenip jogap berdi (G. Kulyýew). epeýlik at. 1.Epeý bolmaklyk, epeý görnüşlilik. 2.Ulumsylyk, gopbamsylyk. Ol epeýlik bilen içeri girdi. epgek at. Tomus günleri öwüsýän gyzgyn ýel, howurly ýel. Tolkun-tolkun bolup akyp duran epgegiň aşagyndaky gowaçalaryň ýapraklary garamtyl gökdi (N. Baýramow). epgekli syp. Epgek öwüsýän, gyzgyn ýelli. Epgekli çöllügiň jümmüş ýerinde, Atam pahyr gün ýamanyn görüpdir (M. Myşşyýew). epgeksiz syp. Gyzgyn ýelsiz, epgek öwüsmeýän. Epgeksiz howa. epik [epik], syp. Žanr hökmünde eposa häsiýetli, eposa, şadessana mahsus. epilmek işl.1.Epin emele gelmek, epin tutmak, gasyn atmak. Onuň köýnegi epilipdir. 2.Egilmek, bükülmek, eplenmek. epin at. Bir zadyň eplenen, ýygyrt atan ýeri. Dar dartylyp ýyrtylar, giň epinden gyrkylar (Nakyl). Epini açylmadyk garma don. epinli syp. 1.Epini bar bolan, ýygyrt atan, epin tutan. 2. Epin goýlup tikilen. epişdirmek işl. Hemmesini epip çykmak, bir ujundan epmek. epişmek işl. Bir zady epmäge, gat-gat etmäge kömek bermek. eplem at. Eplenen, gatlanan zat. epleme 1. iş ady. Eplemek ýagdaýy. 2.at. Eplenýän, açylyp-ýygnalýan. Epleme oturgyç. eplemek işl. Bir zady gat-gat etmek, epmek. Ol bitin çapadyny bölmän, epläp agzyna dykdy (H. Ysmaýylow). eplem-eplem syp. Gat-gat bolup duran. eplenişmek işl. Bükülişmek, gat-gat, epin-epin boluşmak; köpçülikleýin bükülmek; gat-gat bolmak. eplenme iş ady. Eplenmek ýagdaýy. eplenmek işl. Bükülmek, bükülen ýagdaýda bolmak, gat-gat bolmak. \n\t‣ Eplenip ýatmak iş etmän bikär, işsiz-pişesiz gün geçirmek. Aç-suwsuz eplenişip ýatyrdylar (A. Gowşudow). epleşdirmek işl. Hemmesini epläp çykmak, eplem-eplem edişdirmek, birnäçe gezek eplemek. Ol elindäki kagyzy epleşdirip, jübüsine saldy (N. Geldiýew). epleşmek işl. Bir zady eplemäge, gat-gat etmäge kömekleşmek. Geýimleri epleşmek. epletmek işl. Bir zady gat-gat etdirmek. Ýaglygy epledip ýygnatmak. epme 1. iş ady. Epmek ýagdaýy. 2. at. Üsti, düzümi miweli, ýagly we.ş.m. tagamly azyk önümi. Bally epme. epmek I, , işl.Göni ýa-da ýazgyn zady eplemek, geýim-gejimleriň etegini gysgaltmak üçin epmek. Paşmaklaryny epdi-de, emaý bilen aýak üstüne galdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Dyzyňy epmek sähel wagt oturmak. \n\n\n EPMEK II, at, ýerli g. Çelpek. Ahalyň ak unundan Epmek gelsin şu gyza, Maňgyşlagyň maň goýnundan Söwüş gelsin şu gyza (Hüwdi). epos [e:pos], at. Bir tema bagyşlanan milli häsiýetli gahrymançylykly halk aydymlarynyň, poemalarynyň, rowaýatlarynyň we dessanlarynyň tutuş jemi, şadessan. "Görogly" eposy. eprik [epirik], at. Süýt bilen gatygyň garylmagyndan taýýarlanylýan süýt önümi. Käte üýşüp eprik, goýultmak edinýäris (“Edebiýat we sungat”). eprut [epiru:t], syp. Şylhasy çykan, halys tozan. Täzeje geýen geýimler tiz wagtyň içinde deriň şoruna eprut bolup, eginlerinden düşip galýardy (H. Derýaýew). \n\t‣Eprut garry garrap halys lagşan adam. er Türkmen milli elipbiýiniň "R" harpynyň ady. era [e:ra], at. Ýyl hasaby ýöredilip ugran başlangyç pursat we şeýle ýyl hasabynyň ulgamy. \n\n\n ERA [era:], kön.s. Içinde. Meýdan era jeňi-maglup gaýrylsa (Mätäji). epsomit [epsomi:t], at. Angliýanyň Epsom şäheriniň golaýyndan tapylan ajy duzuň ady. erada [era:da], at. Erk; maksat, niýet. Seniň hem beýle bolmagyň Allanyň eradasy bilendir (H. Der- ýaýew). erbahasy [ervahasy], at,ösüml.d. Boýy 15-30 sm ýetýän köpýyllyk ot, ýabany dermanlyk ösümlik. erbet [ervet], syp. 1.Gowy däl, ýaramaz; ýaman. Adama erbet söz aýtmaň! 2. Aýylganç, elhenç, gorkunç. Ol birden ah çekip, erbet ses etdi (N. Pomma). 3.Pes, öwerlik däl (hal-ýagdaý hakynda). Syrkawyň ýagdaýy häzir erbet däl. erbetçilik [ervetçilik], at. Hil, ýagdaý, hereket, iş we ş.m. taýdan ýaramazçylyk, göwnejaý dällik, maksada laýyk gelmezlik, erbetlik. erbetlemek [ervetlemek], işl. Pese düşmek, ýaramazlaşmak, beterlemek. Onuň saglygy erbetleýär. erbetlenmek [ervetlenmek], işl.Öz-özünden erbet bolmak. Hil taýdan erbetlenmek. erbetleşdirmek [ervetleşdirmek], işl. Erbet- lenmegine getirmek. Onuň özi saglygyny erbetleşdirdi. erbetleşmek [ervetleşmek], işl.Kem-kemden erbet bolmak. erbetlik [ervetlik], at.1. Erbet halda bolmaklyk, erbetçilik, ýaramazçylyk. 2. Erbet iş. Erbetlik etmek. erdem at, kön.s. Edep, terbiýe. Erdem başy dil (Nakyl). erdemli syp. Başarnykly, edenli, salyhatly, hünärli. ...Derse han oglana beglik bergin, tagt bergin- erdemlidir (“Gorkut ata”). erediji at.1.Bir maddany ergin hala öwürýän (suwuklyk). 2.Metaly eretmek bilen meşgul bolýan adam. Polat erediji. eredilmek işl. Ergin eredilmek, ergin, suwuk hala getirilmek. erek at.1.Goýnuň bir jynsy. Guşda barak eti, goýunda erek eti (Nakyl). 2. Goşa, iki örküçli düýe, maýa. Erek maýa münjekmi? (Sanawaçdan). erem at,şahyr. Behişt. \n\t‣ Eremiň bagy behişt bagy. – Siziň jaýyňyz nirededir – diýdi. Periler: – Erem bagynda – diýip, jogap berdiler (“Hüýrlukga–Hemra”). eremek işl.1.Ergin hala öwrülmek, daşky täsir netijesinde suwuk hala öwrülmek. Eredi ak garlar ala daglarda (A. Kekilow). 2.göç.m. Gün-günden horlanmak, iglemek. Ol gün-günden eräp barýar. 3.Ýüregi ýuka ýagdaýda bolmak, durumsyz bolmak, gowşamak. Oňa açyk ýüz bilen sen diýseň eräbiýr. 4. Gaty gowusyrap geplemek, suwjarmak katdyna ýeteňkirlemek. \n\t‣Eräp akmak gaty horlanmak, guramak. Gaýra- gaýra bakar men, Gyzlar, läle kakar men, Sol joramy görmesem, Eräp-eräp akar men (Lale). Günbe-günden eräp akýar, Ýok derdine derman-däri (B. Kerbabaýew). eren at,ser. Erenler. erenler at.Ärler, ärlik, welilik, pirlik derejesine ýetenler, pirler, keramatly adamlar. Daňa ýakyn üç ýüz altmyş erenler şu ýerde jemlenişdiler (“Görogly”). ereşmek işl. Kem-kemden eremek. Ýerde ýatan galyň gar kem-kemden ereşýär. eret at. Uly gämiler kenara gelende, ony berkitmek üçin ulanylýan we gorumyň dört tarapyndaky çykyp duran, başyna kenardan zyňlan tanaplar oralýan agaçlar; ýelkenli nawuň gapyrgalarynyň uçlary; gämini köprä ýa-da başga gämä daňmak üçin ýüpüň baglanýan ýeri. eretmek işl. 1. Eremek derejesine ýetirmek. Demir eretmek. 2. göç.m. Bedenine ýeňillik bermek, lezzet bermek. Sesi güýçli doň ýüregi eretdi (N. Pomma). erewde-berewlik [eröwdö-veröwlük], at. Gaýda-gaýmalaşyk, köpçülikleýin tertipsiz hereket, erem-ejemlik. erez at,gepl.d.1.Bir tarapa uzap gidýän giň bolmadyk belentlik, ulaşyp gidýän beýikli-pesli ýer. Dag erezi. 2.Kürtä, hala salynýan nagyş we onuň ady. ergenek [erğenek], at.1. Bir zadyň öňüne ýa-da daşyna edilen germew. 2.Gapy; gözenek. Garly ussa dükanyň ergenegini ýapdy-da, öýüne gaýtdy (A. Gowşudow). ergeneksiz [erğeneksiz], syp. 1.Germew edilmedik, germewsiz. 2.Gapysyz; gözeneksiz. 3. göç.m. Terbiýe görmedik, terbiýesiz, edepsiz. Ergeneksiz eklenen, terbiýesiz saklanan (Nakyl). ergin [erğin], syp. 1.Erän, doň däl. Ergin ýag. 2.at. Bir ýa-da birnäçe gaty jisimleriň garyndysy. erik at.1.Bägüller maşgalasyndan bolan, miwe getirýän agaç, bag. 2.Şol agajyň şänikli, sarymtyl-gyzyl öwüsýän süýji miwesi. erikgül [erikgül], at.1.Erigiň gülüne meňzedilip hala, çuwala, kürtä we ş.m. salynýan nagyş. 2.Gyza dakylýan at. erin at. Agsyň iki gapdal tarapynda dodaklaryň çowlanyp birleşýän ýeri; dodak. \n\t‣ Erni bir ýere gelmezlik bir zada diýseň begenip, dylym-dylym etmek. Täze köýnek geýen çagajygyň erni bir ýere gelenokdy. Erni gulagyna ýetmek gaty gülmek. Erniň erniňe degmezlik1) ser. Erniňi ýygnap bilmezlik2) köp gürlemeklik, ýaňramaklyk, ýaňra bolmaklyk. Erniňi ýygnap bilmezlik gülkiň tutmak, köp gülmek. Ol ernini ýygnap bilmän, ep-esli salym ýylgyryp durdy (A. Durdyýew). Erniň suwuny oňarmazlyk elinden iş gelmezlik, nalajedeýin, emelsiz bolmaklyk. Erni suwly özüni oňarmaýan, lellim, sölpi, bihepbe, emelsiz. Ernini oňarmaz sölpi. Erni ýygnanmaz gülek. Erni ýirik gepçi, gybatkeş. erinlek syp. Erni uly, agzy uly. At erinlek gerek, är – burunlak (Nakyl). erinmek kön.s. Ýaltanmak, kyn görmek, irinmek. erisgin [erisğin], syp. Joşup duran. Eý, kyblagähim, baş ýoldaşym, Görogly, ösüp barýan ýaş oglanyň göwni erisgin bor (“Görogly”). eriş at.Mata, haly dokamak üçin ýüwürdilýän ýüp ýa-da ýüplük. Dokmaçy aýallaryň hemmesi erişden başlaryny galdyryp, aňka-taňka bolşup seredişdiler (A. Durdyýew). eriş-argaç [erişarğaç], at.1. ser. Eriş we Argaç. 2. Eriş bilen argaç ýaly biri-birine gaty ýakyn. \n\t‣Eriş-argaç bolmak eriş bilen argaç ýaly biri- biriniň içinden geçip durmak, üsti-üstüne bolup durmak. Eriş-argaç bolup geçmek aýry-aýry zatlar, wakalar başdan-aýak öňe saýlanmak, bolup geçmek. Dostluk temasy şahyryň döredijiliginiň içinden eriş- argaç bolup geçýär. Eriş gaýnatmak dokma ýüwürdilmezinden öň erşiň has berk bolmagy üçin ony gazanda gaýnatmak. Erşi sagmak dokma ýüwürdilende erşi çekip-süýndürip ýüwürtmek. erişmek işl. Topulyp ýapyşmak. erjellenmek işl. Erjel bolmak, özüňi erjel alyp barmak. Ol ýigit öňküsinden düýbünden üýtgäpdir, indi gaty erjelenipdir. erjel syp.Bir işi ýerine ýetirmäge tutanýerli ýapyşýan, gaýduwsyz, hyjuwly, işjeň. erjellik at. Erjel hasiýetli bolmaklyk, tutanýerlilik, maksada okgunlylyk. erjeşme iş ady. Erjeşmek ýagdaýy. erjeşmek işl. Bir işe erjellik bilen baş goşmak; biriniň garşysyna çykmak, sürünmek, jedelleşmek, dawalaşmak. Bermejek bolup erjeşme, özünem daňyp alyp gaýdyber (“Görogly”). erk at.1. Öz islegiňi, öňüňde goýan maksadyňy amala aşyryp bilmek ukyby. 2.Isleg, talap, ygtyýar. \n\t‣ Erk bermek ygtyýar bermek, erkinlik bermek. Erk etmek özüňi ele almak, özüňe buýurmak ýa-da başga birine diýeniňi etdirmek. Erki ele almak – erkli bolmak, özüňe erk etmek. Erkine goýmazlyk azar bermek, diýeniňi etdirmek, biynjalyk etmek. Erkini almak birini özüňe boýun egdirmek, tabyn etmek. Bu bir erkana ösen gyzdyr (T. Gurbanow). erkana [erka:na], syp. Hiç kime dahylly, garaşly bolmadyk, azat, özbaşdak, arkaýyn, erkin. erkanalyk [erka:nalyk], at. Erkana halda bolmaklyk, garaşsyzlyk, azatlyk; özbaşdaklyk, erkinlik.Deňlik, erkanalyk, nurly gün üçin, Duşmanlara garşy göreş etdiler (A. Kowusow). erkeç at. Geçiniň bir ýaşyna ýeten erkek jynslysy. Erkeç eti em bolar, geçi eti – ýel (Nakyl). erkek at. 1. Aýala garşylykly jynsdan bolan adam. ...Gowaça düýplerini bejerip ýören aýallar, erkekler gaty kändi (B. Seýtäkow). 2. Inen düýä garşylykly jynsdan bolan mal. Abdy erkekleri suwly çeleklere ýantap çökerişdirdi (B. Gurbanow). 3. syp. Urkaçy bolmadyk; erkeklik jynsyna degişli ösümlik, haýwan, guş we ş.m. 4. syp., göç.m. Mert, edermen, gaýratly. Erkek adam bolup ýaşajak bolgun (B. Hudaýnazarow). \n\t‣ Erkek göbekli uly-kiçi erkek adamlar. Erkek käşir ýaly ýaramsyz. erkeklerçe hal.Erkek ýaly, mert, durnukly (alyp barmak). erkeklik at.1.Erkek häsiýetine mahsuslyk, erkege degişlilik. Bu ýagdaý erkeklik namysynyň iň inçe tarlaryna çenli burup çykdy (T. Gurbanow). 2.Erkek jynslylyk. 3.göç.m. Batyrlyk, edermenlik, gaýratlylyk, mertlik. Seniň babaňam, kakaňam erkekligi elden beren däldir (B. Seýtäkow). erken k.d. "Eken" manysynda gelýän kömekçi işlik. erkin syp.1.Erkana, hiç kime garaşly, tabyn bolmadyk, azat, özbaşdak. 2.Kynçylyksyz, ýeňillik bilen, mejbury däl. 3.göç.m.4.Adam ady. erkinlik at. Erkin halda bolmaklyk; özygtyýarlylyk, özbaşdaklyk. Ynsanperwerlik, açyklyk, din erkinligi, beýleki halklaryň medeniýetine sarpa goýmak ýaly ýörelgeler türkmen häsiýetiniň esasyny düzýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr).Erkinlikden süňňi ýeňläp, Serdar dagy gidip barýar (Ç. Aşyr). erkinsiremek işl. Özüňi erkin alyp baran bolmak, özüňi erkin duýan bolmak, arkaýynsyramak. Patyşanyň ýanynda erkinsirän Elbent bagşy oglany äsgermezlik edip, ädikli aýagynyň burny bilen Nejep janyň arkasyna depip goýberdi (“Nejep oglan”). erk-isleg [erk-isleğ], ser. Erk we Isleg. Halkyň erk-islegi erkli [erikli], syp. Bir işi etmäge erk berlen, hukugy, erki bar bolan, ygtyýarly. erklilik [eriklilik], at.Erki barlyk, erksiz dällik. erksiz [eriksiz], syp. Hiç zada erki bolmadyk, bir işi etmäge hukugy, ygtyýary bolmadyk. erksizlik [eriksizlik], at. Hiç zada erki ýokluk, bir işi etmäge hukugy, ygtyýary ýokluk. Erksizlik erbet zat. ermek işl., k.d. "Bolmak" manysynda gelýän kömekçi işlik. Erer ol erkin mydam, budur türkmen binasy (Magtymguly). ermeni ser. Ermeniler. Ermeni dili. Ermeni halky. Ermeni medeniýeti. ermeniler at. Ermenistanyň ilaty. erňek at. Bir zadyň gyrasy, ýakasy, kenary. Iki ýa üç arka aýlanýan palasyň erňekleri gemrilen bolsa, göwresi çapgy ýassygy ýaly kertim-kertimdi (B. Kerbabaýew). erňeklemek işl.1.Bir zadyň gyrasyny ýakalap, tutup durmak, bir ýeriň gyrasynda ýerleşmek. Bu ýol derýanyň ileri kenaryny erňekläp oturan oba barýar. 2.Aýaklamak, ahyrlap barmak, gutaraňkyrlamak.Ýyl erňekläp gelýärdi. erre at, kön.s. Byçgy; ary. Depesinden erre düşen Zekerýa (“Seýpelmelek – Medhaljemal”). \n\t‣Erre-de teşe biri-biri bilen gyr-tutuş, ala uruş, gyk-bak. Boljagyňyzy bolupsyňyz, hemişe biri-biriňiz bilen erre-de teşe. ersdirmek [erissirmek], işl. Üýtgetmek, hum ýaly çişirmek. Ogulaýyň dogumly gürlemegi Enegüli ersdirdi (R. Gelenow). ersgin [erisğin]: ersgin bolmak köpelmek; guýçlenmek. Erisgin bolup gitdi gyzylbaşymyz (Magtymguly). ersmek [erismek], işl. 1. Baş galdyryp, köpçülikleýin suratda görnüp ugramak, köpçülikleýin aýak üstünde bolmak. Bahar gelse, göçer baýlar, Gurt erser, şagal ýaýlar (Talyby). 2. Kesel beterlemek, ýetjek ýokary derejesine ýetmek (ýara, örgün hakynda). Ýaraň ersipdir, ony derrew lukmana görkez. \n\t‣Ersip galmak birden ösmek, boý almak. Ýagyşdan soň otlar birden ersip galypdyr. ers-mers [eris-meris]: ers-mers bolmak ösmek, ulalmak, ösýäni, özgerýäni mese-mälim bildirmek. Ol ers-mers bolup, derrew ulaldy. erte at,ser. Ertir 1. Ertesi gün Berdi aga eşegini münüp, şaýyny tutup geldi (A. Durdyýew). erte-birigün [erte-vi:riğün], hal. Ertir ýa-da ondan soňky gün; ertir we onuň yz ýanyndaky gün. Ynha erte-birigün mülk harmanymyzy alarys, iýerlik däne şondan galar (B. Kerbabaýew). – Erte-birigün getirseňem bolardy – diýdi (A. Gowşudow). erteki I,gepl. d., ser. Ertirki 1. Erteki guýrukdan bu günki öýken ýagşy (Nakyl). \n\n\n ERTEKI II, at. 1. Köplenç, jadyly, hyýaly, şeýle hem durmuşy wakalar beýan edilýän halk döredijilik eseri. Garry ene gyzykly erteki aýtmaga başlady. 2.gepl.d. Hakyky däl, toslama, ýalan zat. Bu aýdýanyň çyn gürrüň däl, ýöne bir erteki!Wä! Ine gerek bolsa erteki! (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Erteki otarmak ýalan-ýaşryk sözlemek, bolar- bolgusyz gürrüňleri samahyllamak, ýok zatlary toslamak. ertekiçi at. Köp erteki bilýän we olary gyzykly edip aýtmagy başarýan adam. Biziň obamyzda bir garry ertekiçi bardy. ertir [erti:r], hal., at, syp.1.Dowam edýän günüň yz ýanyndaky gün, bu gün däl, geljekki gün, indiki gün, erte. Men-ä ertir irden turmaly (T. Gurbanow). 2.Günüň, gündiziň başlanýan wagty, ir ertir. Gerdişi keç gahba pelek elinden, Ertiri şat bolan öýlän gülmedi (Magtymguly). Saňa ertirden agşama çenli garaşdyk. 3.at. Ir ertiriň ady. Agşamyň haýryndan – ertiriň şeri (Atalar sozi). 4. syp. Ir bilen içilýän çaý, ertirlik. Remezan ertir çaýyny içip boldy-da, ojagyň başynda tirsegine ýaplanyp gyşardy (B. Seýtäkow). 4. göç.m. Geljek gün, erte. Sen ertiriňi gaýgy edýän adam däl ahyry?! 5. Yslam dininde parz hasaplanýan bäş wagt namazyň ilkinjisiniň okalýan wagtynyň we şol namazyň ady. Ýaşulular ertir namazyna durdular. Ol ertirini okady. \n\t‣ Ertiriňiz haýyrly bolsun! "şu gün size peýda getirsin, bagt bersin, ýamanlyga ýüzüň düşmesin, işiňiz şowly bolsun" diýen manylary aňladýan alkyş sözi. Ertiriňiz haýyrly bolsun, goňşy! ertirine [erti:rine], hal. Ertir ir bilen, irden. ertirki [erti:rki], syp.1. Ertir boljak, şu günden soň gelýän gündäki. Ertirki toýa taýýarlanýarys. 2.Irki, gün dogan wagtyndaky. Şol janaweriň ertirki suwa ýakylyşydyr (G. Kulyýew). 3.göç.m. Geljekki günlerdäki. Her kim özüniň ertirki durmuşynyň has gowy bolmagynyň umydy bilen ýaşaýar. ertirlik [erti:rlik], at.1. Ir bilen, ertir bilen iýilýän nahar, ertir nahary. Olaryň öýünde agşamlyk bolsa, ertirlik tapylmaýardy (B. Kerbabaýew). Gün dogmanka ukudan oýandy, hasyr-husur ertirlik edindi (B. Öwezow). 2.Ertir üçin gerekli, ertirki gün gerek bolan (zat). Çörek bişirer ýaly ertirlik unumyz barmyka beri ýa gijrägem bolsa, dükana un almaga gitmeli bolarmyka?! es I, at, kön.s. Aň, huş . \n\t‣ Essi aýylmak huşuny ýitirmek, ysgyny gaçmak, özüňden gitmek, çaşmak. Essinden gitmek ser. Essi aýylmak. Aýsoltan bu habary eşidip, bir nagra çekip, essinden gitdi (“Görogly”). \n\n\n ES II, Türkmen elipbiýiniň "S" harpynyň ady. esas [esa:s], at.1.Bir zadyň özeni, çeşmesi, düýbi. 2.Bir zat üçin getirilýän delil, sebäp, tutaryk. Ynanjyna esas agtarýan ýaly, töweregine göz aýlady (G. Kulyýew). esasan [esa:sa:n / esa:san], giriş s. Umuman alanyňda, bütinleý diýen ýaly; köplenç. Kepir balygy, esasan, Hazar deňzinde duş gelýär (“Türkmenistan”). esaslandyrma [esa:slannyrma], iş ady. Esaslandyrmak ýagdaýy. esaslandyrmak [esa:slannyrmak], işl.1.Bir zady subutnamalar bilen berkitmek, deliller getirip berkitmek, delillendirmek. Öňe sürülýän pikiri ylmy taýdan esaslandyrmak.2.Bir pikiriň, zadyň we ş.m. esasyny goýmak, düýbüni tutmak, döretmek. Kärhanany esaslandyrmak. esaslandyryjy [esa:slannyryjy], at. Bir zadyň esasyny goýan, düýbüni tutan, bir zady döreden, ýokdan bar eden adam. Nazaryýeti esaslandyryjy. Kärhanany esaslandyryjy. esaslandyrylmak [esa:slannyrylmak], işl.Bir zat subutnamalar bilen berkidilmek, delillendirilmek. esaslanma [esa:slanma] I, at. Tutaryk edilýän, delil bolup bilýän pikir. \n\n\n ESASLANMA [esa:slanma] II, iş ady. Esaslanmak ýagdaýy. esaslanmak [esa:slanmak], işl. Bir pikiri we ş.m. zady esas edinmek, bir pikire daýanmak, tutaryk edinmek. esasly [esa:sly], syp. Degerli deliller bilen tassyklaýan, ynandyryjy subutnamalar bilen esaslandyrylan. Şonuň üçin-de onuň öňünde nähili alyp barmak barada onuň aladalanyşy esaslydy (B. Seýtäkow). esaslyk [esa:slyk]: esaslyk maýa ýuridik şahs döredilende onuň işini üpjün etmek üçin esaslandyryjy resminamalarda kesgitlenen möçberlerde umumy emlägiň pul bahasy, kesgitlenen emläk we başga hukuklar. esaslylyk [esa:slylyk], at. Esasy barlyk, esassyz dällik. esasnama [esa:sna:ma], at. Bir zadyň işleniş, ýerine ýetiriliş tertibini ýola goýýan düzgün-kadalar ýazgysy, tertipnama. esassyz [esa:ssyz], syp. Esasy bolmadyk, delilsiz. Esassyz töwekgelçilik. esassyzlyk [esa:ssyzlyk], at. Bir pikiri we ş.m. zady tassyklamaga esas ýokluk, esassyz bolmaklyk, delilsizlik. esasy [esa:sy], syp. Has möhüm; baş. Esasy ýörelge. Esasy maksat. Esasy kanun (konstitusiýa). Esasy ylmy işgär. esbap [esva:p], at.1.Bir işi, hereketi amala aşyrmak üçin gerek bolan serişde; bir zadyň möhüm bölümi bolan zat, gural. Ussa esbaplaryn eline alyp, Çykdy üç gat jaýyň belent başyna (A. Kowusow). 2.Eşik, geýim-gejim, lybas. Borç eýle, esbabyň düzet, Gezme ýyrtyk jinde bile (Talyby). 3.Öýüň goş-golamy, enjamy. Indi ol öz öýi üçin gerek bolan esbaplarynyň eýesi boldy (B. Seýtäkow). \n\t‣Görkezme esbap sapakda geçilýän temany maksada laýyk düşündirmek üçin gerek bolan enjam, serişde. Olar bir salym görkezme esbaplary süpürişdirdiler (N. Esenmyradow). ese-boýa [ese-voýa]: ese-boýagalmak ösmek, ösüp ýetişmek, ulalmak. esedilmek işl.,gepl.d.1.Seredilmek, äňedilmek, garalmak. 2.Esewan bolunmak, gözegçilik edilmek. esedişdirmek işl., gepl.d. Bir ýanyndan seredip çykmak, hemmesine seretmek. esedişmek işl., gepl.d. Bilelikde esetmek. eselme iş ady. Eselmek ýagdaýy. eselmek işl.1. kön.s.Ösmek, boý almak, ulalmak. 2.göç.m. Özüňi hondanbärsi tutmak, gomparmak, göterilmek. Ol üstünligi göterinip bilýän adam däl, azajyk zat üçin eseliberýär. eselmezlik işl. Özüňi hondanbärsi tutmazlyk, gomparmazlyk, göterilmezlik. esen at.1.Sag-gurgun, sag-salamat; aman. Ýigit başy esen bolsa, Mally bolar, malsyz bolar (“Görogly”). 2.Oglana dakylýan at. esenlik at. Amanlyk, saglyk, sag-salamatlyk. –Amanlykmy, oglum, esenlikmi? esentanyş at. Öňden hiç hili tanyşlygy bolmadyk, tanamaýan adamy bilen edil tanyş ýaly hereket edýän adam. Ol edil esentanyş ýaly meniň ýanyma geldi. eser I, at. Döredijilik zähmetiniň önümi; şahyryň, ýazyjynyň, heýkeltaraşyň, suratçynyň we beýleki döredijilik adamynyň döreden işi. Magtymgulynyň eserleri. \n\n\n ESER [eser / heser] II, at, k.d. Täsir, güýç. Yşkyň eseri. \n\t‣Eser etmek täsiri ýetmek. Yşk eser etmese, ýanmaz çyraglar (Magtymguly). eserdeň syp. Seresap, pähimli hereket edýän, ägä, hüşgär. Eserdeň bolmak. Eserdeň adam. eserdeňlik at. Eserdeň bolmaklyk, seresaplylyk, hüşgärlik, ägälik. esetdirmek işl., gepl.d. Seretdirmek, bakdyrmak, garatmak. esetme iş ady. Esetmek ýagdaýy. esetmek işl., gepl.d. 1. Birini ýa-da bir zady görmek maksady bilen şoňa seretmek, äňetmek, garamak. Maral oňa ýylgyrjaklap esetdi. 2. Birine ýa- da bir zada esewan bolmak., gözegçilik etmek. esewan [esewa:n], at. Biri ýa-da bir zat barada edilýän alada, gözegçilik. Çaga esewan etmek. Daş- töwerekden esewan bolmak. esewançylyk [esewa:nçylyk], at. Esewan bolmak işi. Biziň esewançylyk edýän ýerimiz gül ýalydyr. esewanlyk [esewa:nlyk], at. Bir ýa-da bir zat barada alada etmeklik, göz-gulak bolmaklyk, esewan bolmaklyk, esewançylyk. esger [esğer], at.1.Goşunyň kiçi harby gullukçysy. 2. Umuman, harby gullukçy. Baş eýledim esgere, han Hojamberdi seni! (Şabende). esgeri [esğeri], at. Üzümiň bir görnüşi. esgerlik [esğerlik], at. Harby gullukçynyň ýagdaýy, harby gulluk. Esgerlige gidýän ol gün, Hatar- hatar hem sap-sapdy (Ç. Aşyr). esgi [esği], at.1.Köne mata bölegi, ownuk-uşak mata bölegi. 2. kön.s. Köne. \n\t‣ Esgi ýaly tagamy-tagsyry ýok, iýer ýaly däl. Gawun güne ýatan bolsa gerek, edil esgi ýaly-da. eskimos [eskimo:s], ser. Eskimoslar. eskimoslar [eskimo:slor], at. Çukotka ýarym adasynyň kenarlarynda, Demirgazyk Amerikanyň Arktika kenarynda we Grenlandiýada ýaşaýan halk. esli syp. Mukdary, möçberi boýunça köp, ep-esli. Esli salym sesini çykarman oturdy. esrek [esrek], syp. 1. Içki taýdan joşgunly ýagdaýda bolan, lummur-lummur edip ses çykarýan, köp esreýän, kükregen. Esrek erkek. 2. Mes; mesirgän, aýbygadym. esremek [esiremek], işl.1. Lummur-lummur edip ses çykarmak, kükremek (erkek, iner hakynda). Çille mesi bolan gara erkek içini çekip, agzyny ak köpük edip esreýärdi (N. Pomma). 2. göç.m. Çendenaşa mes bolmak, mesirgemek, duýgy taýdan joşgunly ýagdaýda bolmak (adam hakynda). esreşmek [esireşmek], işl. Köpçülikleýin esremek, bilelikde esremek. esretmek [esiretmek], işl. Kükretmek. esrik [esrik], syp.,ser. Esrek. Esrik ner dek ak köpükler saçypdyr (Magtymguly). essalawmaleýkim [essalowma:leýkim], Birine salamlaşmak üçin ýüzlenilende aýdylýan edep sözi (erkek adamlar tarapyndan berilýän salam.). essagpyralla [essağpyralla: / essa:pyralla:], at, ser. Estagpyralla. esse hal.Öňki mukdaryndan, göwrüminden şonça gezek köp (100 % köp); üstesine, ýene öňküsi ýaly artyk. Iki esse. Üç esse. \n\t‣Essesi bilen üstesine ýene şonça möçberde, sonça mukdarda. Maňa bir gysym tohumlyk garpyz çigidini berseň, soň essesi bilen gaýtararyn. Esse ýarym üstesine şonça möçberde we ýene şonuň ýarysy.Ýarym esse bir zadyň öňki möçberiniň, mukdarynyň ýary. esselik syp. Essä deň. est at, kön.s., ser. Es. Keýwan geler estime, baksam ki gara gözlere (Magtymguly). estagpyralla [estağpyralla:/essa:pyralla:], at."Ýalkamagy, günämi geçmegi Alladan haýyş edýärin!" diýen manydaky toba sözi. eston [esto:n], at,ser. Estonlar. Eston dili. estonlar [esto:nlor], at. Estoniýanyň esasy ilaty. eş at, kön.s. Dost, ýoldaş; ýanýoldaş. eşegarka [eşeğarka], at. Jaýyň üstüniň iki tarapy ýapgyt edilip ýapylýan görnüşi, eşekgeriş. Jaýyň üstüni eşegarka edip ýapdyk. eşegary [eşeğary], at. Uly sargylt-gyzyl ary. eşek I, at. 1. Münmek ýa-da ýük ýüklemek üçin gylýallar maşgalasyndan bolan pes boýly, uly kelleli, uzyn gulakly haýwan. Ölme eşegim, ýaz geler, Ýorunja dyzdan bolar (Nakyl). 2. Kirişli saz gurallarynyň kirşiniň aşagynda goýulýan kiçijik agaç bölegi, ýassyjak. Dutara eşek ýasamak. 3. Üstünde bedenterbiýe maşklary ýerine ýetirilýän esbap. 4. Boý ýeterden belentdäki ýerlerde gurluşyk, abatlaýyş işlerini ýerine ýetirmek üçin üstüne çykylyp işlenýän, köplenç, agaçdan edilýän hojalyk enjamy. 5. Betgylyk, bethäsiýet adamlara käýinip aýdylýan söz. Eşek hiç zat edip bilmändir-ow! (B. Seýtäkow). \n\t‣Eşek arka hiç kim bilen arkalaşyk etmeýän, arkalaşmaýan, ylalaşmaýan (oňşuksyz adam hakda). Eşek arka adam. Eşegiň gulagyna ýasyn çykan (okan) ýaly aýtdyň-aýtmadyň bir, peýdasy ýok, azaryna däl. Edil eşegiň gulagyna ýasyn okap duran ýaly (G. Gurbansähedow). Eşegiň guýrugy ýere ýetende amala aşmajak, hiç mahal yzy gelmejek, durmuşa geçmejek zat hakda. Eşekden palan alança- da görmezlik bir işi aňsatlyk bilen ýerine ýetirmek, kyn görmezlik. Eşekden ýykylan ýaly etmek duýdan- syzlykda kynçylyga uçratmak, ör-gökden getirmek. Bu habar ony eşekden ýykylan ýaly etdi. Eşek eşekden galsa, gulagynam kes, guýrugynam bir ýa birnäçe adam başda birinden (başgalardan) kem galmajak bolup, onuň (olaryň) edýän işini etse ýa-da edesi gelýän bolsa, şunuň ýaly ýagdaýy görüp duran adam tarapyndan aýdylýar. Eşek tozanyny etmek çilim çekmek, tüsselemek. Şunuň ýaly işiň agyrrak günlerinde eşek tozanyny ýygy-ýygydan edäýmämiz bar (K. Berdiýew). Eşege ters mündürmek ile masgara etmek, ilden çykarmak, göz-gülban etmek. Eşege ters mündürip, yzyma it salaýmasa ýagşydyr (N. Saryhanow). Eşegi dikgirdemek işi şowuna bolmak, edeni ugruna bolmak. Onuň şu günler eşegi dikgirdäpdir. Eşegini ýola gatmak dürs ýola düşmek, ile gatyşmak, pälinden gaýtmak, düzelmek. Ol hem eşegini mazaly ýola gatdy. Bardym eşek – geldim eşek hiç bir iş etmezlik, işläp gönendirmezlik, işlemän hak almak. \n\n\n EŞEK II, at. Jykyryň oklaryny göterýän agaç. Oklar eşegiň üstünde durýar. eşekçi at. Köpçülikleýin çaga oýunlarynda bijesi galyp, jerime çekýän oýunçy ýa-da tarap. eşekgeriş ser.Eşegarka. Eşekgeriş çertegi, gazygynyň töwereginde aýlanjyrap duran aty synlady (G. Kulyýew). eşekli syp., at. 1. Eşegi bar. Eşekli eşegine münüp gitdi. 2. Eşege münen; eşekli barýan adam. Ol taýharyň böwrüne debsäp, gerşine dürtüp, şol eşeklileriň yzy bilen haýdap barýarka, birden akylyna aýlandy (B. Kerbabaýew). eşeklije syp. Eşejigine münüp barýan. Tak-tak etdim, dalak iýdim, Pök-pök etdim, böwrek iýdim, Gagyldap oturan gargany iýdim, Eşeklije babany iýdim (“Böwenjik" ertekisi). eşekýassyk at. Köp aýakly, ýasyja, kül reňkindaki mör--möjek. eşekýorunja [eşekýorunjo], at. Boýy 1m ýetýän ikiýyllyk ýabany ot, ýabany ýorunjanyň bir görnüşi. eşen at. Mal guzlanda düşýän ýuka barda. eşidilmek işl.1.Gulagyň bilen eşitmek, gulaga ilmek. Aýdym-sazyň sesi eşidildi. 2.Mälim bolmak, aýan bolmak, bilinmek. Onuň ertir irden şähere geljekdigi eşidildi. eşidişmek işl. Biri-biriňden eşitmek, biri-biriňe habar bermek. Ol habary eýýäm eşidişipdirler. eşik at. 1. Adamyň egnine geýýän geýimi, eginbaş, geýim, lybas. Ol tomus günleri, köplenç, şol eşikde gezerdi (A. Durdyýew). Onuň egnindäki eşigi sal-saldy (B. Seýtäkow). 2. Gara öýüň ýa-da atyň üstüne ýapylýan keçe esbap, üst örtügi. eşiklemek işl. 1. Eşik bilen örtmek, üstüne eşik ýapmak, eşikli etmek. Seýislenýän aty eşiklemek. 2. Her hili egin-eşik tikip bermek ýa-da alyp bermek, eşik bilen üpjün etmek. Ýaş gelin çagajyklaryny eşiklänine begenýärdi. eşiklik at. 1. Eşik tikmek üçin niýetlenen (mata). 2. ser. Öňlük. eşiklenmek işl. Üstüne eşik örtülmek. Gara öý eşiklendi. eşikleşmek işl. Üstüne eşik örtüşmek. eşikletmek işl. 1. Üstüne eşik ýapdyrmak. 2. Eşikli etdirmek. eşitdirmek işl. 1. Bir zady eşider ýaly etmek, eşitmegini gazanmak. Ol yzdakylara eşitdirip gepledi. 2. Bir zady habar bermek, mälim etmek. Ol muny her kime eşitdiripdir. 3. Bir zady diňletmek, diňlär ýaly, gulak salar ýaly etmek. Saz eşitdirmek. eşitgir syp. Gulagy gowy eşidýän, gulagy ýiti. eşitme iş ady. Eşitmek ýagdaýy. eşitmek işl. 1. Sesi gulagyň bilen kabul etmek. Eşiden deň bolmaz, gören göz bilen (Nakyl). 2. Diňlemek, gulak salmak. Ýazyjynyň gürrüňini radiodan eşitdik. 3. Bir habary, maglumaty bilmek. Men bu habary öňräk eşitdim. eşitmezlik işl. 1. Eşitmek ukyby bolmazlyk (ser. Esitmek 1). 2. Habarsyz galmaklyk, eşitmän galmak. \n\t‣Eşitmezlige salmak ýalandan eşitmedik bolmak, eşitmediksiremek. Näme üçin özüňe ýaramajak sözi eşitmezlige salýaň? eşrepi [eşirepi], at. 1. Geçmişde ulanylan gyzyl, tylla pul birligi. Olaryň üstünde ýüki eşrepi ýa zer bolmasa (Mätäji). 2. Eýjejik, gowuja. Bir eşrepi çagaň dilleri bilen Hoşlaşdym. Hoşlaşdym şum Uruş bilen - Ähli uruşlaryň eýmenji bilen... (K. Gurbannepesow). \n\t‣Eşrepi ýaly örän gowy, gymmatly, eý görülýän, arzyly. Ýygymçy öz atyzyndaky pagtany eşrepi ýaly tutar. Eşrepi ýaly çagajyk. eşret [eşiret], at. 1. Sapaly durmuş; durmuşyň höziri; halk köpçüliginiň isleglerini kanagatlandyrmaga ýardam edýän haýyrly serişde, maddy bolluk, baýlyk, hözir. Döwletimiziň obadyr-şäherlerinde adamlaryň eşreti üçin täze-täze ymaratlar bina edilýär. eşretli [eşiretli], syp. Eşreti bar bolan, rahatlygy bar bolan, sapaly, hözirli. Eşretli durmuş. eşretlilik [eşiretlilik], at. Eşreti barlyk. Durmuşyň eşretliligi. eşretsiz [eşiressiz], syp. Eşreti ýok bolan. Eşretsiz ýaşaýyş. eşretsizlik [eşiressizlik], at. Eşreti ýokluk. et at. 1. Adamyň ýa-da haýwanyň bedeniniň öýjüklerden ybarat bolan, ýygrylmaga ukyply teni, muskul, myşsa. 2. Iýmit, nahar üçin iýilýän haýwan läşi ýa-da läşiň bölekleri. Jüýje etinden taýýarlanan kebap. 3. Gawun, garpyz ýaly bakja ekinleriniň iýilýän bölegi. Galanyň düýbünde bir gawun iýdim, Etini iýdim-de paçagny goýdum (Halk aýdymyndan). \n\t‣Et ýagly bolsun! mal öldürip duran adama edilýän dileg. Et gelmek semremek, guratlanmak. Ýaly ýognap, sagrysyna et gelse, Bäş baýtal deregin ödär Bozduman (Talyby). Eti bitin gurat, sagdyn, dolmuş. Etinden ötüp, süňküne ýetmek degnasyna degmek, bez bolmak, halys irmek. Bu gykylyk çopanyň etinden ötüp, süňküne ýetipdi (B. Kerbabaýew). Etine çykmak ser. Etine-ganyna gelmek. Etine-ganyna gelmek semremek. Ertir gidip agşam gelýän Tulparyň şähdi açylypdyr, etine-ganyna gelipdir (B. Kerbabaýew). Etini iýmek birine gahar-gazap bilen käýemek, biriniň üstüne gazap bilen gygyrmak. Agaç et syrdam görnüşli, semiz bolmadyk. etagat [eta:ğat], kön.s. Birine boýun egme, boýun bolma. \n\t‣Etagat etmek boýun bolmak. Ol uly göwresini kiçeldip, etagat ediji bir ýagdaýda yzyna öwrülip durdy (B. Kerbabaýew). etçi at. 1. Et satýan adam. 2. Et iýmegi gowy görýän adam. etçil syp. Eti iýmegi gowy görýän (adam). etdirmek işl. Bir işi amala aşyrtmak, ýerine ýetirtmek, ýüze çykartmak. Öz oňarmadygyny ile ýalbaryp etdirer weli, siziň göwnüňizi galdyrmaz (B. Seýtäkow). etdirtmek işl. Birine bir işi etdirmegi başarmak. etek at.1.Köýnegiň iň aşaky bölegi, aşak gyrasy. Jiltgäniň astyndan uzyn köýneginiň etekleri çykyşyp durdy (G. Kulyýew). 2. Tahýa, telpek we ş.m. baş geýimleriniň aşaky bölegi. Tahýanyň etegi. 3. Bir ýeriň çeti, gyrasy, utgaşyp gidýän ýeri; düzlügiň daga, guma baryp direýän ýeri.Köpetdagyň etegi. Gumuň etegi. Obanyň etegi. \n\t‣ Etegi gelmek (gitmek) aýal maşgalanyň bili açylyp, gany güýçli akmak. Etegindäki daşy dökmek kine saklamagy bes etmek, içiňi döküp köşeşmek. Dök etekden daşyňy, aby haýýatym gitmegil, Bizi bu gamda goýup, nurbat-amanym gitmegil (Talyby). Etek alty, ýeň ýedi ýetişiksiz günde, gara başyna gaý, alňasak, başagaý, aljyraňňy. Çopanlar etek alty, ýeň ýedi bolşup, Genjim begiň ýanyna bardylar (“Görogly”). eteklemek işl. 1. Bir ýeriň etegi, aýak ujy bilen gitmek, ýakalap gitmek. Şory etekläp, iki kilometr dagy gidýänçäk hiçimizem geplemedik (H. Garabaýew). 2. Etege salyp almak, etege syganyny guýmak. Oglanjyk ýygan almalaryny eteklap daşady. etene syp. Heniz per, ýelek çykarmadyk (guş çagasy hakynda). Höwürtgedäki ýumurtgajyklary iýmegi, etene çagajyklary awlamagy örän gowy görýän jandarlaryň biri-de ýylandyr (B. Gurbanow). etikme iş ady. Etikmek ýagdaýy. etikmek işl.Özüni tutup başlamak, daýanmak Gaýyn enesi gelnine: “Suw ýaly çagaňy öýden çykaryjy bolmagyn, etigip, gözi gara düşýänçä kän bir gezdirmäweri” diýdi. etir-tütür [etir-tütür]: etir-tütürini düzetmek bir zadyň ownuk-uşak zatlaryny alyşdyrmak, esasy däl işlerini etmek, bitirmek. etlek syp. 1.Semiz, ýogyn, etli-ganly. Etlek pyýada. 2. Galyň, küti. Etlek dodak. etli syp. Etden taýýarlanan, eti köp bolan, eti bar bolan. Etli nahar. etli-ganly [etli-ğa:nly], syp. Göze doly görünýän, sagdyn, dolmaç, ýogyn. Gülsüm eje öz süňňüne gurp edip bilýän etli-ganly aýaldy (Ç. Matalow). etlik at. Uly balyk tutmak üçin ujy gaňtarylan iki dişli demir gural. etmek işl. 1. Bir işi ýerine ýetirmek, amala aşyrmak. Hasyr-husur edýän işimi goýdum (B. Japarow). 2. Taýýarlamak, bişirmek (nahar hakynda). Ejeňe aýt, towukly palaw etsin (B. Seýtäkow). 3. Bir zady öndürmek, işläp çykarmak, ýasamak. Jaýyň agramly bölegini özümiz etdik. 4. Isimlerden soň etmek kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Açyş etmek täze zat oýlap tapmak, bir üýtgeşik zat döretmek. Adam etmek terbiýelemek, ösdürip ýetişdirmek. Agalyk etmek 1) hökümdarlyk etmek, dolandyrmak, höküm ýöretmek. 2) aga mahsus işleri etmek, aga bolup ýolbaşçy bolmak. Akyl etmek düşünmek, göz ýetirmek. Alaç etmek çäre görmek, meseläni çözmek. Alada etmek biynjalyk bolmak, aladalanmak. Amal etmek ýerine ýetirmek. Aň etmek düşünmek; üns bermek. Arz etmek arzyňy aýtmak, kinäňi aýtmak. Arzuw etmek islemek, küýsemek. Aýan etmek ýüze çykarmak, anyklamak, bildirmek, görkezmek. Aýdym-saz etmek aýdym aýtmak, saz çalmak, şagalaň gurnamak. Aýyl-saýyl etmek anyklamak, ýüze çykarmak. Azat etmek erkinlige çykarmak. Bagyş etmek bir zady birine niýetlemek, bermek. 4. Hal işliginiň -ip goşulmasyny kabul eden etmek işliginden soň bolmak işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Edip bolmak bir işi ýerine ýetirmek, gutarmak. Soňlaşyp durmaly-da, işiň galan bölegini hem edip bolaýaly. \n\t‣ Edenine däl diýmezlik birine eden işiň bolanok diýmezlik. Edenine däl diýilmän ulaldylan çaganyň häsiýeti agyr bolýar. Edip görkezmek iş etmek, işi ýa- da başga bir hereketi edip bilýändigiňi subut etmek, her bir zada hötde gelmek. Her bir zady edip görkezseň, diliň gysga bolmaz. Etdim adyny etmek eden işiňi çalak-çulak ýerine ýetirmek, "eden bolsa bolýa-da" diýdirmek üçin etmek, möwsüm sowan etmek. Otag otaýşyňam bolýa-da ýöne, etdim adyny etmekden başga zat däl. Gara ýer etmek kiçeltmek, peseltmek, sylamazlyk, abraýdan düşürmek. Göwün etmek tama eden zadyň amala aşmansoň kine saklamak. Göwün- garyn etmek garaşan zadyň çykmansoň gaty görmek. Menden göwün-garyn etjek bolma.Öýli-işikli etmek öýermek, öýlendirmek. Ses etmek ýas ýerinde aglamak. Ýer bilen ýegsan etmek derbi-dagyn etmek, ýok etmek. Ýüňsakgal etmek sözünde durmazlyk, başga biriniň öňünde dilini gysga etmek, masgara bolmak, ýalançy bolmak, aldamak. etmiş at. Biri tarapyndan nädogry edilen hereket, ýazgarylmaly iş, günä. Birdenem Aýlynyň eden etmişine daşyndan namys edip, bokurdagy doldy (T. Gurbanow). etmişli syp. Etmişi bar bolan, günäli, aýyply, günäkär. Şeýle etmişli adam bilen öz durmuşyňy baglap oturma (Ç. Aşyr). etniki [e:tniki], syp. Haýsydyr bir halka degişli. etrap [etyra:p], at.1.Welaýatyň ýa-da şäheriň kiçi administratiw-dolandyryş bölegi. 2. Sebit, töwerek, gapdal, dumly-duş, her tarap. Ol ýurduň etrabyna garawul goýup erdiler (“Saýatly – Hemra”). etsem [essem], at, ser. Etsem-pessem. Indi bu ýaşlygam ötüşip barýar, Etsemim bar bolsa, boldy bir çeni (G. Ezizow). etsem-goýsam [essem-ğoýsom], at, ser. Etsem-petsem. etsem-petsem [essem-pessem], at.Amala aşyrmak üçin niýet edilýän iş, zat, etsem-goýsam. Tolgunmadan ýaňa ol birbada şeýle pursatlarda uzyn gije taýýarlanyp oturan etsem-petsemlerini-de ýadyndan çykardy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). eý [e:ý],Uzagrak ýerde duran birine habar gatylanda ýa-da birine ýüz tutulyp gygyrylanda ulanylýan ümlük. Eý, inim, şu piliňi maňa beräýseň, ini hakyny hakladygyň bolardy (K. Jumaýew). \n\n\n EÝ [eý],üml.I Ýokary içki duýgyny ýüze çykarmak üçin ulanylýan ümlük (birine ýüzlenilende gabat gelýär). Eý, ynsanperwerlik, ýaşa sen, ýaşa! (B. Hudaýnazarow). \n\n\n EÝ II, hal.Gowy, eziz. \n\t‣Eý görmek eziz görmek, söýmek, gowy görmek. Adamyň eý gören, ynanan zady / Bir gara daş bolup çökýär ýüregne (G. Ezizow). \n\n\n EÝ III, at. Derini, hamy işläp bejermek üçin ulanylýan ýörite taýýarlanan garyndy we eýlemek işi. Derä eý bermek. \n\t‣Eýini ýetirmek temmi bermek, suwuna degmek; urmak, ýençmek. Eýi ýetmek ýeterlik eý berilmek, gowy eýlemek. Eýi ýeten ýuka teletin. eýdip-beýdip hal. Dürli ýol bilen, kynçylyk bilen. Eýdip-beýdip ahyry okuwy gutardym. eýe at.1. Bir zada hojaýynlyk ediji, eýelik ediji hojaýyn. Mal eýesine çekmese – şumluk (Nakyl). 2.Sözlemiň kim?, näme?, nire? diýen soraga jogap bolup gelýän baş agzasy. 3.Arwah, jyn. \n\t‣ Eýe bolmak ser.Eýelik etmek 2. Çempion adyna eýe bolmak. Üstünliklere eýe bolmak. Eýe ýaly alyp- ýolup barýan, öz peýdasyna haku-nähak hereket edýän, gereginden öte dogumly, jyn ýaly. Pylanynyň ogly edil eýe ýaly, daşa daňsaňam başyny çarajak. eýeçilik at.1. Haýsydyr bir zadyň kimdir birine ygtyýar etmek hukugy, degişliligi. Hususy eýeçilik. Şahsy eýeçilik. Döwlet eýeçiligi. 2. Göz-gulak bolmaklyk, ugruna seretmeklik, ideg. Mala eýeçilik gerek. \n\t‣ Eýeçilik gözi bilen garamak her bir zada öz zadyň hökmünde seretmek. eýelemek işl. 1. Bir zada eýe bolmak, öz ygtyýaryňa geçirmek, bir zady özüňki etmek. Jaýy bütinleý özüm eýeledim. 2. Güýç bilen basyp almak. Nemes basybalyjylary basym obanyň daşyny gabap, ony eýelediler (G. Kulyýew). 3. Bir ýerde jaýlaşmak, ýerleşmek, ornaşmak. Gelin-gyzlar suwuň akaba tarapyny eýeläp, özbaşlaryna hümürdeşip durdular (G. Kulyýew). 4. Gaplap almak, tutuş örtmek, büremek. Şatlyk ornuny gahar bilen gynanç eýeledi (A. Gur- banow). eýelenmek işl.1.Öz ygtyýaryňa, öz tarapyňa geçirilmek. Ol jaý bireýýäm eýelenipdir. 2. Güýç bilen basyp almak. 3. Eýeli edilmek, bellenmek. Diwara golaý goýlan sanlyja oturgyçlar eýýäm eýelenipdi (“Edebiýat we sungat”). eýeletdirmek işl. 1.Bir zada eýe boldurtmak, ele geçirtdirmek, eýe bolunmagyny gazanmak. 2.Basyp aldyrtmak. 3. Belletdirtmek. eýeletmek işl. 1. Bir zada eýe boldurmak, bir zady ele aldyrmak. 2.Basyp aldyrmak. 3.Eýeli etdirmek, belletmek (belli bir ýer, orun hakynda). eýeli syp. 1. Eýesi bar bolan, eýelik edilýän, eýelenen. Eýeli orun. Eýeli otag. 2. Arwahy, jyny bolan (köne gala, haraba we ş.m. ýer hakynda). ...Ol eýeli harabanyň üstünden geçmeli boldy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Eýeli sözlem eýesi bar bolan sözlem. eýelik at. Bir zada eýe bolmaklyk, eýe boluş ýagdaýy. \n\t‣ Eýelik düşüm kimiň?, nämäniň?, niräniň? diýen soraglara jogap bolýan düşüm. Eýelik etmek 1) haýsy hem bolsa bir zada eýe çykmak, eýesi hökmünde göz- gulak bolup durmak. Guýulara eýelik ederis (“Edebiýat we sungat”). 2) bir derejä ýetmek. eýemsilik at. Bir zadyň eýesi bolan bolmaklyk, özüňi hondanbärsi tutup hojaýynsyramaklyk. Tamyň öňüne çykyp, eýemsilik bilen töwerek-daşyna göz gezdirdi (B. Seýtäkow). eýemsireme iş ady. Eýemsiremek ýagdaýy. eýemsiremek işl. Özüňi bir zadyň eýesi hökmünde görkezjek bolmak, hojaýynsyramak, eýemsilik etmek. eýemsireşmek işl. Birnäçe bolup eýemsiremek. eýemsiretmek işl. Birine eýemsilik etdirmek. eýer at. Üstünde oturmak üçin atyň üstüne salynýan esbap. Meniň jigim bal başdan, Atlary uçar guşdan, Eýeri zer, kümüşden, Gupbasy göwher daşdan (Hüwdi). eýerçi at. Eýer ýasaýan ussa, eýer ussasy. Duran adamlaryň hemmesi "eýerçi dogry aýtdy-da, eýerçi dogry aýtdy" boluşdylar (“Görogly”). Gadym zamanda bir Saraý atly eýerçi bolan (“Türkmen halk ertekileri”). eýerçilik at. Eýerçiniň käri, wezipesi. eýer-esbap [eýer-esva:p], at. Ata degişli esbaplaryň jemi. Atlylar eýer-esbaplaryny tygşytladylar (B. Kerbabaýew). eýeriji at. Bir taglymata, ugra, ýörelgä eýerýän, esaslanýan, daýanýan. Oňat başlangyja eýerijiler. eýerilmek işl. Bir zatdan, taglymatdan, ýörelgeden ugur alynmak. eýerjeň syp. Bir zada eýerýän. \n\t‣ Eýerjeň sözlem baş sözleme baglanyp, ony aýyklap gelýän sözlem. eýerjeňli : eýerjeňli /goşma/ sözlem düzümünde eýerjeň sözlem bolan goşma sözlem. eýerjeňlik at. Eýerjeň häsiýetde bolmaklyk, garaşlylyk. eýerleme iş ady. Eýerlemek ýagdaýy. eýerlemek işl. Atyň üstüne eýer salmak. Ýigitler atlary çyplak-çyplak eýerläp atlandylar (“Görogly”). \n\t‣ Eýerläp münmek birine iş etdirmeli bolanda, ýumuş buýranda we ş.m. ýagdaýda sypdyrmazlyk, ganalga bermezlik, halys etmek. eýerlengi [eýerlenği], syp. Eýerlenen, eýerlenip taýyn edilen. Eýerlengi at. eýerlenmek işl. Eýer salynmak, eýer berkidilmek. Oba daşyndaky depe, Eýerlenen ata meňzär (Magtymguly). eýerleşdirmek işl. Birnäçe aty eýerläp çykmak, eýerläp bolmak. Men münüp giderlermikä öýdüp, atlary eýerleşdirip goýdum (H. Derýaýew). eýerleşmek işl.1. Eýer salmaga kömekleşmek, eýer salyşmak. 2. Birnäçe bolup eýerlemek. Ýaş oglanlar atlary eýerleşip durdular. eýerletdirmek işl. Eýerlemek işini başga birine etdirtmek. eýerletmek işl. Eýerlemek işini başga birine etdirmek. Atlary eýerletmek. eýerlik 1.syp. Eýer etmäge ýaramly, eýer üçin gerek bolan zat. Eýerlik agaç.2.at. Eýeriň üstüne atylýan, eýeriň üstüne örtülýän esbap. eýerme iş ady. Eýermek ýagdaýy. eýermek işl.1. Biriniň yzyndan galman gidip bilmek, yzyndan galmazlyk. Gybyr-gybyr edip, zordan onuň aýagyna eýerýärdiler (B. Seýtäkow). 2.Biriniň taglymytyna, ýörelgesine görä bolmak, göreldesini alyp götermek. eýertmek işl.1.Birini ýa-da bir zady yzyna düşürmek, yzy bilen bardyrmak, ýany bilen gitdirtmek. Garry baba Göroglyny yzyna eýerdip getirip, patyşanyň öňünde gol gowşuryp durdy (“Görogly”). 2. Birine bir zady esas edindirmek, bir zada (pikire) esaslandyrmak, daýandyrmak, bir zatdan ugur aldyrmak. Arman, öz erkli Agajan serdar ony-da öz täsirine eýertdi (B. Kerbabaýew). eýesiremek işl. Eýesi bolan bolmak, eýemsiremek. eýesiz I, syp.1. Eýesi bolmadyk, hojaýynsyz. Ýap-ýaňam bu ýerler eýesiz ýatyrdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Ugruna seredilmeýän, idegsiz. \n\t‣ Eýesiz sözlem eýesi bolmadyk sözlem. \n\n\n EÝESIZ II, Bir zat oňlanylmadyk wagty aýdylýan söz. Eýesiz, tas alypdy-ow! Köp sag boluň, eliňiz- gözüňiz dert görmesin (T. Gurbanow). eýesizlik at.1. Eýesi ýokluk, hojaýynsyzlyk. 2. Idegsizlik, ugruna seredilmezlik. eýgerme [eýğerme], iş ady. Eýgermek ýagdaýy. eýgermek [eýğermek], işl.1.Bir işi ýerine ýetirip bilmek, bir işiň hötdesinden gelmek, başarmaga güýjüň ýetmek. Bu işi diňe iki sany adam eýgerer.2. Yzyndan galmazlyk, galman gitmek, yzyna eýermek. Uz ýöräp ýören gyzyň yzyna-da men bu mahal zordan eýgerýärdim (T. Gurbanow). eýgertmek [eýğertmek], işl. Bir zady etmegi başartmak. – Bu giden meýdana suw tutmak saňa eýgerdermikä? eýgertmezlik [eýğertmezlik], işl. Bir zady etmegi başartmazlyk. Dor at eýgertmän, pellehana ýetdi. eýgilik [eýğilik], at. Ýagşylyk, oňatlyk, gowulyk, asudalyk, parahatlyk. How, ýylkyban çopan, eýgilikmi? (“Görogly”). \n\t‣ Eýgilik bolsun (bolawersin) garaşmaýan wagtyňda biri sen diýip ýanyňa gelende, bir zat bolandyr öýdüp “gowulyk bolsun”diýen manyda aýdylýan aňlatma. Näme diýip gelýäkäler? Eýgilik bolsun! (N. Saryhanow). Eýgilik bolawersin, hernä! (B. Soltannyýazow). Eýgilik ýüzüni görmäsiň "ýagşylyk görmäsiň" diýen manyda ulanylýan gargyş sözi. eýikdirme iş ady. Eýikdirmek ýagdaýy. eýikdirmek işl.Özüni tutdurmak, ösdürmek, güýçlendirmek, aýaga galdyrmak, daýandyrmak, rowaçlandyrmak. Olar ekilen gowaçalary eýikdir- mekde, ders bermekde we suwarmakda jan aýaman zähmet çekdiler. eýikme iş ady. Eýikmek ýagdaýy. eýikmek işl.1.Ösüp başlamak, ösmek, boý almak. Eken şol nahallarymyz eýigip, ok ursaň geçmez bag bolupdyr (“Edebiýat we sungat”). 2.göç.m.Özüni tutmak, aýaga galmak, daýanmak. eýjejik syp. Oňatja, gowja, naşyja. Daň bile şu eýjejik zatlaryň elinden bir pyýala suw içmekden artyk hem bagt bormy?! eýle hal. 1. Ol tarap, ol ýan, ol ugur. Eýlesi gözýetmez ekinzarlyk. 2. Bir zadyň beýleki ýüzi, tarapy, beýle. Çapadyny eýlesine öwür! 3. Şeýle, şu hili, şu zeýilli. – A gyz, eýle bolsa, ýeke gitme, menem gideýin! – diýdi (B. Soltannyýazow). \n\t‣Eýlesine geçirmek özümki diýip hasap etmek; öz eýeçiligine geçirmek. Sözaýdyjy barany düýn weli, eýýämden gyzy eýlesine geçirendirin öýdýär. eýle-beýle [eýle-veýle], syp. 1. Bolar-bolmaz, bolgusyz (gep barada). Eýle-beýle söze ynanmaz. 2. göç.m.Ýönekeý, ýöne-möne. On bäş-ýigrimi gara maly baga bakmak eýle-beýle adama başartmaz (“Türkmenistan”). 3. Isimlerden soň etmek kömekçi işligi gelip düzümli işlik ýasalýar: Eýle-beýle etmek telli-pelli etmek, başdansowma etmek. Ussa sagady eýle-beýle etdi-de, eýesine gowşurdy. eýleden-beýleden [eýleden-meýleden], hal. Dumly-duşdan, her tarapdan. Eýleden-beýleden gelin-gyzlar elleri bedreli guýa tarap barýardylar (B. Hudaýnazarow). eýleki çal. Beýleki, başgasy. eýleligine [eýleliğne], hal. Başga bir tarapa, başga bir ugra. Olar eýleligine barýardylar. eýlem at. Eýleniş derejesi. Sähetdurdy eline pil alyp, laý çukuryna girdi-de, ussa goýan pagsasyny gyryşdyryp ýylmaýança, çukurdan bir eýlem palçygy atyza zyňyp, ony agdaryşdyryp, depeleşdirip taýýar etdi (“Türkmen halk döredijiligi”). \n\t‣ Eýlemini ýetirmek jaý salmak ýa-da kerpiç guýmak üçin niýetlenen palçygy mazaly basgylap, agdaryp taýýar etmek. eýleme iş ady. Eýlemek ýagdaýy. eýlemek I, işl.1. Eý bermek, eý berip bejermek, eýini ýetirmek. Baganalary bagana kärhanasyna ibermezden öňürti şu ýerde duz bilen eýleýärler. 2. Mazaly garyşdyrmak, garyşdyryp tokgalamak. Ahmet derrew derýanyň ýakasyndaky tezekleri ýygnap, eýläp, arasyny göwherden dolduryp guratdy (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n EÝLEMEK II, işl., şahyr,ser. Etmek 1.Göçe-göç eýledi göwün kerweni, Ýör, Öwezim, dolanaly daglara (“Görogly”). eýlenmek işl. 1. Eý berilmek, eýe ýatyrylmak, eý berlip bejerilmek. Getirilen deriler eýlendi. 2.Garyşdyrylyp eýi ýetirilmek. Şu ymaratlaryň kerpiçleri baýtal süýdi bilen eýlenendir (B. Kerbabaýew). 3.göç.m.Çeper eserlerde ynsan keşpleriniň häsiýeti mazaly sünnälenip teswir edilmek. Gahrymanyň çeper keşbi şahyrana duýgulara eýlenipdir (“Edebiýat we sungat”). eýlesi-beýlesi hal. Bir zadyň daş-töweregi, töwerek-daşy, ol ýa-da beýleki tarapy. Eýlesine- beýlesine hem örän ýuwaşlyk bilen garanýar (N.Pomma). eýleşdirmek işl. 1. Bir ýan ujyndan eýlemek. Derileri eýleşdirip başlamak. 2. Mazaly garyşdyryp, gatyşdyryp, eýläp çykmak. Ahmet derrew derýanyň ýakasyndaky tezekleri ýygnap, eýläp, arasyny göwherden dolduryp guratdy (“Türkmen halk ertekileri”). eýleşmek işl. 1. Eýlemäge kömekleşmek. Ol kakasyna deri eýleşdi. 2. Bilelikde eýlemek. Oglanlar palçyk eýleşip durdular. eýletmek işl. Eýlemek işini başga birine etdirmek. Oňa deri eýletdiňmi? eýläk [eýlä:k], hal, ser. Eýle 1. Goýunlaryň biri guzlap ýatyr, biri eýläk gidýär, biri beýläk. eýläk-beýläk [eýlä:k-beýlä:k], hal. Hem ol ýana, hem bu ýana; iki tarapa, iki ýana. Ýel ösüp bu agajyň şahasyna degende, ol jaň eýläk-beýläk yranyp, birhili owaz edýär eken (“Türkmen halk ertekileri”). eýmenç syp. Gorky duýgusyny döredýän, gorkunç, gorkuly, elhenç. Öz-ä örän eýmenç haýwan- ow, göreniňde, depe saçyň syh-syh bolýar (Ç.Aşyr). eýmendirmek [eýmennirmek] işl. Gorkuzmak, çekindirmek, ätiýaç etdirmek, heder etdirmek, üýşendirmek. Bir wagtlar golaýyna barmasy kyn Garagumuň adam baryny eýmendirýän döwründen bireýýäm oba göçdi (“Edebiýat we sungat”). eýmenişmek işl. Birnäçe bolup eýmenmek. eýmenmek işl. Birinden ýa-da bir zatdan heder etmek, gorkmak, çekinmek, ätiýaç etmek, üýşenmek. eýse giriş s., ser. Eýsem 1. Eýse, sözüm ýalanmy? (H. Garabaýew). eýsem giriş s. 1. "Onda", "şeýle bolsa", "eýse", "diýmek" ýaly sözleriň manysynda gelýär. Satlyk ussa, eýsem, nirä barýar? (H. Garabaýew). Eýsem, gyzykly okar ýaly näme barada ýazmaly? (Ş. Borjakow). 2. "Ondan başga-da", "hatda" ýaly sözleriň manysynda gelýär. Türkmen halylary diňe bir ýurdumyzyň içinde däl, eýsem daşary ýurtlarda-da meşhurdyr. eýwan [eýwa:n], at. Jaýyň öň diwaryna berkidilip gurlan töweregi açyk, üsti ýapyk jaý. Dursun pilini eýwana taşlap, gapyny açdy (Ç. Aşyr). eýwaý [eýwa:ý] I, üml. Bedeniň bir ýerine bir zat degip gaty agyrdanyňda, dişiňi sogurdanyňda we ş.m. ýagdaýlarda aýdylýar. Eýwaý, ýarama degdiň! \n\n\n EÝWAÝ II, üml. Biriniň edýän hereketi, bolşy geňlenip aýdylýar (köplenç, aýal maşgalalar ulanýar). Eýwaý, bu zadyň naşyjadygyny! eýwaý-eý [eýwa:ýe:ý] I, üml. Işläp gaty ýadanyňdan soň aýdylýar. Eýwaý-eý, işläp-işläp gaty ýadapdyryn. \n\n\n EÝWAÝ-EÝ [eýwaýe:ý] II, üml. ser.EÝWAÝ-EÝ I. eý-waý [eý-wa:ý], Gorkmagy, awunmagy we ş. m. aňladýan ümlük. eý-wäk [eý-wä:k], Duýdansyz awunmagy aňladýan ümlük. eýýam [eýýa:m], at. Belli bir wagt aralygyny öz içine alýan döwür, wagt aralygy, zaman. Gadym eýýam. eýýar [eýýa:r], syp., k.d. Haýýar, mekir, hilegär. Habary kimden al. Edil şanyň Göwdürgül diýen eýýaryndan al (“Görogly”). O-da bir garry baba, ýüz müň çarşenbäni başyndan geçiren eýýar (“Görogly”). eýýäm [eýýä:m], hal. Bir zadyň wagt taýdan bolup geçendigini aňladýan söz. Eýýäm güneş batypdyr, Aý-da agyl atypdyr (G. Ezizow). ez at. Ýeken ösümliginiň bir görnüşi. ezber [ezver], syp.1. Öz işine ökde, iş başarjaň, erjel. Işine ezber. ezberlemek [ezverlemek], işl.1. Ezber bolmak, ökdelemek, erjel bolmak, ýat tutmak. 2.Has berk ýapyşmak, gaýym tutmak. Guzym, köp ezberlediň, näge bir bela bolmasyn (Andalyp). ezberleşmek [ezverleşmek], işl. Ezber bolup başlamak, başarjaňlygy artmak, ökdelemek, ezberlik [ezverlik], at. Ezber bolmaklyk, ökdelik, erjellik. Lukman ezberlik bilen agyryly dişi sogurdy. ez-bez [ez-vez], hal. Bizar, iren, halys. Sen, han ogul, gulak as, şu öňünde oturan ýumruk ýaly iki garry perzent aýraçylygynyň nalasyny çekip, halys ez-bez bolandyr (“Edebiýat we sungat”). ezdirmek [ezzirmek], işl.1. Bir zady birine ölletmek, öl etdirmek. 2.göç.m. Rehimsiz horlatmak, zulum-sütem çekdirmek. ezelendirmek [ezelennirmek], işl. Ezelenip durar ýaly etmek. Hany ezelendirip goýma-da, çaltrak aýtsana, oglan! (B. Kerbabaýew). ezelenişmek işl. Bilelikde ezelenmek, ýalbaryp durmak; özelenişmek. Ýörite gelip, ezelenişip duransoňlar, Bibi ejem geregini artdyryp durmady (“Edebiýat we sungat”). ezelenmek işl., ser.Özelenmek. Hawa, bu bende oglum diýip halys ezelenip dur (H. Ysmaýylow). ezenek at. Geýim-gejimiň ýakasy. Bada hoşamaýlyk eden aýal indi onuň ezeneginden şatyr- dadyp tutdy (R. Gelenow). \n\t‣ Ezenegi agmak hor ýagdaýda bolmak, pukara, garyp düşmek, özüni oňarman gezmek. eziji at.1. Bir zady ezmek işi bilen meşgullanýan, bir zady ölleýän adam. 2. göç.m. Ezýän adam ýa-da tarap.ser. Ezmek 6. ezilmek işl.1. Suw degip ýa-da ýagyşda galyp öl bolmak, öl-myžžyk bolmak. Hany, onda gaýdalyň, halys ezildik (A. Durdyýew). 2.Biri-biriniň üstünde ýatyp mynjyramak, baslygyp suwy çykmak (gök önüm we ş.m. hakynda). Gapdaky pomidorlar ezilipdir. 3. göç.m. Hak-hukuksyz horlanmak. \n\t‣ Ezilen towuga dönmek süllümmaý bolmak. ezinmek işl. Özüň üçin bir zady ezmek, suwa ýatyrmak. Çaý bilen içer ýaly erik kişdesini ezinmek. ezişdirmek işl. Bir ýanyndan ezip çykmak. Kişdeleri ezişdirmek. ezişmek işl.1. Birine bir zady ezmäge kömekleşmek; ölleşmek (Ezmek sözüniň 1, 2, 4 manylary). 2. Bilelikde ezmek, öllemek. eziz [ezi:z], syp. 1. Jandan eý görülýän, mähriban, gowy görülýän. 2. Gadyrly, hormatly, arzyly. Ýörüň, biziň eziz myhmanymyz boluň! 3. at. Oglana dakylýan at. ezmek işl.1. Bir zady suwda öllemek, suwa batyryp goýmak. Tohumy ekişden öň iki gije-gündiziň dowamynda akar suwda ezip goýduk.2. Öl etmek. Indi gözýaş ýaňaklaryňy ezmesin. Ýagyş meni mazaly ezipdi. 3.Bir zady suwda eretmek, ergin hala getirmek. Gandy, asal, şeker, nabat ezerler, Siziň ilde leb goýarlar ýaňaga (“Saýatly– Hemra”). 4.Sykyp suwuny almak, sykmak, mynjyratmak. Üzüm hem zeýtun ezmek üçin aýratyn sykgyç gurallar ulanypdyrlar. 5. göç.m. Urup, galmaz ýaly etmek, gowy edip ýençmek. 6. göç.m. Doly suratda boýun egdirip, hak-hukuksyz gul ýaly etmek, hemmetaraplaýyn gysmak. ezraýyl [ezyra:ýyl], at.1. Janalgyç perişde, ölüm perişdesi. Ezraýyl maýyldyr näzenin jana, Bende, gul sen bet hyýaldan el göter (Kemine). 2. göç.m. Rehimsiz, zalym. ezýaka : ezýaka köýnek ýakasy iki egniň üstünden açylýan bagjykly köýnek. ezýet at. Ahlak, ruhy we ş.m. taýdan edilýän sütem, zulum, çekdirilýän horluk; azar. ä [ä:] I, Türkmen elipbiýiniň altynjy harpy. \n\n\n Ä [ä:] II, own. b.1. Beren soragyňa jogap aljagyňa ynam bolan halatynda sorag äheňli jümläni hasyl etmäge gatnaşýar. Kakaň öýdedir-ä? Ol gelendir-ä.2. Degişli äheň bilen aýdylyp, geň galmaklygy, haýran galmaklygy aňladýar. ...Ä, sen hem ýüpsüzje baglangyja diýsene! (B. Kerbabaýew). 3. Açyk, düşnükli aýdylman, sakynyp geplenende aýdylýar. Ä ... hüm, ynha, görüp dursuň!4. Gymyldyny-hereketi dogrudan-dogry bir zada ýa-da birine gönükdirmeklik öwüşginini berýär. Bazara barsaň-da, üzüm-ä getirmänsiň! äbede-jüýje [ä:vede-jüýjö]: äbede-jüýje bolmak 1) ysnyşykly aragatnaşykda bolmak, biri-biriň dilini tapmak, agzybirlik saklamak. 2)göç.m. Dostluk, agzybirlik ýagdaýynda bolmak. Nädersiň, gelneje, biziň bilen äbede-jüýje bolaýsa (B. Kerbabaýew). äberibermek [äverivermek], işl.1. Äbermäge başlamak. Birden kakam maňa gujak-gujak kitap äberiberdi. 2. Äbermegi dowam etmek. Bagbanyň gelýänini görse-de, garagol oglanjyk üzümleri ýolup, ýoldaşyna äberiberdi. äberilmek [äverilmek], işl. Bir zat birine alnyp berilmek. äberiş [äveriş], iş ady. Äbermek derejesi. äberişdirmek [äverişdirmek], işl. 1. Hemmesini äbermek, baryny alyp bermek. Hany, zatlary äberişdir! (R. Gelenow). 2. Bolşuna görä, ýagdaý ýetdiginden äbermek. äberişmek [äverişmek], işl. Äbermäge kömekleşmek; bilelikde äbermek. äbermek [ävermek], işl. 1. Birine bir zady alyp bermek. Hany, äber maňa tüpeňi, agaňlaň urşuna-da bir syn et! (A. Durdyýew). 2. Bir zady biri üçin satyn ýa-da mugtuna alyp bermek.Öňräk oňa ullakan pişik äberdik (A. Gurbanow). Köwüş äbermek. 3. Öňünde goýmak; öňüne alyp bermek. Çaý äbermek. Nahar äbermek. äbermeklik [ävermeklik], iş ady. Äbermek işi, hereketi. äbertmek [ävertmek], işl. 1. Äbermek işini başga birine etdirmek. Çagalar bagy üçin oýnawaç äbertmek.2. Äberer ýaly etmek. Size maşyn äberden özümdirin.3. Äbermäge mümkinçilik bermek. Şu çykyp duran tagtany aýraýmasaň, kerpiç äberdenok. ädibermek [ä:divermek], işl. 1. Ätmäge başlamak. Esger ynam bilen öňe ädiberdi.2. Ätmegi dowam etmek. ädijek [ä:dijek], at. Kiçijik, owadanja ädik. ädik [ä:dik], at. Gaýyşdan we ş.m. tikilýän uzyn gonçly aýakgap. Är başyna iş düşse, ädigi bilen suw geçer (Nakyl). \n\t‣ Ädik çykartmak toý däp-dessury boýunça, gelin alnan güni öýlenýän oglanyň ädigini gelne çykartmak. ädikçi [ä:dikçi], at. Ädik tikmek bilen meşgullan-ýan adam, ädik tikýän ussa. Ädikçiniň ädigi bitmez (Nakyl). Meşhur ädikçimiz guwanyp ile, Goşular-da gider kuwwatly sile (G. Ezizow). ädikçilik [ä:dikçilik], at. Aýakgap, ädik tikýäniň kesp-käri, hünäri. Meniň gürrüňdeşim ata- baba ädikçilikden çörek iýip gelýän ökde ussa ekeni. ädiklik [ä:diklik], syp. Ädik tikmek üçin ýaramly, ädik tikmäge gerek bolan (gaýyş, gön we ş.m.). ädiktiker [ä:diktiker], at. Uzyn burunlyja, gaty örtükli, uçmaýan, çal reňkli möjejik. ädilmek [ä:dilmek], işl. 1. Bir gadam atylmak, ýöremek. Ýadawlygykdan ýaňa aýaklarym çala ädilýärdi. 2. Bir ýere barylmak. Onuň aýagy indi şu kenara tarap ädilmeýärdi.3. Bir iş edilip başlanmak. ädim [ä:dim], at. 1. Öňe, yza ýa-da gapdala ädilýän bir gezekki hereket. Bäş-alty ädim ýöränsoň, çepdäki gapyny açyp, içeri girdi (B. Seýtäkow). Ädimiňi ýygjamlatmak.2. Bir ädim aralygyna barabar ölçeg birligi. 3. göç.m. Ediljek hereket. \n\t‣ Ädimiňi dogry (seljerip) basmak eden işiňi, hereketiňi ýerlikli, oýlanyşykly ätmek, gitjek ýoluňy, etjek işiňi anyklamak. Ädim ogurlamak yza galyp başlamak, bildirmän köpçülikden kem-kemden yza galmak, ökje ogurlamak. Kempir ädim ogurlap, kerwenden üzülip galdy (“Görogly”). ädimleme [ä:dimleme], iş ady. Ädimlemek ýagdaýy. ädimlemek [ä:dimlemek], işl. 1. Ädim ätmek, ýöräp başlamak, ýöräp gitmek. 2. Ädim bilen belli bir aralygy ölçemek. ädimlemeklik [ä:dimlemeklik], iş ady. Ädimlemek hereketi. ädimlemezlik [ä:dimlemezlik], iş ady. Ädimläp hereket etmezlik. ädimlenmek [ä:dimlenmek], işl. Ädimläp ölçelmek. Harmana çenli aralyk ädimlendi. ädimleşmek [ä:dimleşmek], işl. 1. Ädimiň ululygyny barlamak üçin, iki bolup ädimläp görmek. Iki dost ädimleşdi, uzyn boýly hor oglanyň ädimi uzyn geldi.2. Köp bolup, ädim urşup gelmek. Esgerler ýoldan ädimleşip gelýärler. ädimletdirmek [ä:dimletdirmek], işl. Ädimlemek işini başga birine etdirmek. Ýeri ädimletdirdim welin, aýdylany bilen deň çykdy. ädimletmek [ä:dimletmek], işl. Ädimlemek işini birine etdirmek. Mellek ýerini ädimletmek. ädimleýiş [ä:dimleýiş], iş ady. Ädimlemek ýagdaýy, derejesi. ädimläbermek [ä:dimlä:vermek], işl. Duýdansyz ýagdaýda ädimlemegi dowam etmek, ädim ädip başlamak, ädimläp başlamak. Olar ýene-de ädimläberdiler. ädimlik [ä:dimlik], syp. Ädim möçberinde bolan, ädimden ybarat bolan (aralyk). Olardan ýedi- sekiz ädimlikde iki sany ýigit dyzyna çenli çermenip, atlaryny ýuwýardy (G. Kulyýew). ädimme-ädim [ä:dimme-ä:dim], hal. Birsyhly, kem-kemden, ýuwaş-ýuwaşdan. Olar ädimme-ädim süýşüp gelýärdiler (B. Seýtäkow). ädimsaýyn [ä:dimsa:ýyn], hal. Her ädimde, birsyhly. Alaka, ýalman, syçan kürümleri-hä ädimsaýyn duşýar (Ç. Matalow). ädiş [ä:diş], iş ady. Ätmek täri, usuly. ädişmek [ä:dişmek], işl. Birnäçe bolup ätmek, gadam urmak. Ýuwaşja ädişip gidip barýardylar (N. Pomma). ägä [ä:ğä:], syp. Hüşgär, eserdeň, sak, jür. \n\t‣ Ägä bolmak bir zat bolaýmasyn diýip, ätiýaçly bolmak. Güýçlüler aglasa, ägä bolmaly, Güýçli ýöne ýere aglaýan däldir (G. Ezizow). Öz işiňe ägä bolmak. ägälik [ä:ğä:lik], at. Hüşgärlik, eserdeňlik, saklyk, jürlük. Olaryň ägälik bilen sakçylyk çekýändikleri bellidi (G. Kulyýew). ägirt [ä:ğirt], syp. Örän uly, has uly, gaty uly, äpet. Ägirt çynar.Ägirt derweze. äh üml.1. Çaga ýalandan uruljak ýaly edilip, eliňi galdyryp aýdylýan söz. 2. Gynanmagy, ökünmegi aňladýar. Äh, içi çüýrän suw kädi (O. Akmämmedow). \n\t‣Äh etmek çagany gorkuzmak üçin ony ýalandan uran bolmak. ähdiýalan syp. Sözünden dänen, ähdini bozan. Beren sözüne amal etmese, ahyry ol adama ähdiýalan diýýärler. ähdiýalanlyk at. Ähdiňi bozmaklyk. ähem-ähem : ähem-ähem etmek 1) bogazyňy arçamak, ardynjyramak. 2) ardynjyrap, geleniňi bildir- mek. Ýaş ýigit gapa gelip, ähem-ähem etdi. äheň at. 1. Heň, labyz. Golaýda çasly äheň ýaňlanyp gitdi. 2. Sazlaşma, owaz sazlaşygy, mylaýym goşulyşma. Şol meňźeşlik diňe äheňde däl, halk senedinde, haly-palasynda-da kändi (“Edebiýat we sungat”). 3. Gepleýiş öwüşgini, mazmuny. \n\t‣ Äheňini aňmak (aňlamak) agyz ülňüni aňmak, nämäni göz öňünde tutýanyny bilmek. Äheňini üýtgetmek gürrüňiň mazmunyny bir tarapa sowmak, üýtgetmek. äheňdeş syp.1. Meňźeş äheňde, bir heňde bolan. 2. göç.m. Pikiri, işi bir hörpden gopýan, pikirdeş. äheňdeşlik at. Meňźeş äheňde bolmaklyk, bir heňdelik. ähä [ähä:], Tötänden bir zadyň, gözlenýäniň üstünden barlanda aýdylýan ümlük. Ähä, ahyry tapdym-ow! Ähä, ahyry ele düşdüň gerek! ähli çal. Hemme, bütin, bar. Ähli ýerde. Okuwçylaryň ählisi. Ähli tarapdan. ählihal [ähliha:l], syp. Keramatly, gudratly. Ony ählihal gördüm. ählihalk syp. Bütin halka degişli bolan, hemme halk üçin umumy bolan. Ählihalk baýramy. ählumumy [ählumu:my], syp. Hemmelere deň derejede degişli, hemmeler üçin umumy. Ýurduň gülläp ösmegine goşant goşmak ählumumy işdir. ähmiýet at. Many, möhümlik, wajyplyk. Metbugat işgärleri Prezidentimiziň ähli syýasatlaryndan gyzgyny bilen habarly bolup, onuň many-mazmunyny, il-gün üçin ähmiýetini halka düşündirýär. \n\t‣ Ähmiýet bermek üns bermek, ünsüňi bir zada gönükdirmek. Ol adamlaryň gepleýşine, geýnişine aýratyn ähmiýet berýärdi. ähmiýetli syp. Belli bir ähmiýete eýe bolan, ähmiýeti bar, möhüm, wajyp. Ähmiýetli iş. ähmiýetsiz [ähmiýessiz], syp. Ähmiýeti ýok, hiç zada ýaramaýan. Ähmiýetsiz işe wagt ýitirmedik. äht at. Kasam, söz bermeklik, şert etmeklik, peýman. Ähtiňden dänmek. \n\t‣ Äht etmek Bir zady ýerine ýetirmek, berjaý etmek maksady bilen söz bermek, wada bermek, şert etmek, lebiz etmek. Ilden kemçiligi gözlemezligi äht eden öz kemçiliklerini gözläp tapyp, olary düzedýär (“Watan”). ähtibar [ähtiva:r], at. Ygtybar, ynam, ynanç, abraý. Däli köňlüm, bu düýşüňe guwanma, Wepasyz perzende ähtibar olmaz (“Hüýrlukga – Hemra”) (ser. Ygtybar). ähtibarly [ähtiva:rly], syp. Ygtybarly, ynamly, ynamdar, esasly. Ähtibarly usul (ser.Ygtybarly). ähtibarlylyk [ähtiva:rlylyk], at. Ygtybarlylyk, ynamlylyk, ynamdarlyk. Ähtibarlylyk gowy zat. ähtibarsyz [ähtiva:rsyz], syp. Ygtybarsyz, ynamsyz. Sen amanat zady bir ähtibarsyz adama goýup gidip, soň ökünäýme. ähtimal [ähtima:l], ugrukd. Ahmal, mümkin. ähtipeýman [ähtipeýma:n], at, ser.Äht. Biz onuň bilen ähtipeýman edişdik. ähtleşme [ähitleşme], iş ady. Ähtleşmek ýagdaýy. ähtleşmek [ähitleşmek], işl. Biri bilen bir zat barada äht etmek, şert etmek, wadalaşmak. ähtleşmeklik [ähitleşmeklik], iş ady. Ähtleşmek ýagdaýy. ähtnama [ähitna:ma], at. Bir zady wada edişip, iki taraplaýyn ýazylan hat, şertnama, borçnama. Ozal aklymy ýele berip, bu işleri pikir etmän, beýle ähtnama ýazypdyrmen diýip, köp ökündi (“Zöhre – Tahyr”). äjit-mäjit [ä:ji:t-mä:ji:t], at, göç.m.Alyp-ýolup barýan, göze-başa düşýän aldajy. Älhepus, özler-äjit- mäjit ýaly-aýt! (B. Kerbabaýew). äk [ä:k] I, at. Dar bolmazlygy üçin, geýim-gejime urulýan dilkaw mata. \n\n\n ÄK [ä:k] II, at. Araba tigriniň tegelek agaç bölegini emele getirýän, sähelçe egrelip duran bölek-bölek agaçlary. äkelişmek işl., gepl.d. Äkelmäge kömek bermek. Odun äkelişmek. Çaý-suw äkelişmek. äkelme iş ady. Äkelmek ýagdaýy, işi. äkelmek işl., gepl.d. Getirmek, alyp gelmek. Men bu taýyk bir hoş habar bilen uly sylag äkeldim (A. Nazarow). äkelmeklik iş ady. Äkelmek ýagdaýy. äkidibermek [äkidivermek], işl. 1. Äkidip ugramak. Şu ýatan tagtalary kümä äkidiberiň!2. Äkitmegi dowam etmek. äkidilmek işl. Bir zady ýa-da birini ýanyň bilen alyp gitmek. Irki sagym gutaran badyna, sygyrlar otluk meýdanlara äkidilýär. äkidinmek işl. Özüň üçin äkitmek. äkidişdirmek işl. 1. Bir zadyň hemmesini bir ýerden başga ýere alyp gitmek. 2. Bolşuna görä, ýagdaý ýetdiginden äkitmek. äkidişmek işl.Äkitmäge kömek bermek. Bally ertirden soň çagalaryny çagalar bagyna äkidişip, ogly bilenem, gyzy bilenem hoşlaşdy (Ç. Aşyrow). äkitdirmek işl. Äkitmek işini başga birine etdirmek. Dükandan alan zatlaryny öýe äkitdirdi. äkitme iş ady. Äkitmek ýagdaýy. äkitmek işl. 1. Bir zady ýa birini ýany bilen alyp gitmek, ýany bilen alyp barmak. 2. Ugrukdyrmak, alyp gitmek. äkitmeklik iş ady. Äkitmek işi, hereketi. äkitmezlik iş ady. Äkitmän goýmak. äklemek [ä:klemek], işl. Dar bolmaz ýaly geýim-gejime äk, dan urmak, äk salyp tikmek. äklemeklik [ä:klemeklik], iş ady. Äklemek işi. Şuny äklemeklik uly bir işem däl. äklemezlik [ä:klemezlik], iş ady. Äklemek işini amal etmezlik. äklenmek [ä:klenmek], işl. Äk salynmak, äk salnyp tikilmek. äkletdirmek [ä:kletdirmek], işl. Äklemek işini biriniň üsti bilen başga birine etdirmek. äkletmek [ä:kletmek], işl. Äk saldyrmak, äk goýduryp tikmek. äkläbermek [ä:klä:vermek], işl. 1. Äklemäge başlamak. 2. Äklemegi dowam etmek. Sen eliňdäkileri äkläber, beýlekilere özüm serederin. äl üml. Garaşylmadyk zada, waka geň galmaklyk bilen baha berlende ulanylýar. Äl, edil aýdyşlary ýaly ekeniň-ow, inim! (B. Seýtäkow). älem [ä:lem] I, at. 1. Ýer we kosmos giňişliginde materiýanyň ähli görnüşleriniň jemi.2. Ýer ýüzi, ähli ýer. Aý dogsa, älem görer (Nakyl). Özüňde ýok – älemde ýok (Nakyl). \n\t‣ Äleme (dünýä) ot ýakdyrmazlyk ot gorsamak; garagollyk etmek. Älemi (dünýäsi) giňemek agyr ýagdaýdan, aladadan dynmak, kynçylykdan halas bolmak. Gyzyň älemi giňän ýaly boldy (G. Gurbansähedow). \n\n\n ÄLEM [ä:lem] II, at. Halynyň gyrasyna salynýan nagyş, palasda nagyşdan öň gelýän gyra ýer. \n\n\n ÄLEM [ä:lem] III, at, kön.s. Baýdak. \n\n\n ÄLEM [ä:lem] IV, at. Gäminiň gitmeli ugruny görkezmek üçin goýulýan bellik. älemçi [ä:lemçi], at. Gäminiň gidýän ugruny görkezmek üçin, suwuň ýüzünde çümmän durar ýaly edilip goýlan bellige gözegçilik edýän adam. älemgoşar [ä:lemğoşor], at. 1. Ýagyş ýagandan soň, asmanda peýda bolup,ýaý berip duran dürli reňkli zolak.Al-asmanda beslenip, älemgoşar göründi (A. Kowusow). 2. Nagyş ady. älemgoşarly [ä:lemğoşorly], syp. Älemgoşary bar bolan. Durna, jümjümeli, älemgoşarly, Ülkäme toý bolup gelen ýazlarym (G. Ezizow). älem-jahan [ä:lem-jahan], at. Bütin dünýä, ýer ýüzi. Keşt edip älem-jahany, görmedim sen deý gözel (Halk aýdymyndan). Türkmen bedewleri älem-jahanda örän uly meşhurlyk gazanandyr (“Türkmenistan”). ämert [ä:mert], syp. 1. Iri göwreli, tagaşyksyz, gödek, çemesiz. Ämert göhert. Ämert hereket. 2. Ullakan, äpet, daýaw, irimçik. Ämert daýaw adam. ämertlik [ä:mertlik], at. Gödeklik, usulsyzlyk, çemesizlik. äm-säm [ä:m-sä:m]: äm-säm bolmak aňalyp, aňkaryp galmak, özüňi ýitirmek, aljyramak, çaşmak. ämin [ä:mi:n] Aýat-töwiriň, okalan namazyň kabul bolmagyny, ýagşy dilegiň amala aşmagyny isläp aýdylýar. Ämin diýenler didar görsün (“Kitaby dedem Gorkut”). Umyt-arzuwlaryňa perişdeler ämin diýsin, işiňi Alla oňarsyn! (“Watan”). änew [ä:nöw]: 1) änew damar iç damarlarynyň biri. Änew damar är ýykar (Atalar sözi). 2) Aşgabadyň golaýyndaky gadymy oba. Änewiň ak bugdaýy. änewüç [ä:nöwüç], at. Haly telkermez ýaly gyrasyna sanjylyp çekdirilýän, ujy gaňyrçakly, bir tarapy burlup halka edilen enjam, gural. Men bu gyza änewüjiň ýanynda çommalyp oturan ýerimden ýagşyja syn etdim (A. Durdyýew). Änewüji sazlamak. Dokmanyň änewüji gowşapdyr. änigi-şänigi [ä:niği-şä:niği], at. Bir zadyň mazmunynyň, keşbiniň we ş.m. hertaraplaýynlygy, dolulygy, anyklygy.Olar medresä okuwa gelýänleri änigi-şänigi bilen tananlaryny gowy görýärler (“Watan”). \n\t‣ Änigine-şänigine ýetmek doly tanamak, anyklamak, aslyna göz ýetirmek. Ol her zadyň änigine- şänigine ýetmese kanagatlanmaýar. äň [ä:ň], at. Eňek süňki. Äňiň ýazmak. Onuň äňi ýazypdyr. \n\t‣ Äňi açylan (ýazan) ýaly ýüregedüşgünç gürrüň edýän, ýerliksiz köp gürleýän, üznüksiz samrap oturýan. äňedilmek [ä:ňedilmek], işl. Seredilmek, görülmek. äňediş [ä:ňediş], iş ady. Äňetmek derejesi, ýagdaýy. äňedişdirmek [ä:ňedişdirmek], işl. 1. Hemmesine seretmek, barysyna göz-gulak bolmak. 2. Ýagdaýa görä bir ýandan äňetmek. äňedişmek [ä:ňedişmek], işl. 1. Äňetmäge kömekleşmek. Men gitsem, mallara äňedişeweri! 2. Ýerli-ýerden, birnäçe bolup seredip durmak. Çagalar gapyny çala açyp äňedişýärdiler. äňe-säňe [ä:ňe-sä:ňe], ser. Äm-säm. äňetdirmek [ä:ňetdirmek], işl. 1. Birine seretdirmek, bakdyrmak. 2. Äňetmäge mümkinçilik, ýagdaý bermek. äňetme [ä:ňetme], iş ady. Äňetmek ýagdaýy. äňetmek [ä:ňetmek], işl. 1. Bir tarapa seretmek, bir zada bakmak, garamak, esetmek. Ýaşuly ogluny ömründe birinji sapar görýän ýaly, oňa jüýjerilip äňetdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir zada gözegçilik etmek, bir zadyň ugruna seretmek. Çagalaryň össün oňat, Uçurynçaň gowja äňet (M. Garryýew). äňetmeklik [ä:ňetmeklik], iş ady. Äňetmek hereketi. äňetmezlik [ä:ňetmezlik], iş ady. Äňetmän durmaklyk, äňetmän ýörmeklik. äňi-ujy [ä:ň(i)-u:jy]: äňi-ujy ýok aňyrsy-bärsi görünmeýän, gaty köp. äňsiz [ä:ňsiz], syp., gepl.d. Köp, ep-esli; ýoňsuz. Onuň äňsiz zady bar eken. äpberilmek işl. Zyňylmak, taşlanmak. äpberme iş ady. Zyňmak, äpbermek ýagdaýy. äpbermek işl.1. Bir zady zyňmak, taşlamak. 2. Goýup gitmek, taşlap gitmek. Biz-ä ýaşulymyzy äpberip, aýagymyzam ätmeris (Ý. Mämmediýew). äpbertmek işl. Äpbermek işini başga birine etdirmek; äpbermäge mümkinçilik bermek. äpet [ä:pet], syp. Örän uly, has uly, mähnet. äpet-äpet [ä:pet-ä:pet], syp. Uly-uly, mähnet- mähnet (köp zat hakynda). Äpet-äpet agaçlar güýçli ýeliň ugruna yraň atýardylar. äpişge [äpişğe], at. Ýagtylyk we howa üçin, jaýyň diwarynda oturdylýan aýnaly çarçuwa, penjire. Ähli gapylar, ähli äpişgeler açykdy (A. Kowusow). äpişýe s. ş. aňl. söz.Adam asgyranda, agyz boşlugyndan çykýan ses we şol sesiň ady. Asgyran adama: "Sabyr et!" diýilýär. Ölüm bilen baglanyşykly gürrüň edip oturylan wagty bir adam "Äpişýä" edip asgyraýsa, yrym edip, oňa: "Iki gulagyňdan çek!" diýilýär. är [ä:r], at. 1. Maşgalada aýal bilen nikada durýan erkek adam, aýalyň ýoldaşy, adamsy. Är aldy – älem aldy (Nakyl). Aýal göz astyndan seredýär äre, Är jogap hökmünde ardyndy assa (B. Hudaýnazarow). 2. göç.m.Edermen, batyr, gaýratly. Är ýigidiň wadalary bir bolar (“Görogly”). \n\t‣ Är-aýal (heleý) bolmak nikalaşyp bile ýaşamak, goş birikdirmek, öýli-işikli, maşgalaly bolmak. Är başy gowgaly gerek elmydama hereketde, iş başynda bolmak gerek. – Är başy gowgaly gerek – diýip, biderek ýere aýdylan däldir (N. Saryhanow).Är çykmak kämillik ýaşyna ýetmek, jahyl çykmak, ýigit ýetişmek. Biziň är çykan oglumyz bolsa mellek ýerimiziň hemmesini har-haşal ota basdyrypdyr (A. Gowşudow). Är dilemek(taryh), köplenç, iki goşun garşylaşanda, her tarapdan biriniň ýekme-ýek urşa çykmagy bilen bagly bolup, ilki çykan urşujy är dilän – söweşiji talap eden hasap edilýär. Ol galadan daşary çykdy, meýdana girdi, är diledi (“Kitaby dedem Gorkut”). Äre çykmak äre barmak, durmuşa çykmak. Är garrar, heňňam garramaz adam öz wagty gelende garrar, emma döwür, durmuş, ýaşaýyş öňküligine galar. Är-heleýiň urşy – ýaz gününiň ýagşy är-aýalyň arasynda bolýan tersleşik uzaga çekmez, tiz ýaraşarlar, oňşarlar. Är ömri 1) 40-50 ýyllyk döwür. 2) adamyň diýen wagty, ýigitlik döwri. Är ömründe eden şu işimi bagyşlap, maňa günämi ýuwmaga ýagdaý döretseňiz, bütin ömrüme minnetdar bolaryn (“Watan”). är-aýal [ä:r-aýa:l], at. Maşgala jübüti, aýal we erkek. Är-aýal bazara gitdi. ärlerçe [ä:rlerçe], hal. Är ýaly, kişi kimin, gaýratlylyk bilen, mertlerçe. Gürrüň özüne gezek gelende, Toýjan ärlerçe jogap gaýtardy (B. Kerbabaýew). ärli [ä:rli], syp. Äri bar bolan (aýal hakynda). Ärli aýal. ärlik [ä:rlik], 1. Äriň etmeli işlerini ýerine ýetirmeklik. 2. göç.m. Edermenlik, mertlik, batyrlyk. Ärden öndüm, ärlik bilen öler men (Seýdi). ärlilik [ä:rlilik], at. Äri barlyk (aýal hakynda). ärsiz [ä:rsiz], syp. Äri bolmadyk, başyboş (aýal hakynda). ärsizlik [ä:rsizlik], at. Başyboş, ärsiz bolmaklyk (aýal hakynda). äsgerilmek [ä:sğerilmek], işl. Sana goşulmak, adam hatarynda görülmek, sylanmak. äsgerme [ä:sğerme], iş ady. Äsgermek ýagdaýy. äsgermek [ä:sğermek], işl. 1. Bir zat hasabynda görmek, sana goşmak, sylamak, hormatlamak. Her bir adam öz halkynyň däbini äsgermelidir.2. Birinden çekinmek, üýşenmek. Ol meni äsgermese, her zat eder. äsgermeklik [ä:sğermeklik], iş ady. Äsgermek işi, hereketi. äsgermezlik [ä:sğermezlik], iş ady. Hiç zat hasabynda görmezlik, derege almazlyk, sylag-hormat goýmazlyk, äsgermezçilik. Ýeri-ow, bu nähili äsgermezlik? (B. Kerbabaýew). Äsgermezlik etmek. äsgermezçilik [ä:sğermezçilik], at, ser. Äsgermezlik.Adamlary äsgermezçilik etmek iň agyr günäleriň biridir (“Watan”). äsgertmek [ä:sğertmek], işl. Äsgerer ýaly etmek, güýç görkezip, özüňi sylatmak. äslemek [ä:slemek], işl., gepl. d., ser. Äsgermek 1. Sen adamlary äslemediň, eliňden gelen ýamanlygy etdiň. äslenmek [ä:slenmek], işl., ser. Äsgerilmek Aman poşşy hem özüni äslenmedik hasaplap gahary gelipdir (A. Gowşudow). äşgär [ä:şğä:r], hal. Aýan, aýdyň, belli, mälim. Daýhan adamlaryň öz arassa zähmeti bilen baýap gitmegi üçin ähli zerur şertleriň döredilýänligi bu günki gün hemmelere äşgärdir (“Türkmenistan”). \n\t‣ Äşgär etmek mese-mälim ýüze çykarmak, aýan etmek, belli etmek. äşgärlik [ä:şğä:rlik], at. Aýanlyk, mälimlik, aýdyňlyk. Wakanyň äşgärligi. ät [ä:t]: ät galmak tamakin bolup aldanmak, bir zada ymtylyp boş galmak; datman galmak. Ät goýmak boş goýmak, hiç zatsyz goýmak, aldamak. Ädi ýanmak agzy bişmek, çürkenmek, aldanmak. ätdirmek [ä:tdirmek], işl. 1. Birine gadam atdyrmak, ätletmek. Öňe ätdirmek.2. Ätmegine sebäp bolmak. Meni ätdiren şol gül boldy.3. Ätmäge mümkinçilik bermek. Şony şu ýere ätdirmäň! äteňenälet [äteňenä:let], syp.”Ataňa nälet” manysyndaulanylýan sögünç sözi. äteňet syp. Ýakymsyz, erbet, çirkin. Uzyn ýeňli ellerini kelemenlendirip äteňet gygyrdy (H. Garabaýew). Gulaga ýakymsyz bir äteňet ses edip gidýärdi (A. Esenmyradow). ätişgir [ätişği:r], at. Közi, kömri tutmak, ody ölçermek, dörmek üçin ulanylýan iki saply, ujy egri gural, mäşe. Ogulhan ätişgir bilen ýanyp duran ojar oduny ikibaka süýşürişdirdi-de, taňkalary közüň üstünde goýdy (Ý. Mämmediýew). ätiýaç [ä:tiýa:ç], at. 1. Gorky. Onuň ätiýaç edýän zady ýok. 2. Bir zatdan howatyrlanyp edilýän seresaplyk, ägälik, habardarlyk, hüşgärlik. \n\t‣ Ätiýajy elden bermezlik habardar bolmaklyk, seresaplyk bilen hereket etmeklik, gapyl galmazlyk. ätiýaçlandyrma [ä:tiýa:şlannyrma], at. Saglyga, emläge ýetip biläýjek ýitgileriň, zyýanlaryň öwezini dolmak üçin maliýe edarasy bilen baglaşylýan şertnama. ätiýaçlandyrmak [ä:tiýa:şlannyrmak], işl. 1.Ätiýaçly bolmagy ündemek, ätiýaçlanmagyny gazanmak. 2. Ýörite edara döwürleýin ýagdaýda gatanç geçirmek arkaly, mümkin bolan zyýandan goraglylygy üpjün etmek. Ömrüňi ätiýaçlandyrmak. Durmuşy ätiýaçlandyrmak. ätiýaçlandyryş [ä:tiýa:şlannyryş] I, iş ady. Ätiýaçlandyrmak ýagdaýy. \n\n\n ÄTIÝAÇLANDYRYŞ [ä:tiýa:şlannyryş] II, at. Ätiýaçlandyrmak işini amala aşyryş. ätiýaçlanma [ä:tiýa:şlanma], iş ady. Ätiýaçlanmak ýagdaýy. ätiýaçlanmak [ä:tiýa:şlanmak], işl. 1. Bir zatdan heder etmek, çekinmek. Onuň ätiýaçlanýan zady ýok. 2. Mümkin bolan zyýandan goragly bolmak üçin, ýörite edara bilen şertnama baglaşmak. ätiýaçlanmaklyk [ä:tiýa:şlanmaklyk], iş ady. Ätiýaçlanmak ýagdaýy. ätiýaçlanmazlyk [ä:tiýa:şlanmazlyk], iş ady ady. Bir zatdan heder etmezlik, ätiýaç bolmazlyk. ätiýaçlanyş [ä:tiýa:şlanyş], iş ady. Ätiýaçlanmak ýagdaýy. ätiýaçly [ä:tiýa:şly], syp. Seresaplyk bilen hereket edýän, hüşgär. ätiýaçlyk [ä:tiýa:şlyk], at. 1. Seresaplylyk, ägälik. 2. Soň gerek bolar diýip ýygnalyp goýlan (zat hakynda). Atiýaçlyk awtomobil şaýlary. ätiýaçsyz [ä:tiýa:şsyz], syp. Hiç zatdan gorkmaýan, çekinmeýän, üýşenmeýän. Hiç zatdan ätiýaçsyz gürleme. ätleme [ä:tleme], iş ady. Ätlemek ýagdaýy. ätlemek [ä:tlemek], işl. 1. Bir zadyň üstünden ädip geçmek, ädimläp geçmek. Garly ussa howlynyň derwezesinden içine ätlän badyna, jaýlaryň biriniň işigi açyldy (A. Gowşudow). 2. ser. Ätmek1. Gapa tarap bir ädim ätläp, ýene-de saklandy (“Edebiýat we sungat”). ätleýiş [ä:tleýiş], iş ady. Ätlemek hereketi, ýagdaýy. ätmek [ä:tmek], işl. 1. Bir gadam atmak, ýöremek, gadam basmak. 2. Bir ugra ýönelmek. Men indi şol ýere tarap ätmerin. ätmeklik [ä:tmeklik], iş ady. Ätmek hereketi. ätmer-sätmer [ä:tmer-sä:tmer]: ätmer- sätmer etmek uly-uly, tagaşyksyz ätläp gitmek, her ýerden bir basyp ýöremek. Her ýerden bir ätmer- sätmer edip, maşyna tarap ýöredi (N. Pomma). ätmez [ä:tmez]: ätmez bolmakbir ýere barmagy bes etmek, kesmek.Ol bu ýere ätmez bolandyr. ätmezlik [ä:tmezlik], iş ady.1. Ätmän durmak. 2. Bir ýere barmazlyk, görünmezlik. äwdürmek [ä:wdürmek], işl. Äwer ýaly etmek; äwmegine sebäp bolmak; äwmäge mümkinçilik bermek. Ony äwdirmeseň, gijä galýarys. äwme [ä:wme], iş ady. Äwmek ýagdaýy. äwmek [ä:wmek], işl. Howlukmak, gyssanmak. Äwmek şeýtandandyr, sabyr – rahmandan, Yhlas eden myrat tapar kärinden (B. Kerbabaýew). äwmeklik [ä:wmeklik], iş ady. Äwmek hereketi. äwmezek [ä:wmezek], syp. 1. Howlukmazak, gyssanmazak, alňasamazak. Pil janawer äwmezek bolýar.2. Haýal hereket edýän, agyr, agras, ýalta. Äwmezek adam. äwmezeklik [ä:wmezeklik], at. 1. Howluk- mazaklyk, gyssanmazaklyk, alňasamazaklyk. Onuň äwmezekligi galjak däl.2. Haýal hereket edijilik, agraslyk, ýaltalyk. Hümmet etlek ýüzüniň derini süpürenden soň, äwmezeklik bilen söz urdy (B. Ker- babaýew). äwmezlik [ä:wmezlik], iş ady. 1. Bir işi ýerine ýetireniňde, alyp-ýolup barmazlyk, howlukmazlyk, gyssanmazlyk. Ol eden işiniň kemini goýmajak bolup, äwmän, howlukman işlärdi. 2. Haýal hereket etmeklik, agras halda bolmaklyk. Ol äwmezlik bilen maşyndan düşdi-de, işläp duran adamlara tarap ýöneldi (B. Pür- liýew). Öňden barýan adam äwmezlik bilen ädimleýärdi (B. Seýtäkow). äwüp-säwüp [ä:wüp-sä:wüp], hal. Setanda- seýranda, ýoly düşüp, käwagt. Äwüp-säwüp Tejene düşäýseňiz, waharman iýmän gaýtmaň. äwüş [ä:wüş], iş ady. Äwmek derejesi, ýagdaýy. äý Bir zada perwaýsyzlyk, parhsyzlyk bilen seredilende ulanylýan söz, aý. Äý, ýok-la, garyndaş, bu bolşuň däl-le (B. Hudaýnazarow). äýnek [ä:ýnek] I, at. Görejiň görşüni gowulandyrmak ýa-da gözi gaty ýagtydan goramak üçin göze dakylýan enjam. Ol aňyrdan gelşine biziň bilen salamlaşdy-da, äýnegini dakynyp, heýkele syn etmäge durdy (T. Taganow). \n\n\n ÄÝNEK [ä:ýnek] II, at. 1. Nowanyň iki başynda goýlan gysga ýasy tagta. Guýynyň başyndaky nowanyň äýnegini täzelediler.2. Gaýygyň içinden keseligine geçýän, iki gorumy birikdirýän agaçlar. f Türkmen elipbiýiniň ýedinji harpy. fabrik [fa:vri:k], at. Çig maly enjamlaryň kömegi bilen işläp bejerýän senagat kärhanasy. faks [fa:ks], at. Telefaks arkaly ýazmaça ugradylýan we kabul edilýän maglumat, habar (ser. Telefaks). fakt [fa:kt], at. Hakyky zat, bolan waka, hadysa; hakykatda bolan, bolýan, bar zat. Faktlary barlamak. faktor [fa:ktor], at. Haýsydyr bir hadysada kesgitleýji pursat, ýagdaý. fakultet [fakulte:t], at. Ýokary mekdebiň bölümi. familiýa [fami:lýa], at. Maşgalabaşynyň nesliniň resmileşdirilen ady. familiýadaş [fami:lýadaş], at. Birmeňzeş familiýaly; garyndaş bolmadyk, emma meňzeş familiýany göterýän (adamlar). Familiýadaş adam. Ol meniň familiýadaşym. faşizm [faşi:zm], at. Hüjüm ediji milletçilik we hamala diýersiň “arassa ganly we beýlekilerden beýik millet” hakyndaky ideologiýa esaslanýan syýasy akym hem-de şunuň ýaly syýasatyň esasynda döredilen diktatorçylyk düzgün. Faşizme garşy göreşmek. faýl [fa:ýl], at. Kompýuteriň bitewi bir zat hökmünde tanaýan özara baglanyşykly maglumatlarynyň jemi. fe [fe:], Türkmen milli elipbiýiniň "F" harpynyň ady. fenelogiýa [fenelo:ǧiýa], at. Biologiýanyň pasyllaryň çalyşmagy bilen janly tebigatyň ösüşinde bolup geçýän döwürleýin hadysalary öwrenýän bölümi. festiwal [festiva:l], at. Sungatyň iň gowy gazananlarynyň gözden geçirilişi, köpçülikleýin baýramçylygy. feýerwerk [feýerve:rk], at. Dabaralarda, baýramçylyklarda we ş.m. däriden ýa-da pirotehniki önümlerden ýasalyp, ýakylyp atylýan dürli reňkli owadan bezeg otlary. fewral [fevra:l], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň ikinji aýy. film [fi:lim], at. 1. Ýüzüne şekilleriň suraty düşürilen we ses ýazylan kino lentasy. Sessiz film. Sesli film. 2. Ssenariniň esasynda döredilen çeper kino lentasy. Çeper film. filolog [filolo:k], at. Filologiýadan hünärmen, alym. filologik [filolo:ǧik], syp. Filologiýa degişli. Filologik bilim. filologiýa [filolo:giýa], at. Her bir halkyň dilini we edebiýatyny teswir etmäge mümkinçilik berýän ýazuw ýadygärliklerini, tekstleri we ş.m. öwrenýän ylymlaryň jemi. Filologiýa ylymlary. filosof [filo:sof], at. Filosofiýadan alym hünärmen. filosofik [filoso:fik], syp. Filosofiýa ylmyna degişli, filosofiýa mahsus bolan, pelsepewi. filosofiýa [filoso:fiýa], at. Tebigatyň, jemgyýetiň we pikirlenmäniň ösüşiniň in bir esasy kanunlary hakyndaky ýörite ylym, pelsepe. final [fina:l], at. Sport ýaryşlarynyň netijelerinde ýeňijileri ýüze çykarýan jemleýji bölek. Finala çykmak. firma [fi:rma], at. Fiziki şahs tarapyndan öz karary esasynda we onuň eýeçiligindäki emlägi peýdalanmak arkaly döredilen hojalyk, söwda, senagat we ş.m. kärhanasy görnüşindäki ýuridik şahs. fizik [fi:zik], at. Fizikadan hünärmen. fizika [fi:zika], at.1. Tebigat hadysalarynyň, ýönekeý hem-de umumy kanunalaýyklyklaryny, materiýanyň hereketlerini, gurluşyny we hereket kanunlaryny öwrenýän ylym. 2. Okuw dersi. fiziki [fi:ziki], syp. Adamyň beden taýdan ösüşine degişli. Aşgabadyň etegindäki Gökdere jülgesindäki çagalar sagaldyş merkezlerinde we Hazaryň kenarynda döredilýän “Awaza” milli syýahatçylyk zolagynda dynç almaklary we olaryň fiziki taýdan sagdyn ösmegi üçin ähli şertler göz öňünde tutuldy (Gurbanguly Berdimuhamedow. Ahalteke bedewi – biziň buýsanjymyz we şöhratymyz). \n\t‣ Fiziki şahs hukuk subýekti, onuň üsti bilen hukuk tertibi her adamyň hukuk durmuşyna gatnaşmaga bolan hukugyny ykrar edýär, şeýle-de ol şahs hukuklaryň we borçlaryň göterijisi bolýar (ser. Şahs). fiziologiýa [fiziýolo:ǧiýa], at. 1.Organizmiň, onuň öýjükleriniň, organlarynyň, funksional sistemalarynyň işleýşi hakyndaky ylym. 2. Organizmde we onuň böleklerinde bolup geçýän ýaşaýyş prosesleriniň jemi. flot [fylo:t], at. 1. Howada uçýan uçarlaryň we suwda ýüzýän gämileriň jeminiň tutuş ady. Söwda floty. Hazar deňiz floty. 2. Harby gämileriň iri birikmesi. 3. Ýurduň harby-deňiz güýçleriniň ady. Flotyň serkerdesi. flotiliýa [fyloti:liýa], at. Harby gämileriň haýsydyr bir ummanda, deňizde ýerleşýän birikmesi. Hazar deňiz flotiliýasy. Gara deňiz flotiliýasy. folklor [folklo:r], at. Halk döredijiliginiň dilden aýdylýan eserleri. fond [fo:nt], at. 1. Haýsydyr bir zadyň gory, serişdeleri. Ýer fondy. Kartoteka fondy. Kitap fondy. 2. ser. Gazna. fonema [fone:ma], at. Diliň ses gurluşynyň sözüň manysyny tapawutlandyrmak üçin hyzmat edýän iň kiçi birligi. Mysal üçin: ýogynlyk – inçelik taýdan [a] – [e] sesleri (bar – ber, al – el), uzynlyk– gysgalyk taýdan tapawutlanýan [a] – [a]: [o] – [o:] [ö] – [ö]: sesleri (bar – ba:r, ot – o:t, öt – ö:t) aýry-aýry fonemalardyr. fonetika [fone:tika], at. Diliň ses gurluşyny öwrenýän ylym. fonologiýa [fonolo:ǧiýa], at. Dil biliminiň fonemalar sistemasyny öwrenýän bölümi. forma [fo:rma/fo:rmo], at. 1. Her bir zadyň, predmetiň daşky şekili, daşky görnüşi. 2. Çeper eseriň şekillendiriş serişdeleriniň we ony döretmekde peýdalanylan tärleriň jemi. Goşgynyň formasy. 3. Dil biliminde grammatik manyny aňlatmak üçin ulanylýan dil serişdeleri (goşulmalar). Işligiň häzirki zaman formasy. Hal işlik formasy. formula [fo:rmula], at. Matematiki belgileriň haýsydyr bir tassyklamany aňladýan utgaşmasy. fortepiano [fortepýa:no], at, sazç. Barmak bilen basylyp çalynýan saz guraly. forum [fo:rum], at. Köp sanly wekilleriň gatnaşmagynda geçirilýän ýygnak. Forum geçirmek. Foruma gatnaşmak. Forumda çykyş etmek. fosfor [fo:sfor], at. Mendeleýewiň tablisasynyň 15-nji elementi; aňsatlyk bilen ýanýan, garaňkylykda ýagtylyk berýän, käbir minerallarda, haýwan süňklerinde we ösümlik dokumalarynyň düzüminde bolan himiki jisim. fotosurat at. Düşürilen surat. fransuz [fransu:z], ser. Fransuzlar. fransuzlar [fransu:zlor], at. Fransiýanyň ýerli halky, esasy ilaty. fraza [fyra:za], at, dil b. Sözleýşiň gutarylan pikiri aňladýan bölegi. Iki taraply gepleşikde (dialogda) aýdylýan many taýdan gutarylan sözleýiş birligi. frazeologiýa [frazeolo:ǧiýa], at. 1. Haýsydyr bir diliň durnukly aňlatmalarynyň jemi. 2. Dil biliminiň durnukly aňlatmalary öwrenýän bölümi. funksiýa [fu:nksiýa], at. Dil birliginiň dil sistemasynda, sözleýişde eýeleýän orny, ýerine ýetirýän hyzmaty. furkan [furka:n], at, k. d.1. Mukaddes kitap. 2. Gurhan. Furkan inen hak resuly-Mustapa (Kätibi). 3. Töwrat. futbol [futbo:l], at. Iki toparyň oýunçylarynyň topy garşydaşlarynyň derwezesinden geçirmek üçin depip oýnaýan sport oýny. futbolçy [futbo:lçy], at. Futbol bilen meşgullanýan türgen, futbol oýunçysy. g Türkmen elipbiýiniň sekizinji harpy. gaba [ga:va], syp. 1. Gabarasy, daş görnüşi boýunça ullakan, gabaraly. Başy gaba telpekli adam. 2. Çişik, ýogyn, pökgi. gababermek [ga:va:vermek], işl. Gabap başlamak; gabamagy dowam etdirmek. gabadyna [gavadyna], sözs. k. Öň tarapyna, öňüne, garşysyna, golaýyna, deňine. Şahyr mazasyz pikirleriň ýesirligini çekip, öýüniň gabadyna neneňsi ýetenini duýman galdy (G. Kulyýew). \n\t‣Gabadyna getirmek amatyna salmak, ýerini bilip iş etmek. Ol ahyry gabadyna getirip, öz pikirini dostlaryna ýetirdi. gabadynda [gavadynna], sözs. k. Öň tarapynda, öňünde, garşysynda. Mekdebiň gabadynda atyz bar. gabahat [gavahat], syp. Ile sygmaýan, hiç heňe gelmeýän, ilden çykgynç, örän erbet, ýaramaz, aýyp. Ine, şu gabahat gürrüň gulaga ýakanok (T. Taganow).Gabahat iş. gabahatçylyk [gavahatçylyk], at, ser. Gabahatlyk. Toba, adam diýeniň dünýäde ýaşap ýörse, her tüýsli gabahatçylygy eşidip görjeg-ow (“Edebiýat we sungat”). gabahatlyk [gavahatlyk], at. Ilden çykgynlyk, örän erbetlik, ýaramazlyk, hiç heňe gelmezlik. Heý, beýle-de gabahatçylyk bolarmy? (T. Gurbanow). gabak [ga:vak] I, at. Adamlaryň we oňurgaly haýwanlaryň gözleriniň üstüni örtýän gyrasy kirpikli ham örtükleri. \n\t‣ Gabak astyndan gizlin, ýaşyryn, duýdurman. Ol ony telim gezek suw ýolunda gabak astyndan höwes bilen nazarlapdy (G. Kulyýew). Gabak galdyrmazlyk (galdyrmak) hiç zada, hiç kime üns bermezlik; gyzyklanmazlyk, höweslenmezlik. Sen meniň şu çaka çenli kişi maşgalasyna gabak galdyranymy gördüňmi? (Ö. Abdyllaýew). \n\n\n GABAK [ga:vak] II, at, kön.s. Kädi. gabakman [ga:vakman], syp. Pökgi gabakly, gabagy uly, gabagy güberip duran. Ol gabakman, pökgüräk goýun gözli adam. gabakmanrak [ga:vakmanyra:k], syp. Birneme gabakman. Ol gabakmanrak ullakan gözlerini eserdeňlik bilen ikibaka aýlaýardy (Ý. Mämmediýew). gabal [ga:val]: gabal basmak nämedir bir zady gabanyp howpurgamak. Ol Hoşgeldi öz gepini mamla eder öýdüp gabal basýardy (A. Gowşudow). gabalamak [gavalamak], işl.,gepl. d.,ser.Gabatlamak. Dynç gününi gabalap, öýlerine bardyk. gabal-gabal [ga:val-ga:val], syp. Esassyz ýere gabanyp durýan, gabanjaň häsiýetli, gabanagan. Gabal-gabal adam. Gabal-gabal bolmak. gabalmak [ga:valmak], işl. 1. Töwerek-daşyna halkalaýyn aýlanylmak, gabaw edilmek, daşy gurşalmak. Duşmanyň daşy gabalypdy. 2. Gabaw ýere salynmak, bir ýere gysylmak, gabawa düşürilmek. Kerwensaraýa getirilip gabalýança, özüni tanap tutandyrlar öýdüp gorkdy (B. Seýtäkow). gabalyk [ga:valyk], at. 1. Göwrümi ululyk, gabaralylyk. Ýüküň gabalygy howatyrlydy. 2. Çişiklik, pökgülik. gabama [ga:vama], iş ady. Gabamak ýagdaýy. gabamak [ga:vamak], işl. 1. Töwerek-daşyna halkalaýyn aýlanmak; gabawa düşürmek, daşyny gurşamak. Balkan daglarynyň öňüni käte-käte gara bulutlar gabap alýarlar (B. Pürliýew). 2. Uruşda duşmanyň daşyny almak, çykjak ýerini beklemek, töwereginden gysmak. Galanyň daşyny sekiz ýüz atly gabapdy (G. Kulyýew). 3. Gabaw ýerine salmak, bir ýere gysmak. Haýwanlaryň baryny bir saraýa gabaň- da, agzyny daşyndan gulplaň (B. Kerbabaýew). Oglanlar öz tutan awlaryny ýene gapyrjaga gabadylar (N. Esenmyradow). 4. göç.m. Söz bilen alarlatmak, daşyna geçmek, degmek, darykdyrmak, gyssamak. Her haýsysy bir zat diýip, Gabaýarlar Ogullany (K. Gur- bannepesow). gabamaklyk [ga:vamaklyk], iş ady. Gabamak ýagdaýy. gabamazlyk [ga:vamazlyk], iş ady. Gabap durmazlyk, gabawa almazlyk. gabandyrmak [ga:vannyrmak], işl. Başga biri gabanar ýaly etmek, birini howsala düşürmek. Mamanyň öwgüsi Sadap baýyň göwnünden tursa-da, ony biraz gabandyrjak ýaly etdi (B. Kerbabaýew ). gabanjaň [ga:vanjaň], syp. Gabanmak häsiýeti, gylygy bar bolan, birini ýa-da bir zady özgelerden gysganyp goraýan. Gabanjaň adam. gabanjaňlyk [ga:vanjaňlyk], at. Gabanjaň häsiýetli, gylykly bolmaklyk. Onuň ýüreginde gabanjaňlyk duýgusy peýda boldy (B. Gulow). gabanjaňrak [ga:vanjaňyra:k], syp. Azda- kände gabanjaň. Onuň gabanjaňrak oglanlygy gyza ýaramaýardy. gabanjyramak [ga:vanjyramak], işl. Az-kem gabanmak, birneme gabanmak. gabanma [ga:vanma], iş ady. Gabanmak ýagdaýy. gabanmak [ga:vanmak] I, işl. Birini, bir zady we ş.m. beýlekileriň ýakynlaşmagyndan, eýelik etmeginden, golaýlaşmagyndan gysganmak. Myhman myhmany gabanar, öý eýesi ikisinem (Nakyl). \n\n\n GABANMAK [ga:vanmak] II, işl., k.d. Buky ýere girmek, bir ýeri pena edinmek, gizlenmek. Bagşyny alyp gaçan atlylar gala gaçyp gabandylar (“Nejep oglan”). gabanmaklyk [ga:vanmaklyk], iş ady. Gabanmak ýagdaýy. gabanmazlyk [ga:vanmazlyk], iş ady. Gabanyp durmazlyk, gabanjaňlyk etmezlik. gabanyş [ga:vanyş], iş ady. Gabanmak ýagdaýy. gabanyşmak [ga:vanyşmak], işl. Biri-biriňden gabanmak, birnäçe adam gabanmak. Olar biri-birini gabanyşyp ýörler. Ikisi iki ýerden gabanyşdylar. gabara [gavara], at. 1. Göwrümli zadyň daş görnüşi; göwrüm. Olar öz gabaralarynyň ölçegine laýyk kölege salýardylar (A. Gowşudow). Gabarasy uly sandyk. 2. Möçber, gerim, göwrüm. Ýöne türkmen edebiýatynyň tutuş gabarasyny göz öňüne getirip görseň, bu entek ýeterlik däl (“Edebiýat we sungat”). gabarak [ga:vara:k], syp. Azda-kände gaba, ulurak. Atçaparyň telpegi gabarak bolardy. gabarçyk [ga:varçyk], at. Eliň ýa-da aýagyň bir ýeriniň derisiniň sürtülmegi sebäpli suw ýygnanyp gabaran, pökgeren bölejigi. Bu gabarçyklar ýöne ýerden emele gelenok (“Edebiýat we sungat”). gabarma [ga:varma], iş ady. Gabarmak ýagdaýy, derejesi. gabarmak [ga:varmak], işl. 1. Gabarasy ulalmak, pökgermek, gübermek, çişmek. Haltalar gitdigiçe gabarýar. 2. Gabarçyk emele gelmek, pakgarmak. Onuň elleriniň içi gabarypdyr. 3. gepl.d. Çaga bolar wagty ýakynlamak, aý-güni dolaňkyrlamak (göwreli aýal hakynda). 4. göç.m. Özüňi ýokary tutmak, hondanbärsi bolmak, ulumsy tutmak, çişmek, gabarylmak. Näme, beýle gabaran bolýaň? gabarmaklyk [ga:varmaklyk], iş ady. Gabarmak ýagdaýy. gabarmazlyk [ga:varmazlyk], iş ady. Gabarmak derejesine ýetmezlik, gabaryp durmazlyk. gabartmak [ga:vartmak], işl. 1. Içine zat salyp pökgertmek, gübertmek, çişirmek. Onuň ýygan pagtasy haltasyny gabardypdyr. 2. Gabarçyk emele getirmek, gabarçyk döretmek. Käte agsap, kä gabardyp aýagyn, Içi gysyp töwerege bakardy (Ç. Gurbangylyjow). 3. gepl.d. Bolşundan uly görkezjek bolmak, ulaltmak. Ol oňa öz eden işini gabardyp görkezmäge ýol bermedi. gabarylma [ga:varylma], iş ady. Gabarylmak ýagdaýy, derejesi. gabarylmak [ga:varylmak], işl. Özüňi hondanbärsi tutmak, ulumsy tutmak, gopbamsyramak, göwnühoşlukdan göterilmek. Köse zaňňar gabarylyp, donuna syganok (“Görogly”). Namart öýünde gabarlar, Bir zerre ýakmaz iş bolsa (Zelili). gabarylmaklyk [ga:varylmaklyk], iş ady. Gabarylmak ýagdaýy. gabarylmazlyk [ga:varylmazlyk], iş ady. Özüňi hondanbärsi tutmazlyk, gopbamsyramazlyk. gabarylybermek [ga:varlyvermek], işl. Gabarylyp ugramak, göterilip başlamak. Görüm- görelde görmedik kişi kiçijik dereje ýetdigi bes, derrew gabarylyberýär. gabarylyşmak [ga:varlyşmak], işl. Iki ýa-da ondan köp bolup, hondanbärsi bolmak, gopbamsyraşmak, gabaryşmak. Pälwanlar gabarylyşyp, öýüň daş-töwereginde aýlanyşyp ýörler (A.Gowşudow). gabaryş [ga:varyş], iş ady. Gabarmak ýagdaýy. gabaryşmak [ga:varyşmak], işl., ser. Gabarylyşmak. Olar öz ýanlaryndan gabaryşyp, ýary- laýjak bolýardylar. gabaşmak [ga:vaşmak], işl. 1. Gabamaga kömek etmek. Sygyrlary kümä gabaşdy. 2. Bilelikde gabamak. Çopanlar sygyrlary ýataklaryna gabaşyp durdular. gabaşmazlyk [ga:vaşmazlyk], iş ady. Gabamaga kömek etmezlik. gabat [gavat], at. 1. Biri-biri bilen ýüzbe-ýüz, bir zadyň gös-göni alyny, göni garşysy. Ol meniň gabat garşymda oturdy. 2. Ýöneliş, wagt-orun, çykyş düşümlerde gelip, sözsoňy kömekçi hyzmatyny ýerine ýetirýär. \n\t‣ Gabat bolmak bir zada dulanmak, öňüni gabsamak, öňüni örtmek. Olaryň käbiri Günüň öňüne gabat bolup, onuň ýaldyrawuk ýüzüni örtýärdiler (B. Gulow). Gabat gelen öňýeten, ilki duşan, çem gelen. Men häzir gabat gelen ulaga münüp, şol ýere gideýin.Gabat gelmek1) birine ýa-da bir zada duş gelmek, pete-pet bolmak, duşmak. Ýusup goýun bakyp ýörkä, Nury kel oňa tötänden gabat geldi (B. Soltannyýazow). Dostuma teatrda gabat geldim. 2) laýyk gelmek. Ikimiziňem doglan günümiz gabat gelýär. gabatlama [gavatlama], iş ady. Gabatlamak ýagdaýy. gabatlamak [gavatlamak], işl. 1. Garşyma- garşy etmek, ýüzbe-ýüz etmek, gabatma-gabat etmek. 2. Dogrulamak, gönülemek. Çopan sürini ýataga gabatlap sürüp gelşine ep-esli ýol geçdi (“Edebiýat we sungat”). 3. Bir waka, senä, wagta laýyk getirmek, biri- birine gabat getirmek. Şöhratly senä gabatlap, teatr iki oýny goýmakçy (“Edebiýat we sungat”). gabatlamaklyk [gavatlamaklyk], iş ady. Gabatlamak ýagdaýy. gabatlanmak [gavatlanmak], işl. Bir waka, senä, wagta laýyk getirilmek, biri-birine gabat geler ýaly edilmek. Ýazyjynyň eserler ýygyndysy onuň doglan gününe gabatlanyp çykaryldy. gabatlaýyş [gavatlaýyş], iş ady. Gabatlamak ýagdaýy. gabatma-gabat [gavatma-ğavat], hal. Biri- birine bakyp duran, garşyma-garşy, ýüzbe-ýüz. Jaýlar biri-birine gabatma-gabat salnypdyr. gabatmak [ga:vatmak], işl. 1. Daş-töweregini gurşap aldyrmak, daşyna halkalaýyn aýlandyrmak, gabawa aldyrmak. 2. göç.m. Söz bilen alarlatdyrmak. gabaw [ga:vow], at. 1. Bir zadyň töweregini gabap duran germew, gurşaw, agyl. Gabawda duran mal. 2. Uruşda duşmanyň daşyna gurlan goşun halkasy, goşun aýlawy. Duşmanlaryň ýeňsesinde bolan bir söweşde bular ýedi adam bolup duşmanyň gabawyna düşdüler (A. Gowşudow). 3. Daşky dünýä bilen aragatnaşygyny kesmek üçin duşmançylykly döwletiň, şäheriň töwerek-daşyny baglap goýmak ýagdaýy. Leningrad gabawy. gabaýyş [ga:vaýyş], iş ady. Gabamak ýagdaýy. gabrystan [gavryssa:n], at. Ölen adamlaryň jaýlanýan ýeri, gonamçylyk, mazarçylyk. Imansyz ýüzige ýüzüm düşinçä, Mesgenimi gabrystanda eýlegil! (“Melike – Dilaram”). gabrystanlyk [gavryssa:nlyk], at, ser. Gabrystan. Bular gijäni şol gabrystanlykda geçirmekçi boldular (“Zöhre – Tahyr”). gabsa [gavsa], at. 1. Gapynyň, äpişgäniň iki gapdalyny gabsap duran we petle bilen gapyny, penjiräniň içki böleklerini saklap duran agaç bölegi. 2. Gün düşmezlik üçin äpişgäniň daş ýüzündäki açylyp- ýapylyp agaç gapysy. \n\t‣Gabsa ýaly (adam hakynda) boýy uzyn, daýaw. Gabsa ýaly adam. Pylanynyň ogly gabsa ýaly bolup ýetişipdir. gabsagöl [gavsağö:l], at. Hala salynýan töweregi diş-diş, labyr şekilli gölüň bir görnüşi. gabsal [ga:vsal], syp. Töweregi gurşalan, daryşgan, gysby, dymyk, petiş, howa ýetmeýän, kapas. Bu ýer mal üçin gabsal. Ösümlik gabsal ýerde oňat ösmeýär. gabsalama [gavsalama], iş ady, gepl.d. Gabsalamak işi. gabsalamak [gavsalamak], işl., gepl.d. Gapy oturtmak, gabsa oturtmak. Ähli jaýlary gabsaladylar. gabsalamaklyk [gavsalamaklyk], iş ady, gepl.d. Gabsalamak ýagdaýy. gabsalanmak [gavsalanmak], işl., gepl.d. Gapy oturdylmak. gabsalatmak [gavsalatmak], işl., gepl.d. Gapy oturtdyrmak. gabsalaýyş [gavsalaýyş], iş ady, gepl.d. Gabsalamak ýagdaýy. gabsallyk [ga:vsallyk /gavsallyk], at. Töweregi agaçlar, jaýlar we ş.m. bilen gurşalan ýagdaýda bolmaklyk, alaň-açyk dällik, daryşganlyk, gysbylyk, dymyklyk, petişlik, howa ýetmezlik, kapaslyk. Howlynyň gabsallygy gök ekinleri ösdürmeýärdi. gabsalmak [ga:vsalmak], işl. 1. Daş-töweregi tutulmak, ýapylmak. 2. Öňi tutulmak, öňi saklanmak. gabsama [ga:vsama], iş ady. Gabsamak ýagdaýy. gabsamak [ga:vsamak], işl. 1. Daş-töweregini tutmak, ýapmak. Gür bag jaýyň töweregini gabsap dur. 2. Tutmak, saklamak, gabamak. Aşyr gyzyň öňüni gabsap, ony goýbermedi (B. Gulow). gabsamaklyk [ga:vsamaklyk], iş ady. Gabsamak ýagdaýy. gabsamazlyk [ga:vsamazlyk], iş ady.Gabsap durmazlyk. gabsatmak [ga:vsatmak], işl. Bir zada öňüni ýapdyrmak, bir zat öňüni tutar ýaly etmek. Ejem bärsinden tüssäni gabsadyp goýberdi (N. Pomma). gabsaýyş [ga:vsaýyş], iş ady. Gabsamak ýagdaýy. gabşal [gavşal], syp. Daş-töweregi ýapyk, bagly. Gabşal ýer. gabşyrma [gavşyrma], 1. iş ady. Gabşyryş ýagdaýy. 2. tikinç. Iki matanyň gyrasy biri-birine deň getirilip tikilýän tikiniň bir görnüşi. Matanyň gabşyrmasy sökülipdir. gabşyrmak [gavşyrmak], işl.,tikinç. Iki matanyň gyrasyny biri-birine gabat getirip tikmek, ýabşyrmak. Tahýanyň etegini çöwre ýüzünden gabşyrmaly. gabşyrmaklyk [gavşyrmaklyk], iş ady. Gabşyrmak ýagdaýy. gabşyrmazlyk [gavşyrmazlyk], iş ady. Gabşyryp tikmezlik. gabşyrtmak [gavşyrtmak], işl.,tikinç. Iki matanyň gyrasyny biri-birine deň getirip tikdirtmek. gabşyrybermek [gavşyryvermek], işl. Gabşyryp başlamak; gabşyrmak işini dowam etdirmek. Köýnegiň etegini şunuň ýaly et-de gabşyryber. gabşyryş [gavşyryş], iş ady. Gabşyrmak usuly. gabşyryşmak [gavşyryşmak], işl. Gabşyrmaga kömekleşmek; bilelikde gabşyrmak. gabyk [ga:vyk], at. 1. Ösümlikleriň we olaryň köküniň, baldagynyň, şeýle hem onuň hasylynyň daşyndaky tebigy dolagy, örtügi. Soganyň gabygy.Agajyň gabygy.2. Käbir zadyň daş ýüzündäki gaty gatlak, daş ýüzündäki örtük. Ýumurtga gabygy. gabyl [gavy:l], syp. Ykjam, gaýym, çemeli. Bu çemedan agyr-da bolsa, götermäge gabyl. gabyr [gavyr], at. Merhumyň jaýlanýan ýeri, meýit, jeset gömlen ýer, mazar, gör. Gölegçiler baranlarynda, onuň gabry gazylyp gutarylypdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Gabryňda (görüňde) dik oturasyň (gargyş) “Ýagşylyga ýüzüň düşmesin, ol dünýäde-de ejirden dynma” diýen manydaky gargyş. Gabryň gazyldymy? barmasyz ýere baranyňda aýdylýar. Olarda gabryň gazyldymy? Näme üçin bardyň? Gabryň gyrasyndan gaýtmak zordan ölmän galmak. Öňki çagamyz bolanda-da, aýalym gabryň gyrasyndan gaýtdy (N. Pomma). Gabyr azabyndan bolsun! “Şu dünýäde çeken azabyň o dünýäde hasap edilsin”diýen manyda aýdylýan söz. Gabyr bol (gargyş). Gabyr et gödek s. ýok et, güm et, ýitirim et. Gabyr gysan ýaly dar. gabyrdatmak [gavyrdatmak], işl. Gabyr- gubur edip basmak, salymyny bermän basmak, düýrläp basmak. Derwezä ýetmänkä, muny gabyrdadyp basdylar (“Görogly”). gabyr-gubur [gavyr-ğuvur]: gabyr-gubur basmak birden, birbada salymyny bermän, derrew basmak, düýrläp basmak. Gabyr-gubur etmek üýrüp topulmak, agyz urmak (it hakynda). Itiň gabyr-gubur edip topulmasy bardy. gabyrtlamak [gavyrtlamak], işl.,gepl. d.,ser.Gabyrdatmak. Indi ylla mes iner ýaly bolup, Hangulyny gabyrtlap basdy (N. Saryhanow). gabyz [gavyz]: gabyz bolmak 1) dykyn almak, dolmak. Söz bilen için açyp, Gabz olup dolan, köňlüm, Jan pany, jahan pany, Köpene çolan, köňlüm (Magtymguly). 2) örän buşugasyň gelmek. gabza [gavza], at, kön.s. Sap, desse. gabzama [gavzama], iş ady. Gabzamak ýagdaýy. gabzamak [gavzamak], işl.,gepl.d. Hereketiň amala aşmagyna bökdenç bolmak, päsgel bermek, öňüni almak, böwet bolmak. Jepbaryň süňňi başga bir zat syzany üçin, indi boljak soraglaryň öňüni gabzap, gürrüňi başga ýana sowmak küýüne düşdi (B. Kerbabaýew). gabzamaklyk [gavzamaklyk], iş ady. Gabzamak ýagdaýy, derejesi. gabzaýyş [gavzaýyş], iş ady. Gabzamak ýagdaýy. gaça : gaça durmak çetde durmak, gaýra durmak, çetleşmek, goşulmazlyk, golaýlaşmazlyk. Içaly edilip iberilendir öýdüp, olardan gaça durýardylar (N. Saryhanow). Gaça uruş duşmana emel etmek maksady bilen, kä urşup, kä yza çekilip, alnyp barylýan söweş täri. gaça-gaç [gaça-ğaç], at. Bosgy, gaçyşlyk, gaçha-gaç, dumly-duşa gaçyş, bosuş. Gaça-gaç, kowha-kow onuň heniz gören zady däldi (“Görogly”). gaça-gaçlyk [gaça-ğaşlyk], at. Bosa-bosluk, gaçha-gaçlyk, dumly-duşa gaçmaklyk, bosmaklyk. gaçagan [gaçağan], syp.,ser. Gaçak. Gaçagan mal. Gaçagan göle. gaçaganlyk [gaçağanlyk], at, ser. Gaçaklyk. gaçak syp. 1. Gaçmaga endik eden, gaçjak bolup duran, gaçagan (mal hakynda). Gaçak düýe.2. göç.m., gepl.d. Kän görünmeýän, gelip-gitmeýän, kän bir gatnaşmaýan, gaça durýan. Soňky wagtlarda sen ýaman gaçak bolupsyň. 3. gepl.d. Satmasy, almasy, getirilmesi, äkidilmesi gadagan edilen haryt. Allaýar tulum bilen Gurt gaçak maldan ýüklerini tutup gaýtdylar (A. Gowşudow). Gaçak haryt. gaçakçy at. 1. Gaçakçylyk edip ýören adam. Hanym, biz galtamandyr ýa gaçakçydyr diýen oý seniň göwnüňe gelmesin (B. Kerbabaýew). 2. Gaçak harytlary serhetden gizlin geçirmek bilen meşgullanýan adam. gaçakçylyk at. 1. Döwlet serhedinden geçirmesi gadagan edilen gizlin harytlary geçirmekligialyp barýan gaçakçynyň işi.Ýusup öz içinden:“Bu adam arada gaçakçylyk edýän söwdagär bolsa gerek”diýen netijä geldi (B. Soltannyýazow). 2. Bir sebäbe görä ýurduňy terk etmeklik, çet ýurda gaçyp gitmeklik. gaçaklyk at. Gaçaga has bolan gylyk-häsiýet, gaçaganlyk. gaçalak at, ser.Gaçyrym. \n\t‣ Gaçalak etmek boýun gaçyrmak, gaçalaklamak, bir işi etmejek bolmak, sapalak atmak, sypjyklamak, gaça durmak. Ol işiň kyn ýerinde gaçalak etmeýärdi.Gaçalak üçin (gepl. d.) ätiýaçdan, gorkudan, bilip bolmaz, soň gerek bolaýmasyn diýip, öňünden gaçmak üçin.Gaçalak üçin ýygnap goýan puljagazy bardy. gaçalaklama iş ady. Gaçalaklamak ýagdaýy. gaçalaklamak işl. Boýun gaçyrmak, boýun towlamak, sapalak atmak. gaçalaklamaklyk iş ady. Gaçalaklamak ýagdaýy. gaçalaklamazlyk işl. Gaçalaklamak hereketini etmezlik, gaçalaklap durmazlyk. gaçalaklaşmak işl. Birnäçe bolup boýun gaçyrmak, boýun towlamak, etmejek bolmak, sapalak atmak. Jemgyýetçilik işinde gaçalaklaşmak gelşiksiz bolar. gaçalaklatmak işl. Boýun gaçyrtmak, boýun towlatmak. Ol hemmelere etmeli işini aýdyşdyryp çykdy, hiçisini-de gaçalaklatmady. gaçalaklaýyş iş ady. Gaçalaklamak ýagdaýy. gaçalak-sapalak : gaçalak-sapalak etmek gaça durmak, boýun gaçyrmak, gaça durup, sap atmak. Sen kän gaçalak-sapalak eden bolma. gaçalga [gaçalğa], at. Bir ýagdaýdan sypar ýaly sebäp, bahana, sypalga. Ol özüne başga gaçalga gözlemeli boldy. gaçarak [gaçara:k], syp. Birneme gaça durýan, çekeräk, içgin däl. Ol birneme gaçarak durýar. gaçara-kowara [gaçara-koworo], hal.Bir işi ýerine ýetirer, amala aşyrar, eder, ýetişer ýaly wagt;entek, heniz (wagt hakynda). Häzir gaçara- kowara maý bar. gaçgak [gaçğak], at. Belli bir sebäbe görä öz ýurdundan, ýaşaýan ýerinden gaçyp ýören, gizlin gezip ýören, gaçyp gün görýän adam. gaçgaklama [gaçğaklama], iş ady. Gaçgaklamak ýagdaýy. gaçgaklamak [gaçğaklamak], işl. Gaçgak bolmak, gaçgak bolup gezip ýörmek, gaçyp-tezip ýörmek. gaçgaklamaklyk [gaçğaklamaklyk], iş ady. Gaçgaklamak ýagdaýy. gaçgaklamazlyk [gaçğaklamazlyk], iş ady. Gaçgak bolup ýörmezlik, gaçyp-tezip ýörmezlik. gaçgaklaşmak [gaçğaklaşmak], işl. Birnäçe adamyň gaçgaklap, gaçyp-tezip ýörmegi, gaçgak bolmagy. – Utanaňzokmy, beýdip gaçgaklaşyp ýörmek bolarmy? gaçgaklatmak [gaçğaklatmak], işl. Gaçyp ýördürmek, gaçgak boldurmak. gaçgaklaýyş [gaçğaklaýyş], iş ady. Gaçgaklamak ýagdaýy, hereketi. gaçgaklyk [gaçğaklyk], at. Gaçgak bolup gezmeklik, gaçgagyň ýagdaýy. gaçgalaklamak [gaçğalaklamak], işl.,gepl. d.,ser.Gaçgaklamak. Ol çakylyga barman, Tejen aýaklarynda gaçgalaklap gezýärdi (B. Kerbabaýew). gaçgyn [gaçğyn], syp., at. 1. ser. Gaçgak. Gaçgynlar hiçýerden tapylmady (B. Kerbabaýew). 2. Gaça durulýan, ýigrenilýän zat. Onuň gaçgyny galmagaldy.3. göç.m. Bir zadyň derejesi adatdakydan pes (suw, reňk we ş.m. hakynda). Öten ýyl derýanyň suwy birneme gaçgyn boldy. gaçgynlyk [gaçğynlyk], at, ser. Gaçgaklyk. Myrat bilen Orazyň gaçgynlygy iki maşgalanyň-da ýüzüni ýere salypdy (B. Seýtäkow). gaçha-gaç [gaçha:-ğaç], at, ser. Gaça-gaç. Ol gaçha-gaç, kowha-kowda özüni ýitirmedi (B. Kerbabaýew). gaçha-gaçlyk [gaçha:-ğaşlyk], at, ser. Gaça- gaçlyk. Soňra bolsa, gaçha-gaçlykda olar başlaryny gutaryp bilse, kaýyl gelen bolara çemeli (“Edebiýat we sungat”). gaçma iş ady. Gaçmak ýagdaýy. gaçmadyksyramak işl.Gaçasy gelýän-de bolsa, gaçmadyk bolmak. It ýarar öýdeňokmy, beýdip gaçmadyksyran bolup dursuň, gaçanyň üçin saňa gorkak diýen bolmaz. gaçmak işl. 1. Ýere tarap aşak düşmek, gaýtmak. Jaýyň ýele ýüzüniň suwaglary gaçyp, kerpiçleri görnüp durdy.2. Bir zatdan, adamdan gutulmak, başyňy gutarmak üçin ylgap gitmek. Gaçan gutular, duran tutular (Nakyl). 3. Bir sebäbe görä, ýurdundan, ýerinden, işden ygtyýarsyz çykyp gitmek, zym-zyýat bolmak. 4.Böwedi ýykyp akmak. Suw ýene böwedi ýykyp gaçypdyr. 5. sazç. Iki ýa-da ikiden köp sazanda bilelikde saz çalanda, sag tarapda oturýan ussat sazanda tarapyndan saz özbaşdak alnyp gidilmek. Ussat sazanda "Bolmuşamy" gaçýardy. \n\t‣Gaçyp gutulmak halas bolmak, başyňy gutarmak. Aşak gaçmak pese düşmek, gymmaty aşak düşmek, arzanlamak. Nyrhlar aşak gaçypdyr. gaçmaklyk iş ady. Gaçmak ýagdaýy. gaçmazlyk iş ady. Gaçman durmaklyk, gaçyp gitmezlik. gaçy at. Suw agmaz ýaly derýanyň, kanalyň kenaryna, suw howdanynyň ýakasyna, uly ýaplaryň iki ýan boýuna gum üýşürilip edilýän emeli gorag, berkitme. Häzir biz gatlalary oňarmak, kä ýerlerde gaçylaryň ejizlän ýerlerine gum dökmek işi bilen meşgullanýarys (K. Berdiýew). gaçybatalga [gaçyvatalğa],at. Bir howpdan, tebigy belalardan we ş.m. gaçyp atar ýaly ýer, goranmak üçin pena, gaçalga. gaçybatalgalyk [gaçyvatalğalyk], syp. Gaçybatalga bolar ýaly ýer, penalar ýaly düşleg, mesgen. gaçyrma iş ady. Gaçyrmak ýagdaýy. gaçyrmak işl. 1. Bir ýaňa gidermek, birinden ýa-da bir zatdan sypdyrmak. Sawçylar gelmänkä, ejesi gyzyny goňşularyna gaçyrdy. 2. Tötanlikde, birden bir zady eliňden sypdyrmak, onuň ýere düşmegine sebap bolmak. Eliňdäki käsäni gaçyrmak. 3. Böwedi ýykdyrmak, agdyrmak (suw hakynda). Ol mellegine suw tutup ýörkä suwy gaçyrypdyr. 4.Ýerine ýetirmek, çalmak, aýdym aýtmak. Ol üç-dört heň gaçyrdy. \n\t‣ Gaçyryp kowmak (gepl. d.) ugruna goýberip gürletmek, gürledip many ogurlajak bolmak, pikirini biljek bolmak. Ol gürrüňdeşini gaçyryp kowdy. gaçyrmaklyk iş ady. Gaçyrmak ýagdaýy, işi. gaçyrtmak işl. 1. Bir sebäbe görä birini başga bir adamyň üsti bilen gaçyrmak, bir zatdan sypdyrmak. Işden gaçyrtmak. 2. Eliňden ýa-da ýokardan ýere gaçmagyna ýol bermek. Çäýnekleri jigiňe gaçyrdaýma! gaçyrym at. Bir zatdan edilýän gaçalak- sapalak; hilegärlik, mekirlik. Ol gaçyrym etmegi, gysganmagy bilmezdi (“Edebiýat we sungat”). gaçyrymsyz syp. Gaçalak-sapalaksyz, hilesiz, gaçyrymy ýok. Gaçyrymsyz goja gürrüňini gönülänini kem görmedi (Ş. Taganow). gaçyryş iş ady. Gaçyrmak ýagdaýy. gaçyş iş ady. Gaçmak ýagdaýy. Gaçyşym bar, kowuşyma bermerin (“Görogly”). gaçyşlyk at. Bosgy, gaçha-gaç, başly-barat gaçmaklyk, köp bolup gaçmaklyk. Guma gaçyşlyk wagtynda tas heläk bolupdylar. gaçyşmak işl. 1. Bilelikde gaçmak, köp bolup gaçyp başlamak. Nirä gaçyşyp barýarsyňyz? 2. Gopup, dökülip başlamak. Diwaryň suwagy gaçyşypdyr. gadagan [gadağan], syp. hal. Ygtyýar edilmeýän, ýol berilmeýän, rugsat edilmeýän. Gadagan zatlar. Gadagan etmek. gadaganlyk [gadağanlyk], at. Ygtyýar edilmezlik, ýol berilmezlik. gadak at. 409,5 grama deň agyrlyk ölçegi, kirbeňke. Bir gadak çaý. gadaklama iş ady. Gadaklamak ýagdaýy. gadaklamak işl. Gadak bilen ölçemek, gadak-gadak edip çekmek. Gadaklap çaý almak. Gadaklap däne ölçemek. gadaklamaklyk iş ady. Gadaklamak ýagdaýy. gadaklanmak işl. Gadak bilen ölçelmek. gadaklaýyş iş ady. Gadaklamak ýagdaýy. gadaklyk syp. Bir gadaga barabar bolan, kirbeňkelik. Akmyrat at torbanyň içine bir gadaklyk daşy salyp, gitmäge taýynlandy (N. Pomma). gadalga [gadalğa], at. 1. Balyk tutmak üçin ulanylýan çarşak görnüşli esbap, sançgy. 2. Şol esbaba meňzedip el işlerine salynýan nagyş. gadam at. 1. Ätlenendäki bir ädim aralyk, ädim. Näz bilen gadam goýuşyň, Ýandyrdyň zalym, ýan- dyrdyň (Talyby). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Gadam basmak (urmak) öňe hereket etmek, ileri gitmek. XXI asyra – türkmeniň Altyn asyryna ruhu- belent gadam basalyň (“Edebiýat we sungat”). Durmuş bilen deň gadam urmak.urmuş bilen deň gadam urmak gadamlamak işl.,gepl.d. Ädimläp ölçemek, ädimlemek. Jaýyň içini gadamlap çykdy. gadamlamaklyk at. Gadamlamak ýagdaýy. gadamlamazlyk iş ady. Ädimläp ölçemezlik, ädimlemezlik. gadar çal., kön.s. Näçe, näçe gezek, munça. Ne gadar ýalganlar sözlediň (“Saýatly – Hemra”). Şirin niçik jepa kyldy Perhada, Ol gadar jebr etme, sen uýal indi (Talyby). gadym [gady:m], at. Has öňki wagt, köne döwür, geçmiş. "Egri azar, dogry ozar" diýýändir, Türkmeniň gadymdan gelýän nakyly (A. Kekilow). Bu jaý gadymdan galan ýadygärlikdi. \n\t‣Gadym dünýä taryhy adamzat jemgyýetiniň orta asyrlardan öňki ýagdaýyny beýan edýän taryh. gadymky [gady:mky], syp. Has öňki, köneki, ozalky; gadym wagtdaky. Nyýazguly gadymky ýylgy- ryşyny edip, ýüzüme seretdi (“Edebiýat we sungat”). gadymy [gady:my], syp.,ser.Gadymky. Gadymy gala. gadymylyk [gady:mylyk], at. Has öňki, köne döwre degişlilik, könelik. Türkmen halk döredijiliginiň aýdym görnüşi hem gadymylygy bilen tapawutlanýar. gadymyýet [gady:myýet], at. Gadym zaman, geçmiş zaman, gadym döwür. gadymyýetçi [gady:myýetçi], at. Gadymyýet bilen iş çalyşýan, gadymyýeti öwrenýän. gadyr at. 1. Birek-birege goýulýan sylag, hormat,hatyra, sarpa. 2. Bir zadyň ähmiýetiniň derejesi, gymmaty, bahasy. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Gadyr agajy adam jaýlananda onuň gonamynyň baş ujuna dikilýän agaç. Gadyr agajyny dikmek sylag-hormat etmek. Gadyr bilmez edilen hormat- sylagy bilmeýän.Ol bir gadyr bilmez adam eken. Gadyr gijesi oraza aýynyň 27-sine geçilýän gije. Gadyryň öýi gadyr, hormat edegen, gadyrly, gadyrdan. Ol gadyryň öýüdir, barsaň, öýüniň niresinde oturtjagyny bilmez.Gadyryňy artdyrmak geregiňi artdyrmak, hondanbärsi bolmak, arzyňy artdyrmak, näziňi çekdirmek. Ýeri, gadyryňy artdyryp oturma.Gadyryňy gaçyrmak öz hereketiň bilen sylagyňy gaçyrmak, hormatdan düşmek, arzyňy gaçyrmak. Bir ýere kän baryp, gadyryňy gaçyrma. gadyrdan [gadyrda:n] I, syp. 1. ser. Gadyrly 1, 2. Gadyrdan dostuňdan ýüzüň öwürme, Barsaň depesine täç eder seni (Magtymguly). 2. Ýakyn adam, dost, ýoldaş. 3. Oglana dakylýan at. \n\n\n GADYRDAN [gadyrda:n] II, at, ösüml.d. Däneliler maşgalasyna degişli, boýy 20-50 sm ýetýän, inçe baldaklary bogun-bogun, uzynja insiz ýaprakly, gotazjymak kökli birýyllyk ot, bürmek. gadyrdanlyk [gadyrda:nlyk], at, 1. ser.Gadyrlylyk1, 2. Onuň gadyrdanlygyny öýüne barsaň bilersiň. 2. Ýakynlyk, dostluk, ýoldaşlyk. Olaryň biri-birine gadyrdanlygy daşyndan görnüp dur. gadyr-gymmat [gadyr-ğymmat], at, ser. Gadyr 1. Onuň ýanynda gadyr-gymmatymyz bolmady. gadyrlanma iş ady. Gadyrlanmak ýagdaýy. gadyrlanmak işl. Öňki bolşundan has gadyrly bolmak, başgalara hormat bilen garamak. Ol soňky döwürde birneme gadyrlanypdyr. gadyrlanmaklyk iş ady. Gadyrlanmak derejesi. gadyrlanyş iş ady. Gadyrlanmak ýagdaýy. gadyrly syp. 1. Gadyr bildirýän, sarpa goýýan, hormatlagan, sylagan, biriniň gadyryny bilýän. Gaty gadyrly adam, nirede oturtjagyny bilenok. 2. Köpçülik tarapyndan gadyry bilinýän, sarpasy tutulýan, gymmatly, hatyraly. Gadyrly dostlar, işiňiz şowly bolsun! (“Edebiýat we sungat”). 3. Hormat bilen, sylag bilen, hatyraly. Ýitirip tapan ýaly, Gadyrly tutdy meni (A. Kekilow). Olar gadyrly salamlaşdy. gadyrlylyk at. 1. Gadyry barlyk, sarpa goýujylyk, hormatlaganlyk, sylaganlyk. Myhmana gadyrlylygy onuň oňat häsiýetleriniň biridi. 2. Gadyry bilinmeklik, sarpasy tutulmaklyk, hormatlylyk, haty- ralylyk. Köpçülikde gadyrlylygy onuň oňat adamdygyny görkezýär. gadyrsyz syp. Gadyry ýok, gadyrly däl, hormatlamaýan, sylamaýan. Gadyrsyz adam. gadyrsyzlanmak işl. Gadyrsyz bolmak, gadyryň gaçmak. Ol gadyrsyzlanypdyr. gadyrsyzlyk at. Gadyrly dällik, gadyry ýokluk. Onuň gadyrsyzlygy ýüzünden görnüp dur. gaflat at, kön.s.1. Gapyllyk, habarsyzlyk. Gark olup gaflatda ýatma, näzli dildarym, oýan! (Mollanepes). 2. Garaňkylyk. Älemiň ýüzünden gaflat perdesi syrylmandy (G. Kulyýew). gagal [gağal], syp. Sähel zada käýinip gyzmalyk edýän, gaharjaň, gyzma. Dogrusy, Çarwa aga, çagalara gezek gelende, bir hili gagal hem garasöýmez ýalydy (B. Gurbanow). gagallyk [gağallyk], at. Gagal gylykly bolmaklyk, sähel zada käýinjeňlik, gaharjaňlyk, gyzmalyk. Onuň gagallygy zerarly her kim ýanyna barmaga çekinýärdi. gagalrak [gağalyra:k], syp. Azda-kände gagal. gaganak [gağanak], at. Owuz süýdünden gaýnadylyp taýýarlanan peýnire meňzeş önüm, owuz. Ol gaganagy çörek bilen iýdi. gagauz [gağawuz], at, ser. Gagauzlar. Gagauz halky. Gagauz dili. gagauzlar [gağawuzlor], at. Ukrainada we Moldowada, şeýle hem Bolgariýada we Rumyniýada ýaşaýan türki dilli halk. gagşama [gağşama], iş ady. Gagşamak ýagdaýy. gagşamak [gağşamak], işl. Gyzdyrmak, üşemek; gorkmak, gaharlanmak we ş.m. zerarly süňňüni tutup bilmän gagşamak, sandyramak, titremek, saňňyldamak, galpyldamak, galdyramak. Ol gyzdyrma tutýan ýaly gagşady (A. Nazarow). gagşamaklyk [gağşamaklyk], iş ady. Gagşamak ýagdaýy, derejesi. gagşamazlyk [gağşamazlyk], iş ady. Süňňüni tutup bilmän, gagşap durmazlyk, galpyldamazlyk, üşütmezlik. gagşaşmak [gağşaşmak], işl. Birnäçe bolup üşemek, gorkmak we ş.m. zerarly gagşamak. Adamlar sowukdan ýaňa gagşaşyp başladylar. gagşatmak [gağşatmak], işl. Üşemek, gorkmak, gaharlanmak we ş.m. zerarly sandyratmak, titretmek, saňňyldatmak, galpyldatmak. Jumanyň habary onuň bada-bat süňňüni gagşatdy (G. Kulyýew). gagşaýyş [gağşaýyş], iş ady. Gagşamak ýagdaýy. gagyldabermek [ga:ğylla:vermek], işl. Gagyldap başlamak, yzygiderli gagyldamak. gagyldama [ga:ğyllama], iş ady. Gagyldamak ýagdaýy. gagyldamak [ga:ğyllamak], işl. 1. Gagyldyly ses çykarmak, gagyldyly seslenmek, gak-gak etmek (garga, gaz we ş.m. hakynda). Garga gagyldap gaz bolmaz, kempir bezenip – gyz (Nakyl). Ol, çarbaga baryp, çarbagyň içini gezip çykansoň, ahyrda ullakan bir çynaryň başynda gagyldap oturan ala gargany tapýar (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Bir zady köp aýtmak, ýatlamak, köp diýmek, käkelemek. Ertirden bäri gagyldap bizar etdiň. gagyldamaklyk [ga:ğyllamaklyk], iş ady. Gagyldamak ýagdaýy. gagyldamazlyk [ga:ğyllamazlyk], iş ady. Gagyldaman durmak, gak-gak etmezlik. gagyldaşmak [ga:ğyllaşmak], işl. 1. Köp bolup gagyldamak, bilelikde gak-gak etmek. Gyş düşende, keýpi gelýän gargalaň, Görseňizläň, gagyldaşyp gaýyşyn (M. Seýidow). 2. göç.m. Ýerli- ýerden bileleşip köp aýdyp durmak, köp diýip durmak. Enesi hem atasy ikisi iki ýerden gagyldaşyp otyr. gagyldatmak [ga:ğyllatmak], işl. 1. Gagyldyly ses çykartmak, gak-gak etdirmek. Garganyň aýagyndan tutup gagyldadyp durmasana. 2. göç.m. Köp aýtdyrmak, köp diýdirmek. Oglum, eneňi gagyldadyp oturma-da, diýenini edäýsene! gagyldaýyş [ga:ğyllaýyş], iş ady. Gagyldamak ýagdaýy. gagyldy [ga:ğylly], at. 1. Garga ýaly guşlaryň gak, gak-gak edip çykarýan sesiniň ady. Garganyň gagyldysy has daşa ýaýraýar. 2. göç.m. Bir zady köp aýtma, köp diýme, käkeleme. Enäniň gagyldysy biderek däldi. gagyrma [ga:ğyrma], iş ady. Gagyrmak ýagdaýy. gagyrmak [ga:ğyrmak], işl., 1. ser. Gagyldamak. Garga gagyrany bilen bilbil bolmaz (Nakyl). 2. Bogazyňy sesli arçamak. Gagyryp tüýkürmek. gagyrmaklyk [ga:ğyrmaklyk], iş ady. Gagyrmak ýagdaýy. gagyrmazlyk [ga:ğyrmazlyk], iş ady. Gagyrmak hereketi edilmezlik, gagyryp durmazlyk. gagyrynmak [ga:ğyrynmak], işl. Öz bokurdagyňy arçamak. Ol gagyryndy. gagyryşmak [ga:ğyryşmak], işl. Birnäçe bolup gagyrmak. gahar at. Gaty närazylyk, göwne degilmeklik we ş.m.netijesinde döreýän gazaply duýgy. Ýersiz gaharyň gowulygyň üstünden eltmeýänini saňa men öwretmelimi näme? (B. Kerbabaýew). gahar-gazap [gahar-ğazap], at. Örän güýçli gahar, joşup gelen gazaply duýgy. gaharjaň syp. Sähelçe zada gahary gelýän, gahary gelegen. gaharjaňlyk at. Gaharjaň häsiýetli bolmaklyk. Onuň gaharjaňlygyndan nam-nyşan galmady. gaharjaňrak [gaharjaňyra:k], syp. Azda- kände gaharjaň. gaharlandyrmak [gaharlannyrmak], işl. Biriniň gaharyny getirmek, gaharynyň gelmegine sebäp bolmak. – Näme boldy, kim seni gaharlandyrýar? gaharlanma iş ady. Gaharlanmak ýagdaýy. gaharlanmak işl. Gahary gelmek, gaharly bolmak, gaharlylyk hetdine ýetmek. – Näme, adamyny oýnajak bolýarmyň? – diýip gaharlandy (H. Derýaýew). gaharlanmaklyk iş ady. Gaharlanmak ýagdaýy, derejesi. gaharlanmazlyk iş ady. Gaharlanyp durmazlyk, gaharyň gelmezlik. gaharlanyş iş ady. Gaharlanmak ýagdaýy. gaharlanyşmak işl. Biri-biriňe gaharly söz aýdyşmak, biri-biriňe gahar etmek. Bäş minutdan soň, gaharlanyşan adamsyndan ötünç soramaga ol taýýardy. gaharly syp. Gahar bilen; gahary gelen. gaharlylyk at. Gaharly halda bolmaklyk, gahary barlyk. gahat at, ser.Gyt. gahatçylyk at, ser.Gahatlyk. gahatlyk at. Bir zat gyt bolmaklyk, seýrek duş gelmek, gytçylyk, gytlyk, çöllük, gahatçylyk. gahba [gahva], at, kön.s. Loly, biwepa. \n\t‣ Gahba pelek biwepa dünýä. Gahba pelek awy salar, Kimden alar, kime berer (Magtymguly). gahryman [gahryma:n], at. 1. Mertlik görkezen, özüniň başarjaňlygy, edermenligi, dogumlylygy bilen beýlekilerden saýlanan adam. 2. edeb. Edebi-halk döredijilik eserlerinde esasy hereket ediji, esasy gatnaşyjy adam. 3. Belli bir döwre häsiýetli aýratynlyklary özünde jemleýän şahs. 4.Oglana dakylýan at. gahrymançylyk [gahryma:nçylyk], at, ser.Gahrymanlyk. gahrymançylykly [gahryma:nçylykly], syp. Gahrymançylyga has bolan, gahrymanlyga, batyrlyga, edermenlige mahsus. gahrymanlarça [gahryma:nlarça], hal. Gahrymana mahsus bolan edermenlik bilen, gahry- manlar ýaly. Gahrymanlarça heläk bolan ogullarymyz asyl ýadymyzdan çykmaz (B. Pürliýew). gahrymanlyk [gahryma:nlyk], at.1. Gahrymançylykly iş, hereket, gahrymançylyk, edermenlik, batyrlyk. 2. Gahryman adyna eýe bolmaklyk, gahryman bolmaklyk. gajar at. 1. Ýyrtyjy guşlar toparyndan, gyrgylar maşgalasyndan bolan we maslyk bilen iýmitlenýän uly guş. Uçarda gajara, pile, gulana, Ýedi ýüz ýaşaman ölmek ýaraşmaz (Magtymguly). 2. Gadymy türkmen taýpalarynyň biriniň ady. 3. Oglana dakylýan at. gajy at. Ýeditop oýnalanda, döwçüleriň pellehana ylgap gidip-gelendäki top urmaklyga bolan hukugy, gezegi. gajymal syp. Bulagaýlyk tapagan, garagol, bimaza, köpbilmiş. Gajymal adam. gajymallyk at. Garagollyk, bulagaýlyk, bimazalyk, köpbilmişlik. gak [ga:k], s. ş. aňl. söz. Garga bir gezek gagyldanda çykýan ses. Günde gara gargaýar Gargalar:”Gak!” “Gak!”/ A gar bolsa elmydam Ak! Ak! Ak! (G. Ezizow). gak-gak [ga:k-ga:k], s. ş. aňl. söz. Garga yzly- yzyna gagyldanda çykýan sesler.–Gak-gak! – Gargajyk! Hany mana çörejik? (Sanawaç). gakylyk [ga:kylyk], at. Öýkenden we dem alyş ýolundan bölünip aýrylýan süýgeşik, goýy hapa tüýkülik. Gakylyk gopmak. gala syp. Hörpi ýokary, çeniň däl, artyk, ýokary. Arkaly gala geplär, arkasyz çala geplär (Nakyl). \n\n\n GALA [gala:], at. 1. Öňki wagtlarda duşmandan goranmak üçin palçykdan, daşdan salynýan beýik diwarly howly, ýörite edilen beýik haýatly berkitme. Köne galaň bir ganaty somalyp durdy. 2. kön.s. Şäher, oba. Gala-gala, şäher-şäher sökem Ýusup diýe-diýe (Magtymguly). \n\t‣ Gala alan ýaly uly, ähmiýetli bir iş bitiren ýaly, göwnühoş, hondanbärsi. Her bir garşylykdan üstün çykaňda, gala alan ýaly begenýärsiň. galaba [galava], hal.1. Köplenç, galapyn, aglaba. Galaba pasyllary çölde geçiren Rahman aganyň aýdany dogry çykdy (B. Seýtäkow). 2.at. Köpüsi. Şu häsiýet oba adamlarynyň galabasynda bar. galagop [galağop], syp. Bir zatdan biynjalyk, birahat,howsalaly, aladaçyl. Gylyk-häsiýetine görä, ol galagop ýigitdi. galagoplandyrmak [galağoplonnurmok], işl. Bir zatdan biynjalyk etmek, rahadyny gaçyrmak, aladalandyrmak, howsalalandyrmak. Howanyň bulutlaşmagy deňizçileri galagoplandyrdy. galagoplanmak [galağoplonmok], işl. Bir zatdan biynjalyk bolmak, rahadyň gaçmak, howsalalanmak, aljyraňňy ýagdaýda bolmak. Men galagoplanyp, ýoldaşyma seretdim. galagoply [galağoply], syp.,ser.Galagop. Märekäniň içinde galagoply hereket başlandy (T. Taganow). galagoplyk [galağopluk], at. Bir zatdan biynjalyklyk, aljyraňňylyk, howsalalylyk. Galagoplyk bilen otlynyň nähili gozgananynam, neneňsi bat alanynam duýmandyrys (A. Nazarow). galagoprak [galağopura:k], syp. Azda-kände galagoply, ynjalyksyzrak, aladalyrak. Men şu gün bir hili galagoprak. galak [ga:lak] I, syp.1. Ýaryşda we ş.m. yzda galýan, ýetişmeýän, süýrenjeň, asgynjak. 2. Ösüşiň pes derejesinde duran, durmuşdan yza galýan. Siz öz geologyňyzyň tarapyny çalyp, meni galak bir adam hasap etmäň (B. Kerbabaýew). \n\n\n GALAK [ga:lak] II, at,gepl.d. Öň ýaşap geçen atly şahsyýetiň neslini dowam etdirýän ogul-gyz, zürýat. Pylan yşanyň galagy. \n\n\n GALAK at, balykç. Küregiň ýasy ýeri. galak-gaçak [ga:lak-ğaçak], at. Bir zatdan galýan galyndy, az-owlak süýşürintgi, galan-gaçan. Garga hem: "Men ekilende-de, orlanynda-da we döwleninde-de ýanyndan aýrylmadym, onuň üçin-de, galak-gaçagy meniňki bolmaly" diýýär (“Türkmen halk ertekileri”). galaklyk [ga:laklyk], at. Yza galak bolmak ýagdaýy. Biz hojalygy yza galaklykdan iň öňdäki hojalyklaryň hataryna goşan ukyply ýolbaşçy bilen duşuşmaga howlugýardyk (B. Pürliýew). galam I, at. Hat ýazmak, surat çekmek, çyzgy çyzmak üçin içi grafitden ýa-da gaty reňkden doldurylan taýajyk. Maňlaýy sakar al at, galam bilen çekilen surat ýaly, şeýle owadandy (B. Kerbabaýew). \n\n\n GALAM II, at. Orak dişemek, demir zatlara haşam çekmek üçin polatdan ýasalan enjam. \n\n\n GALAM III, at. Bir zat ýasalanda onuň böleginiň galyňlygyny, diametrini barlamak üçin ujy haçjaly agaç gural. \n\n\n GALAM IV, at. Suwly ýerde topbak bolup bitýän, soňra tozgalap duran baş emele getirýän ösümlik. galamasy [ga:lamasy], at, gepl.d. Soňy, galany, beýlekisi. Galamasyny özüm oňaryn (G. Gurbansähedow). galamdan [galamda:n], at. Galam, ruçka salynýan gutujyk. Kätip galamdana elini uzatdy (A. Nazarow). galamdaş at. Ýazuw-pozuw, žurnalistlik, ýazyjylyk we ş.m. bilen meşgul bolýan iki we ikiden artyk adamlaryň birek-birege bolan kärdeşlik gatnaşygyny aňladýan söz. Ol biziň galamdaşymyz. galamgaş [galamğa:ş], at. Inçe, gyýma owadan gaş. Oglumyň aljak gyzy, Gara göz, galamgaşdyr (Läle). Bir peri sallanyp seýle çykypdyr, Gamza bilen galamgaşyn kakypdyr (Magtymguly). galamlyk at. Çüňküniň ujy ýasy suw guşy, ördegiň bir görnüşi. galan [ga:lan], çal. Başga, beýleki, öňňe (şahs goşulmasyny kabul edip ulanylýar). Mugallym okuwçylara: “Berdiden galanyňyz gidiberiň” diýdi. galandar [galanna:r], at, kön.s.1. Gezip ýören gezende, derwüş. 2. Oglana dakylýan at. galan-gaçan [ga:lan-ğaçan], syp.,ser. Galak- gaçak. Galan-gaçan bolsa öňüne biýrler, Yssyg-ýyly bolmaz, "şuny iý" diýrler (Magtymguly). galapyn [galapy:n], "Köplenç halatda, köplenç, galaba" diýen manydaky kömekçi söz. galarak [galara:k], syp. Azda-kände gala, artygrak. Olar biziň çakymyzdan galarak. galat syp. Dogry däl, hakykat däl, ýalan, nädogry, ýalňyş. Aý, Görogly, gaty galat etdim (“Görogly”). galatlyk at. Dogry dällik, hakyky dällik, ýalanlyk, nädogrulyk, ýalňyşlyk. galawut [galowut], at, gepl.d. Gaýgy, gaýgy- alada, alada. Bularyň bir galawutlary-ha bar (B. Seýtäkow). Galawut etmezlik. galawutly [galowutly], syp.,gepl.d. Gaýgyly. – Hemmäň sagmysyňyz – diýip, birhili galawutly ses bilen gygyrdy (B. Seýtäkow). galaýy [gala:ýy], at. 1. Kümüş reňk ýumşak metal, himiki element. 2. Galaýydan ýasalan, galaýydan edilen. Täze önümçiligiň ýola goýulmagy "Balkanbalykda" galaýy gutularda önüm öndürilişini kadaly ýola goýmaga ýardam edýär (“Türkmenistan”). galaýyçy [gala:ýyçy], at. Sepi açylan ýa-da deşilen bedredir çäýnek, semawardyr tüňçe ýaly metal gap-gaçlary tutdurýan, bejerýän, şonuň ýaly-da tünekeden her hili ownuk önümler ýasaýan ussa. galaýylama [gala:ýylama], iş ady. Galaýylamak täri, usuly. galaýylamak [gala:ýylamak], işl. Metal önümini ýa-da onuň böleklerini galaýy arkaly tutdurmak, galaýy arkaly berkitmek, bejermek (galaýylamak üçin kislota ýa-da zäk ulanylýar). Tüňçäni galaýylamak. galaýylamaklyk [gala:ýylamaklyk], iş ady. Galaýylamak täri. galaýylamazlyk [gala:ýylamazlyk], iş ady. Galaýylamak işi edilmezlik, ýerine ýetirilmezlik. galaýylanmak [gala:ýylanmak], işl. Metaldan ýasalan zatlary we onuň böleklerini galaýy bilen tutdurmak, berkitmek, döwlen ýerlerini bitirmek, bejermek. galaýylaşmak [gala:ýylaşmak], işl. 1. Galaýylamaga kömek etmek. 2. Bilelikde galaýylamak. Ussa bilen onuň şägirdi mis kündükleri galaýylaşyp otyrdy.aşyp otyrdy. galaýylatmak [gala:ýylatmak], işl. Galaýy çaýdyrmak, galaýy bilen tutdurtmak. Kitiriň sepindäki deşigi galaýylatmak. galaýylaýjy [gala:ýylaýjy], at, ser. Galaýyçy. Galaýylaýjy kitiriň gulpuny berkitdi. galaýylaýyş [gala:ýylaýyş], iş ady. Galaýylamak usuly, täri. galbaň [galvaň], syp. Tümmerip, güberip duran, galyp duran, mese-mälim bolup duran. Onuň galbaň çep ýaňagy peşehorda tagmaly, ýokarky dodagy gädiklije garaýagyz ýüzüni, okara ýaly gara gözlerini indi men has ýakyndan gördüm (A. Atajanow). galbaňlyk [galvaňlyk], at. Tümmerip, güberip duran, galyp duran halda bolmaklyk. galbaňrak [galvaňyra:k], syp. Azda-kände galbaň, çala galyp duran. galbir [galvi:r], at. Däne elenýän uly iri göz elek. Akmaga iç berip, syryň paş etme, Galbirde suw durmaz, gözemek bilen (Magtymguly). Suw niçiksi karar eder galbirde, Baş goşawer, gerçek dogan, mert bile (Aşyky). galbiri [galvi:ri], at. Aýal köýnekligi üçin tarada dokalýan gyralary sary zolakly mata (sap ýüpekden, kejiden ýa-da ýüplükden dokalýar). Onuň egnine galbiri köýnek hem etdi (B. Kerbabaýew). galçak at. Kir, kir-kimir; ýelmeşip giden hapa. \n\t‣Galçagyny gazamak biriniň hyzmatynda bolmak, sübsegäri bolmak (göni manysy: kirini gazamak, gazap aýyrmak). Baba-da, Jumaguly baýam meni, çagalarymy taşlap, başga biriniň galçagyny gazamaga mejbur edip bilmez (N. Hojageldiýew). ”Ýetim bolansoňlar, bütin ömrüme olaryň galçagyny gazadym.Ulalyp adam çykdylar-da, meni ýatdan çykardylar. Geregimiz ýok” diýip, garryja aýal zeýrendi. galçakly syp. Kirli. galdaw [gallow], syp. Örän çalt gopagan, ýeňil galagan (adam we at hakynda). Ol ýeňil, diýseň galdaw adam. galdawlyk [gallowluk], at. Her bir iş üçin çalt gopaganlyk, galdaw häsiýetlilik, ýeňil galaganlyk, galjaňlyk. Munuň özi şeýle goýazy ýaly weli, çendan galdawlygy-da ýok däl (B. Kerbabaýew). galdawrak [gallowra:k], syp. Azda-kände galdaw. Ol galdawrakdyr. galdyraklamak [gallyraklamak], işl.,ser.Galdyramak. galdyrama [gallyrama], iş ady. Galdyramak ýagdaýy. galdyramak [gallyramak], işl. Gyzdyryp, gorkup, üşäp we ş.m. ýagdaýlar sebäpli sandyramak, gagşamak, galpyldamak. galdyramaklyk [gallyramaklyk], iş ady. Galdyramak ýagdaýy, derejesi. galdyramazlyk [gallyramazlyk], iş ady. Galdyrap durmazlyk. galdyraşmak [gallyraşmak], işl. Köpçülikleýin galdyramak. Üşäp galdyraşyp durus. galdyratmak [gallyratmak], işl. Galpyldy döretmek, sandyratmak, gagşatmak. galdyraýyş [gallyraýyş], iş ady. Galdyramak ýagdaýy. galdyr-basdyr [gallyr-vassyr], syp. Gizlin, bassyr-bussur, ýalan-ýaşyryk, galp, nädogry. Mende galdyr-basdyr diýen zat bolmaz (B. Kerbabaýew). galdyr-basdyrlyk [gallyr-vassyrlyk], at. Gizlinlik, bassyr-bussurlyk, ýalan-ýaşyryklyk, galplyk, nädogrulyk. galdyrma [ga:llyrma], iş ady. Galdyrmak ýagdaýy. \n\n\n GALDYRMA [gallyrma], 1. iş ady. Galdyrmak ýagdaýy. 2. ser. Galdyrym I. 3. ser.Galdyrym II. Eşekguly bolsa possunyny ýüň saýyljak galdyrma ýaly edip, bükülip ýatyrdy (N. Pomma). galdyrmak [gallyrmak], işl. 1. Ýerinden ýokaryk götermek, ýerinden örküni üzmek. Kerpiçleri galdyrmak. 2. Dik duruzmak, dikeltmek. Bu söz ony ýerinden galdyrdy. Goltgy berip galdyrmak.3. Bir zadyň üstüne çykarmak, öňki ýerinden göterip, ýerbe- ýer edip goýmak, ýygnamak. Ýorgan-düşekleri galdyrmak. Tutyny galdyrmak.4.Örüp, gor goýup beýgeltmek, boýuny ýetirmek, salmak, dikeltmek. Jaýyň bir ganatyny galdyrmak. 5. Ukudan turuzmak, oýarmak. Onuň galmagaly ýatan adamlary galdyrdy. 6. Öňki derejesinden ösdürmek, ýokary götermek, artdyrmak. Türkmen saz sungatynyň abraýyny galdyrmak.7. göç.m. Baş götermek, galkyndyrmak. Halky göreşe galdyrmak. 8. göç.m. Keselden gutarmak, sagaltmak. Kesellini şu derman galdyrdy. \n\n\n GALDYRMAK [ga:llyrmak], işl. 1. Taşlap, goýup gitmek, görüp, bilip alman gitmek. 2. Ýaryşda we ş.m. ozup, yzda goýmak, yzda goýup, öňe saýlanmak. Tiz wagtdan olar yzynda çal tozan galdyryp barýan topbak nokada öwrüldiler (“Türkmenistan”). 3. Ýatdan çykaryp goýup gaýtmak, goýup gitmek. Äýnegi öýde galdyrmak. 4. Goýbolsun etmek, soňa goýmak, başga wagta geçirmek. Çynlakaý meseläni sowatmazlyk üçin, ol beýleki meseläni entek galdyryp söze başlady (B. Kerbabaýew). 5. Kömekçi işlik hyzmatynda gelip, ysnyşyp gelýän atlar bilen baglanyşykly many aňladýar. galdyrmaklyk [gallyrmaklyk], iş ady. Galdyrmak ýagdaýy. \n\n\n GALDYRMAKLYK [ga:llyrmaklyk], iş ady. Galdyrmak ýagdaýy. galdyrmazlyk [gallyrmazlyk], iş ady. Galdyrmak işini amal etmezlik, ýerine ýetirmezlik. \n\n\n GALDYRMAZLYK [ga:llyrmazlyk], işl.Ýanyň bilen alyp gitmeklik, alyp gaýtmaklyk. galdyrtmak [gallyrtmak], işl. 1. Galdyrmak işini başga birine etdirmek. Ýykylan çagany galdyrtmak. Ýorgan-düşegi galdyrtmak. Tamyň diwarlaryny galdyrtmak. Haýat galdyrtmak. 2. Öňki derejesinden ösdürtmek, ýokary götertmek, artdyrtmak. Zähmet hakyny galdyrtmak.3. göç.m. Galkyndyrtmak, öňki hetdine ýeter ýaly etdirtmek. Çöken hojalygy galdyrtmak. 4. göç.m. Gutular ýaly etdirtmek, keselden gutartmak. \n\n\n GALDYRTMAK [ga:llyrtmak], işl. 1. Taşlatmak, goýdurmak. Çagany öýde galdyrtmak. 2. Başga wagta geçirtmek, soňa goýdurmak, goýbolsun etdirtmek. Meseläni häzirlikçe gün tertibinden galdyrtmak. galdyrylmak [gallyrylmak], işl. 1. Ýokary göterdilmek, ýerden örki üzdürilmek. Agyr pürsler galdyryldy. 2. Bir zadyň üstüne çykarylmak, ýatan ýerinden göterilip tygşytly edip goýulmak, ýygnalmak. Nepis nagyşly sandygyň üstüne münder-münder edip ýorganlar, per ýassyklar galdyrylypdyr (A. Gowşudow). 3. Örüp, gor goýup boýy ýetirilmek, salynmak. Jaýyň ortaky diwary galdyryldy. 4. Öňki derejesinden ösdürilmek, ýokary göterilmek, artdyrylmak. Işgärleriň iş haky galdyryldy. \n\n\n GALDYRYLMAK [ga:llyrylmak], işl. 1. Taşlap gidilmek ýa-da taşlap gaýdylmak, goýulmak. Häzir galada ýörite galdyrylan adamlardan başga jemende ýokdy (G. Kulyýew). 2. Goýbolsun edilmek, başga wagta geçirilmek, soňa goýulmak. Bu gürrüň şu ýerde galdyryldy. Ýygnak ertire galdyryldy. galdyrym [gallyrym] I, at. Düýe çalynyň, aýranyň, turşy gatygyň üstüne ýaňy saglan çig süýt guýlanda köpürjikläp ýüzüne galýan önüm, agaran (düýe süýdüne degişli). Galdyrymyny almak. Çalyň ilkinji galdyrymy. \n\n\n GALDYRYM [gallyrym] II, at. Ýüň saýmak üçin ýere çäge, ders, saman düşelip, üstüne deri ýa-da başga zat ýazylan düşek. Galdyrym edilen düşegiň üstünde ýüň saýmak. galdyryş [gallyryş], iş ady. Galdyrmak ýagdaýy. \n\n\n GALDYRYŞ [ga:llyryş], iş ady. Galdyrmak ýagdaýy. galdyryşdyrmak [gallyryşdyrmak], işl. Köp zady galdyryp çykmak, dikeldişdirip, ýygnaşdyryp çykmak. Ýatan gawunlary galdyryşdyryp gördi. Ýeliň ýykan şitilleriniň düýbüni tommaklap galdyryşdyrdy. galdyryşmak [gallyryşmak], işl. 1. Galdyrmaga kömekleşmek. Ýük galdyryşmak. Tamyň diwaryny galdyryşmak. 2. Bir zat götermekde ýaryşmak. Ştanga galdyryşmak. galereýa [galere:ýa], at. Synlamak üçin sungat eserleri ýerleşdirilen ýörite jaý; köp sanly çeperçilik muzeýleriniň ady. Milli galereýa. galgadyş [ga:lğadyş], iş ady. Galgatmak ýagdaýy. galgadyşmak [ga:lğadyşmak], işl. Birnäçe bolup eliňi ýa-da eliňdäki zady ýokaryk galdyryp, yzygiderli hereketlendirmek. Maşyna münen oglanlar ellerini galgadyşypugradylar. galgama [ga:lğama], iş ady. Galgamak ýagdaýy. galgamak [ga:lğamak], işl. Ýeliň we ş.m. täsiri bilen tertipsiz hereketlenmek, pasyrdamak, ýelpeselenmek. Kejebäniň töwereginde akly-gyzylly atgulaklar galgaýardy (B. Gulow). 2. göç.m. Ýelkildäp ygyp ýörmek, gaýmalamak, selpemek, kaňkamak. Nirä galgap barýarsyň? Nahar bişirýän çagalara: “Gazanyň golaýynda galgap ýörmäň” diýdi. galgamaklyk [ga:lğamaklyk], iş ady. Galgamak ýagdaýy. galgamazlyk [ga:lğamazlyk], iş ady. Galgap ýörmezlik, galgap durmazlyk. galgan [galğan], at. Çylşyrymly güllüler maşgalasyna degişli, boýy 30-60 sm ýetýän baldagy kerepli ösüntgijikler bilen örtülen, ýapragy ýumşak, süýnmegräk, gyralary tikenli, gültäji gyzyl ýa-da gyzgylt reňkli birýyllyk ot. galgaşmak [ga:lğaşmak], işl. 1. Birnäçe zat galgamak, pasyrdamak. Üçekleriň üstünde baýdaklar galgaşýardylar. 2. Birnäçe adam galgamak, gaýmalaşmak (ser. Galgamak 2). 3.Yzygiderli galgap gaçyp durmak. Saralan ýapraklargalgaşyp gaçyp dur. galgatdyrmak [ga:lğatdyrmak], işl. Galgatmaga mümkinçilik döretmek. galgatmak [ga:lğatmak], işl. Galgap durar ýaly etmek. Ol ýaglygyny galgadyp, biziň bilen hoşlaşdy. galgaýyş [ga:lğaýyş], iş ady. Galgamak hereketi. galgyt [ga:lğyt], at, gepl. d.,ser. Galyndy 2. Köne Marynyň galgytlary bolan Soltan Sanjar gümmeziniň gapdalyndan dogan gün özüniň agyr göwresini ýerden ýaňyja saýlapdyr (B. Kerbabaýew). galjaň syp.,ser. Galdaw. Kakaň pahyr galjaň adamdy. galjaňlyk at, ser. Galdawlyk. Ol galjaňlyk bilen ýerinden turdy (B. Seýtäkow). galjaňrak [galjaňyra:k], syp. Azda-kände galjaň. galkan at. Sowuk ýaragyň urgusyndan goranmak üçin köne döwürde urşujylaryň elde göterýän gapak görnüşli demirden edilen enjamy. Çadyryň öňünde naýza, egri gylyç hem galkan bilen ýaraglanan iki sany sakçy durdy (T. Taganow). \n\t‣ Galkan şekilli mäz adamyň we oňurgaly haýwanlaryň bedeninde maddalaryň çalyşmagyna gatnaşýan içki mäz. Ýele – ýelken, güne – galkan (bolmak) yssy, sowuk diýmän zähmet çekmek, işlemek. Bütin ömrüne ýele – ýelken, güne – galkan bolup, gün-güzeranyny dolapdy. galkdyrmak [galykdyrmak], işl. 1. Göwün açdyrmak, höweslendirmek, ruhy taýdan götermek. Hoş habar onuň göwnüni galkdyrdy. 2. göç.m. Aýaga galdyrmak, baş götertmek. galkma [galykma] I, iş ady. Galkmak ýagdaýy. \n\n\n GALKMA [galykma] II, at. Gawun-garpyzyň çigidi gaýnadylyp alynýan ýag. galkmak [galykmak], işl. 1. Ýokary göterilmek, galmak, ýokarlamak. Onuň göwnüne gara bulutly asman älemine nurly gün galkyp çykan ýaly boldy (B. Seýtäkow). 2. Göwün göterilmek, höwes artmak, ruhlanmak. Bu şatlykly habara çökgün göwnüm galkyp begendim. 3. göç.m. Aýaga galmak, baş götermek. galkmaklyk [galykmaklyk], iş ady. Galkmak ýagdaýy. galkyjaklama iş ady. Galkyjaklamak ýagdaýy. galkyjaklamak işl. 1. Çala aşak-ýokary galmak, leňkildemek, hereketlenmek. Ol galkyjaklap ýörände, ençeme gözler oňa bakan aýlandy (B. Kerbabaýew). 2. Çala tolkun atmak. Galkyjaklaýan läbik mele suw çaýkanyp ýatyrdy (B. Kerbabaýew). 3. Şatlykly ýagdaýa düşmek, begençli halda galkynmak. Göwün guşy alla nirädir galkyjaklaýan Begenje söz bererismi? (B. Kerbabaýew). galkyjaklamaklyk iş ady. Galkyjaklamak ýagdaýy. galkyjaklamazlyk iş ady. Galkyjaklap durmazlyk. galkyjaklatdyrmak işl. 1. Aşak-ýokary birsydyrgyn çala hereket etdirmek, çala leňkildetdirmek. Suwdaky gaýygy galkyjaklatdyrmak. 2. Çala tolkun atdyrtmak. Şemal suwuň gyrasynda duran gaýygy galkyjaklatdyrýardy.3. Şatlanar ýaly etmek, joşdurmak, ruhlandyrmak. Hoş habar göwünleri galkyjaklatdyrdy. galkyjaklatmak işl. 1. Çala aşak-ýokaryk birsydyrgyn hereket etdirmek, çala towusdyrmak, leňkildetmek. Suw gaýygy galkyjakladýardy. 2. Çala tolkundyrmak, tolkun atdyrmak. Şemal suw tolkunlaryny galkyjakladyp, kenara urýardy. 3. Ruhlandyrmak, joşdurmak, şatlandyrmak. Sazyň äheňi bolsa, biri-birini mäkäm gysýan elleriň goltuklardan gop berip galkyjakladýan, göwünleri göwünlere jebisleýän siňňin ýylysy ýaly syzylýardy (B. Kerbabaýew). galkyndyrmak [galkynnyrmak], işl. 1. Sähel galdyrmak, gobsundyrmak. Birden çykan ses çöküp oturan düýäni galkyndyrsa-da turuzmady .2. Maddy taýdan goldaw bolmak, gurplandyrmak; ysgyna getirmek. Hasyldan gelen girdeji maşgalany galkyndyrdy. 3. Ruhy taýdan gylawlandyrmak, höwes- lendirmek, ruhlandyrmak. galkynma iş ady. Galkynmak ýagdaýy. galkynmak işl. 1. Galjak bolmak, sähel galmak, gobsunmak.2. Höwesiň artmak, keýpiň göterilmek, ruhlanmak. 3.Birneme gurplanmak, durmuşyň gowulanmak. Daýhanlar birneme galkyndy. galkynmaklyk iş ady. Galkynmak ýagdaýy. galkynyş 1. iş ady. Galkynmak ýagdaýy. 2. at. Ýokary göteriliş, ösmek arkaly güýçli derejede ýokary galyş. galkyş 1. iş ady. Galkmak ýagdaýy. 2. Ýokary göteriliş, galyş. galla at. 1. Arpa, bugdaý ekini, ak ekin. 2. Bugdaý, arpa we ş.m. ekinlerden alynýan hasyl, däne. Galla hasyly. gallaç [galla:ç], at. Gazanjy gününi dolandyrmaga ýetmeýän, eli ýuka, ýoksul, garyp, mätäç. Özi gallaç, nirde garyp adamlar, Köňli bilen gezer ýeriň pessinde (Zelili). gallaçlyk [galla:şlyk], at. Gazanjy gününi dolandyrmaga ýetmezlik, eli ýukalyk, ýoksullyk, garyplyk, mätäçlik. Ýigide gallaçlyk külli aýypdyr, Her ýan gezer, bilmez eder işini (Magtymguly). gallaçy at. Galla ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan daýhan. Bu görelde köp gallaçylar üçin nusga bolup hyzmat etdi (“Türkmenistan”). gallaçylyk at. 1. Galla ösdürip ýetişdirmeklik işi. Oba adamlary gallaçylyk bilen meşguldylar. 2. Oba hojalygyň galla öndürip ýetişdirýän pudagy. Ýurdumyzyň gallaçylyk etraplary. galladar [gallada:r], at, kön.s. Gallasy köp bolan, gallaly. Galladar baýlar – galla berýär (“Görogly”). gallagmak [gallağmak], işl., gepl.d. Ýokary galyşmak, ýokary galyp durmak, gallygmak. Ýagyş degmesin diýip gapyrjaklaryň üstüni basyran selinlerim gallagyp dur, ony ýel äkidäýmese-de biri. gallama [ga:llama], iş ady. Gallamak ýagdaýy. gallamak [ga:llamak], işl.,gepl.d. Daşyny almak, töweregine aýlaw bolmak, gurşamak, gabamak. Gyzlar onuň daşyny gallap, başyna ýaglyk atýarlar, gülüşýärler (“Edebiýat we sungat”). gallamaklyk [ga:llamaklyk], iş ady. Gallamak ýagdaýy. gallamazlyk [ga:llamazlyk], iş ady. Gallamak işini amal etmezlik, gallap durmazlyk. gallanmak [ga:llanmak], işl. Daşy alynmak, gurşalmak, gabalmak. Onlap garawul tarapyndan gallanyp gelýän kiçijik orda derwezä ýakynlaşdy. gallaşmak [ga:llaşmak], işl. Birnäçe bolup daşyny almak, daşyna aýlanyşmak.Gallaşyp aldylar gelnaljyň daşyn, Çekdiler, açdylar käbirniň başyn (B. Kerbabaýew). gallygyşmak [gallyğyşmak], işl. Galşyp durmak, ýokary göterilişip durmak. Damarlarynyň gallygyşýanyna gözüm düşdi. gallykdyrmak işl. Öňki ýerinden sähel galdyrmak, çala ýokary götermek. Şemal onuň saçyny gallykdyryp bulaşdyrypdyr. gallykma iş ady. Gallykmak ýagdaýy. gallykmak işl. Öňki ýerinden sähel galmak, çala ýokary göterilmek. Ýaranyň kesmegi gallygypdyr. gallykmaklyk iş ady. Gallykmak ýagdaýy. galma iş ady. Galmak ýagdaýy, hereketi. \n\n\n GALMA [ga:lma], iş ady. Galmak ýagdaýy. galmagal [galmağal], at. 1. Köpçüligiň wagyrdysy, gykylyk, zenzele, gykuw, goh. Olaryň jagyl-jugul, galmagal, gülki we aýdym sesleri gelip durdy (A. Durdyýew). 2. Bir zadyň üstünde turan jenjel, gopgun, dawa. Ýigit bar hiç iş bitirmez, Il irer galmagalyndan (Mollamurt). galmagalçy [galmağalçy], syp. Gopgun edegen, gykylykçy, jenjelçi, dawaçyl. galmagallamak [galmağallamak], işl. 1. Galmagal etmek, wagyrdy, gykylyk etmek, zenzele, gykuw turuzmak, gykylyklamak. Galmagallap bizar etmek. Galmagallap durmak. 2. Bir zat üçin jenjel turuzmak, gopgun, dawa etmek. Az zat üçin galma- gallap durmasaňyzlaň! galmagallaşmak [galmağallaşmak], işl. Biri-biriň bilen galmagal etmek, gykuw edişmek, gykylyklaşmak. Galmagallaşyp hiç zat eşitdirmediňiz. galmagally [galmağally], syp. 1. Wagyrdysy, gykylygy köp, zenzeleli, gykuwly. Aljyraňňylyk, galmagally Bazar adamy garyşdy (R. Seýidow). 2. Gopgunly, jenjelli, dawaly. Galmagally mesele. galmagalsyz [galmağalsyz], syp. 1. Wagyr- dysy, gykylygy ýok, sessiz-üýnsüz, zenzelesiz, gykuwsyz. 2. Gopgunsyz, jenjelsiz, dawasyz, imi-sala. Seniň hem giden ýeriňden galmagalsyz gaýdyp geleniňi görermikäm? (B. Pürliýew). galmak işl. 1. Ýokary göterilmek. Şamlan aý ýaňyja dogup, galyp başlady (A. Gowşudow). 2.Ýerden göge göterilmek, uçmak. Agajyň üstünde gonup oturan guşlar birden asmana galdy. Uçarlar asmana galyp gitdi. 3. Ör turmak, dikelmek, turmak. Ol ýeňillik bilen ýerinden galdy. 4. Derejesi artmak. Abraýy galmak. 5. Keselden, ýarawsyzlykdan gutulmak. Ol keselden açylyp, galyp gitdi. \n\n\n GALMAK [ga:lmak], işl. 1. Bir ýerden ikinji ýere gitmän ýa-da äkidilmän, öňki ýerde bolmak. Arwananyň ýüki galmaz, Ýola girseň ner biläni (Magtymguly). 2. Ýaryşda soň gelmek, işde we ş.m. ýetişmän yzda bolmak, yzagalak bolmak. Atlaryň hemmesi birinji aýlawda gyr atdan galdy. 3. Bir ýere gitmekden saklanmak. Işden galmak. Okuwdan galmak. 4.Ýetişip bilmezlik. Awtobusdan galmak. 5. Ýatdan çykmak, alynman gaýdylmak. Myhmanlaryň biriniň-ä elýaglygy galypdyr. 6. Harçlanyndan, sowlanyndan belli bir möçberde artyk bolmak, galyndy bolmak. 100 müň manatdan 50 müň manat galdy. 7. Wagt, möhlet gerek bolmak. Baýrama çenli 5 gün galdy. 8. Bökdenmek, ýöremän ýatmak. – Meniň dükanda söwdam galar – diýip, Myrat aganyň ýüzüne seretdi (H. Derýaýew). 9. Bir iş etmek ukybyny ýitirmek (öňünden gelýän söz çykyş düşümde gelýär). Indi biz hatdan galdyk. Maşyn sürmekden galanyma ep-esli wagt boldy. 10. Aýrylmak. Kellämiň agyrysy galdy. 11. Soňa goýulmak, başga wagta geçmek. Ýygnak ertire galdy.12. Galmak kömekçi işligi sypatdan soň gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Aman galmak ölmän galmak, aman çykmak. 13. Galmak kömekçi işligi hal işliginden soň gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Bilip galmak bir zada göz ýetirmek, düşünmek. Men onuň nähili adamdygyny soň bilip galdym. Boşap galmak ýaşaýjylary dargamak, gitmek. Oba boşap galypdyr. Doňup galmak ýolda-yzda, meýdanda we ş.m. ýerde gaty üşäp ölmek. \n\t‣ Galan at öleniň hatyrasy üçin onuň özüniň ýa-da çagalarynyň, başga bir ýakyn garyndaşynyň çagasyna dakylýan at. galmaklyk iş ady. Galmak ýagdaýy. \n\n\n GALMAKLYK [ga:lmaklyk], iş ady. Galmak ýagdaýy. galmazlyk iş ady. 1. Galmak hereketi bolup geçmezlik. 2. Keselden açylmazlyk, gutulmazlyk. Ol agyr keselläp, wagty bilen galmady. \n\t‣ Galmaz güne salmak çykgynsyz güne düşürmek, agyr ýagdaýa salmak, aýňalmaz ýaly ýagdaýa eltmek. Ters ýola duşen perzent ene-atasyny galmaz güne salar eken. Galmaz etmek agyr galyň salyp, onuň aşagyndan çykmaz ýaly etmek, üzüp bilmez ýaly etmek. Oglum üçin gudaçylyga baran ýerim galmaz edip, mal kesdiler. \n\n\n GALMAZLYK [ga:lmazlyk], işl. Galar ýaly bolmazlyk, galmak katdyna ýetmezlik, galyp durmazlyk. galmyk at, ser. Galmyklar. galmyklar at. Galmygystanyň esasy ilatyny düzýän halk. galňama iş ady. Galňamak ýagdaýy. galňamak işl. Öňküsinden galyň bolmak, öňküsinden küti bolmak, kütüligi artmak. Meniň ýazuw depderçäm barha galňaýardy. galňamaklyk iş ady. Galňamak ýagdaýy. galňaşmak işl. Kem-kemden galňamak, galňap başlamak, barha galyň bolmak (birnäçe ýa-da köp zat hakynda). Howa sowap, bulutlar galňaşýardy. galňatdyrmak işl. Öňküsinden galyň etdirmek, has küti etdirmek. galňatmak işl. 1. Öňküsinden galyň, küti etmek. Topragy galňatmaly. 2. Inini ýasylandyrmak, inini ulaltmak (esasan, pel, böwet hakynda). Sähet: – Hany indi aýryl – diýdi we böwediň ýeňsesini galňatmaga başlady (A. Gowşudow). galňas syp. Galyňrak. galoş [galo:ş], at. Ygallykda keçe ýa-da gaýyş aýakgabyň daşyndan ýa-da diňe özi geýilýän bagjyksyz,düzdaban rezin aýakgap. Galoşyny gapynyň daş ýüzünde çykaryp, içerik girdi (B. Pürliýew). galp syp.,at. 1. Hakyky däl, ýalan. Galp maglumat. Galp pul. 2. Galp iş edýän; ýalançy, wepasyz. Galpyň gazany gaýnamaz, gaýnasa-da baýnamaz (Nakyl). Adamzatdan çykar adamlyk ysy, Galp adamyň basym biliner misi (Magtymguly). galpak at. 1. Çaganyň päki degmedik ilkinji saçy. Suratda gara galpajygy eginjigine düşüp duran, ak ýüzlüje, tokarja gyzjagaz bir enaýyja gülüpjik otyrdy (“Edebiýat we sungat”). 2. kön.s. Kellä geýilýän tahýa. Hup ýaraşar başda galpak, egniňe gülgün kaba (Mollanepes). Galpak geýerler al bilen, Ýüzün bezärler hal bilen, Gezerler ýüz hyýal bilen, Seýl edip her ýana gyzlar (“Kasym oglan”). 3. Çyranyň ýagtysy bir ýere düşer ýaly, çüýşesine geýdirilýän örtük. 4. Oglana ýa- da gyza dakylýan at. \n\t‣Galpak toýy çaganyň galpagy syrylanda edilýän toý. Bu gün kiçi agtygymyň galpak toýy. galpçylyk [galypçylyk], at. Galp iş etmeklik häsiýeti, galplyk, aldawçylyk, ýalançylyk. Galpçylyk edip işden çykarylandygyny aýtmady. galp-galp [galp-galp], s. ş. aňl. söz. Üşemekden ýaňa galpyldap duran adamyň boluşy, ýagdaýy. Galp-galp edip durmak. galplaşdyrma [galyplaşdyrma], iş ady. Galplaşdyrmak ýagdaýy. galplaşdyrmak [galyplaşdyrmak], işl. Hakykaty ýoýup görkezmek. galplaşdyrmaklyk [galyplaşdyrmaklyk], iş ady. Galplaşdyrmak ýagdaýy. galplaşdyrylmak [galyplaşdyrylmak], işl. Galp edilmek, ýoýulmak. Bu waka galplaşdyrylyp aýdylypdyr. galplaşdyryş [galyplaşdyryş], iş ady. Galplaşdyrmak ýagdaýy. galplyk [galyplyk], at, ser. Galpçylyk. galpyldamak [galpyllamak], işl. Üşäp, üşüdip, gorkup ýa-da howsala düşüp titremek, sandyramak, gagşamak, galdyramak. Nazar süňňüniň galpyldap duranyny bildirmezlik üçin olaryň ýanyndaky gapydan daşaryk çykmak isledi (B. Pürliýew). galpyldamaklyk [galpyllamaklyk], iş ady. Galpyldamak ýagdaýy. galpyldamazlyk [galpyllamazlyk], iş ady. Galpyldap durmazlyk. galpyldaşmak [galpyllaşmak], işl. Birnäçe adam bolup üşäp, üşüdip, gorkup ýa-da howsala düşüp titremek,sandyramak,gagşamak,galdyramak.Ýolagçylaň galpyldaşýan inine, Ýylylyk ýaýransoň biri-birine, Ýüzlenşip janly gürrüň başlandy (A. Kowusow). galpyldatmak [galpyllatmak], işl. Üşedip, gorkuzyp titrär ýaly etmek, sandyratdyrmak, gagşat- dyrmak. Sowuk suw ony galpyldadýardy. Bu duşuşyk onuň bütin süňňüni galpyldatdy. galpyldaýyş [galpyllaýyş], iş ady. Galpyldamak ýagdaýy. galpyldy [galpylly], at. Üşemekden ýaňa galpyldap duran adamyň düşen ýagdaýy. galtak at. Ýük daşamak üçin el bilen itilip sürülýän ýeke tigirli kiçijik araba. galtama iş ady. Galtamak ýagdaýy. galtamak işl. 1. Bir zada çala degmek. 2. Ýeňil kakyp geçmek, kakmak. Maşyn dikilen pürsi çalaja galtap geçdi. galtamaklyk iş ady. Galtamak ýagdaýy. galtaman I, at, taryh. Ýaragly talaňçylyk edýän, ýol urýan garakçy. Eşekguly ýoldaşlary aýdar öýdüp, bu ýerde günäni... galtamanlaryň üstüne atyp bilmedi (N. Pomma). \n\n\n GALTAMAN II, at, kön. s. Garyp, pukara. galtamançylyk at. Galtamanyň eden talaňçylykly işi, galtamanlyk, garakçylyk, talaňçylyk. galtamanlyk I, at, ser. Galtamançylyk. \n\n\n GALTAMANLYK II, at, gepl.d. Garyplyk, pukaralyk. galtaşdyrmak işl. Biri-birine degrip goýmak, ýanaşyk goýmak, çala degrip goýmak. Galtaşdyryp goýmak. galtaşdyrylmak işl. Biri-birine degrilip goýulmak. galtaşma iş ady. Galtamak ýagdaýy. galtaşmak işl. 1. Biri-birine degip durmak, çala degmek. 2. göç.m. Biri bilen ýakyn aragatnaşyk etmek, ýakynlaşmak, ýanaşmak. Oňa galtaşarlygy ýokdur. 3. Dahylly bolmak, ilteşigi bolmak. Olar bilen asyl galtaşýan ýeri hem ýok. galtaşmaklyk iş ady. Galtaşmak ýagdaýy. galtaşmazlyk iş ady. Galtaşmak hereketi ýerine ýetirilmezlik. galtaşyk syp. 1. Biri-birine degşip duran ýagdaýda bolmaklyk. Galtaşyk goýlan demir bölekleri, edil, bir bitewi ýalydy. 2. Özara gatnaşyk, baglanyşyk, ýakynlyk, ilteşik, dahyllylyk. Bu meseleleriň biri-biri bilen hiç hili galtaşygy ýok. galtaýyş iş ady. Galtamak ýagdaýy. galtga [galytga], at. Suwa batmaz ýalybalyk tutulýan torlara, çeňňegiň bagyna berkidilýän gara deregiň kökünden taýýarlanan agaç, kök bölegi. galybermek [galyvermek], işl. 1. Barha ýokarlanmak, asmana göterilmek, belende galmak. 2. Ýerinden turup gidibermek, ugrabermek. \n\n\n GALYBERMEK [ga:lyvermek], işl. Has yza galmak, yza galyp başlamak. Kä ýerde büdräp, kä ýerde sürşüp, çakan at galyberdi (“Görogly”). galyberse-de [ga:lyverse-de],"Ondan soň hem, mundan başga-da, üstesine-de, soňra hem" ýaly manyda ulanylýan söz. galyndy [ga:lynny], at. 1. Tutuş zadyň ujundan artyp galan bölek, artyk-süýşük. 2. Geçmişde bolan, dowam eden zatdan galan yz, täsir. Geçmişiň galyndysy. 3. Zyňyndy, taşlandy, zir-zibil. galyndyrmak [galynnyrmak], işl. 1. Keselden, ýarawsyzlykdan sabatmak, gurplandyrmak. 2. Ykdysady we durmuş taýdan oňatlaşdyrmak, gurplandyrmak. Girdejiniň artmagy bu maşgalany galyndyrdy. galynmak işl. 1. Keselden, ýarawsyzlykdan sabamak, sagalmak. Keselhanadan çykandan soň hem ol birbada galnyp gidibermedi.2. Maddy taýdan oňatlaşmak, gün-güzeran ýagdaýy gowulaşmak, gurplanmak. galyň I, syp. Ýuka däl, küti. Galyň gar agaçlaryň inçemik pudaklaryny ýaý ýaly egreldýärdi (B. Kerbabaýew). Galyň kitap. Galyň mata. \n\n\n GALYŇ II, at. Gelin edinilende ýigit tarapdan gyz üçin geçirilýän mal. Gyz alynar galyň bilen, Adam solar zulum bilen, Nesibedir, ölüm bilen Dynar teşwüşden, dogrusy (Magtymguly). \n\t‣Galyň salmak durmuşa çykjak gyz üçin öýlenjek ýigit tarapyndan geçirilmeli galyňy kesgitlemek. Olar agyr galyň salyp durmazlarmyka diýýän (A. Durdyýew). \n\n\n GALYŇ III, çal. Sözlemde yzyndan gelýän söze gepleýjiniň aýratyn duýgusyny, garaýşyny ýüze çykarýan söz. Galyň adam. Galyň bende. galyňlyk I, at. Ýuka dällik, kütülik. Olaryň töwerekleriniň buzy dört barmak galyňlyga çenli ýetdi (B. Seýtäkow). \n\n\n GALYŇLYK II, syp. Galyň üçin niýetlenen pul, mal we ş.m. zatlar. Galyňlyk pul ýygnamak. Galyňlyk halat. galyp [ga:ly:p], at. 1. Zadyň görnüşini, şekilini berýän ýörite enjam. Kerpiç guýmak üçin galyp ýasatdym. 2. Aýakgap tikilende aýakgabyň şekilini bermek üçin ulanylýan taýly gural, şonuň ýaly-da aýakgabyň içine urulýan aýaga meňzeş agaç enjam. 3. göç.m. Ölçeg; çäk. 4. göç.m., kön.s. Göwre. Eziz jan çykmasyn galyplaryndan (Sopy Allaýar). \n\t‣ Galyp bolmak 1) laýyk gelmek, jebis oturmak, şaplaşmak. Birden ýorganyň üstüne zyňdy, eýeriň üstüne galyp boldy (“Nejep oglan”). 2) biriniň gepine, gürrüňine ýugrulmak, eý bolmak. galypçy [ga:ly:pçy], at. Galyp arkaly şekil guýujy, ýasaýjy işçi. galyplama [ga:ly:plama], iş ady. Galyplamak ýagdaýy. galyplamak [ga:ly:plamak], işl. Galyba salyp goýmak, galyba geýdirmek. Köwşi galyplamak. galyplamaklyk [ga:ly:plamaklyk], iş ady. Galyplamak ýagdaýy. galyplamazlyk [ga:ly:plamazlyk], iş ady. Galyplamak işi amal edilmezlik, galyba salmazlyk. galyplanmak [ga:ly:planmak], işl. Galyba salyp goýulmak, galyba geýdirilmek. Köwüşler galyplanyp goýuldy. galyplaşdyrmak [ga:ly:plaşdyrmak], Galyplap çykmak, galyba salyşdyrmak, galyba geýdirişdirmek. galyplaşmak [ga:ly:plaşmak], işl. Galyplamaga kömek etmek; bilelikde galyplamak. Köwüş galyplaşmak. galyplatdyrmak [ga:ly:platdyrmak], işl. Galyba saldyrtmak, galyba geýdirtdirmek. galyplatmak [ga:ly:platmak], işl. Galyplamak işini başga birine etdirmek. Köwşi galypladyp, azajyk giňeltmek. galyplaýyş [ga:ly:plaýyş], iş ady. Galyplamak ýagdaýy, işi. galyş iş ady. Galmak ýagdaýy. \n\n\n GALYŞ [ga:lyş], iş ady. Galmak ýagdaýy. galyşmak işl. 1. Kem-kemden ýokaryk göterilmek (birden köp zat hakynda). Uçarlar ýeke- ýekeden ýokary galşyp başladylar. 2. Oturan ýerlerinden turup ugramak, turup başlamak. Oturanlar gykylyga birden galyşdylar. 3. Ukudan oýanyşmak, turuşmak. Ilki agşam ýatanlar irden ýerlerinden galşyp başladylar. 4. Ýuwaş-ýuwaşdan keselden, ýarawsyzlykdan gutulmak, sagalmak (birnäçe adam hakynda). Ýarawsyz ýatanlarymyz hem galyşýar. \n\n\n GALYŞMAK [ga:lyşmak], işl. 1. Kem-kemden galmak, galyp başlamak. Zyýanly endikler kem-kemden galyşyp barýar. 2. Kem-kemden iş ukybyňy ýitirmek, güýçden galmak. Hat okamakdan-da galyşyp ýörüs. Işden galyşmak. galytga at. Toruň ýokarky gyrasyna, çeňňegiň bagyna berkidilip, ony suwa çümdürmän saklap, suwuň ýüzünde durýan ýeňil agaç we ş.m. zat. galytgalama iş ady. Galytgalamak ýagdaýy. galytgalamak işl.Toruň ýokarky gyrasyna, çeňňegiň bagyna galytga dakmak, galytga daňmak. galytgalamaklyk iş ady. Galytgalamak ýagdaýy. galytgalaşmak işl. Galytga dakyşmak. Tory galytgalaşmak. galytgalatmak işl. Galytga dakdyrmak. galytgalaýyş iş ady. Galytgalamak ýagdaýy. galýan [galýa:n], at. Suw çilimi. Nägehan gözi Sarygül bilen Asly hana düşdi, galýan elinden gaçyp syndy (“Asly – Kerem”). gam at. 1. Ruhy taýdan çekilýän ezýetli pikir, gussa, hasrat,öte gaýgy. Gaýgy garrydar, gam öldir (Nakyl). Bilbiller mest bolsun, älem aýylsyn, Gaýgylar dep bolsun, gamlar sowulsyn (Magtymguly). 2. Alada, ünji, ynjalyksyzlyk, azar. Orazgülüň derdi, gamy özüne ýetikdi (A. Gowşudow). \n\t‣Gama batmak göwnüçökgün bolmak, ruhy taýdan gaty ejizlemek. Gam çekmek (basmak) gussa çekmek, gussa basmak, öte gaýgylanmak. Päheý, munuň gam çekip oturan zadyna seret-le! Gamyny iýmek (etmek) bir zadyň öňünden ugruna çykmak, azar edinmek, aladalanmak. Gün-güzeranyň gamyny iýmek. gama at. Iki ýüzli uzyn pyçak, hanjar. gamak at. 1. Saýawan güllüler maşgalasyna degişli boýy 1-1,5 sm. ýetýän bogun-bogun ýogyn baldakly, dilik-dilik uly ýapraklary ýeriň ýüzüne ýazylyp ýatan, baldagy orta bilinden owunjak şahalanýan, ýogyn kökli köp ýyllyk otjumak ösümlik. 2. Çomujyň, gamyşyň guran baldagy, palajy. \n\t‣Gamaga dönmek süňk bolup galmak, horlanmak, sykylmak zerarly ýeňlemek. Sen-ä gamaga dönäýipsiň. Gamak ýaly (kimin) ýeňil, guş ýaly. Işe gezek gelende, ol edil gamak ýaly ýeňil gopýardy (“Edebiýat we sungat”). gamaşdyrmak [ga:maşdyrmak], işl. 1. Nägilelik bilen ýüz-gözüňi bürjeşdirmek, kokuş- dyrmak, hyrsyzlandyrmak. Ýagjak bulut ýaly ýüzüni gamaşdyrdy (K. Jumaýew). 2. Gözüň görüş ukybyny peseltmek, ümezletmek, bulaşdyrmak. Bahar bolsa göz gamaşdyr, Açylan güli näzliniň (“Saýatly – Hemra”). 3. Bişmedik gök iýmişiň, turşy tagamyň dişiň çeýnemek ukybyny peseltmegi, dişiň gylawyny almagy. Gök üzüm dişiňi gamaşdyrýar. gamaşma [ga:maşma], iş ady. Gamaşmak ýagdaýy. gamaşmak [ga:maşmak], işl. 1. Howanyň ýüzi bulaşmak, bulut bilen örtülmek, çytawunly bolmak. Howa gamaşyp, asmanyň ýüzüni aksowult bulut perdeläpdir (A. Gowşudow). 2. Nägile, gaharly görnüşe geçmek, çytylmak, bürjeşmek. Onuň gaşlary bir ýere gelip, ýüzi gamaşdy (H. Garabaýew). 3. Ýiti şöhläniň we ş.m. täsiri sebäpli gözüň öňi ümezlemek, bulaşmak. Ýüzüňe gözlesem, gözüm gamaşýar, Hurşytmu sen, enwermu sen, näme sen? (Mollanepes). 4. Bişmedik gök iýmiş iýilmegi netijesinde dişiň çeýnemek ukybynyň peselmegi, dişiňi almagy. Gök üzüm iýip, dişiň gamaşmak. gamaşmaklyk [ga:maşmaklyk], iş ady. Gamaşmak ýagdaýy. gamaşmazlyk [ga:maşmazlyk], iş ady. Gamaşmak gamaşmak katdyna ýetmezlik. gamaşyk [ga:maşyk], syp. 1. Dury, asuda bolmadyk, açyk däl, bulaşyk (howa hakynda). Gamaşyk howada ak gar tozgalary gaýmalaşýardy, sowuk şemal öwüsýärdi (A. Gowşudow). 2. Açyk däl, bulaşyk, çytyk(adamyň boluş ýagdaýy hakynda). Hoş söz gamaşyk ýüzüne biraz ýagtylyk çaýdy. 3. Aýdyň däl, ümezli, bulaşyk (göz hakynda). Gamaşyk gözleri hiç zady saýgarmaýardy. gamaşyklyk [ga:maşyklyk], at. 1. Açyk dällik, bulaşyklyk (howa hakynda). Howanyň gamaşyklygy ony ýolundan goýdy.2. Açyk dällik, gaharlylyk,ýüzi çytyklyk. Ýüzüniň gamaşyklygy habar gatmaklyga çekindirýärdi.3. Aýdyň dällik, ümezlilik, bulaşyklyk (göz hakda). Gözüniň gamaşyklygy seredýän zadyny goşa görkezýärdi. gamaşyş [ga:maşyş], iş ady. Gamaşmak ýagdaýy. gamçaw [gamçow], at. Gijilewükli, örgünli göz keseli. gamçy at. At çapdyrmak üçin agaç sapa berkidilen örme ýa-da tasma görnüşli gaýyş. \n\t‣Gamça basmak gamçylap, gaty çapdyryp gitmek. Şol wagt şäher tarapdan bir adamynyň atyny gamça basyp gelýänini gördüm (A. Durdyýew). Gamça dönmek eti-gany dökülip, çöpe dönmek, gaty horlanmak, inçelmek. Ol soňky wagtda horlanyp, gamça dönäýipdir. Gamçy bulamak 1) haýbat atmak, abaý etmek, sürünmek. 2) öňe saýlanmak, üstün çykmak, ozmak. Sen şol synagdanam üstünlik bilen geçseň, gamçyny bulaýaň. Gamçy iýmek gamçy bilen urulmak, ýenjilmek, saýgylanmak, gamçylanmak. Patyşadan kyrk gamçy iýdik (“Görogly”). Gamçysyndan gan dammak köp nähak gan dökmek, rehimsiz, zalym bolmak. Zalymlar mazluma syrtyn gabardyp, Gamçysyndan ganlar dama başlady (Magtymguly). Gamçy ýaly bolmak ser. Gamça dönmek. gamçylama iş ady. Gamçylamak ýagdaýy. gamçylamak işl. Gamçy bilen urmak; gamçylap sürmek, çapdyrmak. gamçylamaklyk iş ady. Gamçylamak ýagdaýy. gamçylamazlyk iş ady. Gamçy bilen urmazlyk. gamçylanmak işl. Gamçy bilen urulmak, gamçy bilen saýgylanmak, gamçy çalynmak. gamçylaşmak işl. 1. Bilelikde gamçylamak, gamçy bilen saýgylamak. Bir topar esgerler atlaryny gamçylaşyp geçdiler.2. Biri-biriňi gamçylamak. Nökerleriň sözleri azaşyp gamçylaşyp başladylar. gamçylatmak işl. Gamçylamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Hortap atlar gamçylatmaýardy, debsiletmeýärdi (“Edebiýat we sungat”). gamçylaýyş iş ady. Gamçylamak ýagdaýy. gamçylyk syp. Gamçy üçin niýetlenen (gaýyş). gam-gussa [gam-ğusso], at. Agyr ruhy sarsgyn sebäpli ejiri çekilýän uly alada. Misgin düşen Magtymguly eňremez, Ýüreginden gam-gussalar dep bolsa (Magtymguly). gamgyn [gamğy:n], syp. Örän gaýgyly, gussaly. Ol esli salym ýüzüni aşak salyp, gamgyn bolup oturdy (G. Kulyýew). gamgynlandyrmak [gamğy:nlannyrmak], işl. Gamgynlanmak katdyna ýetirmek, gamlandyrmak. Toýdan galmagy ony gamgynlandyrdy. gamgynlanma [gamğy:nlanma], iş ady. Gamgynlanmak ýagdaýy. gamgynlanmak [gamğy:nlanmak], işl. Gamgyn bolmak, hasrat çekmek, gaýga batmak, gamlanmak. Gamgynlanyp başlamak. Gamgynlanyp oturmak. gamgynlanmaklyk [gamğy:nlanmaklyk], iş ady. Gamgynlanmak ýagdaýy. gamgynlanmazlyk [gamğy:nlanmazlyk], iş ady. Gamgynlanmak katdyna ýetmezlik. gamgynlanyş [gamğy:nlanyş], iş ady. Gamgynlanmak ýagdaýy. gamgynlyk [gamğy:nlyk], at. Gamgyn halda bolmaklyk, gaýgylylyk, gussalylyk, tukatlyk. Bu ýagdaýa gamgynlyk bilen garap, ýüzüni aşak saldy. gamhana [gamha:na], at, kön.s. Köp gam çekýän, gamyň öýi, köp gussaly. Şat bolan günlerim boldy gamhana, Bar, Hemrahym, sag bar, aman gelgeý sen (“Saýatly – Hemra”). Akja gelin, gamsyz başym, Gamhana boldy, neýläýin? (“Şasenem – Garyp”). gam-hasrat [gam-hasyrat], at, ser. Gam. Bu ýylgyryşyň şatlygyň alamatymy ýa-da gam-hasratyň alamatymy, haýsy boldugyna düşünmän, ol aljyrady (A. Gowşudow). gamhor [gamho:r], syp., kön.s. Gamyny iýýän, aladasyny edýän; hossar gözi bilen garaýan, derdini bölüşýän. Hossarym, gamhorym, hemrahym meniň, Ýokdur ondan gaýry penahym meniň (Hatam şahyr). gamhorlyk [gamho:rluk], at. Gamyny iýijilik, aladasyny edijilik, hossarlyk. Aýsoltana gamhorlyk etjegine söz berýär (“Görogly”). gamkeş at, k.d. Gam çekýän adam. Nesibäm eşgi laýa bulaşdy, Gaça durmak her gamkeşe ýaraşmaz (Talyby). gamlandyrmak [gamlannyrmak], işl. Gam çekdirmek, gaýgylandyrmak, bir zadyň gaýgysyny etdirmek. Men seni gamlandyrmak islämok (B. Seýtäkow). gamlanmak işl. Ruhy taýdan gam çekmek, gussa çekmek, gaýgylanmak, gamgynlanmak. gamly syp. Öte gaýgyly. gamlylyk at. Gaýgylylyk, gussalylyk. Emma beýle gamlylyk onuň owadanlygyna şikes ýetirmeýärdi (B. Seýtäkow). gammar syp.,gepl. d. 1. Lül, serhoş. 2. Oglana dakylýan at. gammaz [gamma:z], at, kön.s. Gep gezdirýän gepçi, gybatkeş. Gammazlary sansyz, misli çör-çöpdür, Begim, awy gatar, aşyňa seniň (Şabende). gamnäk [gamnä:k], syp.,k. d.Gamly, gaýgyly, tukat. Dilber-ä, ýyglatma köp hijriňde men gamnäkni (Gaýyby). gamsyz syp. Gamy ýok, gaýgysyz, gussasyz, alada-ünjüsiz. Akja gelin, gamsyz başym, Gamhana boldy, neýläýin (“Şasenem – Garyp”). gamsyzlyk at. Gamy ýokluk. Gamsyzlyk bilen berýän jogabyna gysylýardy. gamyş at. 1. Suwluk ýerlerde bitýän, bogun- bogun uzyn baldagynyň içi gargynyňka garanda inçe deşikli köpýyllyk ösümlik. Gamşy gowşak tutsaň, eliňi gyýar (Nakyl). Myrat jan, saňa tüýdüklik gamyş saýlap goýdum (“Edebiýat we sungat”). 2. Şol ösümlikden öýüň täriminiň daşyndan aýlamak üçin örülen serişde. Öýüň gamşy syryldy. \n\t‣ Gamyş ganat bolmak 1) etenelikden geçip, ýelek çykaryp, ganat baglap ugramak. Ýaňyja gamyş ganat bolan gögerçin, Uça bilmez güýçli ýeller ösende (G. Seýitliýew). 2) göç.m. Uçurym bolmak, kemala gelmek, ýetişmek. Gamyş gulak ujy çowly, dik gulak, gaýçy gulak. Bu meýdanda bolsa şu obanyň gara gulak düýeleri, bozbaş goýunlary, dik boýun, gamyş gulak gylýallary ýaýrap gezer ekeni (N. Pomma). Gamyş köpri ýöntem, çalamydar, berk bolmadyk. gamyşbag [gamyşva:ğ], at. Öý gamşy örülende ýa-da öý gamşy öýüň daşyna aýlananda, berkitmek üçin ulanylýan inçejik ýüp. Kim gamyşbaglaryny, kim söýebaglaryny saraşdyrýardy (“Edebiýat we sungat”). gamyşdaş [gamyşda:ş], at. Gamyş örülende, daşyna gamyşbagy saralan, agramlyk üçin asylýan daş. gamyşlyk at. Gamşyň köp biten ýeri, giden gamyşly meýdan. gamza at, kön.s. Näzli bakyş, näz, kereşme. Gamza bilen janym alyp, Geler sallana-sallana (Kätibi). gan [ga:n], at. Esasy damarlar arkaly bedeniň ähli ýerine aýlanyp, ähli öýjüklerini iýmitlendirýän gyzyl reňkli suwuklyk. \n\t‣ Gan aglamak (ýyglamak, eňremek) ýanyp- bişmek, jibrinmek, gözýaş etmek, zeýrenmek. Gardaşlar, syrdaşlar, ýakynlar, ýatlar, Gara geýip, gan ýyglaşdy diýdiler (Magtymguly).Gan algyly gany ýerine saljak bolýan, hun algyly, öldürilen hossarynyň ýerine gan algysy bar bolan. Gan almak 1) bedeniň belli bir damaryndan çirtip gan çykarmak. Goluňdan gan aldyrmak. 2) köne däp-dessur boýunça, öldürilen adama derek ganhoryň ýakyn garyndaşlarynyň birini öldürmek, ar almak. Gan çaýkamak gyrgynçylyk etmek, gan dökmek. Gan dökmek uruş, söweş etmek, jan alyp, jan bermek. Gan gagşatmak ýerliksiz azgyrylyp, gaharlanyp özüňe garaşly adamlary horlamak. Gan gusmak ser. Gan ýuwutmak. Gan öýmek teniň urlan, gapjalan ýerine gan ýygnanyp gögermek. Ol gaharly gygyranda, aksowult ýüzüne gan öýen ýaly boldy (B. Hudaýnazarow). Gany depesine (beýnisine, kellesine (inmek) urmak güýçli gaharlanmak, gazaba münmek. Gahar-gazapdan gyzan gany depesine urdy. Gany gaçmak gorkmaklyk, ysgynsyzlyk we ş.m. zerarly reňki agarmak, ak tam bolmak, gan-pet galmazlyk. Onuň ýüzüniň gany gaçdy (N. Jumaýew). Gany gaçyk gan-peti ýok, ysgynsyz, keselbent, ýüzi ak tam. Gany gatamak gaty suwsamak, tebsiremek. Çerkez näçe gyssansa-da, taýharynyň ganynyň gatanyny aňlany üçin, oňa suw içmäge maý berdi (B. Kerbabaýew). Ganyna galmak birini öldürmek, ganhor bolmak. Ganyna siňmek aňyňa berk ornaşmak, berk girmek, düşünjäňde ýer almak. Ganyny gaçyrmak gahardan ýaňa ýüzüňi ak tam etmek, gaty gaharyň gelmek, gazaplanmak. Ertesi ir bilen Nepes ganyny gaçyryp, bize geldi (“Edebiýat we sungat”). Ganyny geçmek (ötmek) gandaryň günäsini geçmek, gan algyňy bagyşlamak; öldürmegi goýbolsun etmek. Men indi agamyň ganyny ötdüm (“Görogly”). Ganyny içmek (sormak)1) janyny almak, öldürmek. Jellat gelse, ganyň içer, Geýen donuň kepen biçer (Talyby). 2) göç.m. biriniň daban azabyny gemirmek; ezmek. Ganyň gyzmak (gaýnamak) gaharyň gelmek, janyň ýanmak, gazaplanmak. Gan ysy gelmek soňy ölüm howply, hatarly, gorkuly ýagdaý döremek. Ýeri, oglan, bu nä äsgermezlik? Bu boluşdan gan ysy gelýär-le (“Edebiýat we sungat”). Gany ýerde galmazlyk gan ýerine gan almaklyk, gany köýmezlik. Ýerde galmaz doganlarmyzyň gany (A. Atajanow). Gan ýaly 1)ýyly, sowuk däl. Şerbet sowukmy? Ýok, içer ýaly däl, gan ýaly.2) gaty gyzyl, gyp-gyzyl. Gan ýuwutdyrmak hupbat baryny çekdirmek, ezýet görkezmek, ejir çekdirmek, horlamak. Mesele şeýle anyk goýulsa-da, ony durmuşa geçirmek oňa gan ýuwutdyrdy (B. Öwezow). Gan ýuwutmak hupbat baryny çekmek, ezýet görmek, ejir çekmek. Gaýry Watan tutar boldum, Gara ganlar ýutar boldum (“Hüýrlukga – Hemra”). Gan ýylysy bolmak çala ýylysy bolmak (çaý, suw we ş.m. hakynda). ganagan [ga:nağan], syp. Gan akagan, gany köp gidegen, gany durmazak, ganagyç. Burny ganagan çagajyk. Ganagan ýara. ganagyç [ga:nağyç], syp.,ser. Ganagan. ganakar [ga:nakar], at. Hanjaryň, gamanyň tygynyň ýüzündäki çyzmyk oý. ganalga [ganalğa]: ganalga bermezlik päsgel bermek, bökdenç bolmak, maý bermezlik. Bagyşlaň, ganalga bermedimmi men? "Ýok, ganalga däl-de, ganat berdiňiz" (B. Hudaýnazarow). ganama [ga:nama], iş ady. Ganamak ýagdaýy ganamak [ga:namak], işl. Gan çykmak, gan akmak, gan gitmek. Ýetimiň agzy aşa ýetende, burny ganar (Nakyl). ganamaklyk [ga:namaklyk], iş ady. Ganamak ýagdaýy. ganar at. Irimçik dokalan matadan edilýän uly halta. ganat [ga:nat], at. 1. Käbir jandarlaryň iki gapdalyndaky uçmak üçin hyzmat edýän agzasy. Ganaty bar, gany ýok (Matal: büre). 2. Haly gölüniň içindäki guş nagşynyň ganata meňzeş bölegi. Hala guşuň ganatyny çitmek. 3. Uçaryň iki gapdala uzalyp gidýän bölegi. Uçaryň ganaty. 4. Öýüň täriminiň bir bölegi; jaýyň bir tarapyndaky diwar. 5. göç.m. Daýanç, galkynmagyna itergi beriji güýç. \n\t‣Ganat astyna almak hemaýat etmek, hossarlyk, howandarlyk etmek, goldamak. Ganat aşagynda (astynda) saklamak (gizlemek) ser. Ganat aşagyna (astyna) almak. Biz ulalyp kemala gelýänçäk, sen bizi ganatyň aşagynda sakladyň! Ganat baglamak (beklemek) göwnüň göterilmek, ruhlanmak, şatlanmak. Ganat bermek göwnüni götermek, ruhlandyrmak, şatlandyrmak. Uzak wagtyň baslygyp ýatan hyjuw- höwesi aşyklaryň gollaryna kuwwat, ruhlaryna ganat berýärdi (G. Kulyýew). Bu günki dörän duýgy Aýsoltany ganatlandyrdy (B. Kerbabaýew). Ganat germek 1) eziz görüp, bar güýjüni şolara gowy seretmäge bagyş etmek, kökenek bolmak. Ol ýaşajyk çagalarynyň üstünde ganatgerýärdi. 2) erkana ýaýnamak, göwün ýüwürtmek. Ol hyýalynda gökde ganat gerýärdi. Ganatyny gyrmak birini bir zada bolan meýlinden, höwesinden mahrum etmek. ganatlandyrmak [ga:natlannyrmak], işl. Begendirmek, şatlandyrmak, ruhlandyrmak. Toý, dabara adamlary ganatlandyrýar. ganatlanma [ga:natlanma], iş ady. Ganatlanmak ýagdaýy. ganatlanmak [ga:natlanmak], işl. 1. Ganat baglamak, ganat çykarmak (mör-möjekler, guşlar hakynda). 2. göç.m. Ganat baglamak, şatlanmak, ruhlanmak, Ol hoş söze ganatlandy. ganatlanmaklyk [ga:natlanmaklyk], iş ady. Ganatlanmak ýagdaýy. ganatlanmazlyk iş ady. Ganatlanmak işi amal edilmezlik, ganat baglamazlyk. ganatlanyş [ga:natlanyş], iş ady. Ganatlanmak ýagdaýy. ganatly [ga:natly], syp. Ganaty bar bolan. Ganatly garynja. \n\t‣ Ganatly sözler (aňlatmalar) dilden dile geçip, giňden ulanylýan, ýörgünli, durnukly, parasatly, ötgür, çeper sözler, aňlatmalar. ganatmak işl. Gan çykarmak, ýaradan gan akdyrmak, teniň bir ýerini dyrmap, gan çykar ýaly etmek. Ýarany dyrmap ganatmak. ganaw [ganow], at. Sil suwuny ýa-da güýçli suwy bir ýana sowmak üçin gazylan uly ýap; jar. ganawuz [ganowuz], at. Erşi gyzyl, argajy gök, elde dokalýan ýuka ýüpek mata. Sen ojagaz ganawuzyňy çykar-da, kendir köýnegiň, kendir jalbaryň bilen kendir ädigiňi geý (B. Kerbabaýew). ganaýyş [ga:naýyş], iş ady. Ganamak ýagdaýy. gançöp [ga:nçöp], at, ösüml.d. Demrew oty. gandal [gannal], at. Tussagyň aýagyna ýa-da eline salynýan gulply zynjyr. gandala [gannala], at. Malyň ganyny sorýan möjejik. gandallama [gannallama], iş ady. Gandallamak ýagdaýy. gandallamak [gannallamak], işl. Gandal salmak, gandal bilen el-aýagyny baglamak. gandallamaklyk [gannallamaklyk], iş ady. Gandallamak ýagdaýy. gandallamazlyk [gannallamazlyk], iş ady. Gandal salmazlyk, gandal urmazlyk. gandallanmak [gannallanmak], işl. El- aýagyna gandal salynmak. gandallatdyrmak [gannallatdyrmak], işl. El-aýagyna gandal saldyrtmak. gandallatmak [gannallatmak], işl. El- aýagyna gandal saldyrmak, gandal salyp baglatmak. gandallaýyş [gannallaýyş], iş ady. Gandallamak ýagdaýy. ganda-pyçak [ga:nna-pyçak]: ganda-pyçak bolmak ýakalaşmak, uruşmak, agzala bolmak, dawalaşmak, jenjelleşmek. gandar [ga:nna:r], syp. Adam öldüren, adam ganyna galan. gandarlyk [ga:nna:rlyk], at. Gandar bolmaklyk, adam ganyna galmaklyk, gandar bolmak ýagdaýy. Indi düşenok küýüne, Ne gandarlyk, ne-de ölüm (Ç. Aşyr). gandeper [ga:nneper], at. Köki miweliler maşgalasyndan bolan, köki gaýnadylyp, gyzamyga derman edilýän ownuk çal ýaprakly ösümlik. gandöküşikli [ga:nnöküşüklü], syp. Köp ölüm-ýitimli, gyrgynçylykly. gandüşer [ga:nnüşör], at. Ýedi arka aýlanmadyk, ýakyn garyndaş, ganybir garyndaş, hossar. Ikimiz gandüşer garyndaşdyrys ahyry, şeýle dälmi? (A. Gowşudow). gandym [gannym], at. 1. Gumda bitýän maýda pürli, gür şahaly gyrymsy agaç. 2. Oglana dakylýan at. gandymlyk [gannymlyk], at. Gandymyň köp biten ýeri, gandymyň köp ýeri. Biziň düşen ýerimiz gandymlykdy. gandyrmak [ga:nnyrmak], işl. 1. Suwsuz- lygyny, teşneligini kanagatlandyrmak, suwdan doýurmak. 2. göç.m. Bir zada bolan islegini kanagat- landyrmak, lezzet bermek, dokundyrmak. Eýse onda gazal-pazal bilenem ýürek gandyrsa boljag-ow! (G. Kulyýew). 3. göç.m.Kimdir birini doly ynandyrmak, yrylmak katdyna ýetýänçä oňa bir zat hakyndaky pikiriňi aýtmak, birine gep bermek, ýalan-ýaşyryk gürrüňden doýurmak, içirmek (kinaýa äheňli söz). Onuň yňdarmadygyny näçe bilse-de, onuň göwnüne zat getirmezlik üçin gandyrmaga çalyşdy (B. Kerbabaýew). gandyrylmak [ga:nnyrylmak], işl. 1. Suwsuzlygy, teşneligi kanagatlandyrylmak, suwdan mazaly doýrulmak, ganýança içirilmek. Mallar suwdan gandyrylyp, ýene meýdana sürüldi. 2. Gep bilen aňyna- ruhuna täsir edilip uýdurylmak. gandyz [gannyz], at. At, it we ş.m. haýwanlaryň art aýagynyň iç ýüzi, ýamyz. Ýabysy samana dyzanda, onuň gandyzyna bir gamçy çalyp, başyny gatyrak silkdi (B. Kerbabaýew). gandyzlama [gannyzlama], iş ady. Gandyzlamak ýagdaýy. gandyzlamak [gannyzlamak], işl. Gandyzyna urmak, gandyzyna urup sürmek. Seredýän nokadam ýadyna düşmän, Atyn gandyzlady, öňi beýikdi (A. Atajanow). gandyzlamaklyk [gannyzlamaklyk], iş ady. Gandyzlamak usuly. gandyzlanmak [gannyzlanmak], işl. Gandyzyna urulmak, gandyzyna urlup sürülmek. Gandyzlanan atlar tozan turuzdy (B. Kerbabaýew). gandyzlaýyş [gannyzlaýyş], iş ady. Gandyzlamak ýagdaýy. gan-gabarçyk [ga:n-ğa:varçyk]: gan-gabar- çyk bolmak gabarçyk-gabarçyk bolmak, gan öýüp sypjyrylmak, pakgaryp ýara bolmak. Gan-gabarçyk etmek gabarçyk-gabarçyk etmek, gan öýdürip sypjyrtmak, pakgardyp ýara etmek. Piliň sapy elimi gan-gabarçyk etdi. gangyn [ga:nğyn], syp. 1. Suwdan ganýança içen, ganan. 2. göç.m. Bizar bolan, iren, irgin, doýgun. Men-ä şu gürrüňden gangyn. ganhor [ga:nho:r], syp. Adam ganyna galan, gan içen, nähak gan döken. ganhorlyk [ga:nho:rluk], at. Ganhor bolmaklyk, köp nähak gan dökmeklik. Onuň ganhorlygy ile öňräk mälim bolupdy. ganjarma [ga:njarma], iş ady. Ganjarmak ýagdaýy. ganjarmak [ga:njarmak], işl. Sähelçe gan çykmak, gan görünmek. ganjarmaklyk [ga:njarmaklyk], iş ady. Ganjarmak ýagdaýy. ganjarmazlyk [ga:njarmazlyk], iş ady. Ganjaryp durmazlyk, gan görünmezlik. ganjartmak [ga:njartmak], işl. Çala ganatmak, gan çykarmak. Ýarany dyrnaçaklap ganjartmak. ganjaryş [ga:njaryş], iş ady. Ganjarmak ýagdaýy. ganjaryşmak [ga:njaryşmak], işl. 1. Köp ýerden gan çykyşyp durmak, ganaşyp durmak. Elleriň ýaralary ganjaryşyp durdy. 2. göç.m. Sowuk ýaragly uruşmak. Olar tas ganjaryşypdylar (G. Gur- bansähedow). ganjyga [ganjyğa], at. Eýeriň yzynda bökdergini daňmak üçin eýere halka bilen berkidilen bag, ýüp. ganjyk at. Urkaçy it. Bir çopanyň ýarak, goýunçy, ýürekli bir ganjygy bardy (B. Annageldiýew). gan-kok [ga:n-kok], at. Bir zadyň ýüzüne degen gan ýoky, hapa bilen bulaşan ganly çyrşak, ganly tegmil. – Derrew düzederis, bularyň gany-koky bildirmez ýaly ederis (A. Gowşudow). ganly [ga:nly], syp. 1. Gany bar, gansyz däl. Çölde gezen işşegiň etinden bişirilen ganly çorbany iýiberseň, derrew daýanarsyň. 2. Gan ýokan, gana bulaşan. Ganly ýaglyk. 2. Gan gatyşykly. Ganly içgeçme. Ganly iriň.Ganly gakylyk gelme. 3. k.d. Gan bergili, gandar. Ganly bolsa, geç ganyndan, Bir garyp myhman ýigide (Magtymguly). 4. göç.m. Ölüm-ýitimli, gandöküşikli. Ganly ýekşenbe. ganlylyk [ga:nlylyk], at. 1. Gany barlyk, gansyz dällik, ganly bolmaklyk. 2. Gan bergililik, gandarlyk. Ganlylyk ýagdaýynda bolmak. ganma [ga:nma], iş ady. Ganmak ýagdaýy. Her halda ýaşamak gyzykly örän, Näçe ýaşa, Ýaşamadan ganma ýok (G.Ezizow). ganmak [ga:nmak], işl. 1. Suwsuzlygy, teşneligi kanagatlandyrmak. Suwdan ganmak. Çaýdan ganmak. 2. göç.m. Bir zada bolan islegiňi kanagatlandyrmak, doýmak, dokunmak. Ukudan ganmak. Çaganyň mährinden ganmak. ganmaklyk [ga:nmaklyk], iş ady. Ganmak ýagdaýy, derejesi. ganmazlyk [ga:nmazlyk], işl. Ganmak derejesine ýetmezlik, ganyp bilmezlik, suw, çaý teşneligiňi kanagatlandyrmazlyk. Ganar ýerde ganman, çaý içmek. ganojak [ga:no:jak], at. 1. Ganhor. 2. Uruşdan, jenjelden gaýtmaýan, ejize ganym, gözi gyzaran adam. Ol bir tüýs ganojakdy, özüniň gepini gögertmän goýmaýardy (A. Durdyýew). gan-pet [ga:n-pet], at. Adamyň ýüzüniň ganynyň gaçan, soluk ýagdaýyny aňladýan tirkeş söz. Aýnagözel ejäniň ýüzünde gan-petden nam-nyşan ýokdy (N. Baýramow). gansyz [ga:nsyz], syp. 1. Gany ýok, ganly däl, gan degmedik, gan ýokmadyk. Gansyz hasa. 2. Gany az, gany gaçyk, reňki öçük. Ol gansyz dodaklaryny müňküldetdi. 3. Ölüm-ýitimsiz, ölümsiz. gansyz-hunsuz [ga:nsyz-hu:nsuz], syp., ser. Gansyz. Näme siz uruş ölümsiz-ýitimsiz, gansyz-hunsuz bolar öýdýärmisiňiz? (A. Gowşudow). gansyzlyk [ga:nsyzlyk], at. 1. Gany ýokluk, ganly dällik. 2. Az ganlylyk, reňki öçüklik, gany gaçyklyk. gant at. Şeker çiňriginden, şugundyryň we gamşyň aýratyn görnüşinden öndürilýän ak, ýokumly, süýji tagamly önüm. gantdan [gantda:n], at. Süýji, gant, şeker salynýan gap, süýji gaby. Gantdany süýjüden doldurmak. gany [gany:], syp.,k. d. Baý, gurply, mal-mülkli. Gany sen, saňa ýok hiç närse hajat (Abdysetdar Kazy). ganybir [ga:nyvi:r], syp. Ýakyn, bir nesilden bolan. Gidere ýeri bolmaz, ady başga-da bolsa, ganybir garyndaşdyr (“Edebiýat we sungat”). ganygyzgyn [ga:nyğyzğyn], syp. Gyzma, gaharjaň, gahary gelegen. Ol ganygyzgyn ýigit. ganygyzgynlyk [ga:nyğyzğynlyk], at. Ganygyzgyn halda bolmaklyk. – Sen birden ganygyzgynlyk bilen bir iş edäýmegin – diýdi (G. Kulyýew). ganym [gany:m], at. 1. Duşman, ýagy. Ýowuz ýerden ganym ýüzbe-ýüz gelse, Yzyn dönmez, namart gaçar, mert galar (Zelili). 2. syp. Zalym. Ejize ganym adam. Ganym duşman. ganymat [gany:mat], syp. 1. Ýaman däl, hiç neneň däl, oňat,ýagşy. Onuň adamçylygy ganymat eken. 2. Saglygy ýagşylaşan. Biraz ganymat bolansoň, Meredi, "Tiz kömegiň" ýumşak maşynynda ynjytman, şähere alyp gaýtdylar (B. Pürliýew). ganymatlaşma [gany:matlaşma], iş ady. Ganymat boluş ýagdaýy. ganymatlaşmak [gany:matlaşmak], işl. 1. Öňki ýagdaýdan gowulaşmak, birneme oňatlaşmak, ýagşy bolup başlamak. Şondan soň burawyň ýagdaýy birneme ganymatlaşdy (Ş. Borjakow). 2. Bäri bakmak, gutulyp başlamak, açylyşmak, saglygy kadaly ýagdaýa gelip ugramak (näsag, syrkaw hakynda). Lukmana görkezileli bäri onuň ganymatlaşany bildirýärdi. ganymatlaşmaklyk [gany:matlaşmaklyk], iş ady. Ganymatlaşmak ýagdaýy. ganymatlaşyş [gany:matlaşyş], iş ady. Ganymatlaşmak ýagdaýy. ganyş [ga:nyş], iş ady. Ganmak ýagdaýy. ganyşmak [ga:nyşmak], işl. 1. Suw, çaý içmek islegiň galyşmak. Çaýdan-suwdan ganyşdyňmy? (“Görogly”). 2. göç.m. Bir zada bolan islegiň ýatyşmak. Teşne ýürekler ganyşdy. ganýaş [ga:nýa:ş], at, Baldagynyň suwy, şiresi, gyzyl reňkli, arpagana meňzeş birýyllyk ot. gaňňa at. Münmek we ýük urmak üçin eşegiň arkasyna salynýan eýer kysmy agaç esbap. \n\t‣ Gaňňaňy garnyňa almak kesirlik etmek, keçlige tutmak, gyşarylmak, jedelleşmek. Matlabyňy aýt, ýogsa-da, gaňňaňy garnyňa alma (B. Öwezow). Gaňňaňy gyşartmak ser.Gaňňaňy garnyňa almak. gaňňalama iş ady. Gaňňalamak ýagdaýy. gaňňalamak işl. Eşegiň üstüne gaňňa salmak. Ol eşegini gaňňalap ýola düşdi. gaňňalamaklyk iş ady. Gaňňalamak täri. gaňňalamazlyk iş ady. Eşegiň üstüne gaňňa salmazlyk. gaňňalanmak işl. Eşegiň üstüne gaňňa salynmak, gaňňa baglanmak. gaňňalaşmak işl. 1. Gaňňalamaga kömek etmek, gaňňa salyşmak. Aksakgal ýaşula eşegini gaňňalaşdym. 2. Birnäçe eşegi gaňňalamak işini bilelikde bir wagtyň içinde ýerine ýetirmek (gaňňalaşmak işliginden soň durmak işligi getirilip ulanylýar). Oglanlar eşeklerini gaňňalaşyp durdular. gaňňalatdyrmak işl.,ser. Gaňňalatmak. gaňňalatmak işl. 1. Eşegi gaňňalamak işini başga birine etdirmek. Atasy eşegini agtygyna gaňňalatdy. 2. Gaňňalamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. – Ata, eşegi maňa gaňňalatsana! gaňňalaýyş iş ady. Gaňňalamak ýagdaýy. gaňrak at. 1. Dowaryň aýagyndan ýa-da boýnundan tutmak üçin ujy gaňtarylan ýa-da ujy toýnukly uzyn taýak; gergenek. Ýaş oglanlaragyldaneneleri bilen çykan guzulary gaňraklary bilen tutup, alyp gelýärdiler. 2. Goçak nagşyna meňzeş, gaňtarylan, uçlary çowlurak nagyş. gaňrakbaş [gaňrakbaş], at, ser.Gatybaş. gaňrylmak işl. 1. Bir gapdala egilmek, egrelmek, tersine towlanmak. 2. Boýnuňy yza öwürmek, kelläňi yza aýlap seretmek. Gaýdyp ol yzyna- da gaňrylmady, ädiminem ýuwaşatmady (“Edebiýat we sungat”). gaňryş iş ady. Gaňyrmak ýagdaýy. gaňryşmak işl. Gaňyrmaga kömek etmek. gaňryşyna [gaňyrşyna/gaňryşyna]: gaňryşyna gaýtmak garşy bolmak, kejine gaýtmak, tersine gitmek. Göwnaçyklyk bilen gürrüň berip oturan adamlaryň gaňryşyna gaýtmak islemedi (A. Gowşudow). gaňşyrawuk [gaňşyrowuk], at. Seňrigiň iç ýüzündäki kekirdewük, ýumşak kekirdewük. Okara- okara agaran içeňde gaňşyrawugyňy tütedýän gorly çal Amanyň agzyna has-da ýakymlyrak degýärdi (B. Kerbabaýew). gaňtarma iş ady. Gaňtarmak ýagdaýy. gaňtarmak at. 1. Bir zadyň ujuny gaňyrçak etmek, tersine egmek; yzyna gaýtarmak, tersine ýatyrmak. Simiň uçlaryny gaňtarmak. 2. Atyň uýanyny kellesini aşak egmez ýaly edip, eýere baglamak. Atyň aňyrsyna geçip, uýanyny gaňtaryp, atyň ýallaryny düzedişdiren boldy (A. Durdyýew). gaňtarmaklyk iş ady. Gaňtarmak ýagdaýy. gaňtarmazlyk iş ady. Gaňtarmak işini ýerine ýetirmezlik, amal etmezlik. gaňtarylmak işl. 1. Bir zadyň ujy gaňyrçak edilmek, tersine egilmek, yzyna gaýtarylmak, tersine ýatyrylmak. Ol çüýlerden gaňtarylyp edilen asawaçdan eşigini asdy. 2. At kellesini aşak egmez ýaly onuň uýany eýere baglanmak. Howlynyň daşy, bagyň içi adamlardan, gaňtarylyp goýlan atlardan doludy (B. Seýtäkow). gaňyl at. Haýwanlaryň bedeninin süňkden durýan esasy. \n\t‣Gaňyl ýaly bolmak eti dökülip horlanmak. gaňyrçak at. 1. Bir zadyň ujunyň gaňtarylan ýeri, asawajyň ýarym aýlaw, gaňtarylan uçlary. Geýim- gejim asar ýaly çüýden gaňyrçak hem edipdirler (N. Pomma). 2. "S" harpyna meňzedilip salynýan nagyş we onuň ady. gaňyrma iş ady. 1. Gaňyrmak ýagdaýy. 2. Göreşiň bir tilsimi. \n\t‣Gaňyrmany salmak birinden güýç bilen, güýç görkezip, öz zadyňy almak, gaňryp almak. gaňyrmak işl. Bir ýana ýatyrjak ýa-da döwjek bolup tersine egmek, tersine gaňtarmak, towlamak, burmak. \n\t‣ Gaňryp almak zor bilen almak, güýç bilen almak. gaňyrmaklyk iş ady. Gaňyrmak ýagdaýy. gaňyrmazlyk iş ady. Gaňyrmak işini amal etmezlik, ýerine ýetirmezlik. gaňyrtmak işl. Bir ýan tarapyna egdirmek, tersine towlatmak. Elini arkasyna gaňyrtmak. Boýnuny gaňyrtmak. Jöwen başlaryny gaňyrtmak. gap [ga:p], at. 1. Içine suwuklyk guýmak, zat salmak üçin dürli görnüşdäki zat (halta, jam, çuwal, banka, we ş.m. zatlar). 2. Bir zat üçin ýörite edilen daşlyk, guty. Dutaryň gaby. Dürbiniň gaby. Äýnegiň gaby. 3. Deň mukdarda gaplanan bir meňzeş zatlar. Iki gap çaý. \n\n\n GAP I: gap (biline) bilinden bir zadyň boýunyň ortasy, orta bili. Hoşgeldi depäniň gap biline batly urýan suwuň joşmagynyň soňky hetdine baranyny bir ýowşan düýbünden ölçeg tutup kesgitledi (A. Gowşudow). Pürs gap bilinden jaýrylypdyr. Güýçli ýele gögerip oturan agaç gap bilinden döwlüpdir. Suw gap biliňden bolmak. \n\n\n GAP II: käbir sözleriň öňünden gelen güýçlendiriji ownuk bölek. Gap-gara saç. Gap-garaňky gije. gapagan [gapağan], syp., ser. Gapak II. gapak I, at. 1. Gap-gaçlaryň ýa-da käbir zatlaryň agzyna ýapylýan agyzýapy. 2. Hamyr ýaýmak üçin üsti düz ýasy tagta. Çelpek ýaýýanlaryň her biriniň öňünde bir gapak bardy. 3. Gyjak ýa-da dutar kädisiniň agzyna ýelmenen ýukajyk ham ýa-da tagta. Dutaryň gapagyny daglap, perdesini baglady, kirşini sazlap, gulaklaryny towlady (“Nejep oglan”). \n\t‣ Gapak baglamak ekilen ekiniň ýagyş ýagansoň üstünde gatan toprak gatlagy emele gelmek, gapaklamak. \n\n\n GAPAK II, syp. Agyz salagan, dişlek. Gapak düýe. gapaklama iş ady. Gapaklamak ýagdaýy. gapaklamak işl. 1. Gazanyň we ş.m. agzy açyk gaplaryň agzyny gapak bilen ýapmak, gaparmak. 2. Dutaryň, gyjagyň kädisiniň agzyna gapak ýelmemek, gapak etmek. Dutaryň kädisini gapaklamak. 3. Ýagyş ýagandan soň, ekilen ýeriň ýüzünde gaty gatlak emele gelmek, ýüzi gatamak. Gämigiň düýbi gapaklanda, ony ýumşatmaly. gapaklamaklyk iş ady. Gapaklamak ýagdaýy. gapaklamazlyk iş ady. 1. Gapak bilen ýapmazlyk, gaparmazlyk. Entek gazanlary gapaklamok. 2. Gapagyny ýerine berkitmezlik. 3. Gaty gatlak emele gelmezlik. Ýer çägesöw bolansoň, gowaçalaryň arasy gapaklamandyr. gapaklanmak işl. 1. Agzy gapak bilen ýapylmak, gapak bilen berkidilmek. 2. Dutaryň kädisiniň agzyna gapak ýelmenmek, gapak edilmek. Dutar gapaklandy. gapaklatdyrmak işl. 1. Gapak ýapdyrtmak. 2. Dutaryň kädisiniň agzyna gapak ýelmetdirmek, gapak etdirmek. Dutary gapaklatdyrmak. gapaklatmak işl. 1. Gapak bilen agzyny ýapdyrmak, gapak gapartmak. 2. Dutaryň kädisiniň agzyna gapak goýdurmak. Dutarymy gapaklatdym. 3. Ekilen ýeriň ýa-da gämigiň düýbünde gapak emele gelmegine sebäp bolmak. Ilkinji suwda joýalaryň arasyny suw alyp, topragy gapakladany üçin, olaryň düýbüni ýumşadyşdyrdy (N. Esenmyradow). gapaklaýyş iş ady. Gapaklamak ýagdaýy. gapan I, at. Çöl haýwanlaryny, jandarlaryny tutmak üçin ýörite ýasalan tilsimli enjam. \n\t‣ Gapana düşmek 1) towşan, tilki ýaly çöl haýwanlary gurlan gapan tarapyndan tutulmak. 2) aldawa düşmek, aldanmak, tutulmak. Belki bir köpbilmişiň pirimine aldanyp gapana düşendir (G. Gurbansähedow). Gapana mündürmek eýlesini- beýlesini ölçermek, amatly tarapyny gözlemek; agramyny saldarlap, barlap görmek. Gapan gurmak 1) çöl haýwanlary tutulýan gapany buljum ýerde gurup goýmak. 2) aldawa salmak, hile etmek, aldamak. Gapan keçesi ser. Gapankeçe. Ýüzüni gapan keçesi ýaly etmek aýdylan sözi ýüzüne almazlyk, aýdylan söz täsir etmezlik. Oňa näme diýeniň parhy ýok, ýüzüni gapan keçesi ýaly edip dur. \n\n\n GAPAN II, at. Agyr hem uly zatlary çekmek üçin ölçeg guraly, uly ýasy terezi. Giň howlynyň derwezesinden giren ýeriňde iki sany çekim gapany durýardy (A. Gowşudow). \n\n\n GAPAN III, at, gepl.d. Ýabany doňuz, ýekegapan. gapançy at. Gapanyň çekimçisi. gapankeçe at. Aw gapanynyň aşaky tegelek demriniň içine tutulýan keçe bölegi. gaparmak işl.,gepl.d. Bir gaby başga bir gabyň üstüne düňdermek, ýapmak, gap bilen agzyny jebislemek. Gazana jam gaparmak. gap-bil [gapbi:l], at. Bir zadyň uzynlygynyň ortarasy, orta bil. Ýabyň suwy gap-bilinden boldy. gapböwür [ga:pböwür], at. Öýüň, otagyň gap- gaç goýulýan tarapy, aýal maşgalanyň oturýan tarapy. Öýüň gapböwründäki gorly küýze täze gaýdyp gelen gelin ýaly, bürenip otyrdy (B. Kerbabaýew). gap-çanak [ga:p-ça:nak], at, ser. Gap-gaç. gapdal at, 1. Duran zadyň çep ýa-da sag tarapynyň golaý ýany. Onuň şol duran ýeriniň gapdaly ýapgyt bolup, şol ýerde bir köneje gaýyk düňderilgi ýatyrdy (B. Kerbabaýew). 2. Adam bedeniniň ýany, ýan tarapy. Hernäýüzüm-gözüm degmän, gapdalym degdi (A. Gowşudow). 3. Tarap, ugur, ýan. Şu gapdaldan bir atly gelýär. gapdallamak işl. 1. Gapdallaýyn, keseleýin hereket etmek, geçmek. Zordan gapdallap geçmek.2. gepl.d. Gapdaly bilen ýöremek, gitmek, gapdalyna ýetmek. Ol guzularyny başyna kowup, gyz-gelinlere görünmän, olary gapdallap gelýärdi (H. Derýaýew). gapdallaşmak işl. Gapdalyna deňleşmek, birnäçe bolup biri-biriň gapdalyndan ýöremek. Olar az salym gapdallaşyp ýörediler. gapdallaýyn hal. Bir gapdalyna, bir ýanyna, ýanyn, bir ýanlaýyn, keseleýin, keseligine. gapdalyndan [gapdalynnan], sözs. k. Bir zadyň çep ýa-da sag tarapyndan, ýanyndan. gapdyrmak işl. 1. Oklap howada tutdurmak, oklap ýere düşürtmän aldyrmak. Agyzla gapdyrma, Toýnakla depdirme (Halk döredijiliginden). Gözlerime tüsse gapdyrdym.2. göç.m. Agyz saldyrmak, dişletmek. gap-gaç [ga:p-ga:ç], at. Hojalykda ulanylýan her hili gaplar, gap-çanak, gap-gajak. gap-gadyrly syp. Has gadyrly, juda gadyrlylyk bilen. gap-gajak [ga:p-ga:jak], at, ser. Gap-gaç. Onuň jaýy, ýorgan-düşegi, gap-gajagy, ýeterlik iýmiti hem bar (B. Kerbabaýew). gap-gara syp. Kömür ýaly gara, örän gara, gaty gara, şar gara, gas-gara. Gap-gara mata. gap-garaňky at. Gaty garaňky. Ýanan otluçöp sönende, Gap-garaňky boldy tam (R. Seýidow). gapgarma [ga:pgarma], iş ady. Gapgarmak ýagdaýy. gapgarmak [ga:pgarmak], işl. 1. Gaba ýerleşdirmek, gabyň içine salmak. Ganara gapgarmak. 2. gepl.d. Iýmek, hemmesini iýmek. Bir uly kersen garmany garnyna gapgardy (“Görogly”). 3. Çukur, oý ýere ýykmak, süsdürmek. Ýene agşamky ýaly ýaba gapgarmyň-nädermiň? (H. Garabaýew). gapgarmaklyk [ga:pgarmaklyk], iş ady. Gapgarmak işi, ýagdaýy. gapgarmazlyk [ga:pgarmazlyk], iş ady. Gapgarmak işini ýerine ýetirmezlik. gapgartdyrmak [ga:pgartdyrmak], işl. Başga birine gaba ýerleşdirtmek, gabyň içine saldyrtmak. Samany ganara gapgartdyrmak. gapgartmak [ga:pgartmak], işl. Gapgarmak işini başga birine etdirmek. Döwlen samany halta gapgartmak.Bedrä gapgartmak. gapgarylmak [ga:pgarylmak], işl. 1. Gaba ýerleşdirilmek, gaba salynmak. Saman ganara gapgaryldy. Üýşmek bugdaý çuwallara gapgaryldy.2. Bir zadyň içine gaçmak, ýykylmak, agdarylmak. Aýagy taýyp, taňkyrap ýatan ýaba güpürdäp gapgaryldy (N. Pomma). gapgaryş [ga:pgaryş], iş ady. Gapgarmak ýagdaýy. gapgaryşdyrmak [ga:pgaryşdyrmak], işl. Gapgaryp çykmak, gabyň içine salyşdyrmak. Öýgoşlaryny çuwallara gapgaryşdyrmak. gapgaryşmak [ga:pgaryşmak], işl. 1. Gapgarmaga kömek etmek. 2. Bilelikde gapgarmak. Olar çuwallara bugdaý gapgaryşyp durdular. gap-gaty at. Has gaty. Çörek gap-gaty bolupdyr. gapjalmak işl. 1. Gapjap tutulmak, gysylyp tutulmak. Serlen geýimleri ýel gaçyrmaz ýaly olar gysgyç bilen gapjalýar. 2. gepl.d. Tutulmak, ele salynmak, saklanmak. Görünse, gapjaljagyny bilýärdi. gapjalmazlyk iş ady. Gapjalmak işi ýerine ýetirilmezlik, gapjalyp durulmazlyk. gapjama iş ady. Gapjamak ýagdaýy. gapjamak işl. 1. Iki zadyň arasynda gysmak, gysyp tutmak, gapjawaç bilen gysmak. 2. gepl.d. Tussag etmek, ele salmak, tutmak. gapjamaklyk iş ady. Gapjamak ýagdaýy. gapjatdyrmak işl. Gapjap tutdurtmak. gapjatmak işl. 1. Gapjap tutdurmak, arasynda galdyryp, ýaralatmak, agyrtmak. Eliňi gapa gapjatmak. 2. gepl. d. Tussag etdirmek, ele saldyrmak, tutdurmak. gapjawaç [gapjowa:ç], at, ser. Gysgyç. gapjaýyş iş ady. Gapjamak ýagdaýy. gapjyk at. Içine pul we ş.m. salyp, ýanyň bilen göterilýän kiçijik gap. gaplama [ga:plama], 1. iş ady. Gaplamak ýagdaýy. 2. at. Balykdan buglanyp taýýarlanan nahar. 3. gepl. d. Et, sogan, tüwi we ş.m. gök önümler garyşdyrylyp, saçda bişirilýän etli çöregiň bir görnüşi. gaplamak [ga:plamak], işl. 1. Taýýar önümiň daşyna gap etmek. Süýjüleri gaplap ibermek. 2. Tikilen ýorgany, düşekçäni çöwürip, olaryň üstüne pagta, düýe ýüň ýazyp, dört burçuny düýrläp içine salmak. Ýorgan gaplamak. \n\t‣Gaplap almak dolmak, gurşamak, ýaýramak. Daş-töweregi tot-tozan gaplap alypdyr. gaplamaklyk [ga:plamaklyk], iş ady. Gaplamak ýagdaýy. gaplamazlyk [ga:plamazlyk], iş ady. Gaplamak işi amal edilmezlik. gaplanmak [ga:planmak], işl. 1. Gaba salynmak, gaba ýerleşdirilmek. Köwüşleriň hemmesi gaplandy. 2. Tikilen ýorgany, düşekçäni çöwürip, olaryň üstüne pagta, düýe ýüň ýazyp,dört burçuny düýrläp içine salmak.Ýorgan gaplanmak. gaplaň at. Pişikler maşgalasyna girýän ala, narynç-sary reňkli, ýyrtyjy, wagşy haýwan. gaplaşdyrmak [ga:plaşdyrmak], işl. 1. Taýýar önümleri gaplara ýerleşdirmek, salyşdyrmak. Duz baryny gaplaşdyryp çykdy. 2. Gaplap çykmak. Biz ýorgan, düşekçe gaplaşdyrdyk. gaplaşmak [ga:plaşmak], işl. 1. Gaplamaga kömekleşmek. Ol goňşusyna ýorgan gaplaşdy. 2. Bile gaplamak. Gelinler süýjüleri gaplaşyp durdular. gaplatdyrmak [ga:platdyrmak], işl., ser. Gaplatmak. gaplatmak [ga:platmak], işl. Gaplamak işini başga birine etdirmek. Ýorgan gaplatmak. Duz gaplatmak. gaplaýyş [ga:plaýyş], iş ady. Gaplamak ýagdaýy. gapma iş ady. Gapmak ýagdaýy. gapma-garşy [gapma-ğarşy], syp. Biri-birine büs-bütin garşy, ters. gapma-garşylyk [gapma-ğarşylyk], at. Biri- birine gös-göni garşy bolan ýagdaý. gapmak I, işl. 1. kön.s. Ýapmak. 2. Gözüň oňüni baglamak, gozüň öňüni tutup, görmez ýaly etmek, kör etmek. Gözüňi gapyp barýan söhle. 3. Gulagyň öňüni baglap, eşitmez ýaly etmek, ker etmek. Gaty açylan telewizoryň sesi gulagyňy gapyp barýar. 4. Dolmak, tutmak. Gözüne tüsse gapyp, birbada hiç zat görmedi. Bir ýiti zadyň-a ysy bar, içerini gapyp barýar. \n\t‣Sesiňi gapmak sesiňi kesmek, bes etmek, lal bolmak. Ol gahary içine sygman: “Gap sesiňi!” diýip gygyrdy. \n\n\n GAPMAK II, işl. 1. Howadaka tutmak, ýere düşürmän eliňe almak, oklanan zady ýere düşmänkä tutmak. Batly urlan topy gapmak. 2. Agyz salmak, dişlemek (at,düýe we ş.m. hakynda). Düýe köşegini gowy görse, hem deper, hem gapar (Nakyl). 3. goç.m. Iýmek. Bäş menzilden bedew atlar çapar men, Her menzilde sermes guzy gapar men (“Görogly”). gapmaklyk iş ady. Gapmak ýagdaýy. gapy at. 1. Jaýa, howla we ş.m. girip çykmak üçin ötelge, girelge, agyz. 2. Jaýyň, howlynyň agzyna oturdylýan işik. Gapynyň bir taýy şarkyldap açyldy. 3. Jaýyň öňündäki ýer, işigiň öňündäki giňişlik. Ýerinden galyp gapa çyksa, bir atly abanyp dur (“Nejep oglan”). \n\t‣ Gapy açmak biriniň öýüne sözaýdyjy barmak, gudaçylyga barmak. Nätmeli? Nireden gapy açmaly? Kimiň gapysyndan barmaly? Gapy gezmek gedaýçylyk etmek, gedaý gezmek. Ol iş tapmadyk mahaly gapy gezerdi. Gapy haky gelin alnanda ýa-da gelin alyp gelnende, gapy tutýana berilýän hak. Gapy tutmak gelin alnyp gelnende öýüň işigini açman durmak däbi. Gapyny tutana halat berdiler. Gapy ýaly daýaw (erkek adam hakynda). Gapy ýaly ýigit. Açyk gapylar syýasaty ykdysadyýetde daşary ýurtlaryň kärhanalaryna ýurduň içinde goýum goýmaga erkinlik berýän syýasat. Bir gapydan girip-çykmak bir öýde bile ýaşamak. Her gapyda biri her ýerde biri; örän selçeň. Kitap-depderleriňem-ä her gapyda biri ýatyr, olar ertir gerek bolmazmyka? Ýere atan çigitleriňem-ä her gapyda biri gögeripdir. GAPYÇY, at, gepl.d. Gapy-gapy aýlanyp ýören, ykmanda, gezegen. Gapyçynyň garny dok (Nakyl). gapy-gapy [gapy-ğapy], hal. Bir gapydan soň beýleki gapa. \n\t‣Gapy-gapy aýlanmak köp gapa aýlanmak, barmak. Gapy-gapy syrmak ygyp ýörmek. gapyk syp. Bagly, ýapyk, petik. Eşitmän näme gulagyň gapykmy? gapyl [ga:pyl], syp. Duýdansyz, hiç zatdan habarsyz, ahmallykda, bihabar. Ganymat bil, gapyl adam pursaty, Murda dek uzanyp ýatyjy bolma (Magtymguly). gapyllyk [ga:pyllyk], at. Duýdansyz ýagdaý, habarsyzlyk, ahmallyk, bihabarlyk. Gije bardy, gündiz barmady aýyk, Gapyllykda harap boldy halaýyk (Zelili). gapylmak I, işl. ,gepl. d. 1. Ker bolmak, kör bolmak, bir pursat görmez, eşitmez bolmak (göz, gulak hakynda). Tozandan ýaňa gözüm gapyldy. Güňleç sesden ýaňa gulagym gapylara geldi. 2. Sesini goýmak, sesini kesmek, sem bolmak. Men size gapylyň diýýärin! (A. Nazarow). \n\n\n GAPYLMAK II, işl. Ýere düşmänkä eliň bilen tutulmak, alynmak. Yzly-yzyna oklanýan garpyzlar gapylýar. gapyrga [gapyrğa] I, at. Oňurga süňki bilen döşi birleşdirýän insiz uzyn ýaý görnüşli süňkler. \n\t‣ Gapyrgasyny sanabermeli süňkleri görnüp duran, gaty hor, arryk. Goňşymyzyň gapysyndaky sygrynyň gapyrgasyny sanabermeli. \n\n\n GAPYRGA [gapyrğa] II, at. Hala, joraba salynýan kese çyzyklaryň ortasyndan kesip geçýän göni çyzykly, gapyrga meňzeş nagyş. \n\n\n GAPYRGA [gapyrğa] III, at. Agaçdan gurulýan jaýyň dik sütünlerine keseligine kakylýan arasy açyk tagtalar. gapyrjak at. Tagtadan, demirden, galyň kagyzdan we ş.m. zatdan ýasalan dörtburç gap. gapyş iş ady. Gapmak ýagdaýy. gapyşdyrmak I, işl. Ýekän-ýekän gapmak, howadaka gapyp çykmak, ýere düşürmän tutuşdyrmak. Oklanýan toplary ýekän-ýekän gapyşdyrmak. \n\n\n GAPYŞDYRMAK II, işl. 1. Iki zady biri-birine ýelmeşen ýaly etmek, ýemşerdip birleşdirmek. Gaty gysyp gapyrgamy gapyşdyraýma. 2. Muşakgat baryny ýagdyrmak, çykalga ýok ýaly edip görkezmek. gapyşmak I, işl. 1. Asmanyň ýüzüni gara bulut, tozanly ýel we ş.m. tutup, howa bulaşmak, gamaşmak, garaňkyramak. Emma ýagyş diňer ýerde diňmedi, töwerek barha gapyşdy (G. Kulyýew). 2. Biri-birine bir bitewi ýaly ýelmeşmek. Garga salsaň tugun bilen depişer, Haýbatyndan daglar-daşlar gapyşar (Magtymguly). 3. Gahatlyk düşmek, tapylmazlyk, gytalmak. Meniň gereklän zadym gapyşaýýar. \n\n\n GAPYŞMAK II,işl. 1. Oklanýan kerpiçleri birnäçe bolup ýerli-ýerden gapyp almak. Kerpiç örýän ussalar aşakdan özlerine oklanýan kerpiçleri gapyşyp durdular. 2. Biri-birine agyz salmak, biri-birini dişlemek. Kyrk gysrak bir guýynyň başynda depişýär hem gapyşýar (Matal: uk we tüýnük). gar [ga:r], at. Akja tozgajyklar görnüşinde ýere düşýän ygal. Gar ýagdy. Ýere ýukajyk gar düşüpdir. Galyň gar. Ýuka gar. \n\t‣ Gar awusy gar ýagmazyndan öň ýüz-gözüňi ýalap, dalap barýan ýiti sowuk. Şu gün-ä gar awusy bar, garyň ýagaýmagy mümkin. Gar ýaly sowuk, ýylysy ýok. Gaty üşediňmi ýa ýaraňokmy, eliň gar ýaly-la? Ak gar ýaly arassa hiç hili günäsi ýok. Onuň ak gar ýaly arassadygyna ynanýan, oňa günäni sürtseňem ýokmaz. Galan işe gar ýagmak edilmän soňa goýlan işiň ýerine ýetiriljegi gümanadyr. Galan işe gar ýagar (Nakyl). Ýüzünden gar ýagmak ser. Ýüz. gara syp., at. 1. Kömrüň reňkindäki, gurum reňkli. Gazana ýanaşsaň, garasy ýokar (Nakyl). 2.Adamyň ýa-da bir zadyň uzakdan, garaňkylykda aýdyň görünmeýän, saýgaryp bolmaýan sudury, salgymy, şekili. Ýagşy derde düşer, aglar ýamana, Namart gara görse, geler amana (Magtymguly). Tamlaryň garasy görnüp başlady. 3. Bir zadyň daş görnüşi,gabara. 4. Köwşe çalynýan gara reňkli krem (ser. Gara 1.). Köwşe gara çalmak. 5. Bir zat degip galdyran hapa yzy. Çagajyk eliniň garasyny ýuwup aýyrdy. 6. göç.m. Erbetlik, günä, aýyp, etmiş. Gara ýöňkemek. Gara sürtmek. 7. Oýnalýan kartyň bir güli, garahal. 8. Oglana dakylýan at. \n\t‣Gara altyn nebit. Gara bagryňy gan etmek 1) gan ýuwutmak, hupbat baryny görmek, ezýet çekmek. 2) gaty gynanmak, gamlanmak. Gara bagyr 1) çagany ösdürip ýetişdiren ene. Itekläp olary aňyrdan-bärden, Näçe ejir çekdiň sen, gara bagyr (M. Seýidow). 2) gaty içgin, jany bilen, yhlasly. Ol gara bagyr düşündirjek bolýar. Gara basmak bijaý ýatylmagy sebäpli, gan aýlanyşynyň bökdelmegi netijesinde düýşürgäp, özüňe erkiň ýetmez ýaly bolmak, basyrganyp hopukmak. Gara başyňy gala tutmak başyňy belent tutmak, ruhuňy belent tutmak. Gara bermezlik (salmazlyk) biriniň öýüne barmazlyk ýa-da gelmezlik, görünmezlik. Ejesi: “Oglum bir aý bäri gara berenok” diýip, alada edip ugrady. Gara bokurdak ýaşaýyş üçin gerek bolan iýmitler, eklenç, gün-güzeran. Uzugy aman-sag abraý bilen ýerleşdirsek, başga-ha bir gara bokurdak bolaýmasa, üstümizden gara bulut sowlan ýaly boljak – diýerdi (H. Derýaýew). Gara çaýyr ekine zyýanly, köplenç suwly ýerde bogun-bogun bolup ýaýrap ösýän, her bognundan kök çykarýan çaýryň bir görnüşi. Gara çorba gowurmadan ýa-da ak ýagdan jazlanyp, içine atylan sogan gowrulandan soň, üstüne suw guýlup, soňundan hem islegiňe görä ýeralma we ş.m. salnyp taýýarlanylýan çorbanyň bir görnüşi. Gara çowlam gyzgyn epgege, aňzak sowuga gara-ört bolan, ýüzi çowlanan. Ýüzleri garaçowlam bolan daýhanlar. Gara çyny bilen tüýs ýürekden, elinde baryny edip, janyň- teniň bilen, çynyňy edip. Şeýle diýdi-de, ol gara çyny bilen gazetiň ýüzüne bir zatlar çyrşaşdyrdy (“Edebiýat we sungat”). Gara daňdan ir ertir, daň atyp-atmanka. Gara der bolmak köp işlemek ýa-da näsaglyk zerarly gaty derlemek. Dynç alman işläp, gara der boldy. Garadan gaýtmaz 1) edermen, batyr; 2) soňuny saýmaz, özüne geljek gepden çekinmeýän. Gara donly günäli, ýazykly. Iki arada men gara donly bolup galdym. Gara gadyr örän gadyrly. Gara galdyrmak 1) dagda-düzde daşdan gelýän adama özüňiň nirededigiňi bildirmek üçin, telpegi taýagyň ujuna geýdirip, ýokary galdyrmak. Gara galdyrmadyk bolsaň, tapmazdym. 2) deňizde gäminiň heläkçilige uçran mahaly başgalary kömege çagyrmak. Gara gan 1) tutuş gan. Pyçaga kesdiren eli gara gan boldy. 2) kyn, gara görgi. Bu bir gum ýeri, bir ýere gitjegem bolsaň, ulag tapmak gara gan. Gara gatyk (gepl. d.) gatygy az goşulan, gatygy ýok diýen ýaly (unaş, belke hakynda). Gara gatyk belke. Gara gaýgy bar gaýgysy, bar aladasy. Meniň gara gaýgym şu gün şähere gitmekdi. Gara gijä galmak bir ýerde gaty köp eglenmek. Gara golak etmek (goýmak) biriniň bir işi etmek üçin gerekli bolan zadyndan, guralyndan dyndarmak. Ata Merediň pilini alyp, gara golak goýdy. Gara görgi gaty kyn, gorgüsi köp.Pyýada gaýtjak bolsaň, gara görgüdir, haçan oba bararyn? Gara görnüm garasyny görüp bolýan aralyk, bir şekili göz bilen görüp bolýan aralyk, gözýetim. Kän ýöräp, bir çölüstanlyga ýetenlerinde, hol garagörnüm ýerden gözüne bir kejebe göründi (“Görogly”). Gara görnüm ýer ser. Gara görnüm. Gara görnüm ýerde adam-gara görmedim. Gara gün 1) gündelik durmuş, güzeran, eklenç. Ak puly saklarlar gara gün üçin (Magtymguly). 2) ýaşaýşyň tebigy ýa-da başga sebäplere görä kynçylykly geçýän döwri, agyr gün, agyr durmuş. Ýusup gören gara günler, Öz başyna geler boldy (Talyby). Gara güýç 1) adamyň bar güýji, kuwwaty, gujury. 2) adam üçin howply bolan tebigy ýa-da başga betbagtçylyk, bela, howp. Gara gyş gyşyň aňzakly sowuk wagty. Men ony goradym ýaman gözlerden, Jalaý ýigitleriň her garaýşyndan, Sowuk gybatlardan, sowuk sözlerden, Tükenmez ýyllaryň gara gyşyndan (G.Ezizow). Gara gyýçak garadan gelen süýri ýüzli. Öýde garagyýçak, sary diş aýal galdy (N. Pomma). Gara habar biri hakda erbet habar eltýän adam. Gara iş gol zähmeti bilen edilýän iş, akyl zähmetini talap etmeýän iş, güýç talap edýän iş. Gara işçi gol zähmeti bilen meşgul adam. Ol demir ýolda gara işçi bolup işleýär. Gara janyň galmazlyk çendenaşa gaty gorkmak. Sen wagtynda öýe gelmäňsoň, gaty gorkdum, gara janym galmady. Gara kelle (gepl. d.) aýal maşgala. Seniň ýanyňa bir gara kelläni getiräýmeli ekeni. Gara keýik ýabany doňuz, ýekegapan. Garakeýik keýik bolmaz, Meger girse çöle, kazym (Kemine). Gara köke ser. Sök. Gara köpük (pul) şaýy; mis pul. Öz ýerinde eger şa sen, eger gul, Kese ýerde gymmatyň bir gara pul (Seýdi). Gara köýük ser. Garaýanyk. Gara köýük bolmak 1) ser. Gara-ört: gara-ört bolmak. 2) ýanyp garalmak. Aşagy otly saja atylan dogramçalar ugry indelmän, gara köýük bolaýan eken. Gara mal iri şahly mal. Gara nebis erbet nebis, haram nebis. Gara öý eşikleri tüssä garalan öý (ser. Öý). Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňkbaşy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). Gara saçly molla aýal, hatyn. Gara suw bolmak işläp gaty derlemek, derden ýaňa endam-janyň öl- myžžyk bolmak. Işläp-işläp gara suw boldum. Gara suwag birinji gezek diwary tekizlemek üçin geçirilýän galyň suwag. Ussalar diwaryň garasuwagyny edip boldular. Gara ýanyk ser. Garaçowlam. Yssyda ýüzlerimiz garaýanyk boldy. 2. Otda bişip, çenden artyk garalmak, köýmek (iýmit hakynda). Gara ýanyk bolmak ser. Gara-ört: gara-ört bolmak. Gara ýere gitmek (siňmek) ölmek. Berdi Kerbabalar, / Ata Gowşutlar, Gara Seýitliler, / Rehmet Seýitler... Sogrulyp-sogrulyp gujagymyzdan, Gara ýeriň gujagyna gitdiler (K. Gurbannepesow, Oýlanma baýry). Gara ýer ýaly ýuwaş, gep-gürrüň bilen işi ýok. Hawa, bu ýigit gara ýer ýaly, öz işjagazy bilen bolup ýördi (T. Gurbanow). Gara ýol asfalt düşelen ýol. Aşgabat – Daşoguz aralygyna garaýol gurulýar (“Türkmenistan”). Gara zähmet gara güýç bilen edilýän zähmet, gara iş üçin çekilýän zähmet. garaba-gara [garava-ğara], at, ser. Garama- gara. –Ýör how, bizi göçürýärler, galan-gaçan zadyň bolsa, al-da ugra – diýip, ogrynyň yzyndan garaba- gara gidiberýärler (Keminäniň adyna aýdylýan şorta sözlerden). garabalyk [garava:lyk], at. Derýalarda we akar suwlarynda ýaşaýan balygyň bir görnüşi. garabaş [garavaş] I, at, ösüml.d. 1. Bugdaýyň, arpanyň we ş.m. ekinleriň başynda emele gelen gara reňkli kömelek keseli. 2. Çarlagyň bir görnüşi. 3. Görgüli, ejir baryny gören, hupbat çeken (aýallar hakynda). – Haý, garabaş, ol enäniň görmedigi görde galandyr. 4. gepl. d. Kellesi telpeksiz erkek adamlar, başy açyk (başatgyçsyz) aýal maşgalalar. Ol aýata garabaş gelipdi. \n\n\n GARABAŞ [garavaş] II, at, kön.s. Gyrnak, çory. Garabaşa don geýdirseň, hatyn olmaz (“Kitaby dedem Gorkut”). garabije [garavi:je], at, taryh. 1916-njy ýylda goşunçylyga adam ibermek üçin atylan bije, pälä ugratmak üçin atylan bije. Onuň garabijeden gaýdyp gelip durşudy (B. Kerbabaýew). garabijelik [garavi:jelik]: garabijelik ýyly 1916-njy ýylda goşunçylyga, pälä gitmek üçin bije atyşlyk ýyly. Ol biçäräniň şol garabijelik ýyly öýümizden çykyp gidişi (“Edebiýat we sungat”). garabugra [garavuğro], at. Ýesiriň boýnuna geýdirilip berkidilýän, ujy zynjyrly esbap. Heý, boýnunda garabugra, Ganyma künde ýaraşar (Baýly şahyr). garaburç [garavurç], at. 1. Gara reňkli togalajyk burç. 2. Şol burçuň üwelen görnüşi. Dograma gara burç sepip iýmek. garaçarlak at. Deňizde balyk iýip ýaşaýan ganatlary çowly, çüňki egri şar gara guş. garaçawuş [garaçawuş], Ygal bolmadyk ýyllary Burkut babanyň (ýagyşyň, suwuň piri) ýoluna berilýän (umuman), tebigat şertleriniň oba hojalygy üçin amatly gelmegini niýet edinip berilýän hudaýýoly. Ekişi başlamazdan bir hepde öň indi her ýyl edilişi ýaly obada garaçawuş berdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). garaçaýly [garaça:ýly], ser. Garaçaýlylar. garaçaýlylar [garaça:ýlylar], Russiýa Federasiýasynyň Garaçaý-Çerkez Respublikasynyň ýerli halklarynyň biri. garaçomak [garaçomok], at.1. Iki adamyň arasyna düşýän, biriniň bir iş etmegine päsgel berýän, içigaralyk edýän adam. Iki adamyň arasynda garaçomak bolmak gerekmikä? 2. "Zöhre – Tahyr" dessanynda aşyk-magşugyň arasyna düşýän gahrymanyň ady. garaçy I, syp. Birden kürtdürip durýan, bir zat görse, ürküp-tezip duran, ürkek (mal hakynda). \n\t‣ Garaçy malýaly keçjal. \n\n\n GARAÇY II, at, gepl.d. Öwlat neslinden bolmadyk, öwlat däl; garamaýak. gara-çyra at. Bir zadyň ýa-da biriniň uzakdan görünýän garasy, sudury, keşbi; janly-jemende. Daş töwerekde gara-çyra görnenokdy. garadamak at. 1. gepl.d. Yşgyn. 2. Oba ady. garadendan [garadenna:n], at. Boýy 25-90 sm ýetýän çalymtyl reňkli, süýjümtik tagamly, ýogyn dik baldakly, gasyn-gasyn şepbikli kökli köpýyllyk otjumak ösümlik. garadil at. Göläniň diliniň üstüne örýän düwürtikli kesel. garadiş [garadi:ş], syp. Dişleri dökülip, ýeri garalyp duran (goýun). garadolan [garadolon], at. Dagda bitýän tegelek ýaprakly, çybygynyň daşy gara reňkli berk agaç. garagaç [garağaç], at, ösüml.d. Garagaçlar maşgalasyna degişli ýogyn sütünli, şahalak agaç (bu ösümligiň ýapragy ownuk, gyralary kertik-kertikdir). garagaçak [garağaçak], at. Gara reňkli ýylan. garagalpak [garağalpak], at, ser. Garagalpaklar. Magtymgulynyň eserleri garagalpak halkynyň arasynda-da giňden ýaýrapdyr (“Edebiýat we sungat”). garagalpaklar [garağalpaklar], at. Garagalpagystanyň esasy ilatyny düzýän halk. garagan [garağan], at, ösüml.d. 1. Selmeler maşgalasyna degişli, boýy 50-70 sm. ýetýän agaçlaşan, gysga, ýogyn şahasy burum-burum gür tüýjagazlar bilen örtülen, çalymtyl öwüsýan, ýapraklary 3-15 sm. uzynlykda bolup, düýbi inçelýän, güljagazlary 2-den 6- a çenli çogdam bolup, ýapragyň düybünde ýerleşýän, togalak-togalak düwünlije gaty çybyklar çykarýan gyrymsy ösümlik. Garagan şorlaşan topraklarda ösýär. 2. Oba ady. gara-gara [gara-ğara], syp. Biri beýlekisinden gara, hemmesi gara (birnäçe zadyň reňkiniň garadygy hakynda). Gara-gara bulutlar, Para-para bolupdyr (G.Ezizow). garagaş [garağa:ş], at. Örän ýuka ýüpek gyňajyň bir görnüşi, pişigöýme (ýaglyk). Başlary garagaş ýaglykly gelinler. garagat : garagata ýetmek pil bilen ýer agdarylanda pili topragyň 40-45 sm. aşagyndaky gaty (iýmitsiz) gatlagyna ýetirmek, ösjek ösümligiň kök ýaýratmagyna päsgel berýän gaty gatlak pil bilen agdarylyp, ýeriň ýüzüne zyňylsa, ýeriň gowy hilli agdaryldygy bolýar. Berkeli aga halypalyk etdi. Sürümi nädip geçirmelidigini öwretdi. …Guran ýer, garagata ýetmek, gaýyr ýer, garatap sürmek, gaty gatlak (garagaty) näme, güýzki şüdügär, gök (giçki) şüdügär, ýer göçürmek näme, garasaý, kän-kän zat hakda “däninim” hem “neme” sözlerini birsyhly gaýtalap aýtdy, garaňky düşdi gitdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). garagäz [garağä:z], syp.,at. Gaty kirli, kir basyp giden, gara kir. Onuň egnindäki köne güpbüsi garagäzdi. Garagäziňi akdyryp, ile çykjakmy? garagol [garağo:l], syp. Bezzat, ýakymsyz. Adam diýeniň beýle garagol bolmaz (“Görogly”). garagolçylyk [garağo:lçuluk], at, ser. Garagollyk. garagollyk [garağo:lluk], at. Bezzatlyk, ýakymsyzlyk. Oglanlar, garagollyk etmäň! garagoýunly [garağoýunly], syp.,taryh. Orta asyr türkmenleriniň bir bölegi. garagulak [garağulok], at. 1. Pişikler maşgalasyndan bolan gulagy gara, gyzgylt-goňur reňkli hüžžük tüýli, ýyrtyjy haýwan. 2. Nähili gep-gürrüň barka diýip, gulak kakyp ýören adam. gara-gura [gara-ğuro], at. Her hili köne-küşül, gurum we ş.m. zatlar, garagurum. Bu zatlary gara-gura ýygnaýanlara tabşyrmaly. garagurt [garağurt], at. Aýranyň içine buýanyň köki atylyp gaýnadylyp taýýarlanýan garamtyl iýmit. Garagurdy ertirden agşama çenli gaýnatdylar (H. Derýaýew). \n\n\n GARAGURT [garağu:rt], at. Zäherli gara möý. garagurum [garağurum], at. 1. Gara öýüň tüsse siňip giden köne, ýyrtyk durluk-üzükleri. Sürüji Ogulgeregiň galdyran garagurum ýyrtygyny eline aldy (N. Saryhanow). 2. Ýanýan zadyň tüssesinden emele gelýän gara, gurum, düýt. 3. Derde ýaramaýan köne- küşül zatlar, esgi, letde, gara-gura. garagurumçy [garağurumçy], at. Köne-küşül zatlary, esgileri, letdeleri ýygnaýan adam. garaguş [garağuş] I, at. Daglyk we çöllük ýerlerde ýaşaýan egri çüňkli, güýçli, iri ýyrtyjy guş. \n\n\n GARAGUŞ [garağuş] II, at, lukmanç. Wagtal- wagtal tutgaý tutup, el-aýagyňy sandyradyp, agzyňy köpürjikledip, huşuňdan giderýän tutgaýly kesel. garaguşly [garağuşly], syp.,lukmanç. Garaguş keselli, garaguş keseli bilen kesellän, tutgaýly. garagyzyl [garağyzyl], syp. 1. Gara reňk goşulany üçin gara öwüsýän gyzyl. 2. at.Toprakdan soň halynyň bütin töweregine gyzyl ýa-da goňur ýüp bilen çitilip çykylýan zolak nagyş. garahal [garaha:l], at. Oýnalýan kartyň gara peýkamly görnüşi. garahassaçylyk at, ser.Garahassalyk. garahassalyk at. Birnäçe howply ýokanç keselleriň umumy ady. garaja syp. 1. Enaýydan gara, kiçijik hem gara zatlar sypatlandyrylyp aýdylýan söz. Galanyň ileri günbatar gapdalynda bir garaja oraça otyrdy (A. Gowşudow). 2. Oglana dakylýan at. garajürjen [garajürjön], syp. Inçemik gara ýüz, güne ýanyp garalan ýüzli. Harmanyň eýle tarapyndan eli küýzeli on-on iki ýaşly garajürjen oglanjyk göründi (N. Esenmyradow). garak I, at, gepl. d., ser. Göz 1. \n\t‣ Garagy gapylmak (çykmak) kör bolmak, gözden mahrum bolmak. Garagyny gapmak (çykarmak) kör etmek, gözden mahrum etmek. Garak gapan owadanlygy ýa-da başga bir üýtgeşik häsiýeti bilen haýran eden, özüne maýyl eden, özüne çeken. Durmuşa çykmanka ol aýal garak gapan gyzdy. \n\n\n GARAK II, at, ösüml.d. Selmeler maşgalasyna degişli boýy 30-7- sm. ýetýän, tüýsüz baldaklary bogun-bogun köp ýyllyk ösümlik. Gül topbagy 2-den 5-e çenli togalak. Bu ösümlik ýumşak şorluklarda, takyralarda, şorly düzlüklerde ösýär. Düýeleri bir ýerde çökerip, öňlerine garak baryny üýşürdik (G. Seýitmädow). garakçy at, taryh. Il-günüň zadyny, malyny talamak, zorlap almak bilen meşgullanýan, ýol urýan adam, talaňçy. Bir ýerden gelýärkäm kyrk garakçy peýda boldy (“Görogly”). garakçylyk at, taryh. Garakçynyň käri, talaňçylyk. garaklyk at. Garagyň köp biten ýeri. Jahan ganymat ýagtylandan soň, bir oý ýerde – garaklyk, çetilik ýerde ýükleri ýazdyrdyk (G. Seýitmädow). garakölçülik [garakö:lçülük], at. Oba hojalygynyň garaköli goýunlary ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. Garakölçülik goýun- darçylygyň esasy pudagydyr. garaköli [garakö:lü], at. 1. Orta Aziýada ösdürilýän buýra-buýra ýüňli, guzusynyň baganasy gymmat bahaly goýnuň tohumy. 2. Garaköli goýnuň guzusynyň baganasy we şol deriden tikilen önüm. Ýigidiň başynda garaköli baganadan telpek bardy. garalama iş ady.1. Garalamak ýagdaýy. 2. Golýazmanyň birinji nusgasy we şol nusga käbir üýtgeşmeler girizilmegi bilen kem-käs üýtgedilip taýýarlanan şekil, doly gutarylmadyk nusga. garalamak işl. 1. Gara reňke öwürmek, reňkini gara etmek. 2. tikinç. Nagşa öwüşgin bermek üçin onuň daşyna gara zolak çekmek. Tahýany gaýamazdan öň gara ýüpek bilen garalamaly. 3. Hapa etmek, hapalamak, kirletmek, gara ýokdurmak. Gazan göterip, elimi garaladym. 4.Daşyna gara çalmak, ýaglamak, gara reňk bermek. Ädigiňi garalamak. 5. göç.m. Töwereginden seredip, gözden ýitirmän ýöremek, yzyna düşmek. Wüşi kel töweregimizden garalap ýöräpdir (A. Gowşudow). 6. hukuk. Birini günäli hasaplamak, aýyplamak, günälemek. \n\t‣Garaladym etmek edýän işiň esasy bölegini gutarmak. garalamaklyk iş ady. Garalamak ýagdaýy. garalamazlyk iş ady. Garalamak işini amal etmezlik, ýerine ýetirmezlik. garalanmak işl. 1. Gara reňk, krem çalynmak, ýaglanmak. Köwşi ýaňy garalanan ädikli oglan. 2. tikinç. Nagşa öwüşgin bermek üçin onuň daşyna gara zolak çekilmek. Tahýanyň gaýmasy oňat garalanmandyr. 3. Günä ýöňkelmek, aýyplanmak, günälenmek. garalaşdyrmak işl. Garalap çykmak, garalap bolmak, köpüsini, ählisini garalamak. garalaşmak işl. 1. Garalamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup garalamak. Olar köwüşlerini garalaşyp otyrdylar. garalatmak işl. Garalamak işini başga birine etdirmek. Ädikçä köwşüňi garalatmak.Tahýanyň etegini garalatmak. garalawçy [garalowçy], at. Kazyýetde jenaýat işine seredilende, jenaýata čekilen adamy aýyplaýan aýyplaýjy. – Tanaýarmysyňyz? – diýip, garalawçy sorag berýär (“Edebiýat we sungat”). garalla : garalla bilmek kyn görmek; alada- iňkis edinmek. Jigiňi gezelenje äkitmegi garalla bilme. Garalla etmek idi etmek, gözegçilik etmek, ugruna seretmek, alada etmek. Gyrkym maşyny özüne garalla edilip durulmagyny söýýär. garalma iş ady. Garalmak ýagdaýy. garalmak I, işl. 1. Gara bolmak, gara reňke öwrülmek. Oda goýlup, jüründigi garalan çäýnek telim gezek demlenip getirildi. 2. Howa bozulyp başlamak, üýtgäp ugramak, garaňkyramak. Asmanyň ýüzi garalyp ugrady. 3. Garaňky düşüp başlamak, howa garaňkyrap, agşam düşmek. Eýýäm iňrik garalypdy. 4. Uzakdan çala görünmek, sudury bildirmek. Ep-esli menzilden garalyp görünýän gat-gat daglaryň süýr depesine çenli saýgarmak bolýardy (G. Kulyýew). 5. göç.m. Bişip reňki gara bolmak. Garaly garalyp ugrapdyr. \n\t‣Murty garalan ýigit çykan (ser. Murt). \n\n\n GARALMAK II, işl. Ara alyp maslahatlaşylmak, ýygnakda, maslahatda meselä seredilmek. garalmaklyk iş ady. Garalmak ýagdaýy, derejesi. garaltmak işl. Gara reňke öwürmek, reňkini gara etdirmek. Diwaryň ýüzüni tüsse garaldypdyr. garaly [gara:ly], at. 1. Erik ýaly ýaýraň şahaly uly agaç. Ýabyň kenarynda erikdir alma, garalydyr ülje-de ösüp otyrdy. Bir ýabyň kenarynda bitip oturan erikdir alma, garalydyr ülje-de ony pikirlendirýärdi (N. Baýramow). 2. Şol agajyň içi şänikli, togalakdan süýri miwesi. Garaly bişipdir. garalyk I,at. Gara reňklilik. \n\n\n GARALYK II, at. Adamyň hereketinde, işinde ýüze çykmagy mümkin bolan ýaramaz zat, erbetlik. Oňa sürtseňem garalyk ýokmaz. garalyş iş ady. Garalmak ýagdaýy. garama iş ady. Garamak ýagdaýy. garama-gara [garama-ğara], hal. Biri-biriniň yzyndan ýöräp, öňden barýany gözden ýitirmän, gözden salman, garaba-gara. Ýagmyr onuň yzyna garama-gara düşüp barýardy (B. Seýtäkow). garamak işl. 1. Seretmek, äňetmek. 2. Ara alyp maslahatlaşmak, ýygnaga, maslahata goýmak. Maslahat wajyp meselä garaýardy. garamagynda [garamağynna], hal. Bir edara ýa-da birine tabyn, garaşly ýagdaýda. Edaramyz ministrligiň garamagynda işleýär. garamaklyk iş ady. Garamak ýagdaýy. garamandalak [garamanna:lak], at. Ýasy ýaprakly, ortasyndan porruk çykaryp ösýän, köki kösükli ösümlik. garamat [gara:mat], at. Biri ýa-da bir zat üçin edilýän alada, hysyrdyly iş. Öýüň-öwzaryň garamaty mährem enäniň üstüne düşdi (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣Garamatyňy (garamatyny) biriniň üstüne atmak 1) özüň hakyndaky aladany başga birine etdirmek. 2) aladasyny adamsy edip durar ýaly, gyz maşgalany durmuşa çykarmak. Gyz maşgalanyň garamatyny wagtynda biriniň üstüne atan ýagşydyr. garamaýak syp., at. Jemgyýetiň ýokary gatlagyna degişli däl, gara zähmeti bilen gün- güzeranyny dolaýan, garyp-gasar, pukara. garamazlyk iş ady. Garamak hereketini etmezlik, seretmezlik. garamça at, gepl.d. Birine göz-gulak bolup duran hossar, erkek kişi, erkek adam. Şunça garamçaň, şunça gözüň arasyndan şonuň ýalyjak oglan üstüňi basyp gitmelimidir! (Ý. Mämmediýew). garamtyl syp. Gara öwüşginli, reňki gara öwüsýän, gara ýakyn reňkli, gararak. Garamtyl mata. garamürri [garamürrü], at, ösüml.d. Garpyzyň daşy dilim-dilim, paçagy ýuka, giç bişýän, kiçiräk görnüşi. garamyk I, at. 1. gepl.d., ser. Gyzgan. Jeňňelde hyşa, garamyk ýaly ösümlikler biri-birine çolaşyp otyrdy (N. Jumaýew). 2. Gyzganyň owunjak garaja miwesi. \n\t‣ Garamyk ýaly gara, oýnap, ýyldyrap duran (göz hakynda). Maşyndan çykan orta boýly çalasyn ýigidiň garamyk ýaly gara gözleri närahatlyk hem ýeserlik bilen oýnaklaýardy (“Watan”). \n\n\n GARAMYK II, at, lukmanç. Çaganyň tenine örýän, owunjak gara düwürtikli örgün kesel. Garamyk çykarmak. garandyrmak [garannyrmak], işl. Garanmaga mejbur etmek, biriniň garanyp durmagyna sebäp bolmak. Wagtynda yzyňa dolanaýsaň bolmadymy, meni garandyryp goýaýdyň. 2. göç.m. Ýaýdanmaga mejbur etmek. Eliň ýukalygynyň garandyrýan ýeri köp bolýar. garanebit [garanevit], at. Nebitden benzin, kerosin alnandan soň galýan ýagjymak galyndy. garanil [garani:l], at, gepl.d. Ýekenil aw tüpeňi. garanjaklama iş ady. Garanjaklamak ýagdaýy. garanjaklamak işl. Birsyhly töweregiňe seretmek, eýläňe-beýläňe garanmak, ýaltaklamak. garanjaklamaklyk iş ady. Garanjaklamak ýagdaýy. garanjaklamazlyk iş ady. Daş- töweregiňe seretmezlik, garamazlyk. garanjaklaşmak işl. Birnäçe bolup daş- töweregiňe seredişmek, äňedişmek. garanjaklatmak işl. Daş-töwerege seretdirip goýmak, ýaltaklatmak. garanjaklaýyş iş ady. Garanjaklamak ýagdaýy. garanjyramak işl. Bir zada ýa-da birine ýuwaşlyk bilen bakmak, garamak, , gizlin garamak. garanmak işl. 1. Töweregiňe, eýläňe-beýläňe seretmek, äňetmek, ýaltaklamak. Ol birine garaşýan ýaly, dükanyň agzynda garanyp durdy. 2. Bir işiň başyny tutmakçy bolanyňda ýetmezçilik sebäpli ýaýdanmak. Jübiň galyň bolmasa, garanýan ýeriň köp bolýar. garanmazlyk işl. Garanyp durmazlyk. garantga at. 1. Mal-gara, guş gelmezlik üçin ekiniň içinde adama meňzedilip goýulýan şekil. Öz ekinine garantga dikipdi (N. Esenmyradow). 2. Duşmanyň ünsüni sowmak, aldamak üçin adama meňzedilip goýulýan zat. \n\t‣Garantga ýaly bolup durmak biriniň golaýyndan aýrylman gazarylyp durmak. – Näme, garantga ýaly bolup dursuň, eliňe piliňi al-da işläber. garaňky syp. 1. Ýagty däl, ýagty düşmeýän ýer. Kümäniň içi garaňkydy. 2. at. Ýagty däl, ýagty düşmeýän ýer; gije-gündiziň ýagty däl wagty; gijelik.Sen garaňkynyň içinde näme işläp ýörsüň? Gün ýaşyp, garaňky düşdi. 3. göç.m. Düşnüksiz, gümürtik, aýdyň däl (heniz görülmedik, nätanyş ýer, iş hakynda). Aý, birhili, garaňky ýaly bolup dur-da (“Edebiýat we sungat”). Baş goşan işimiz maňa gaty garaňky görünýär. \n\t‣ Garaňky gatlyşmak garaňky düşüp başlamak, iňrik garalmak, garaňkyrap başlamak. Ýüzüňi garaňka tutmak garaňkynyň öň ýanynda bir ýere ugramak. Kerwen ýüzüni garaňka tutup, ýola düşdi. garaňkylyk at. Garaňky ýagdaýda bolmaklyk, ýagty dällik. Otly garaňkylygyň içi bilen şol şaglap barýardy (T. Gurbanow). garaňkyrak [garaňkyra:k], syp. Onçakly ýagty bolmadyk, ala garaňky. garaňkyrama iş ady. Garaňkyramak ýagdaýy. garaňkyramak işl. 1. Garaňky düşüp başlamak, gün ýaşandan soň asmanyň ýüzi garalyp ugramak. Tamyň içi birdenkä garaňkyrap gitdi. 2. göç.m. Gözüň öňi bulaşmak, ümezlemek. garaňkyramaklyk iş ady. Garaňkyramak ýagdaýy. garaňkyramazlyk iş ady. 1. Garaňky düşmezlik, garaňky gatlyşmazlyk. garaňkyratmak işl. 1. Çala garaňky etmek, ýagtynyň öňüni örtüp, garaňky etmek. Günüň öňüne baran bulut howany garaňkyratdy.Tuty tutup, jaýyň içini garaňkyratmak. 2. göç.m. Gözüniň öňüni garalmak katdyna ýetirmek, ümezletmek. Ýagmyryň bu sözi Şadymangülüň gözlerini garaňkyratdy (“Edebiýat we sungat”). garaňkyraýyş iş ady. Garaňkyramak ýagdaýy. gara-ört : gara-ört bolmak güne ýanyp ýa-da nähoşlap, ýüzüň garalmak, gap-gara bolmak. Onuň dolmaç ýüzi gara-ört bolupdyr (K. Berdiýew). gararak [garara:k], syp. Reňki gara ýakyn; beýlekä görä has gara. Bu mata ondan gararak. garasaý ugr. s.,ser. Garaz. Garasaý, nähilem bolsa, köp güzerlerden geçip, ahyr halypanyň huzuryna barmak atama miýesser bolupdyr (“Edebiýat we sungat”). garasöýmez [garasöýmöz], syp. Ýeke özüni bilýän, hiç kime gatyşmaýan, ýekemen. garasöýmezlik [garasöýmözlük], at. Garasöýmeziň gylyk-häsiýeti, ýekemenlik, ýeke özüňi bilmeklik, hiç kime gatyşmazlyk. garasuw I,at. 1. Sary gaýnama zerarly agyzdan gelýän suwuklyk. 2. lukmanç. Göz agyry-körlük keseliniň ady. Göze garasuw inip, oňa gül düşende, ony derman bilen bejerip bolmaýar (S. Karanow). \n\n\n GARASUW II, at. Dag eteklerindäki çeşmelerden akýan dury suw. garasyrym [garasy:rym],, at. Halyda gara ýüp bilen çitilýän zolak çyzyk. garaşdyrmak işl. Biriniň gelerine ýa-da bir zadyň bolaryna garaşmaga mejbur etmek, eglendirmek. garaşly syp. Birine bakna, bagly, tabyn, öz erkli däl, elgarama. 2. Bir ýere, edara, gurama tabyn, degişli. garaşlylyk at. 1. Birine baknalyk, baglylyk, tabynlyk, erkli dällik, elgaramalyk. 2. Bir ýere, edara, gurama tabynlyk, degişlilik. garaşma iş ady. Garaşmak ýagdaýy. garaşmak işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň geler wagty bolýança durmak, saklanmak, eglenmek. – Garaş, ýaryň geler – diýdi (Aýdymdan). 2. Birnäçe bolup seretmek, bir ýana seretmek. Olar el-aýaklaryny ýitirip, biri-biriniň ýüzüne zaryn garaşdylar (B. Seýtäkow). 3. Birinden bir zady tama etmek, bir iş, waka öz göwnüňe görä bolar öýtmek, çak etmek. Men ondan hoş söze garaşýardym. 4. Birinden ýa-da bir zatdan edýän tamaň ýerine düşer öýtmek. Men dostumdan diňe ýagşylyga garaşýan. Şu ýyl özümiň eken gowaçamdan gowuja hasyla garaşýan. garaşmaklyk iş ady. Garaşmak ýagdaýy. garaşmazlyk iş ady. Garaşyp durmazlyk. garaşsyz syp. Birine ýa-da bir zada garaşly däl, özygtyýarly, özbaşdak.Garaşsyz bitarap Türkme- nistan. garaşsyzlyk at. Birine ýa-da bir zada garaşly dällik, özygtyýarlylyk, özbaşdaklyk. garaşyk at. Maddy, ruhy taýdan birine edilýän alada, goldaw, hemaýat,kömek, ýardam. garaşykly syp. Biri-birini goldaýan, biri- birine kömek edýän, arkalaşykly. Ol ýagşy niýetli, mylaýym häsiýetli, garaşykly aýaldy (G. Kulyýew). garaşylmak işl. 1. Biriniň gelmegine ýa-da bir zadyň bolaryna garaşyp durulmak, göz dikilmek. 2. göç.m. Birinden bir zat tama edilmek, bir iş üçin bil baglanmak. Özünden kän zada garaşylýandygyna ol göz ýetirdi (B. Seýtäkow). 3. Birinden ýa-da bir zatdan edilýän tama ýerine düşer öýdülmek. Şu ýyl bugdaýdan ýokary hasyla garaşylýar. garaşyş iş ady. Garaşmak ýagdaýy. garatagt [garatağyt], at. Gyş suwy berlip, ýaz ekişine taýýarlanylyp goýlan ýer. garatal at, ösüml.d. , gepl.d. Söwüdiň garasy, söwüdiň bir görnüşi. garateňňez at. Bägül güllüler maşgalasyna degişli, dagda bitýän, gür inçe çybykly, tikenli, miwesiz agaç. garatap [garata:p]: garata:p sürmek üstüne yzly-yzyna iki gezek ýagyn ýagan ýeri sürmek. Iki ýagyn ýagan ýere garatap bolan ýer diýilýär (Gurbanguly Berdimuhamedow). garatiken at. Köplenç, suwluk ýerlerde, ýap boýunda bitýän syh-syh uzyn ýaprakly, gyzgana meňzeş ösümlik. garatmak işl. 1. Bakdyrmak, gönükdirmek. Içinden adam sümäýmeli toplary bize garadyp gurupdyrlar (A. Gowşudow). 2. Ýygnakda, maslahatda we ş.m. ara alyp maslahatlaşdyrmak. Ol bu meseläni ýygnakda garatmaga çalyşýardy. garaw [garow], at. Birine berilýän gaýtawul, görkezilýän garşylyk. Garaw bardyr ýersiz urlan taýakda (Magtymguly). garawul [garawul], at. 1. Bir zady gorap saklamak üçin ýa-da gadagan edilen ýeri goramak üçin goýlan sakçy. Garawula durmak. 2. Tüpeňiň niliniň ujundaky çykyp duran demir, nyşana alnanda didiwandan görülýän we oňa laýyk getirilýän demirjik. Garaz, munuň garawulyndan bir alyp bilseň, gönderen okuň hata gitjek gümany ýok (B. Kerbabaýew). 3. Deňizde gurlup goýlan, aw torlaryny tapmak üçin ýörite bejerilen belgi. 4. Omaç ýa-da araba boýuntyryga tirkelende, tirkegi deň saklamak üçin onuň ortasyndan kakylýan kiçijik agaç. …Garawul goşçynyň goşy dogry çekmegi üçin nyşana bolýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). \n\t‣ Garawula almak nyşana almak, çenemek. garawulbegi [garawulveği], at, kön.s. Kapitana barabar harby dereje. garawulçöp [garawulçöp], at. Boýunturugyň ortasyndaky deňlik çöpi. garawulçylyk [garawulçuluk], at. Garawulyň käri, onuň ýerine ýetirýän işi, garawullyk. Ol gije edara mallaryna garawulçylyk çekýärdi. garawulhana [garawulha:na], at. Garawulçylyk edýän adamlaryň bolýan jaýy, garawul jaýy. garawullama [garawullomo], iş ady. Garawullamak ýagdaýy. garawullamak [garawullomok], işl. Bir zatdan ahmal bolmazlyk üçin esewan bolmak, amatyny aňtamak. Towuk ketegiň agzyny garawullap tüýlek ala köpek ýatyrdy. garawullamaklyk [garawullomoklyk], iş ady. Garawullamak ýagdaýy. garawullamazlyk [garawullomozlyk], iş ady. Garawullamak işi amal edilmezlik, garawullap durmazlyk. garawullyk [garawulluk], at, ser.Garawulçylyk. garaýag [garaýa:ğ], at. 1. Malyň gotur keseline çalmak üçin dowaryň çöri ýakylyp alynýan ýag. Bir wagtlar-a düýe goturlanda, ýyl aşan garaýag çalyp günde daňardyk (N. Pomma). 2. gepl.d. Tehnikada we ş.m. ulanylýan ýaglar. Garaýag siňen eşikli ýaş ýetginjekleriň arasyndaky adamy biz bada-bat tanadyk (K. Berdiýew). garaýagyz [garaýağyz], syp. Gara ýakyn reňki bolan, bugdaý reňkden hem gararak (ýüz hakynda). Ol ýigrimi ýedi ýaşlaryndaky daýaw, garaýagyz gyzdy (T. Gurbanow). garaýapban [garaýapba:n], at, ösüml.d. Uly ýaprak bolup ýere ýazylyp ösýän ösümlik.Yşgyn. Goýun sürüsi garaýapban otlaýardy. garaýatak at. Mal sürüsiniň gyş, güýz ýatýan ýyly ýatagy, köne ýatak. Dowarlar üçin garaýataklar. garaýelin syp. Ýelinlemän guzlan (mal hakynda). Sygrymyz garaýelin guzlady. garaýyş 1. iş ady. Garamak ýagdaýy. 2. Bir zada, waka, hadysa, bolan nukdaýnazar. garaz 1. Nähili hem bolsa, her niçik-de bolsa, ahyr soňy, mahlasy we ş.m. many aňladýan söz. Garaz, işi wagtynda ýerine ýetirdik. 2. Öç, kitüw, ar, hylt. Aý, gardaş, seni möçükdirer ýaly, meniň senden garazym ýok ahyryn! (B. Kerbabaýew). 3. gepl.d. Gezek, mertebe, sapar. Hä-ä, senden öň gelenler-ä näçe garaz gönendi (B. Kerbabaýew). garbak [garvak], at, gepl. d., ser. Çeňňek 2. garbak-gurbak [garvak-gurvok]: garbak- gurbak etmek az-owlak iýmek, garbanmak, ýürekse edinmek. Biraz dem-dynç alyp, garbak-gurbak edindik. garbama [garvama], iş ady. Garbamak ýagdaýy. garbamak [garvamak], işl. Bir zady nebsewürlik bilen hasyr-husur eliň bilen almak, çalasyn, ur-tut penjeläp almak. garbamaklyk [garvamaklyk], iş ady. Garbamak ýagdaýy. garbamazlyk [garvamazlyk], iş ady. Garbamak hereketini etmezlik. garbanalga [garvanalğa], at. 1. Garbanmak üçin iýmit, ýeňiljek nahar. 2. Kiçijik naharhana, ýürekse edinilýän jaý. Biz garbanalga girip naharlandyk. garbanarlyk [garvanarlyk], syp. Ýeňiljek nahar ediner ýaly, garbak-gurbak eder ýaly (iýmit hakynda). garbandyrmak [garvannyrmak], işl. 1. Döwum-dişlem çörek iýdirmek, doýar-doýmaz nahar bermek, ýeňiljek naharlandyrmak. 2. göç.m. Hiç zatsyz galdyrmak, aljak bolan zadyny öňürti alyp, boş goýmak. garbanma [garvanma], iş ady. Garbanmak ýagdaýy. garbanmak [garvanmak], işl. 1. Doýar- doýmaz nahar edinmek, azda-kände bir zat iýmek, ýeňiljek nahar iýmek. Bular garbanyp bolanda, telefon jyňňyrdady (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Hiç zatsyz galmak, sermenip galmak. Garbanyp galmak. garbanmaklyk [garvanmaklyk], iş ady. Garbanmak ýagdaýy. garbanmazlyk [garvanmazlyk], iş ady. Ýürekselik nahar iýmezlik. garbanylmak [garvanylmak], işl. Nahar-şam çalak-çulak iýilmek. Az-owlak garbanylansoň, başlyk hoşamaýlyk bilen söze başlaýar (“Edebiýat we sungat”). garbanyş [garvanyş], iş ady. Garbanmak ýagdaýy. garbanyşhana [garvanyşha:na], at, ser.Garbanalga. garbatmak [garvatmak], işl. Bir zady çaltlyk bilen aldyrmak, çalasyn garbap aldyrmak, garbap- düýrüp aldyrmak. garçygaý [garçyğaý], at. Gyrgylar maşgalasyndan bolan çüňkli, uzyn ýiti dyrnakly, eldeki edilip, awa salynýan guş. Garçygaý, laçyn guşun alsaň, Ütelgini awy alsaň (Baýram şahyr). Bir toýda şol aty aç garçygaý bilen hem ýaryşdyrdylar (A. Gowşudow). garçyldama [garçyllama], iş ady. Garçyldamak ýagdaýy. garçyldamak [garçyllamak], işl. Garçyldyly ses çykmak. garçyldamaklyk [garçyllamaklyk], iş ady. Garçyldamak ýagdaýy. garçyldamazlyk [garçyllamazlyk], iş ady. Garçyldyly seslendirmezlik, garçyldyly ses çykarmazlyk. garçyldaýyş [garçyllaýyş], iş ady. Garçyldamak ýagdaýy. garçyldy [garçylly], at. Bir zadyň bir ýere batly degmesi, galtaşmagy, çapmagy we ş.m. sebäpli çykýan sesiň ady. garçyn at. Geýim-gejim salmak üçin öýüň täriminden asylyp goýlan ýüzi nagyşly çuwalyň bir görnüşi. Suw akar çyrpyn bile, Gyz gaýdar garçyn bile, Degmäň gyzyň göwnüne, Oýnasyn laçyn bile (Läle). Ogulgerek garçyn çuwalyň içini döküşdirýärdi (N. Saryhanow). gardan [ga:rda:n], at. Gary saklamak, soňundan onuň suwuny ýaşaýyş-durmuş hajatlary üçin peýdalanmak maksady bilen gazylýan desga. gardaş at. 1. Dogan. Yrak bolma gadyryň bilen gardaşdan, Her iş tutsaň, ol guwanar ýanyndan (Magtymguly). 2. Tanyş ýa-da nätanyş erkek adamlar biri-birine ýüzlenenlerinde ulanylýan söz. gardaşlyk at. Doganlyk. Gardaşlyk goluňy uzatmak. gardyrmak [ga:rdyrmak], işl. Garmak işini başga birine etdirmek; kimdir birine garmaga mümkinçilik bermek. garga [garğa], at. 1. Ýalpyldawuk gara, ala ýelekli, gagyldap seslenýän uly guş. Garga garganyň gözüni çokmaz (Nakyl). 2. göç.m. Mekir, hilegär, ýeser. Aý, olar gargadyr, seniň duzagyňa düşmez (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Gargaň ýelegiýaly şar gara, ýalpyldap gara öwüsýän (saç hakynda). gargadil [garğadil], at. Ýazyň başlarynda ilkinji gögerip çykýan ak güllüje ot. gargalmak [garğalmak], işl. Birine gargyş edilmek, gargyş sözler aýdylmak. gargama [garğama], iş ady. Gargamak ýagdaýy. gargamak [garğamak], işl. Birine gargyş etmek, gargyş sözler aýtmak. gargamaklyk [garğamaklyk], iş ady. Gargamak ýagdaýy. gargamazlyk [garğamazlyk], iş ady. Gargyş etmezlik, gargyş sözler aýtmak, gargap durmazlyk. gargasogan [garğasoğon], at. Düýbi inçeden süýnmek görnüşli, ýasy ýaşy dik ösýän, başy şarjagaz şekilli gök gülli ösümlik. gargaşmak [garğaşmak], işl. 1. Bilelikde birine gargamak. Baryňyz oňa gargaşyp dursuňyz-la? 2. Biri-biriňe gargamak. gargatdyrmak [garğatdyrmak], işl. Birine gargyş etdirmek, hapa, paýyş sözler bilen sökdürmek, nälet etdirmek. gargatmak [garğatmak], işl. Biriniň gargap durmagyna ýol bermek, gargyş etdirmek. Özüňe gargadyp durmak. gargaýyş [garğaýyş], iş ady. Gargamak ýagdaýy. gargy [garğy], at. Suwly ýerde bitýän, gamyş ýaly bogun-bogun, emma ondan uzyn we ýogyn köpýyllyk ösümlik. \n\t‣ Gargy tüýdük suwy çekilen derýalaryň, ýaplaryň töwereklerinde bitýän gargydan ýasalýan we üstünde alty, aşagynda bir perde deşigi bolup üflenýän, ujuna demir müşdük geýdirilýän saz guraly.Diňe horjunyň bir gözünden iki sany gargy tüýdügiň başy görünýärdi (A. Gowşudow). Gargy tüýdükçi gargy tüýdükde saz çalýan sazanda. gargylyk [garğylyk], at. Gargynyň köp biten ýeri. gargynç [garğynç], at, ser.Gargyş. \n\t‣ Gargynç ýagdyrmak ser. Gargyş ýagdyrmak. Toý diýip atasy öýüne gidenligi üçin, baýry aýaly Bibijemala-da gargynç baryny ýagdyrdy (“Edebiýat we sungat”). gargyndyrmak [garğynnyrmak], işl. Biriniň gargynmagyna sebäp bolmak, birini gargynar ýaly ýagdaýa salmak. Ol-a meni gargyndyryp goýaýandyr. gargynjyramak [garğynjyramak], işl. Öz ýanyňdan birine gargynmak. Nyýazguly özleriniňkiň süýrenjeňligine gargynjyrady (Ý. Mämmediýew). gargynjyramaklyk [garğynjyramaklyk], iş ady. Gargynjyramak ýagdaýy. gargynjyraşmak [garğynjyraşmak], iş ady. Birnäçe bolup gargynjyramak. gargynmak [garğynmak], işl. Öz ýanyňdan hüňürdäp sögünmek. gargynyşmak [garğynyşmak], işl. Birnäçe bolup gargynmak, käýinişmek. Gargynyşyp oturmaň- da, işli-işiňiz bilen boluň! gargyş [garğyş], at. Birine erbetlik arzuw edilip aýdylýan sögünçli dileg, nälet. Könekiler: "Nähak gargyş gaýdyp özüňe barar" diýer ekenler. \n\t‣Gargyş almak başga biri tarapyndan özüňe gargalmak, gargyş edilmek. Mert bilen namardyň işi deň bolmaz, Gargyşy köp alsaň, işiň oň bolmaz (Seýdi). Gargyş siňen köp gargalan, gargyşa galyp dürli şowsuzlyklara uçran, köpçüligiň gargyşyny alan. Men bilmeýän, siňenmidir gargyşlar, Geldi bir musallat, dagyldy başlar (Zelili). Gargyş ýagdyrmak bir syhly gargamak, gargyş edip käýinmek. Şemşat zeýrenip, gargyş ýagdyrdy. gargyşly [garğyşly], syp. Gargyş edilen, nälet siňen, gargyş alan. garjama [ga:rjama], iş ady. Garjamak ýagdaýy. garjamak [ga:rjamak], işl.,ser. Garmak. garjamaklyk [ga:rjamaklyk], iş ady. Garjamak ýagdaýy. garjamazlyk [ga:rjamazlyk], iş ady.ser. Garmazlyk. garjaşdyrmak [ga:rjaşdyrmak], işl. Garym- gatym, bulam-bujar edişdirmek; bulaşdyrmak, garyşdyrmak. Merjen, belki-de, ony ýene-de biri bilen garjaşdyrandyr (R. Alyýew). garjaşmak [ga:rjaşmak], işl. 1. Garylmak, garyşyp gitmek, garyşyp goşulyşmak. Ekiniň ysy golaýdaky mal ýataklaryň ysy bilen garjaşyp, burna uranda, ol hoşal boldy (“Edebiýat we sungat”). 2. Bulam-bujar bolmak, garym-gatym bolmak, bulaşmak. Onuň pikiri garjaşyp, näme etjegini bilmedi. \n\t‣Başyň garjaşmak pikiriň bulaşmak, ederiňi bilmezlik, başyň çaşmak. garjaşyk [ga:rjaşyk], syp . Bulaşyk. Wepanyň oňa beren tabşyrygy hem garjaşyk söweş wagtyndan peýdalanyp, bölümi çaltlyk bilen şol beýiklige göçürip taýýarlanmakdy (A. Gowşudow). 2. Garym-gatym, bulaşyk; çolaşyk, aýdyň däl. Permany garjaşyk pikir basýardy. garjatmak [ga:rjatmak], işl. Bir zady başga bir zat bilen gardyrmak. garjaýyş [ga:rjaýyş], iş ady. Garjamak ýagdaýy. garjymak [ga:rjymak], syp.,ser. Garyljyk. Kimdir biriniň garjymak sesi eşidildi. gark I: gark bolmak 1) suwa çümüp, çykyp bilmän ölmek. 2) göç.m. bir zadyň jümmüşinde bolmak, bir zat gurşap, gaplap almak. Hyrçyny dişledi- de, pikir derýasyna gark boldy. Gark etmek 1) suwuň düýbüne çümdürmek, suwa gidermek; suwa batyryp öldürmek. 2) halys doýurmak, basdyryp suwarmak, agzy-burny bilen dolduryp suw tutmak. Gije suw tutup, mellegini suwa gark edipdir. \n\n\n GARK II: gark urmak güýçli üsgürmek, gaty köp üsgürmek. Gark urup, gaflatda ýatma, näzli dildarym, oýan (Mollanepes). gark-gark s. ş. aňl. söz. Gaz, ördek we ş.m. guşlar yzly-yzyna garkyldanda çykýan sesler. garkyldama [garkyllama], iş ady. Garkyldamak ýagdaýy. garkyldamak [garkyllamak], işl. Gark-gark edip seslenmek. Kölünde garkyldar guba gazlary (“Saýatly – Hemra”). Çeşmimiň kölünde garkyldap ýüzer, Ýaşylbaş sonaly gazlaryň seniň (Halk aýdymyndan). garkyldamaklyk [garkyllamaklyk], iş ady. Garkyldamak ýagdaýy. garkyldamazlyk [garkyllamazlyk], iş ady. Garkyldyly ses çykarmazlyk. garkyldaşmak [garkyllaşmak], işl. Köp bolup garkyldamak, garkyldyly seslenişmek. Garkyldaşyp gezen hoş owaz bilen, Ýaşylbaş sonalar köle myhmandyr (Magtymguly). garkyldaşyş [garkyllaşyş], iş ady. Garkyldamak ýagdaýy. garkyldy [garkylly], at. Gaz, ördek we ş.m. guşlar gygyranda çykýan sesiň ady. garla at. Çylşyrymly güllüler maşgalasyna degişli bolup, boýy 10-30 sm ýetýän, tüýjümek baldakly, insiz uzyn ýaprakly köpýyllyk ot. garlawaç [garlowa:ç], at. Serçeler toparyndan bolup, inçeden uzyn gaýçyguýruk, çalt uçýan, petekesi akja garaja guş. garly [ga:rly], syp. 1. Üstüne gar ýagan, gary bar. Indi mundan Çandybile gider men, Söweş eýläp garly dagdan öter men (“Görogly”). 2. Oglana dakylýan at. garlyk [ga:rlyk], at. 1. Garyň köp ýagan, düşen ýeri. Görsek daş-töwerek çym-ak, ýagty we garlykdy.2. Oba ady. garma [ga:rma] I,iş ady.1. Garmak ýagdaýy. 2. Ýagda gowrulan etiň üstünden gerekli möçberde suw guýlup, tüwi atylandan soň et bilen tüwi garylyp buglanýan palaw. Garly gün garma, ýagyşly gün ýarma(Atalar sözi). Bir uly kersen garmany garnyna gapgardy (“Görogly”). \n\n\n GARMA [ga:rma] II: garma donerşi gyzyl ýüpden, argajy gara ýüplükden edilip, elde dokalan mata we şol matadan tikilen don. Onuň egninde garma don, başynda bolsa gara silkme telpegi bar. garma-gürmelik [ga:rma-ğürmölük], at. Adamlaryň bir zada gümra bolup duran wagty, bir iş bilen meşgullanyp duran wagty, gara başyna gaý bolup duran pursaty. Olar garma-gürmelikde itenekde- çomanak bolşup dargaşyp gitdiler (S. Myradow). garmak [ga:rmak], işl. Bir zady ikinji bir zat bilen garyşdyrmak, birleşdirmek; bir zadyň üstüne ikinji bir zady goşup, çemçe, susak, kepgir we ş.m. bilen bulamak ýa-da suwuk zatlary çaýkamak. \n\t‣Guma garmak güýç synanyşýan adamlaryň biri beýlekisini ýere ýykyp, üst-başyny guma bulamak. Guma garylmak ölüp-ýitip gitmek."Adam pahyr iň soňunda guma garylmaly" diýip, atasy pahyr gürrüň bererdi. garmaklyk [ga:rmaklyk], iş ady. Garmak ýagdaýy. garmazlyk [ga:rmazlyk], iş ady. Garmak işi ýerine ýetirilmezlik. garmon [garmo:n], at, sazç. Klawişli we ýygyrt-ýygyrt sanaçly saz guraly. garnalmak işl. Öldürilen malyň garny dilnip, iç goşy çykarylmak. Goýun garnaldy. garnama iş ady. Garnamak ýagdaýy. garnamak işl. Öldürilen malyň garnyny dilip, iç goşuny çykarmak. garnamaklyk iş ady. Garnamak ýagdaýy. garnaşdyrmak işl. Öldürilen mallaryň garynlaryny dilişdirip, iç goşlaryny çykaryşdyrmak, garnap çykmak. garnaşmak işl. Bilelikde garnamak; garnamaga kömekleşmek. garnaşyş iş ady. Garnamak ýagdaýy. garnatmak işl. Öldürilen malyň garnyny dildirip, iç goşuny çykartmak. garnaýyç at. Togalajyk kökünden süýde meňzeş suwuklyk çykarýan dag ösümligi. garnuw [ga:rnuw], at. Garyndy, goşant. garnuwly [ga:rnuwly], syp. Garyndysy bar bolan, goşant goşulan, garyndyly. Garnuwly ýüpek mata. garnuwsyz [ga:rnuwsuz], syp. Garyndysy bolmadyk, goşant goşulmadyk, sap, arassa. Garnuwsyz ahal-teke tohum atlary. garpyşdyrmak işl. Iki adamy biri-biri bilen dawalaşdyrmak, uruşdyrmak, jedelleşdirmek. Adamlary biri-biri bilen garpyşdyrmak bolmaz. garpyşma iş ady. Garpyşmak ýagdaýy. garpyşmak işl. 1. Uruşmak, dikleşmek, geýdirilişmek. Garpyşyp ýatanlaryň biriniň boglup zordan dem alýandygy eşidildi (B. Annageldiýew). 2. Biri-biriniň boýnundan gol salyşmak, gujaklaşmak. Birden iki göwre bir-birine garpyşdy, teşne dodaklar gyzgyn ýaňaklara ýapyşdy (“Garagum”). garpyşmaklyk iş ady. Garpyşmak ýagdaýy. garpyşyk at. Salşyk, dikleşik, tutluşyk, çaknyşyk. Her bir garpyşyk olardan haýsy-da bolsa birini dünýä azabyndan dyndaryp biljekdi (“Edebiýat we sungat”). garpyşykly syp. Çaknyşykly, salşykly, tutluşykly. Garpyşykly uruş tutaşypdyr. garpyşyş iş ady. Garpyşmak ýagdaýy. garpyz at. 1. Pazyly ýere ýazylyp ösýän bakja ekini. 2. Şol ekiniň içi çigitli, iri, togalak, süýri süýji hasyly. Bir elde iki garpyz tutdurmaz (Nakyl). Şeýle-de bolsa, garpyzyň bir ýerinden sümmül almasaň, ýa iki ýarmasaň, onuň içiniň gyzyldygyny, sarydygyny daşyndan saýgarmak mümkin däl (B. Kerbabaýew). \n\t‣Ýarylmadyk garpyz gylyk-häsiýetiniň nähilidigi belli däl. Adam diýeniň bir ýarylmadyk garpyzdyr, iş salşyp görmeseň, onuň nähilidigini bilmek kyn. garra : garra bolmak men-menlik etmek, buýsanmak, tekepbirlik etmek. Galmamyş bu köne dünýä Rüstem ile Zalyňa, Garra bolma iki günlük iýgu- içgi malyňa (Magtymguly). garralmak işl. Garrap başlamak, garry ýagdaýyna ýetilmek, gartaşmak. garrama iş ady. Garramak ýagdaýy. garramak işl. 1. Garry hala ýetmek, garry bolmak, ýaşyň könelişmek. 2. göç.m. Ýygyrt-ýygyrt bolmak, gasyn atmak (uzak wagt suwda bolan eliň, aýagyň hamy hakda). garramaklyk iş ady. Garramak ýagdaýy. garramazlyk iş ady. 1. Garry hala ýetmezlik, ýaşyň könelişmezlik. Ýaşlyk senden açdygyça arany, Garramadyň, gaýta barha ýigdeldiň (M. Seýidow). 2. göç.m. Ýygyrt-ýygyrt bolmazlyk (uzak wagt suwda bolan eliň, aýagyň hamy hakda). Gelniň eli suwdan çykmasa-da, hiç eli garramazdy. garraşmak işl. Garrylyk ýagdaýyna ýetişmek, garry bolup başlamak, ýaş könelişmek. Öňküligi ýok, birneme garraşypdyr (“Edebiýat we sungat”). garratmak işl. 1. Garry hala getirmek, garry etmek. Ony garly gyşlar asla garratmaz (A. Ko- wusow). Ogluňy garratmak hyýalyň bolmasa, gelinlik gözlemegiň ugruna çykaly (B. Pürliýew). 2. göç.m. Ýygyrt-ýygyrt etmek, gasynlatmak. Gyzgyn suwa uzynly gün kir ýuwup, elimi garradypdyryn. garrawsy [garrowsy], syp. Daş sypaty garryrak,ýaş däl. Meniň çak edişime görä, düýnki geleniň ýüz keşbi birneme garrawsy bolmaly. garraýyş iş ady. Garramak ýagdaýy. garry syp. 1. Garrylyk ýaşyna ýeten, ýaşy könelişen, garran. Iň bolmanda, hepdede bir günlük bir garry eneň ýanynda bol, balam! (G. Gurbansähedow). 2. Adam ady. \n\t‣ Garry gyz wagtynda durmuşa çykmadyk, ýaşy ötüşen gyz. Garry gyz adyny aldyň-la balam! Bir wagt kemala geldiň-le, balam! (Halk döredijiliginden). garry-gartaň [garry-ğartaň], syp.,ser. Garry-gurry. Garry-gartaňlar onuň bilen meýildeş bolsa, ýaş-ýeleňler ony geňirgeýärdiler (B. Kerbabaýew). garry-gurry [garry-ğurry], at. Garry we garry hala ýeten adamlar, garry-gartaň. Bu habary eşidip, bu ýerik bäşlän-üçlän garry-gurry adam ýygnanypdy (B. Annageldiýew). garry-gurty [garry-ğurty], at, ser. Garry- gurry. Toýa çaga-çuga, ýaş-ýeleň, garry-gurty diýmän, hemmesi çagyrylypdy. garrygyz [garryğy:z], at. Giç bişýän, galyň paçak, daşy gasynly gyşa durýan gawun. garrylyk at. Garry halynda bolmaklyk, ýaşy könelişenlik, gojalyk. Ýigitlik bossandyr, garrylyk – hazan, Bossany hazanga satyjy bolma (Magtymguly). \n\t‣ Garrylyga ýüz urmak gartaşyp başlamak, garrap başlamak, garrap ugramak. garryýasaw [garryýasow], syp. Öz ýaşyndan birneme garry görünýän, daş sypaty garra çalym edýän. Ol ýaşyndan garryýasaw görünýär (G. Şamyýew). gars I: garskakdyrmak aldamak, aňňalak gapdyrmak. \n\n\n GARS II, s. ş. aňl. söz. Birbada atylan tüpeňiň sesi. garsa : garsa gujaklamak birine duşan badyňa ony gujaklamak, şol bada gujaklamak, gujagyňa gysmak. garsak I, at. Gysga aýakly, gymmatbaha derili, tilki çagasyna çalymdaş kiçijik çöl haýwany. On bäş ýyl oturdym, gyşladym mülki, Gyrynda garsagy, dagynda tilki (Hatam şahyr). \n\t‣Garsak ýaly gysgajyk (adam hakda) \n\n\nGARSAK II, at. Gyzlaryň bäş sany togalajyk daşy oklap hem gapyp oýnaýan oýny, bäşdaş oýny. Gyzlar garsak oýnaýardylar. gars-gars [gars-ğars] I, s. ş. aňl. söz. Kiçi ýarag yzly-yzyna atylanda çykýan ses. Yzly-yzyna atylýan tüpeňleriň gars-gars sesi eşidildi. \n\n\n GARS-GARS [gars-ğars] II: gars-gars gaşanmak öz teniňi yzly-yzyna penjäň bilen gaşamak. garsyldama [garsyllama], iş ady. Garsyldamak ýagdaýy. garsyldamak [garsyllamak], işl. Garsyldyly ses bilen atylmak. Tüpeňiň mäşesinden çekdim weli, garsyldap gitdi. garsyldamaklyk [garsyllamaklyk], iş ady. Garsyldamak ýagdaýy. garsyldatmak [garsyllatmak], işl. Atylýan ýaragdan garsyldyly ses çykarmak. Ol nyşana çenedi we garsyldadyp goýberdi. garsyldaýyş [garsyllaýyş], iş ady. Garsyldamak ýagdaýy. garsyldy [garsylly], at. Kiçi ýarag atylanda çykýan sesiň ady. Ol garsyldynyň haýsy tarapdan çykandygyny biljek boldy. garsynmak işl., ser. Garzynmak 1. Olaryň biri endamy ot alyp barýan ýaly garsynýardy. garşa [garşa:], at. Gelinlik gyz alyp, ýerine gyz bermek däbi. Gyzy ýetişse, garşa edip, ogluny öýermekçidi. garşy at, hal. 1. Biriniň ýa bir zadyň öň tarapy, maňlaý tarapy, alyny. Obanyň gabat garşysyndan derýa akyp ýatyr. 2. Bir zadyň tersine, ugruna däl. Akymyň garyşyna ýüzmek. Ynsabyň garşysyna hereket etmek. 3. Birini ýa-da bir zady ýok etmek, ýeňmek üçin. Dümewe garşy derman. 4. hal. Gaýta-gaýta, birsyhly, zol. Sen garşy sorap durma-da, özüň okap biljek bol. 5.Bir ýere tarap, baka. Görogly öz hüjresine garşy gidiberdi (“Görogly”). 6. Ylalaşmaýaryn. Men seniň teklibiňe garşy. \n\t‣ Garşy almak birini kabul etmek; öňünden çykyp garşylamak. Garşy bolmak (durmak, çykmak) biriniň pikiri, hereketi bilen razylaşman, onuň pikirine ters hereket etmek, garşylyk görkezmek. garşydaş syp. 1. Biri-biriniň garşysynda bolan, ýüzbe-ýüz bolan, garşyma-garşy duran. Olaryň garşydaş oturan goňşulary jaý toýy edýär. 2. Göreşde, ýaryşda we ş.m. garşyňa çykyş edýän bäsdeş, ýaryşdaş. garşy-garşy [garşy-ğarşy], hal. Öwran-öwran, zol-zol, gaýta-gaýta, telim gezek, telim ýola, her sapar. Bulançak suwdan dolan oýtumlarda sürüji garşy-garşy maşyny ýuwaşadyp, aýlanyp geçýärdi. garşylama iş ady. Garşylamak ýagdaýy. garşylamak işl. 1. Biriniň öňünden çykyp, hormat bilen kabul etmek, garşy almak. Gözel-de ony görenden ýylgyryp garşylady (A. Durdyýew). 2. Bir sene mynasybetli toý tutmak, baýram etmek ýa-da şol senäni dabaralandyrmak, bellemek. Täze ýyly garşylamak. Biz Nowruz baýramyny özli-özümiz bolup, öýde garşyladyk. garşylamaklyk iş ady. Garşylamak ýagdaýy. garşylamazlyk iş ady. Garşy almazlyk. garşylanmak işl. Garşy alynmak, öňünden çykylmak. Myhmanlar şatlyk bilen garşylandy (“Edebiýat we sungat”). garşylaşmak işl. Biri-biriňe garşy gelmek, gabat,duş gelmek, duşuşmak. Ilki hanlar garşylaşyp duranda, Orta ýerde okun döker gaça-gaç (“Görogly”). garşylatmak işl. Başga birine garşy aldyrmak. Myhmany oňat garşylatmaly. garşylaýyş iş ady. Garşylamak ýagdaýy. garşylyk at. 1. Garşy ýagdaýda bolmaklyk. 2. Öz garşyňa edilýän herekete, hüjüme berilýän gaýtawul, gaýtargy. Jigitlerden garşylyk bolmady (H. Derýaýew). 3. Bir zady amala aşyrmakda ýüze çykýan päsgelçilik, böwet, şowsuzlyk. Eýsem-de bolsa, öz öňünde birnäçe garşylygyň boljagy ony biraz suslandyrdy (B. Kerbabaýew). 4. Garşylyk sözüniň soňundan bildirmek, görkezmek ýaly işlikler gelip, düzümli işlik ýasalýar: Garşylyk bildirmek bir zada garşydygyňy aňlatmak, aýan etmek. Ol çürt-kesik garşylyk bildirdi.Garşylyk görkezmek biriniň niýetine garşydygyňy öz hereketiň bilen tassyklamak, subut etmek. Leýla oňa näzli garap, sypaýçylyk bilen garşylyk görkezdi (G. Kulyýew). garşylyklaýyn hal. Iki tarapdan biri-biriniň garşysyna. Garşylyklaýyn hüjüm. garşylykly syp. 1. Bir zada gaýtargy, gaýtawul görnüşli. Ol hem öz gezeginde oňa garşylykly sorag berdi. Onuň içki dünýäsinde garşylykly söweş gidýärdi (B. Seýtäkow). 2. Iki taraplaýyn, iki taraply ýüze çykýan. Garşylykly hüjüme geçmek. 3. Biri-biriniň garşysyndaky deşik ýerleriň, açyk duran penjiredir gapylaryň biri-biriniň içinden geçýän (howa akymy hakynda). Garşylykly şemalda oturyp, birneme üşäpdirin. garşylyksyz syp. Garşylyk görkezmän, hiç hili päsgelsiz, gaýtawulsyz. Garşylyksyz boýun egmek. garşyma-garşy [garşyma-ğarşy], hal. Biri- birine bakyp, ýüzbe-ýüz. Biz garşyma-garşy oturyp, köp gürrüňiň başyny agyrtdyk. gart syp., kön.s. Garry. gartaň syp. Garrap başlan, ýaş däl, orta ýaşdan geçip, garrylyga ýüz uran. Gartaň aýal. gartaňlyk I, at. Gartaň halda bolmaklyk. gartaşmak işl. Garrap başlamak. Namys üçin gartaşan är, Ýigdelipdir, gör, daýandy (Magtymguly). gart-gart : gart-gart gazanmak azap çekip, kynlyk bilen gazanmak. Gart-gart gazandy, galtamanlar gönendi (Nakyl). gartmaç syp. Hakyky ýaşyndan garry görünýän, garryrak, garryýasaw. Ýabşynyp üýrýän itiň sesini goýduryp, bir gartmaç adam gapyny açdy (Ý. Mämmediýew). gartmajrak [gartmajyra:k], syp. Gaty garry däl, garryrak. Ol gartmaçrak görünýär. gartman syp., kön.s. Garryrak, gartaňrak. gary at. 1. Geçi, goýun, it ýaly haýwanyň iki öň golunyň injik süňki we dyzdan syňraga, penjä çenli bolan aralyk. Göwnüme bolmasa, Garakelle möjeklere goýun aldyranyny gaty namys edýän ýalydy, garysyny ýassanyp, sus ýatyrdy (B. Annageldiýew). 2. Ýarym gulaja barabar ölçeg birligi. Dünýä ýygan gider emlägin goýup, Geýip gider alty gary bizleri (Seýdi). Balyklar möwç urar derýa teýinde, Bäş gary tirmesi bardyr bilinde (Zelili). \n\t‣ Garyňa daýanmak öz güýjüňe, gaýratyňa daýanmak, gaýrata galmak, özüňe gerek işi özüň etmek, her bir zada hötde gelmek. Indi biz öz garymyza daýanmaly. Garyňa galmak ýatan ýeriňden tirsegiňe galmak, göwräňi ýerden çala galdyrmak. garyljyk [garyljyk], syp. Boguk, açyk bolmadyk, garyşyk, gyryk (ses hakynda). Akmaýanyň garyljyk sesi oňa öz otagyna baranda-da eşidilýärdi (B. Kerbabaýew). garylmak [ga:rylmak], işl. 1. Biri-birine gatyşdyrmak, garyşdyrmak. 2. göç.m. Ýakmaz zat iýip ýa-da gaty ýadap kesellemek (guş, at hakynda). \n\t‣Guma garylmak1) bir zat ýere gaçyp, gum bilen garyşyp gitmek. 2) ölmek, ölup-ýitip gitmek. Niçe ýitirim boldy, guma garyldy, Sen gaflat öýünde ýatdyň, Zelili (Seýdi). garym at. 1. Päsgelçilik hem-de uruş hereketleri wagtynda gizlenmek üçin giň we uzyn edilip gazylýan çukur. 2. Gök otdan taýýarlanan iým we ş.m. üçin gazylan çukur. Silos etmek üçin ýörite taýýarlanyp goýlan garymlar göz öňüne gelýärdi (B. Pürliýew). 3. Sowuga çydamsyz agaçlaryň nahallary ekilen çukur. \n\t‣ Garymyny gazmak bir zadyň öňünden aladasyny etmek, alajyny görmek, gamyny iýmek. Men görüljek çäräniň öňünden garymyny gazyp goýandyryn (A. Gowşudow). garym-gatym [ga:rym-ğatym], syp. Biri- birine garyşyp giden, bulam-bujar bolan, gatyşan. garym-gatymlyk [ga:rym-ğatymlyk], at. Biri-birine garyşyp giden ýagdaýda bolmaklyk, bulam- bujarlyk. Gumuň eteklerinde kiçijik tamlar, küňreli howlular garym-gatymlykda seleňläp durardylar (B. Seýtäkow). garyn I, at. 1. Içinde aşgazan, içege ýaly iýmit siňdiriji organlar ýerleşýän beden agzasy. 2. Goýun- geçiniň şol agzasynyň arassalanyp, içine gowurma, çig et salnan görnüşi. \n\t‣ Garny çekilmek horlanmak, inçelmek. Atlaryň garynlary-da tazynyňky ýaly çekilipdi. Garnyň gowzamak içiň boşamak, açlygyňy duýmak, ajykmak. Garnyňy otarmak iýip-içmek, naharlanmak. Myh- mançylyga gidip, garnyňy otarmak. Garnyňy ýazmak pugta doýmak, gerk-gäbe bolmak. Gyltyzakowalaşýan goýun garnyny ýazyp bilmän, gaýta kem-kemden horlanyp başlady. Garny ýasy garny uly, garynlak. Garyn bolmak ýabyň suw çekişi, akdyryş derejesiniň bozulmak ýagdaýy, suw akman, çişip durmak ýagdaýy. \n\n\n GARYN II, at, kön.s. Üç müçe ýa-da 36 ýyla barabar wagt aralygy. garyndaş [garynnaş], at. Asly bir ata-babadan önüp-ösen adamlar, gandüşer, ýakyn hossar. \n\t‣ Garyndaş diller gelip çykyşlarynyň umumylygy bilen häsiýetlenýän diller. garyndaşlyk [garynnaşlyk], at. 1. Adamlaryň biri-birine bolan gandüşer ýakynlygy, ýakyn hossarlyk. 2. Esasy häsiýetleri, alamatlary boýunça meňzeşlik; gelip çykyşynyň umumylygy bilen şertlenen ýakynlyk. Türkmen diliniň türk, azerbaýjan, özbek, gazak, gyrgyz, tatar, garagalpak dilleri bilen garyndaşlygy. garyndaşsyramak [garynnaşsyramak], işl. Ýakyn hossar, garyndaş bolan bolmak, özüňi ýakyn garyndaş edip görkezjek bolmak. Ol çäkmeniniň syýy bilen derlerini süpürişdirip, gadyrly garyndaşsyrady (N. Pomma). garyndy [ga:rynny], at. Dürli görnüşli jisimleriň garylan birikmesi. Gowaçalary azyndan bäş gezek suwarýarys, üç gezek bolsa ýerli dökünleriň garyndysy bilen dökünleýäris. garyndyly [ga:rynnyly], syp. Sap bolmadyk, arassa däl, garyndy goşulan. Hek garyndyly toýun. garyndysyz [ga:rynnysyz], syp. Garyndysy bolmadyk, sap, arassa. Garyndysyz altyn. garynja at. Ýuka ganatly ýa-da ganatsyz, topar bolup ýaşaýan owunjak möjejik. Garynja gara günde, gurbaga saz bilen söhbetde (Nakyl). \n\t‣ Garynjanyň hinine dönmek (meňzemek) örän köp adam girip çykmak. Garynja ukusy ýüpek gurçugynyň ilkinji ukusy. \n\n\n GARYNJA [ga:rynja], at. Garnuw. garynjalyk at. Garynjanyň köp ýeri, garynjanyň köp bolan ýyly. Garynjalyk ýyly. garynlak syp. Uly garynly, garny ýasy. garynsa at. Köplenç, düýäniň garnynyň aşagyna tutulýan mata. garynsalama iş ady. Garynsalamak işi. garynsalamak işl. Düýäniň garnynyň aşagyna garynsa tutmak. Çybyndan goramak üçin düýäniň garnyny garynsalamaly bolýardy. garynsalamaklyk iş ady. Garynsalamak ýagdaýy. garynsalanmak işl. Garynsa tutulmak. Düýe garynsalandy. garynsalatmak işl. 1. Garynsalamak işini başga birine etdirmek, garynsa tutdurmak. Ol düýäni örä kowmazdan öň garynsalatdy. 2. Garynsalamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Düýämiz-ä gaty betdir, garynsaladaýsa ne ýagşy. garynsalaýyş iş ady. Garynsalamak işi. garynýaryk [garynýa:ryk], at. Alabaharda gögerýän ak güllüje ot. garyp [gary:p], syp. 1. Ykdysady taýdan mätäçlik çekýän, ýeterlik üpjünçiligi bolmadyk adam. 2. Näme-de bolsa bir zada mätäç. 3. Çet ýurda düşen, mysapyr. Men bir garyp, ýat ülkede neýlerem, Akyp, gözde ýaşym döndi sillere (“Saýatly – Hemra”). Hiç kişi men deýin garyp bolmasyn, Garyplykda reňgi-roýy solmasyn (“Melike – Dilaram”). \n\t‣Garyp düşmek malsyz-mülksüz galyp garyplaşmak, garyp güne sataşmak. garypgaldyran [gary:pgallyran], at. Ir ýetişýän ownuk gawun. garyp-gasar [gary:p-gasar], at. Garyp, ýeter- ýetmez güzeran görýänler. garyp-gasarlyk [gary:p-gasarlyk], at. Garyplyk, garyp-pukaralyk ýagdaýy, hor-homsulyk ýagdaýy. garypköşe [gary:pkö:şö], at. Çuwalyň aşak burçundaky ýeke köşe. garyplaşma [gary:plaşma], iş ady. Garyplaşmak ýagdaýy. garyplaşmak [gary:plaşmak], işl. Kem- kemden ykdysady taýdan mätäçlige uçramak, garyplyk derejesine ýetmek, garyp bolmak, garyp düşmek. garyplaşmaklyk [gary:plaşmaklyk], iş ady. Garyplaşmak ýagdaýy. garyplyk [gary:plyk], at. 1. Garybyň hal- ýagdaýy, maddy taýdan mätäçlik, ýeter-ýetmez gün- güzeran. 2. göç.m. Aň-düşünje taýdan ýetmezlik, pes düşünjelilik. Gözýetimiň garyplygy. garyş at. Başam barmak bilen külbikäniň arasy gerlendäki aralyk we şol aralykdaky uzynlyk ölçegi. Gulaç ýetmese – ýüpden, garyş ýetmese – ýigitden (Nakyl). \n\t‣ Garyş boýly pes boýly, girdenek. Garyş boýly, sere satan, Mätäjidir äriň, gelin (Mätäji). garyşdyrmak [ga:ryşdyrmak], işl. 1. Biri- birine garmak, bir zady beýleki zat bilen gatyşdyrmak, bulaşdyrmak. Käbir işgärleriň sowuk-salalyk edip, kabul edilýän pileleriň hillerini garyşdyraýmaklary mümkin (“Edebiýat we sungat”). 2. ser.Gatyşdyrmak. Ýok, sen bu ýerde düýpden ugurdaş bolmadyk iki sany meseläni garyşdyrýarsyň (“Edebiýat we sungat”). garyşdyrmazlyk [ga:ryşdyrmazlyk], iş ady. Garyşmagyna we garyşdyrmagyna ýol bermezlik. garyşlama iş ady. Garyşlamak ýagdaýy. garyşlamak işl. Garyş bilen ölçemek, garyş arkaly uzynlygyny, inini anyklamak. Ol iň aşaky pagsany garyşlap gördi. garyşlamaklyk iş ady. Garyşlamak ýagdaýy. garyşlanmak işl. Garyş bilen ölçelmek. Halyň boýy, ini garyşlandy. garyşlatmak işl. Garyş bilen ölçetmek. Ýüpüň uzynlygyny garyşlatmak. garyşlaýyş iş ady. Garyşlamak ýagdaýy. garyşma [ga:ryşma], iş ady. Garyşmak ýagdaýy. garyşmak [ga:ryşmak], işl. 1. Bir zat ikinji bir zada garylmak, gatyşmak. Suwuň üstüne ýag guýsan, olar hiç garyşmaýar. 2. Bir işe, waka gatyşmak, goşulmak. Oýna garyşanyňy özüňem duýman galýarsyň. 3. Biri beýlekisine gatyşyp, bulam-bujar bolmak. Güýzlük ýüň bilen ýazlyk ýüň garyşypdyr. 4. Öwrenişmek, uýgunlaşmak, gatyşyp-garyşmak. Täze gelen gelin derrew gaýyn ýeri bilen gatyşyp gidiberdi. 5. sazç. Sazlaşmak, sazlaşyk bolmak. Gyjak bilen tamdyra ilki başda biri-biri bilen sögüşjek ýaly etse-de, basym olaryň owazy alaçaly ýag ýaly garyşdy (B. Kerbabaýew). garyşyklyk [ga:ryşyklyk], at. Garyşyk ýagdaý, garym-gatymlyk. garzynmak işl. Gars-gars edip gaty gaşanmak. \n\t‣Gars-gars garzynmak öleriňi-galaryňy bilmän, hars urup işlemek. gasdyrmak [gassyrmak], işl. Gasyn-gasyn edip tikdirmek, epip tikdirmek. Telpegiň gyrasyny gasdyrmak. Köýnegiň bilini gasdyrmak. gasma iş ady. Gasmak ýagdaýy. gasmak işl. 1. Gasyn-gasyn edip tikmek, ýygryp tikmek. Çarygy gasyp tikmek. 2. gepl. d.Köýnek, balak we ş. m. zatlaryň etegini, gyrasyny epläp depjemek, kök atmak, tikmek.Köýnegiň etegini gasmak. 3. Tahýany, telpegi we ş.m. ulurak bolýan geýimi içinden tikip daraltmak. gasmazlyk iş ady. Gasmak işini ýerine ýetirmezlik. gasňak I, at. Arabanyň tigriniň gurşawyny berkidýän demir. \n\n\n GASŇAK II, at. Gat-gat kir, gasyn-gasyn kesmek. \n\n\n GASŇAK III, at. Daşyna jykyr golçalary daňylýan iň uly çarh. gasňaklamak I, işl. Arabanyň tigriniň gurşawyny gasňak bilen berkitmek. \n\n\n GASŇAKLAMAK II, işl. Gat-gat kir tutmak, gasňak baglamak, bir zadyň ýüzi kesmek baglamak. gassap [gassa:p], at. Mal öldürýän ýa-da et satmak bilen meşgul bolýan adam. Öhhe-öhhe bogazym, Gassap gyzy doganym, Aşyk ýaly ýag berse, Açylyp gider bogazym (Läle). Gassap tanşyna süňk berer (Nakyl). gassapçylyk [gasssa:pçylyk], at. Gassaplyk hünäri, gassabyň käri. gassaphana [gassaphana], at. Mal soýulýan ýörite jaý. gassaplyk [gassa:plyk], at, ser.Gassapçylyk. gasyk [ga:syk], at. Garnyň aşak tarapynda iki ýanbaşyň aralygyndaky ýer. gasyn at. 1. Bedeniň, ýüzüň derisinde emele gelýän ýygyrt. Onuň maňlaýynyň saçy düşüpdir, gasynlar peýda bolupdyr (“Edebiýat we sungat”). 2. Mata, geýim we ş.m. zatlaryň ýüzünde emele gelýän uzyn, inçe epin, eplem. gasyn-gasyn [gasyn-ğasyn], syp. 1. Ýygyrt- ýygyrt. Men onuň gasyn-gasyn ýüzüne dikanlap seretdim (B. Gulow). 2. Epin-epin, eplem-eplem. Bu sapar gonjy gasyn-gasyn ädigini çykaryp, ýaldyrawuk köwüş geýipdi (B. Kerbabaýew). gasynlak syp. Gasyny köp, ýygyrt-ýygyrt. Gasynlak ýüz. gasynlamak işl. Gasyn emele gelmek, ýygyrt atmak, ýygyrt-ýygyrt bolmak. Gasynlan ýüz. gasyşdyrmak işl. 1. Gasyn-gasyn edip tikişdirmek. Ýeňiňagzyny gasyşdyryp tikmek. 2. gepl.d. Bolar-bolmaz edip tikişdirmek, kök atyşdyrmak. gaş [ga:ş] I, at. 1. Göz aýtymynyň üstündäki ýaý kimin gyýlyp duran gür tüý we şonuň duran ýeri. 2. Ýöneliş, wagt-orun, çykyş düşümlerde sözsoňy kömekçi hyzmatyny ýerine ýetirip, “edil öňüne, edil öňünde, edil öňünden” manylarynda, köplenç, adam bilen bagly ýagdaýda ulanylýar. Biriniň gaşyna geçip oturmak gelşiklimikän? \n\t‣ Gaş bejerjek bolup, göz çykarmak gowusyny etjek bolup bulaşdyrmak, az zady düzetjek bolup, zyýan ýetirmek. Gaş çytmakbir zada nägiledigiňi, gaharyňy bildirmek, halamaýandygyňy, islemeýändigiňi ýüze çykarmak. Sen ýylgyrsaň, bütin jahan maýlaýar, Gaşyň çytsaň, gyş gamçysyn aýlaýar (M. Seýidow). Gaş kakmak göz-gaşyňy oýnatmak, gaşyňy hereket etdirip, göz güldürmek, göz-gaş oýnadyp yşarat etmek. Misli jerendir böküşiň, Göz ümläp, gaşyň kakyşyň, Dolanyp, gyýa bakyşyň, Ýandyrdy, zalym, ýandyrdy (Talyby). \n\n\n GAŞ [ga:ş] II, at. 1.zergärç. Bezeg şaýlaryň (ýüzügiň, gülýakanyň, bilezigiň we ş.m.) ýüzüne oturdylýan gymmatbaha daş. Ýüwrük ýetmez uzagyna, Düşdüm pelek duzagyna, Meňli gyzyň ýüzügine, Gaşlar goýsam kümüş bile (Magtymguly). 2. Eýeriň öň tarapynda somalyp duran tommak tutar. Indi biziň at çapanymyzdan-da geçen eýeriň gyşyna berk ýapyşyp, başymyzy gutaryp bilsek, dünýäde başga armanymyz galmady (N. Esenmyradow). 3. Papagyň öň ýüzünde ýerleşip, maňlaýyň üstünden öňe uzap duran ýasy, gaty bölegi. Papagyň gaşy. gaşama iş ady. Gaşamak ýagdaýy. gaşamak işl. Gijeýän ýeriňi dyrnagyň bilen gazamak, dyrmalamak. Utulan ýeňsesini gaşar (Atalar sözi). gaşamaklyk iş ady. Gaşamak ýagdaýy. gaşanmak işl. 1.Gijeýän ýeriňi gaşamak. Bir agaja baryp, gapdalyny oýkap gaşanypdyr we şonda gök sapaklar ilişip galypdyr (Erteki). 2.gepl.d. Bir zady almak üçin pul goşmak. – Pulumyz ýetmejek bolýar, sen näme, gaşanjak dälmi? gaşaşdyrmak işl. Birnäçe gezek gaşamak, yzly-yzyna gaşamak. gaşaşmak işl. 1.Gaşamaga kömek etmek. Kimdir biriniň arkasyny gaşaşmak. 2. Bilelikde gaşamak. Oglanlar elleri gaşawly atlarynyň arkasyny gaşaşyp durdular. gaşatmak işl. Birine teniň bir ýerini gaşamaga mejbur etmek, gaşamagyny gazanmak. Aýu, Jemal, görensiň-le, Garyş boýly şo kelhany! Kellesini gaşatmaga Alýarmyşyn Ogullany (K. Gurbannepesow). gaşaw [gaşow], at. Atyň endamyny gaşap arassalamak üçin çotga ýaly enjam, at daragy. gaşawlamak [gaşowlomok], işl. Gaşaw bilen arassalamak. gaşawlanmak [gaşowlonmok], işl. Gaşaw bilen arassalanmak. gaşawlatmak [gaşowlotmok], işl. Gaşaw bilen arassalatmak. gaşaýyş [gaşaýyş], iş ady. Gaşamak ýagdaýy. gaşba-gaş [ga:şva-ğa:ş], hal. Ýüzbe-ýüz, garşyma-garşy, biri-birine bakyp, seredip duran, oturan. Ikisi hem oturdylar gaşba-gaş, Ösüpdirler bir obada ýaşba-ýaş (N. Pomma). gaş-gabak [ga:ş-ğa:vak], at. 1. Gaş we gabak. Hem seriňe gurbanam, Hem gaşy-gabagyňdan (Aýdym) 2. göç.m. Iň eziz, iň mähriban. Meniň gözüm, gaş-gabagym, Aýlar jan! (B. Kerbabaýew). gaşlak [ga:şlak], syp. Gaşlarynyň arasy bitişip duran hüžžük gür gaşly. gaşlaklyk [ga:şlaklyk], at. Gür gaşlylyk. gaşlama [ga:şlama], iş ady. Gaşlamak ýagdaýy. gaşlamak [ga:şlamak], işl. Bezeg şaýlaryna (ýüzüge, gülýaka, bilezige we ş.m.) gaş oturtmak, gaş goýmak. Gülýakany gaşlamak. gaşlamaklyk [ga:şlamaklyk], iş ady. Gaşlamak ýagdaýy. gaşlamazlyk [ga:şlamazlyk], iş ady. Gaş oturtmazlyk. Entek ussa gülýakany gaşlamandy. gaşlaşdyrmak [ga:şlaşdyrmak], işl. Gaşlap çykmak, ählisini gaşlamak, ählisine gaş oturtmak. gaşlaşmak [ga:şlaşmak], işl. 1. Gaş goýmaga, oturtmaga kömek etmek. 2. Bilelikde gaşlamak. Ussanyň şägirtleri gülýakalary gaşlaşyp otyrdylar. gaşlatmak [ga:şlatmak], işl. Gaş goýdurmak. Ýüzügi ussa gaşlatmak. gaşlaýyş [ga:şlaýyş], iş ady. Gaşlamak ýagdaýy, usuly. gaşynmak işl., ser. Gaşanmak. gat at. 1. Eplem. Çykardy-da düwünçekden, Keteniniň gatyn açdy (Ç. Aşyr). Başlyk elindäki hatyň gatyny açyp görkezdi (G. Gurbansähedow). 2. Öýüň şol bir derejede ýerleşýän otaglarynyň hatary, mertebe. "Kawkaz" köçesinden saga bakan aýlanýan bir ýerde ýeke gat tamly, bagly bir howly bardy (B. Kerbabaýew). 3. ser. Gatlak. Ýedi gat ýer. \n\t‣Gatyny açmak okap görmek. Ol kitabyň gatyny açan adam däldi. gatalmak işl. 1. Depgini batlanmak, güýçlenmek, güýjäp başlamak. Ine, onsoň welin gyzyp başlaýar, Sözledigiçe sesi gatalýar (“Edebiýat we sungat”). 2. Gidişi tizleşmek, çaltlaşmak. Maşynyň gidişi barha gatalýardy. gataltmak işl. 1. Berkleşdirmek, gaýymlaşdyrmak. Indiki ýyl okuwa gidýänçäm, açyk howada işläp, bedenimi gataltjak — diýip, Kyýas öz göwnündäkini aýtdy (N. Jumaýew). 3. Öňki derejesinden batlandyrmak, güýçlendirmek. Ene sözüni mylaýymlyk bilen başlap, soňuny gataltdy (N. Sa- ryhanow). 4. Tizlendirmek, çaltlandyrmak. "Ýör, gatyrak, basymrak geçip gideli" diýip, barha ädimi gataltdy (T. Taganow). gatama iş ady. Gatamak ýagdaýy. gatamak işl. 1. Gaty hala öwrülmek, gurap berkemek, gaty bolmak. Görýärmiň, üzümleriň düýbi gatap barýar (B. Gulow). 2. göç.m. Doňmak, doňup daşa dönmek. Özleri bolsa buz ýaly bolup gatan aýaklaryny ýylatmak üçin, diwanhananyň öňündäki açyk meýdançada gezmeläp başladylar (B. Seýtäkow). 3. Sowukda üşäp ölmek. Haýwanlaryň sowyga çydaman, gatap galanlary hem bar. gatamaklyk iş ady. Gatamak ýagdaýy. gatamazlyk iş ady. Gaty hala öwrülmezlik. gatanç at. 1. Toýa we ş.m. ýakyn adamlaryň berýän maddy goşandy. Gurplurak adamlar tapdygyndan gatanç diýip, kimsi dowar, kimsi öküzçe eltdiler (“Görogly”). 2. Garyndy, garnuw. Bu unuňda arpa gatanjy bar bolsa gerek. 3. Alamat, ýokundy. Onuň hüňürdisiniň hakykatdan-da dogrulyk gatanjy bardy (B. Kerbabaýew). gataňňyr at. Zirkler maşgalasyna degişli, boýy 30-50 sm ýetýän, kösügi büdür-südür görnüşli togalagrak, baldagy ýapraksyz, düýpdäki ýapraklary per şekilli, dilik-dilik, gülleri sary-gülgüne reňkli, ýukajyk gabykly, pökgüje gozasy bolan köpýyllyk otjumak ösümlik. gataňsy syp. Birneme gatap başlan, onçakly ýumşak bolmadyk. Gataňsy ýer. gataňsyrak [gataňsyra:k], syp. Az-kem gataňsy. Begenç gataňsyrak bir ýere pilini dürtdi (B. Kerbabaýew). gatatmak işl. Bir zady gaty halyna öwürmek, gatylyk derejesine ýetirmek. Ýeri aýagyň bilen basalap gatatmak. gataýyş iş ady. Gatamak ýagdaýy. gatbar syp. Biri-biriniň üstüne gat-gat edilip goýlan, gat-gat edilip galdyrylan. Eýwandaky haly düşek ýazylgylygyna, onuň üstündäki gatbar ýassyk mündürilgiligine galdy (B. Kerbabaýew). gatbar-gatbar [gatbar-ğatbar], hal. Birnäçe gatbardan durýan, üsti-üstüne gatbarlanan, gat-gat edilen. Gatbar-gatbar täze jaýlar bina edilýär. gatbarlamak işl. Gat-gat goýmak, gatbar- gatbar etmek, birnäçe gezek epläp, üsti-üstüne goýmak. Dört keçäni daş eýwanda, Gatbarladym üst-üstüne (K. Gurbannepesow). gatbarlanmak işl. Gat-gat goýulmak, gatbar-gatbar edilmek, gat-gat bolmak. Ýorganlar gatbarlanyp goýlupdyr. gatbarlaşmak işl. Birnäçe gat bolmak, üsti- üstüne gat tutmak. Gatbarlaşyp ýatan matalara gözi düşdi. gat-gat hal. Birnäçe gatly, birnäçe gatdan ybarat, münder-münder. Galkan kimin gat-gat edip tolkunyp, Derýa menden baýlygyny gizledi (G. Ezizow). Gat-gat mata. Gat-gat jaý. gatla at. 1. Suwuň derejesini galdyrmak, ony düzgünleşdirmek üçin akymyň öňüni bentleýän gurluş, desga. 2. Gatlanyň ýerleşýän ýeri. Ol henizem kempiri bilen gatlada ýaşaýar (“Edebiýat we sungat”). gatlaçy at. Gatlada işleýän işçi. Ýa ol ilerki gatlaçynyň gyzymy? (G. Gurbansähedow). gatlak at. Jisimiň we ş.m. üstüni örtýän gat. Buz gatlaklary. Gar gatlaklary. 2. Çökündilerden emele gelýän dag jynslarynyň dykyzlanan kese gaty. Kömür gatlagy.3. göç.m. Durmuş, medeni we ş.m. alamatlary boýunça birmeňzeş adamlar topary. Daýhanlar gatlagy. Gullukçylar gatlagy. gatlakly at. Çelpek ýaly ýuka ýaýylan hamyra ýag çalyp, gat-gat togarlap, täzeden ýaýylýan we çapadydan ulurak edilip ýagda ýa-da ýagsyz bişirilýän çörek önümi. gatlama 1. iş ady. Gatlamak ýagdaýy. 2. ser.Gatlakly. Gatlak-gatlak gatlama, Gatlamadan ätleme (Monjugatdy). Men size bir zat tabşyraýyn: men eglensem, yzymdan bir jübüt gatlama, biraz mäş, biraz dary göterip baryň (Erteki). gatlamak işl. 1.Gat-gat edip eplemek, üsti- üstüne gatbar-gatbar goýmak. Ýorganlary gatlap goýmak.2. Sapagy, ýüplügi we ş.m. birnäçe gat edip birleşdirmek, birnäçe dini birikdirmek. Ýüpek sapagy gatlamak. gatlamaklyk iş ady. Gatlamak ýagdaýy. gatlanmak işl. 1. Gat-gat edilip eplenmek, gatbar-gatbar edilip goýulmak. Gatlanyp goýlan ýorganlar. 2. Birnäçe gat edilip birleşdirilmek. gatlaşdyrmak işl. 1. Gat-gat edip epleşdirmek, gat-gat edişdirmek. Ýaglyk baryny gatlaşdyryp daňdy. 2. Sapagy gat-gat edip birleşdirip towlaşdyrmak, sapagy birnäçe gat edip işişdirmek. gatlaşmak işl. 1. Gatlamaga kömek etmek. Men eneme ýüplik gatlaşýardym. 2. Bilelikde gatlamak. Olar ýüplük gatlaşyp otyrdylar. gatlatmak işl. Gatlamak işini başga birine etdirmek. Sapagy gatlatmak. gatlaýyş iş ady. Gatlamak işi. gatlykmak işl. Gat-gat bolup birleşmek. Gatlygan gar. gatlyşmak işl. Garylmak, goşulyşmak, birleşmek, sepleşmek, siňmek. Der bilen gatlyşyp giden iki düwmäni süpürmäge zordan ýetişdi (R. Gelenow). gatma iş ady. Gatmak ýagdaýy. gatmak işl. Bir zady ikiniji zada garmak, birikdirmek, goşmak. Mäşiň içiňe biraz tüwi hem gataý. gatmaklyk iş ady. Gatmak ýagdaýy. gatmazlyk iş ady. Bir zady ikinji zada garmazlyk, goşmazlyk. gatnadylmak işl. Belli bir aralyga gatnar ýaly edilmek, gelip-gider ýaly edilmek. Pagtaçylar işe maşynly gatnadylýar (“Edebiýat we sungat”). gatnama iş ady. Gatnamak ýagdaýy. gatnamak işl. 1. Iki ýana, iki aralyga ýöremek, belli ýer arasynda hereket etmek, gatnaw etmek, gidip gelmek. 2. Yzygiderli baryp-gelip durmak, şol bir ýere birsyhly, hemişe gidip-gelip durmak. Ol mekdebe gatnaýar. gatnamaklyk iş ady. Gatnamak ýagdaýy. gatnamazlyk iş ady. Iki ýana ýöremezlik, hereket etmezlik, gatnaw etmezlik. gatnaşdyrmak işl. 1. Bir iş bilen meşgullandyrmak, bir işe çekmek, gatnatmak. Körpeleri bäsleşige gatnaşdyrmak. 2. Aragatnaşyk saklatmak, baryş-gelşi ýola goýmak. Iki goňşyny biri- biri bilen gatnaşdyrmak. gatnaşma iş ady. Gatnaşmak ýagdaýy. gatnaşmak işl. 1. Aragatnaşykda bolmak, baryş-geliş etmek, gatnawly bolmak, biri-biriňe baryp- gelip durmak. O artykmaç adam, goňşularynyň hemmesi bilen gatnaşýar. 2. Bilelikde ýerine ýetirilýän işe, geçirilýän her hili çärä goşulmak. Bu gürrüňçilige bolsa, golaý-goltum oba goňşulary-da gatnaşýardylyr (A. Gowşudow). Küşt-şaşka ýaryşyna gatnaşmak. gatnaşmaklyk iş ady. Gatnaşmak ýagdaýy. gatnaşmazlyk iş ady. 1. Aragatnaşykda bolmazlyk, baryş-geliş etmezlik. 2. Bilelikde ýerine ýetirilýän işe, geçirilýän her hili çärä goşulmazlyk. gatnaşyjy at. 1. Bir işi amala aşyrmaga gatnaşýan adam. Ýaryşa gatnaşyjylar. gatnaşyk at. 1. Aragatnaşyk, baryş-geliş, gatnaw, gelim-gidim. Döwletara gatnaşyklar. Gatnaşyk etmek. 2. Birine, bir zada bolan dahyl, garaýyş, duýgudaşlyk, baglanyşyk. Seniň muňa näme gatnaşygyň bar? gatnaşykly syp.,ser.Gatnawly2. gatnaşyş iş ady. Gatnaşmak ýagdaýy. gatnatmak işl. Iki tarapa, iki aralyga ýöretmek, belli bir ýer arasynda hereket etdirmek, gatnaw etdirmek. –Meni ýöne iki-baka gatnadyp dursuň, buýran işimi hem bitireňok. 2. Ulag bilen adam daşamak. Ýolagçy gatnatmak. 3. Yzygiderli äkidip getirmek, şol bir ýere birsyhly äkidip-getirip durmak. Çagany bakja gatnatmak. gatnatmazlyk iş ady. 1. Iki aralyga ýöretmezlik. – Janyňa döneýin, meni kän gatnatma, ýarawlygymyň ugry ýok. 2. Ulag bilen adam daşamazlyk. Men indi awtobusly ýolagçy gatnadamok. 3. Bir ýere gatnamasyny bes etdirmek, işe, okuwa we ş.m. ýere goýbermezlik. Sowuk düşeli ol gyzyny mekdebe gatnadanok. gatnaw [gatnow], at. Aragatnaşyk serişdesi arkaly edilýän hereket.Ýol agyr bolsa-da, onuň gatnawy köpdi (Ş. Borjakow). 2. Gatnaşyk, baryş-geliş, aragatnaşyk. gatnawly [gatnowly], syp. 1. Köp gatnaw edilýän, köp gatnalýan, köp geçilýän (ýol hakynda). Gatnawly köçe. 2. Gelim-gidimli, baryş-gelişli, aragatnaşykly, gatnawy bar. Goňşymyz gatnawly adamlar. gatnaýyş iş ady. Gatnamak ýagdaýy. gaty syp. 1. Ýumşak däl, daş ýaly. Gaty ýer. 2. Berk, gaýym, ykjam, pugta. Guşagy gaty çekmek. Bagjygy gaty daňmak. 3. Çasly, güýçli, batly (ses hakynda). Ol gaty geplemän, diňe hamsygyp hümürdedi (B. Kerbabaýew). 4.Örän, juda, has, uçursyz, bijaý, çendenaşa. Gaty täsin waka. 5. Batly, çalt, tiz, basym, aýagaldygyna (hereket hakynda). Öňki atly galdy, emma indi başga bir atly gaty kowýar (“Görogly”). \n\t‣ Gaty gitmek hetden aşmak, çenden çykmak, çen- çakyňy bilmän, hetdiňi tanaman, öte geçmek. Paý-paý, aga, gatyrak gitdiň-ow! Öwez, jan, gatyrak giden bolsam, kyrklaryň kyrk ýapynjasy bilen meni pugta basyr (“Görogly”). Gaty görmek birinden bir zady göwnüňe almak, göwnüň galyp öýkelemek, ýokuş görmek. Onyň oba gelip, bize salama gelmeýşini gaty gördüm. Gaty söz aýtmak birine göwne deger ýaly ýaramaz söz aýtmak, gaty-gaýrym söz diýmek. Gaty umyt bolmak tamaňy üzmek, umydyňdan el çekmek, umydyň tala daňlan ýaly bolmak. Gaty umyt etmek tamasyny üzdürmek, umydyňdan el çekdirmek. gatybaş [gatyvaş] I, at. Uzyn palaçly, dykyz togalak däneli gaňrakbaş jöwen. \n\n\n GATYBAŞ [gatyvaş] II, syp. Çydamly, dözümli. Ol ýaşlygyndan gatybaşdy. gaty-gaty [gaty-ğaty], hal. Çalt-çalt, tiz-tiz, howlugyp, alňasak, basym, güýçli, batly (ýöremek, gürlemek we ş.m. hakynda). Ol öýden çykyp, gaty- gaty ýöräp gitdi. gaty-gaýrym [gaty-ğaýrym], syp. Göwne deger ýaly ýokuş, ajy, agyr, bijaý (söz hakynda). Gyzyna gaty-gaýrym söz aýtmaýan Tyllagözel ýalbaryjy bir ses bilen nakyl getirdi (B. Kerbabaýew). gaty-guty [gaty-ğuty], syp. Galan-gaçan, iýilmän galan, gatan (çörek hakynda). Gaty-guty zagarany çykaryp öňünde goýdy (“Görogly”). gatyja at. Süýrüje, dikgi, selçeň baldakly, goýy gyzyl-benewşe gülli, düýbi togalajyk kösükli, takyrlarda, dag eteklerinde ösýän ot, tekesakgal. gatyk at. Bişen süýde gönezlik atylyp, basyrylyp uýadylýan süýt önümi. Gatyk basyrmak. Bagyr ýaly gatyk. Gatyk uýapdyr. Gatygy halta guýup süzmek. gatykelle at. Uzynlygy ýarym metre ýetýän, agramy üç kilogram çemesi, arkasy iki ýüzgüçli balyk. gatyklama iş ady. Gatyklamak işi. gatyklamak işl. Gatyk garmak, gatyk goşmak. Akýüwrügi gatyklamak. Unaşy gatyklamak. gatyklamaklyk iş ady. Gatyklamak işi, ýagdaýy. gatyklanmak işl. Gatyk goşulmak. Gatyklanan unaş. gatyklatmak işl. Gatyk goşdurmak, gatyk gardyrmak. Unaşy gatykladyp içmek. gatyklaýyş iş ady. Gatyklamak ýagdaýy. gatykly syp. Gatyk garylan, gatyk goşulan. Gatykly unaş. gatyklyk at. Gatyk etmek üçin niýetlenen (süýt hakynda). Gatyklyk süýt almak. gatylaç syp. Gatyrak, gatap berkişen, ýumşak däl, alagaty. Keýikleriň biri syňraklary bilen gatylaç ýerden gum tozadýardy (B. Kerbabaýew). gatylmak işl. Goşulmak, garylmak. Süýde bal gatylmak. gatylyk at. Gaty bolmaklyk, daş ýalylyk. Ýeriň gatylygy. gatylyp-garylmak [gatylyp-ga:rylmak], işl., gepl.d., ser. Gatyşyp-garyşmak. Ýaş gelne baran ýerindäkilere gatylyp-garylmak ýeňil düşmedi. gatym-garym [gatym-ğa:rym], syp. Biri- birine gatylan, garyşan, bulam-bujar, gatym-garym. Öýüň goşlary gatym-garym bolup ýatyrdy. gatyr at. Erkek eşek bilen baýtalyň çaknyşmagyndan emele gelen haýwan. gatyrgandyrmak [gatyrğannyrmak], işl. Biriniň gaharyny getirmek, birini gaharly gürlemäge mejbur etmek, käýindirmek. gatyrganma [gatyrğanma], iş ady. Gatyrganmak ýagdaýy. gatyrganmak [gatyrğanmak], işl. Gaharlanmak, gaharly, öýkeli gürlemek, gaharly käýinmek. Wiý, kakasy, ownuk-uşak zat üçin gatyrganmaweri (B. Kerbabaýew). gatyrganmaklyk [gatyrğanmaklyk], iş ady. Gatyrganmak ýagdaýy. gatyrganmazlyk [gatyrğanmazlyk], iş ady. Gaharlanmazlyk, gaharyň gelmezlik. gatyrganyşmak [gatyrğanyşmak], işl. Biri- biriňe gaharly söz aýdyşmak, gaharly söz diýişmek. Hiç birimizden ýüzem sowmadyk, gatyrganyşmadygam (R. Gelenow). gatyrhana [gatyrha:na], at. Gatyr ýatagy, gatyr saklanylýan jaý. Gatyrhana salyň! – diýip höküm edipdir (“Myraly”). gatyş iş ady. Gatmak işi. gatyşdyrmak işl. 1. ser. Garyşdyrmak 1. 2. Bulaşdyrmak, nädogry kesgitlemek. Bir meseläni başga bir mesele bilen gatyşdyrmak. gatyşdyrmazlyk iş ady. Bir zadyň başga bir zat bilen garylmagyna, goşulmagyna ýol bermezlik. gatyşmak işl. 1. ser. Garyşmak 2. Jahyllykda çar tarapa atyşan, Bilmezlikde ham işlere gatyşan (Magtymguly). Şol döwürlerde il arasynda aşyk oýny şeýle rowaçdy, çagalara gatyşyp, Gurt ýaly obanyň jahyllary-da, sakgallylary-da oýnardylar (A. Gowşudow). 2. Ile goşulmak, köpe garyşyp gitmek. Bir haýukdan soň görse, gelni pagtaçylara gatyşyp işläp ýör (“Edebiýat we sungat”). gatyşmazlyk işl. Gatyşman, goşulman durmaklyk. Biriniň şahsy işine gatyşmazlyk. gatyşyk syp.,ser. Garyşyk. gatyşykly syp. Bir zat bilen ikinji zat gatyşan, dürli zatlardan düzülen, garyndyly. Tamyň kömür gatyşykly kapas howasy gapydan gireniňden burnuňa kükäp urýardy (G. Kulyýew). Gar gatyşykly ýagyş ýagýar. gatyşyp-garyşmak [gatyşyp-ga:ryşmak], işl., ser. Garyşmak 4. Gelen gelin gaýyn öýünde gatyşyp-garyşyp bilen bolsa, onuň gowy gylykly boldugydyr. gawun [ga:wun], at. 1. Pazyly ýere ýazylyp ösýän, uly ýaprakly birýyllyk bakja ekini. 2. Şu ösümligiň süýji maňyzly, iri, togalak ýa-da süýri miwesi. Onuň yzyndan gawun ýaryp käseleýärler, bedre doly akşekerek üzümiň üstüne sowuk suw guýup, iýmäge başladylar (A. Gowşudow). \n\t‣ Gawun-gawundan reňk alar birine başga biriniň häsiýeti, hereketi, täsiri geçmek. "Gawun-gawundan reňk alar" diýlişi ýaly, bu-da kän geplemeýärdi. gawunçylyk [ga:wunçuluk], at, ser. Gawunlyk. gawun-garpyz [ga:wun-ğarpyz], at. Gawundyr garpyzy aňladýan jemleýji tirkeş söz. Aýsoltan, gawun-garpyz meýdanlarynyň üstünden geldi (B. Kerbabaýew). gawungül [ga:wunğül], at. Bakja ekinleriniň arasynda ösüp, olara şikes ýetirýän sary baldakly, gögümtil gülli haşalot. gawunlyk [ga:wunluk], at. Gawunyň köp ekilen ýeri, gawunyň bol ýeri, gawunçylyk. gaý at. 1. Ygally, ýagynly güýçli sowuk ýel, harasat, apy-tupan. Iki paslyň sepgidinde, ylaýta-da, güýzüň başynda her hili gaýlaryň bolmagy taň däldir (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Ýüze çykýan gowga, uruş, söweş, jeň. 3. göç.m. Goh-galmagal, dawa-jenjel, galmagal. Gaý turuzmak. \n\t‣ Ýeser ýerde gaý turmak ser. Ýeser. gaýa at.Dagyň göni, dik galýan kert ýeri. \n\t‣ Gaýadan gaýdan ýaly bolmak duýdansyz bir zada ulaşmak, duýdansyzlykdan aljyramak. Balam, sen neneňsi bolduň, "içim" diýip gaýadan gaýdan ýaly bolaýdyň-la! (A. Durdyýew). Gaýa ýaly (kimin) berk, mäkäm, ärlerçe, mertlerçe. gaýa-gopuz [gaýa-ğopuz]: gaýa-gopuz ýok howsala düşer ýaly, gyssanar ýaly hiç hili ýagdaý ýok, imisalalyk. Gaýa-gopuz ýok ýerinden gulagyna deňiç gyzaryp, abyr-zabyr ediberdi (“Edebiýat we sungat”). Oglanlar, häzir gaýa-gopuz ýok (Ý. Mämmediýew). gaýalmak işl. Gaýma bilen nagyş edilmek, gaýmalanmak. Saçy täze syrylan kellesinde yz goýup giden, keşdesi iri gaýalan tahýasyny gozgady (N. Baý- ramow). gaýalyk I, at. Gaýanyň köp ýeri. \n\n\n GAÝALYK II, at. Ilki garnyna gaýan duluç, inen düýe. gaýama iş ady. Gaýamak ýagdaýy. gaýamak işl. Tikiniň gaýma görnüşi bilen nagyş etmek, gaýmalamak. Hakykatdan-da, garry ýaş başyna bu gyza keşde etmek, gaýma gaýamak, haly çitmek ýaly el işlerini öwretmek bilen, oňa edepli bolmak terbiýesini-de berip başlady (A. Gowşudow). gaýamaklyk iş ady. Gaýamak ýagdaýy. gaýamazlyk iş ady. Gaýamak işini ýerine ýetirmezlik. gaýaşmak işl. 1. Gaýma gaýamaga kömek etmek. Gyz gelnejesine gaýma gaýaşdy. 2. Bilelikde gaýamak (gaýamak işliginden soň oturmak işliginiň häzirki zamanda gelen şekili ulanylýar). Gyzlar gaýma gaýaşyp, keşde çekişip otyrlar. gaýatmak işl. Gaýamak işini başga birine etdirmek, gaýmalatmak. Tahýaň etegini gaýatmak. gaýaýyş iş ady. Gaýamak ýagdaýy. gaýçy at. Mata we ş.m. gyrkmak, kesmek üçin atanaklaýyn hereket edýän iki saply gural. Bag gaýçysy. \n\t‣ Gaýçy çalmak dowam edýän däp-dessura görä, nika gyýlanda, "ara şeýtan düşmesin" diýen yrym bilen, gaýçyny gyrkýan ýaly şarkyldatmak. Gaýçy gulak çowly gulak (atyň gulagy hakynda). Gaýçy gulak atlarymyzbar. Gaýçy guýruk arasy açylyp duran, açylan gaýça meňzeş guýruk. Gaýçy guýruk garlawaçlar. gaýçylama iş ady. Gaýçylamak ýagdaýy. gaýçylamak işl. Gaýçy bilen kesmek, gyrkmak, çyrpmak, timarlamak. Ol murtyny gaýçylap, bir kadada saklardy (A. Gowşudow). gaýçylamaklyk iş ady. Gaýçylamak ýagdaýy. gaýçylanmak işl. Gaýçy bilen kesilmek, gaýçy bilen kesilip timarlanmak. Baglar gaýçylanyp timarlandy. Mata gaýçylanyp, kesim-kesim edilipdir. gaýçylaşdyrmak işl. Bir ýan ujundan gaýçy bilen kesip çykmak, gaýçy bilen gyrkyp timarlaşdyrmak. gaýçylaşmak işl. Gaýçy bilen kesmäge kömekleşmek, gaýçy bilen kesişmek. Üzüm agaçlaryny gaýçylaşmak. gaýçylatmak işl.Gaýçylamak işini başga birine etdirmek, gaýçy bilen kesdirmek, gyrkdyrmak. Üzümi gaýçyladyp zaýaladaýma. Baglary gaýçylatmak. gaýçylaýyş iş ady. Gaýçylamak ýagdaýy. gaýda-gaýmalaşyk [ga:ýda-ğa:ýmalaşyk], at. Köpçülikleýin eýläk-beýläk edilýän çalasyn hereket, eýläk-beýläk çalasyn hereket edýän mähelläniň hereketi. Obanyň içi gaýda-gaýmalaşykdy, ikindiniň alada-derdeseri uly-kiçini herekete getiripdi (G. Kulyýew). gaýdarly syp. Gaýtmaga meýilli. Ol heniz-ä gaýdarly däl. gaýdarlyk at. Gaýtmaga mümkinçilik, ýarawlyk. Ýagdaýym biraz gowlanaýmasa, obamyza gaýdarlygym ýok. gaýduwsyz [gaýduwsuz], syp. Her hili kynçylyklardan gaýtmaýan, batyrlyk bilen hereket edýän, tutanýerli, edermen, gorkmazak, okgunly. Siziň garamagyňyzda dagy böwserlik, ýeriň astyny üstüne çöwrerlik gaýduwsyz güýç bar (B. Kerbabaýew). Gaýduwsyz adam. Gaýduwsyz hereket etmek. gaýduwsyzlyk [gaýduwsuzluk], at. Her hili kynçylyklara hötde gelmeklik, maksada okgunlylyk, tutanýerlilik, edermenlik, gorkmazaklyk. Esgeriň çalasynlygy, gaýduwsyzlygyny hiç zat bilen deňär ýaly däldi (A. Nazarow). Gaýduwsyzlyk bilen söweşmek. Gaýduwsyzlyk görkezmek. gaýdylmak işl. Gelen yzyňa öwrülmek, yzyňa gidilmek, öwrülmek. gaýdym at. Bir hereketiň öňki depgininden peseliş ýagdaýy, öňki ýagdaýyndan gowşamak häsiýeti. \n\t‣ Gaýdym çalyşmasy (dil b.) "öz" diýen sözden ybarat bolup, at deregine ulanylýan sözleriň ýerini çalyşýan söz. gaýdyp hal. Indiden beýläk, dagy-duwara, dolanyp, soň, gaýtalap. Magtymguly, ol menzile, diýara, Giren gaýdyp çyka bilmez kenara (Magtymguly). gaýdyrmak [ga:ýdyrmak], işl. 1. Howada uçurmak. Ýakymsyz sörtük şemal ýapraklary gaýdyryp äkidýärdi (B. Gulow). Ol daşy gaýdyryp zyňdy.2. göç.m. Urup ýykmak, agdarmak. At üstüne münen nätanyş adamy gaýdyryp goýberdi. 3. Bir sebäbe görä uly wezipesinden aýryp taşlamak. Sen aýagyňy dogry basmasaň, bir gün işiňden gaýdyryp goýbererler. gaýdyrylmak [ga:ýdyrylmak], işl. Gaýar ýaly edilmek, howada gaýyp gider ýaly edilmek. Ýabylaryň bu çapyp barşyna furgon sähel bir zada galtaşaýsa ýa-da ýabylar bir gyrarakda geçäýdigi ählimiz gaýdyrylyp gitjek (B. Gulow). gaýdyş 1. iş ady. Gaýmak ýagdaýy. 2. hal, gepl. d.,ser. Gaýdyşyn. Ony men size gaýdyşda görkezerin (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Gaýdyş bolmak gepl.d. ýogalmak, aýrylmak, ölmek, dünýeden gaýtmak. Abulhaýryň haçan, näçe ýaşynda dünýäden ötenligi anyk bolmasa-da, onuň heniz Abusagydyň ýetginjek döwründe gaýdyş bolandygyny çaklamak mümkin (“Türkmen dili”) gaýdyşmak işl. 1. Ikiden-ýekeden gaýdyp başlamak, dagaşyp başlamak. Kärendeçiler pagta ýerinden öýlerine gaýdyşyp gelýärdiler (A. Durdyýew). 2. Öňki derejesinden peselişmek, kemelişmek, çekilişmek; köşeşmek. Derýanyň joşguny gaýdyşdy. Ýaranyň çişi gaýdyşdy. gaýdyşyk at, gepl.d. Öýli-öýüne gidişlik, iki- ýekeden gaýdyp başlamaklyk. Adamlar, gaýdyşyk wagty boldy. Gaýdyşyk bolandan soň hem oturdyk. gaýdyşyn [gaýdyşy:n], hal. Yza gaýdyp, dolanyp gelinýärkä, gelşin. Gaýdyşyn biz Etrek derýasynyň boýy bilen gaýtdyk (“Edebiýat we sungat”). gaýgana [gaýğana], at. Düýe botlanda, ýaňy bolan köşegiň daşyndaky suwly barda. gaý-gaýmalaşyk [ga:ý-ğa:ýmalaşyk], at, ser. Gaýda-gaýmalaşyk. Garagumuň üsti gaý- gaýmalaşyk bilen doldy (B. Kerbabaýew). gaýgy [gaýğy], at. 1.Bir zadyň aladasyny etmek duýgusy. Magtymguly, elli ýaşyň, Gamdyr, gaýgydyr, syrdaşyň (Magtymguly). 2. Ynjalyksyzlyk, ünji, alada. Göroglynyň hiç yzyndan gaýgysy ýok (“Görogly”). \n\t‣ Gaýga batmak bir zadyň pikirini, gaýgysyny etmek. gaýgy-alada [gaýğ(y)-alada], at, ser. Gaýgy we Alada. Ondan galyň hantama däldi, üstesine gaýgy- alada galdy (B. Kerbabaýew). gaýgyçyl [gaýğyçyl], syp. Gaýgy edegen. Şeýle-de bolsa, gaýgyçyl garrynyň öňünde sözlemek, oňa hakykaty beýan etmek birbada agyr degdi (B. Pürliýew). gaýgyçyllyk [gaýğyçyllyk], at. Gaýgyçyl hasiýetlilik, gaýgy edegenlik. Ol gaýgyçyllygy sebäpli özüni horlaýardy. gaýgy-gam [gaýğy-ğam], at, ser.Gaýgy-gussa. Gaýgy-gam adamyň saglygy üçin uly zyýandyr (O. Gadamow). gaýgy-gussa [gaýğy-ğusso], at. Adamlarda döreýän we çykalgasyz görünýän gynançly, hasratly pikir, gaýgy-gam. Gaýgy-gussa getirmegin başyňa, Jandan batyr, esrik nerim näm boldy? (“Görogly”). gaýgy-hasrat [gaýğy-hasyrat], at, ser. Gaýgy-gussa. Çeker boldum gaýgy-hasrat, Başymdan gitmedi pyrkat (Magtymguly). gaýgylandyrmak [gaýğylannyrmak], işl. Gaýgylanar ýaly etmek, gaýgy etdirmek, gaýga batyr- mak. Wagtynda oglundan hat-habar gelmezligi enäni gaýgylandyrdy. gaýgylanma [gaýğylanma], iş ady. Gaýgylanmak ýagdaýy. gaýgylanmak [gaýğylanmak], işl. 1. Gaýgyly pikir gurşap almak, gaýgy etmek, gaýga batmak. Onuň ýüzüne sereden lukman onuň bir zatdan gaýgylanýanlygyny we soraglarynyň barlygyny gözünden aňlady (A. Gowşudow). Ol bir zada gaýgylanyp otyrdy. 2. Ünji etmek, ynjalyksyzlanmak, aladalanmak. Ol, sowuk howada oglunyň ýeňil geýnendigi ýadyna düşüp, gaýgylandy. gaýgylanmaklyk [gaýğylanmaklyk], iş ady. Gaýgylanmak ýagdaýy. gaýgylanmazlyk [gaýğylanmazlyk], iş ady. Gaýgy etmezlik, gaýga batmazlyk. gaýgylanyş [gaýğylanyş], iş ady. Gaýgylanmak ýagdaýy. gaýgyly [gaýğyly], syp. 1. Gaýgysy bar, gaýgysyz däl. Ol daşyndan gaýgyly görünýär. 2. Ünjüli, iňkisli, ynjalyksyz. Ol ikisiniň hem çynlakaý sypatlaryna, gaýgyly keşplerine geňirgendi(B. Kerbabaýew). gaýgylylyk [gaýğylylyk], at. 1. Gaýgysy barlyk, gaýgysyz dällik. Wakanyň gaýgylylygy oňa güýçli täsir etdi. 2. Ünjülilik, aladalylyk, birahatlyk, ynjalyksyzlyk, iňkislilik. gaýgyrma [gaýğyrma], iş ady. Gaýgyrmak ýagdaýy. gaýgyrmak [gaýğyrmak], işl. 1. Aýap saklamak, aýamak. Ol janyny gaýgyran däldir. 2. Dözmezlik edip aýamak. Ýöne men syrkaw adamyny gaýra üzäýmäýin diýip gaýgyrdym (A. Gowşudow). gaýgyrmaklyk [gaýğyrmaklyk], iş ady. Gaýgyrmak ýagdaýy. gaýgyrmazlyk [gaýğyrmazlyk], işl. Aýamazlyk, aýap saklamazlyk. Men Siziň her biriňiziň ata Watanymyzy gülledip ösdürmek ugrunda gujur- gaýratyňyzy gaýgyrmajakdygyňyza ynanýaryn (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). gaýgyrylmak [gaýğyrylmak], işl. Aýawly saklanylmak, gorap, aýap saklanylmak, aýalmak. Tohumyň gaýgyrylmagynyň sebäbi onuň gymmatly, tapylgysyz ak bugdaýdandygydy. gaýgyryş [gaýğyryş], iş ady. Gaýgyrmak ýagdaýy. gaýgysyz [gaýğysyz], syp. 1. Gaýgysy ýok, hiç zady pikir etmeýän, aladasyz, ünjüsiz, iňkisi bolmadyk.Gaýgysyz çaga gapyda bökjekläp, oýnap ýör. Gaýgysyz gara suwda semrär (Nakyl). 2. gepl.d. Hiç kynçylyk çekmän, şübhesiz, ýeňil. Ol bu işi gaýgysyz başarar. 4.Oglana dakylýan at. gaýgysyzlyk [gaýğysyzlyk], at. Gaýgysy ýokluk, gaýgyly dällik. Gaýgysyzlyk saglyk üçin peýdalydyr. gaýgy-ünji [gaýğy-ünjü], at, ser.Gaýgy-alada. Gaýgy-ünjini taşlap, yhlaslyrak ýapyşyberseň, eliň endik edip gidenini özüň hem duýman galarsyň (G. Gurbansähedow). gaýky syp. Arkan gaýşaryp duran, döşi öňe çykyp duran, gaýşak. Kim gaýkyny söýer, kim küýkini (Nakyl). gaýkyjaklama iş ady. Gaýkyjaklamak ýagdaýy. gaýkyjaklamak işl. 1. Arkan gaýşarylyp ýöremek, gaýşak hereket etmek. Ol gaýkyjaklap haýdap barýardy. 2. göç.m. Öz diýeniňi tutmak, göwnemezlik, makul bilmezlik, ylalaşmazlyk, barlyşmazlyk, kesirlik etmek. Ol gaýkyjaklan boldy. gaýkyjaklamaklyk iş ady. Gaýkyjaklamak ýagdaýy. gaýkyjaklaşmak işl. Birnäçe bolup gaýkyjaklap ýöremek, arkan gaýşaryşyp ýörän bolmak, arkan gaýyşmak. Ikisi hem gaýkyjaklaşyp barýardy. gaýkyjaklatmak işl. Gaýkyjaklap ýörär ýaly mejbur etmek, gaýkyjaklap ýöretmek, arkan gaýşartmak. Güýçli ýel ýolagçyny gaýkyjakladyp ýykaýjak-ýykaýjak bolýardy. gaýkyjaklaýyş iş ady. Gaýkyjaklamak ýagdaýy. gaýkyldama [gaýkyllama], iş ady. Gaýkyldamak ýagdaýy. gaýkyldamak [gaýkyllamak], işl. Öňin-yzyn yranyp durmak, ýaýkyldamak. Ol düýäniň üstünde gaýkyldap otyrdy. Gaýkyldap ýöremek. gaýkyldamaklyk [gaýkyllamaklyk], iş ady. Gaýkyldamak ýagdaýy. gaýkyldaşmak [gaýkyllaşmak], işl. Oýmul- oýmul edişip ýöremek, çaýkanyşyp ýöremek. Gazlar gaýkyldaşyp suwa girdiler. gaýkyldatmak [gaýkyllatmak], işl. Gaýkyldyly ýöretmek, iki ýana çaýkanyp hereket etdirmek. gaýkyldaýyş [gaýkyllaýyş], iş ady. Gaýkyldamak ýagdaýy. gaýlama iş ady. Gaýlamak ýagdaýy. gaýlamak işl., gepl.d. 1. Gaýa sezewar bolmak, gaý üstüňi basmak, gaýda galmak. 2. göç.m. Başagaý bolmak, lejiň çykmak, ýadamak, irmek. Görogly aýtdy: – Şu zaňňar gaýlap gelýär-ow (“Görogly”). gaýlamaklyk iş ady. Gaýlamak ýagdaýy. gaýma I, iş ady. Gaýmak ýagdaýy. \n\n\n GAÝMA II, at. 1. Nagyş salmak üçin owunjak sanjylyp tikilýän tikiniň bir görnüşi. 2. Gaýma bilen salnan keşde, nagyş. Bu gaýmany kim gaýady? gaýmak I, at. 1. Süýtden alynýan ýokumly we ýagly iýmit önümi. Gyr atyň sagrysynyň üstünde bir käse gaýmak goýsaň bozuljak däldi (“Görogly”). 2. göç.m. Suwuklygyň, tekizligiň we ş.m. ýüzünde emele gelen ýukajyk gatlak, gyrpak. Säher çagy giň kenarda aýlanyp, Bozýar ýeriň ykyrdaýan gaýmagyn (M. Seýidow). \n\n\n GAÝMAK II, işl. Erkege çekilen düýäniň höwürden çykmagy, bogaz bolmagy. Inen düýeleriň birnäçesi gaýypdyr. \n\n\n GAÝMAK [ga:ýmak], işl. 1. Suwuklygyň içinde çümmän hereket etmek, ýüzünde göterilip ýörmek, ýüzmek. Bir tarapdan, köle düşen zat suwuň ýüzünde kädi ýaly gaýyp ýör, çümmeýär (A. Atajanow). 2. Ganat ýaýyp, howada uçmak, howada gaýmalamak. Uçaryň mysaly nusgasy asmanda gaýýardy. Saralan ýapraklar gaýyp ýere düşýärler. 3. Bir ýerden aşaklygyna gaýtmak, ýykylmak, zyňlyp gitmek. Men bilmedim näme üçin atlanyp, At üstünden gaýdyňmy sen, Artyk jan (B. Kerbabaýew). \n\t‣Gaýyp düşmek köp wagtlap barmadyk ýeriňe ahyry bir gün geleniňde aýdylýan aňlatma. – Sen bu ýerlere gaýyp düşdüňmi, gözümizden uçduň ahyry?! gaýmaklama iş ady. Gaýmaklamak ýagdaýy. gaýmaklamak işl. 1. Süýt bişirilende ýüzünde ýukajyk ýagly gatlak emele gelmek, gaýmak bitmek. Süýt gaýmaklady. 2. Suwuklygyň, tekizligiň we ş.m. ýüzünde ýukajyk gatlak emele gelmek, gyrpaklamak. Suwuň gyrak-bujaklarynda buz gaýmaklap görünýän ýerleri-de bardy. gaýmaklamaklyk iş ady. Gaýmaklamak ýagdaýy. gaýmaklatmak işl. Gaýmak emele geler ýaly şert döretmek, mümkinçilik bermek, gaýmak bitýänçä goýmak. gaýmaklaýyş iş ady. Gaýmaklamak ýagdaýy. gaýmaklyk iş ady. Gaýmak ýagdaýy. \n\n\n GAÝMAKLYK [ga:ýmaklyk], iş ady. Gaýmak ýagdaýy. gaýmalama iş ady. Gaýmalamak işi. \n\n\n GAÝMALAMA [ga:ýmalama], iş ady. Gaýmalamak hereketi, ýagdaýy. gaýmalamak işl. 1. Gaýma gaýamak, gaýma çekmek. Gaýmalap keşde etmek.2. Bir zadyň daşyna zolak aýlamak. \n\n\n GAÝMALAMAK [ga:ýmalamak], işl. Eýläk- beýläk hereket etmek, galgamak, bir zadyň töwereginde aýlanmak. Ak köýneklije oglan bolsa dürli gülleriň arasynda, kebelek kimin gaýmalap, juwtar ak gülleri çöpleýärdi (N. Pomma). gaýmalamaklyk iş ady. Gaýmalamak ýagdaýy. \n\n\n GAÝMALAMAKLYK [ga:ýmalamaklyk], iş ady. Gaýmalamak hereketi. gaýmalanmak işl. Gaýma edilmek, gaýma gaýalmak. gaýmalaşmak işl. Gaýma gaýaşmak. Tahýa gaýmalaşmak. \n\n\n GAÝMALAŞMAK [ga:ýmalaşmak], işl. 1. Birnäçe bolup bir zadyň töwereginde aýlanmak, galgamak. Gelnalyja gitmäge höwesjeňler eýýäm maşynyň töwereginde gaýmalaşýardylar (B. Gulow). 2. Birnäçe ýa köp bolup bilelikde ganat ýaýyp uçmak. Günüň ýaşyp barýanyny mälim edip, ondan- oňa gaýmalaşýan, özlerine ýatak ýer araýan serçeler aladaly jürküldeşýärdiler (B. Kerbabaýew). Geçiguşlar al-asmanda gaýmalaşýar. gaýmalaşyk [ga:ýmalaşyk], at. Köpçülikleýin edilýän tertipsiz hereket, gaýda-gaýmalaşyk. gaýmalatmak işl. Gaýmalamak işini başga birine etdirmek, gaýma gaýatmak. Tahýa gaýmalatmak. \n\n\n GAÝMALATMAK [ga:ýmalatmak], işl. Bir zady duran ýeriňde üstüňde bulaýlamak. gaýmalaýyş iş ady. Gaýmalamak ýagdaýy. \n\n\n GAÝMALAÝYŞ [ga:ýmalaýyş], iş ady. Gaýmalamak ýagdaýy. gaýnadylmak işl. 1. Gaýnamak derejesine ýetirilmek. 2. Gaýnadylyp bişirilmek. Gaýnadylan et. gaýnadynmak işl. Özüň üçin gaýnatmak. Çaý gaýnadynmak. gaýnadyşmak işl. 1. Gaýnatmaga kömek etmek. Çaýça çaý gaýnadyşmak. 2. Bilelikde gaýnatmak. Gelinler toýa gelenler üçin çaý gaýnadyşyp ýördüler. gaýnag [gaýnağ] I, syp. Çig däl, gaýnan (suw hakynda). \n\n\n GAÝNAG [gaýnağ] II, at. Agzyň içinde, dodakda, burunda ýara döremek bilen çykýan kesel, düwürtikli kesel. \n\n\n GAÝNAG [gaýnağ] III, at. Öýken keseli. gaýnagly [gaýnağly], syp. Gaýnag keseline duçar bolan, gaýnag keselli. gaýnak at. Elde örülýän gülli joraba we käbir el işlerine salynýan nagyş, şeýle hem şol salynýan nagşyň ady. gaýnam at. Gaýnamak derejesi. Gaýnamy kemsiz ýeten et. \n\t‣Gaýnamy çykmak gowy gaýnamak, gowy gaýnap ugramak. Gaýnatmanyň gaýnamy çykypdyr öýdýän. Gaýnamy synmak gaýnamasy galmak. Taňkanyň gaýnamy synansoň, çopan ala torbasyny sermäp, çaý haltasyny tapdy (“Edebiýat we sungat”). gaýnamak işl. 1. Güýçli gyzgynlygyň täsiri netijesinde bugaryp lakyrdamak, gaýnag hala ýetmek. Oduň üstünde goýlan tüňçäň suwy gaýnap başlady. 2. Aşakdan çogup, urup çykmak (suw hakynda). Jülgäniň ýokary başynda buz ýaly çeşme gaýnap çykýardy. 3. göç.m. Möwç almak, joşa gelmek, möwjemek, joşmak. Yşk derýasy doldy, daşdy, gaýnady, Täze hyruç eýläp, gyzmaly boldum (Magtymguly). gaýnatdyrmak işl. Gaýnatmak işini başga birine etdirmek. Çaý gaýnatdyrmak. gaýnar [gaýna:r], at. Suwy çogup, zogdurylyp, gaýnap çykýan çeşme. gaýnatma 1. iş ady. Gaýnatmak ýagdaýy. 2. Etli süňk suwda siňňin gaýnadylyp bişirilýän milli nahar. gaýnatmak işl. 1. Gaýnag hala ýetirmek. Olar çaý gaýnatmaga başladylar. 2. gepl.d. Bişirmek. Semeni gaýnadýan gelin-gyzlaryň kalby örän päk bolmaly (“Nesil”). \n\t‣Ganyny gaýnatmak gaharyňy getirmek, janyňy ýakmak, gazaplandyrmak. Bu ýagdaý onuň ganyny gaýnadýardy (B. Pürliýew). gaýra I, at. 1. Demirgazyk-Gündogar aralykdakly tarap, ileriniň garşysyndaky tarap. Gaýradan bir adam gelýär. Soň bular gaýrak giden yzy yzarlap gitdiler (A. Gowşudow). 2. Yz, arka, ýeňse. Gaýra çekilmek. 3. Geljek wagta, indiki wagta, soňa. Etmeli işiňi gaýra goýma. \n\t‣ Gaýra durmak çetde durmak, çeke durmak, goşulman durmak. Gaýra üzülmek keselliniň keseli ýagşylanan ýaly bolup, gaýtadan beterlemek, ýaramazlaşmak, gaýralamak. Gaýra ýaşamak ýetmez- çilik we ş.m. sebäpli özüňi kemsidilen ýaly duýmak, etjegiňi edip bilmezlik. Magtymguly gaýra ýaşar, Mert ärden hany bolmasa (Magtymguly). Malsyz mertler köp hor eder başyny, Myhman gelse, gaýra ýaşar ýaşyny, Edebilmez köňli halan işini, Gurguly harjysy, puly bolmasa (Zelili). \n\n\n GAÝRA II, hal, gepl.d., ser. Gaýta 1. Içine-de çöwüp, bäş-alty gaýra depdi (“Görogly”). gaýraç at. Nergiz güllüler maşgalasyna degişli togalak düýpli köpýyllyk ösümlik. gaýra-gaýra [gaýra-ğaýra] I, at, ser.Gaýra I, 2. Ojaryň howry ony gaýra-gaýra süýşmäge mejbur etdi. \n\n\n GAÝRA-GAÝRA [gaýra-ğaýra] II, hal, ser.Gaýta-gaýta. gaýraky syp. Gaýra tarapdaky. Gaýraky raýyş. gaýralama iş ady. Gaýralamak ýagdaýy. gaýralamak işl. 1. Gaýra çekilmek, yza süýşmek. Çaknyşykdan soň goşun biraz gaýralapdyr. 2. Keselliniň ýagdaýy agyrlaşmak, gaýra üzülmek, beterleşmek, ýaramazlaşmak. Ol gün-günden gaýra- laýardy (“Görogly”). gaýralatmak işl. Keselliniň ýagdaýyny agyrlaşdymak, gaýra üzdürmek, keselini beterletmek. Kesellini köp gürledip gaýralatmak. gaýralaýyş iş ady. Gaýralamak ýagdaýy. gaýraly [gaýraly], syp., gepl.d. Türkmenistanyň demirgazyk etraplarynyň ýaşaýjysy. gaýralygyna [gaýralyğna], hal. Gaýra tarapa.Giň köçe gaýralygyna uzalyp ýatyrdy (B. Seý- täkow). Giň köçe gaýralygyna uzalyp gidýärdi. Şondan gaýralygyna ýöräberseň, Ýerewan köçesi öňüňizden çykar (“Edebiýat we sungat”). gaýrat [gaýra:t], at. Kynçylyga, garşylyga bolan çydam, dözüm, edenlilik, gujur, başarnyk. Adamlar, gaýrat edip işläň. \n\t‣Gaýrata galmak bir işi etmek üçin bar güýjüňi bir ýere jemlemek. – Adamlar, gaýrata galyp, şu gün jaýyň boýuny ýetirelin. Gaýrat et! 1) birinden bir zat haýyş edilende, dilenende ulanylýan aňlatma. 2) biriniň başyna agyr iş düşende göwünlik berlip aýdylýan aňlatma. gaýratlandyrmak [gaýra:tlannyrmak], işl. Gaýrata galdyrmak, kuwwatlandyrmak. Ýeňşe bolan ynam ony has-da gaýratlandyrýardy. gaýratlanmak [gaýra:tlanmak], işl. Gaýratly bolmak, gaýrata galmak. gaýratly [gaýra:tly], syp. Gaýraty bar, edenli, tutanýerli, gujurly, başarnykly. Gaýratly adam. gaýratlylyk [gaýra:tlylyk], at. Gaýraty barlyk, edenlilik, tutanýerlilik, gujurlylyk. gaýratsyz [gaýra:ssyz], syp. Gaýraty ýok, kynçylyga, garşylyga çydamsyz, edensiz, bigaýrat. Ozalda bolsa gaýratsyz, Ony hiç düzeltmek bolmaz (Talyby). gaýratsyzlyk [gaýra:ssyzlyk], at. Gaýraty ýokluk, kynçylyga, garşylyga çydamsyzlyk, edensizlik, bigaýrat. gaýry syp. 1. Beýleki, başga, özge. Özüňden egsik bir gaýry namardyň, Hyzmatynda gulluk ediji bolma (Magtymguly). 2. Ýakyn däl, keseki, ýat,bigäne. Wehm etme, Şasenem gaýry bolar diýp, Bir namardyň terhosyny alar diýp (“Şasenem – Garyp”). gaýrylmak işl. Ýerine ýetirilmek, amala aşyrylmak, edilmek (ser. gaýyrmak). gaýrylmazlyk iş ady.,k. d. Ýerine ýetirilmezlik, amala aşyrylmazlyk, edilmezlik. Mertden dileg eden namut öwrülmez, Namarda düşen iş hergiz gaýrylmaz (Magtymguly). gaýsar : gaýsar bolmak derlän endama şemal çalyp gatamak, çigreklemek. gaýşak syp.,ser.Gaýky. Bu iki barýan aýalyň bir-ä uzyn gaýşak, semiz, çişik, garaýagyz burunlak, saçy çalaran bir aýaldy (A. Durdyýew). gaýşanaklamak işl., ser. Gaýkyjaklamak. Gaýşanaklap dünýä göwni ýetmän barýar. gaýşanaklaşmak işl., ser. Gaýkyjaklaşmak. Olar gaýşanaklaşyp gelýärdiler. gaýşarma iş ady. Gaýşarmak ýagdaýy. gaýşarmak işl.,ser. Gaýyşmak. \n\t‣ Gaýşaryp gezmek hiç bir alada-ünjüsiz, erkana, arkaýyn ýaşamak. gaýşarmaklyk iş ady. Gaýşarmak ýagdaýy. gaýşarmazlyk iş ady. Gaýşaryp ýörmezlik. gaýşartmak işl. 1. Döşüňi ileri berip, kelläňi arkanrak atmak. Seýdi aýagy gandally, iki eli zynjyrly, çök düşüp oturan ýerinden döşüni gaýşardyp öňe omzapdyr (N. Pomma). 2. Bir zadyň ujuny yzyna egmek ýa-da bir zady birneme egmek. Simiň, çüýüň ujuny gaýşartmak. gaýşarylmak işl. 1. Gaýşyp oturmak, gaýşyp durmak, gaýşyp ýörmek. Ol kürsüde gaýşarylyp otyrdy. 2. göç.m. Özüňe ynamly, göwniýetijilik bilen çişmek, hondanbärsi bolmak, ýüzüňi ýokary tutmak. Nedir aga özüne göwni ýetýän adamyň görnüşinde gaýşarylýar (N. Jumaýew). gaýşaryş iş ady. Gaýşarmak ýagdaýy. gaýşaryşmak işl. Biri bilen bile gaýşaryp durmak, hondanbärsi boluşmak. Olar hiç zat piňine däl ýaly, gaýşaryşyp durdular. gaýşyşmak işl. Biri bilen bilelikde gaýşyp durmak, "etjek däl" diýen manyda biriniň gaňryşyna gaýtmak. Gaýşyşyp durmaň-da, diýleni bilen boluberiň! gaýta hal. 1. Gezek, sapar, ýola. Bäş gaýta aýtmak. 2. "Gaýtam, tersine, eýsem-de bolsa" ýaly manyda ulanylýan giriş sözi. Urmak bilen çaga terbiýe berip bolanok, gaýta, zaýalanýar (A. Gowşudow). gaýtadan hal. Gaýtalap, ikilenç, ýaňadandan, ýamaşgandan, täzeden. Nebiti gaýtadan işleýän zawod. gaýta-gaýta [gaýta-ğaýta], hal. Yzly-yzyna, birnäçe gezek, öwran-öwran, garşy-garşy, zol-zol, gaýtalap-gaýtalap. Oglan haty gaýta-gaýta okady. gaýtalama 1. iş ady. Gaýtalamak ýagdaýy. 2. Aýdymyň gaýtalanýan bendi. gaýtalamak işl. 1. Bir zady, hereketi we ş.m. ikilenç amala aşyrmak. 2. Gaýtadan aýtmak, tekrarlamak. Gaýtalap aýtmak. 3. Ikilenç gozgamak, gaýtadan başlamak (kesel hakynda.). Dümew ýene gaýtalady. 4. at. Geçilen sapagy, aýdymyň sözlerini we ş.m. ýadyňdan çykarmazlyk üçin gaýtadan okamak, okap içinden geçmek. gaýtalamaklyk iş ady. Gaýtalamak ýagdaýy. gaýtalamazlyk iş ady. 1. Bir hereket, hadysa gaýtadan edilmezlik. 2. Gaýtalap aýtmazlyk. 3. Ikilenç gozgamazlyk, gaýtadan başlamazlyk (kesel hakynda). gaýtalanmak işl. 1. Bir hereket, hadysa gaýtadan ýüze çykmak, döremek. Ýaramaz hereketiňiz gaýtalandygy siz bilen başgaça gürleşmeli bolar. 2. Gaýtadan aýdylmak, gaýtadan tekrarlanmak. Bu bent hem öwran-öwran gaýtalandy (“Edebiýat we sungat”). gaýtalap-gaýtalap [gaýtala:p-ğaýtala:p], hal. 1. ser. Gaýta-gaýta. Şol aýdym öz ýüreklerinden turan daýhanlar ony gaýtalap-gaýtalap aýtdyrypdyrlar (B. Kerbabaýew). 2. Nygtap-nygtap, aýratyn üns berip, pugta tabşyryp. Etmeli işlerini gaýtalap-gaýtalap düşündirdi. gaýtalatmak işl. Gaýtalamak işini birine etdirmek, täzeden aýtdyrmak. Mugallym ýazuw kadasyny okuwçylara birnäçe gezek gaýtalatdy. Bagşa aýdan aýdymyny ýene gaýtalatdylar. gaýtalaýyş iş ady. Gaýtalamak ýagdaýy. gaýtam [gaýta:m], gepl. d., ser. Gaýta 2. Gaýtam, bu habar ony begendirdi (B. Seýtäkow). gaýtargy [gaýtarğy], at. 1. Biriniň hatyna, soragyna we ş.m. ýazylýan hat ýa-da berilýän jogap. Sadap näme gaýtargy berjegini bilmän ikirjiňlejek ýaly etdi-de, şol sekundyň özünde sowalga tapdy (B. Kerbabaýew). 2. ser.Gaýtawul. Birine ýumruk salsaň, ondan gaýtarga garaşybermeli (“Edebiýat we sungat”). 3.Hasaplaşykdan gaýtarylyp berilýän artyk pul, satyn alnan harytdan gaýtarylyp berilýän pul. \n\t‣ Gaýtargyňy almak (gepl. d.) öz hereketiňe, aýdan sözüňe görä jogap eşitmek, almytyňy almak. Goşulmasyz zada goşuldyň, ahyrynda hem gaýtargyňy aldyň. gaýtarma I, at. Ir gülleýänler maşgalasyndan bolan, yzgarly ýerde bitýän, sary gülli, beýikligi 1,25 sm ýetýän ot. \n\n\n GAÝTARMA II, 1. iş ady. Gaýtarmak ýagdaýy. 2. at. Durmuşa çykandan soň atasy öýüne gaýdyp gelen gelin, çuwalgyz. Orta boýly, gara gözli, Bir gaýtarma gyzy bardy (K. Gurbannepesow). gaýtarmak işl. 1. Yzyna ibermek, dolamak, yzyna ugratmak. Töwella gelenleri gaýtarmak. 2. Yzyna serpikdirmek, öwürmek. Çoluk mallary gaýtardy. 3. Bir zady yzyna, öňki eýesine bermek, gowşurmak. Depderleri eýesine gaýtaryp berdi.4.Bir üýşmek edilende, adamlary hezzetläp ugratmak, köpçüligi sowmak, atarmak. Satyn alan öküziň giden mähelläni gaýtararmyka diýýän. 5. Yzyna guýup garmak, agdarmak (çaý hakynda). Demlenen çaýy gaýtarmak. 6. Edilen ýagşylygy ýerine salmak. Size ýamanlyk etselerem, ýagşylyk bilen jogap gaýtaryň (“Nesil”). 7. Bir zady yzyna eplemek, yzyna gaňyrmak. Synlaryn gaýtaryp, taýagyn alyp, Elleşdi, hoşlaşdy ata mysaly (N. Pomma). 8. Bir zady yzyna serpikdirmek, yza tesdirmek. Hüjümi gaýtarmak.Aýnanyň gaýtarýan şöhlesi onuň ýüzüne düşýärdi. 9. Iýeniň batman, agzyňdan çykmak, gusmak. Onuň ýüregi bulanyp, birnäçe gezek gaýtardy. 10. Kabul etmän, ýol bermän ret etmek. Teklibi gaýtarmak. Karary gaýtarmak. 11. Goýbolsun etmek, yzyna öwürmek, bozmak (söwda hakynda). – Ýok, şol aýdanym, ýekeje köpügi kem bolsa-da, berjek däl – diýip, iki şaýynyň üstünde bir donuň söwdasyny gaýtarjak boldy (H. Derýaýew). 12. Däp boýunça gelni belli bir wagtlyk atasy öýüne äkidip, soňra gaýtarjylap gaýyn öýüne eltmek. gaýtarmaklyk iş ady. Gaýtarmak ýagdaýy. gaýtartmak işl. 1. Gaýtarmak işini birine etdirmek. Goýunlary gaýtartmak. Çaýy gaýtartmak. 2. Iýenini agzyndan getirtmek, gusdurmak. 3. Däbe görä az wagtlyk atasy öýüne äkidilen gelni soňra gaýyn öýüne gaýtarjylap eltdirmek. gaýtaryjy [gaýtarjy], at. Gelin gaýtarmaga gatnaşýan adam, gelin eltişen adam. Gaýtaryjylara nahar äberildi. gaýtaryjylap [gaýtarjyla:p], hal. Däbe görä täze edinilen gelni ýa-da durmuşa çykan gyzy gaýyn öýüne ýa-da atasy öýüne gaýtarmaga gidýän adamlaryň gatnaşmagynda. Gaýtaryjylap gaýtarmak. gaýtarylmak işl. 1. Yzyna dolandyrylmak, yzyna ugradylmak, yza gider ýaly edilmek. Süri gaýtaryldy. 2. Bir zat eýesine berilmek, gowşurylmak. Amanat kitap eýesine gaýtaryldy.3. Yzyna guýup garylmak, agdarylmak (çaý hakynda). Çaý öwran- öwran gaýtaryldy. 4. Edilen ýagşylyk ýerine salynmak. Onuň ähli eden ýagşylygy gaýtaryldy. gaýtaryş iş ady. Gaýtarmak ýagdaýy. gaýtaryşmak işl. 1. Gaýtarmaga kömek etmek, yza dolaşmak. Sürini gaýtaryşmak. 2. Bilelikde gaýtarmak. Oglanlar ekinçilige golaý baran düýelerini gaýtaryşyp durdular. 3. Gaýtarmaga ýoldaş bolmak, gidişmek, äkidişmek. Gelin gaýtaryşmak. gaýtawul [gaýtowul], at. Kesgitli ýa-da ýaramaz berilýän jogap, garşylyk. gaýtgyn [gaýytgyn], at. 1. Daşgynyň, güýçli akymyň peseliş ýagdaýy, ýuwaşama, öňki hetdine geliş. Bir gije-gündiziň içinde deňizlerde iki gezek daşgyn, iki gezek hem gaýtgyn bolýar. 2. Suwuň öňi böwetlenip yza tarap tolkunmagy, suwdan mazaly dolma. Öňi beklengi suwuň gaýtgyny ep-esli ýere uzalyp gidýärdi. 3. Kesellide örgüniň, gyzgynyň peseliş, aýrylyş ýagdaýy. Onuň gyzgyny indi birneme gaýtgyn berip başlapdy (B. Seýtäkow). Gyzamygyň gaýtgyny agyr geçýär. gaýtma [gaýytma], iş ady. Gaýtmak ýagdaýy. gaýtmak işl. 1. Yzyňa gitmek, öwrülmek, dolanmak; haýsydyr bir ýerden öýüne gitmek. Orazsoltan eje göwünsiz berlen jogaby eşidip çykyp gaýtdy (H. Derýaýew). –Men-ä gaýtjak. Kakam garaşyp durandyr. 2. Inmek, ýykylmak. Araba ýoluň beýik ýerinden aşaklygyna gaýtdy. 3. Gaça durmak, çeke durmak, gaçmak. Oňa agzy arassa oglandyr öýderdim weli, gaýdýan zady ýok bolara çemeli. 4. Aşaklamak, peselmek, azalmak (gyzgyn, çiş, der we ş.m. hakynda). Gyzgyny gaýtmak. Çişi gaýtmak. 5. Bir ýerden başga bir ýere uzalyp gitmek. Ol ýap baýyrlaryň arasyndan ýylan ýaly towlanyp, egrem-bugram bolup geçip gaýdýar. 7. Bir zadyň hakyky möçberinden, mukdaryndan, agramyndan belli bir bölegini kem hasap etmek, aýyrmak. On kilodan bir kilosyny gaýtmak. Bahasyndan bäş manat gaýtmak. \n\t‣Gaýdyp almak ser. Gaýtmyşym etmek. Adamlar, onuň ýaly bolsa, men aýdan sözlerimigaýdyp alýaryn (A. Gowşudow). gaýtmaklyk iş ady. Gaýtmak ýagdaýy, hereketi. gaýtmazlyk iş ady. Gaýtmak hereketini amal etmezlik, gaýtman ýörmek, gaýtman oturmak, gaýtman durmak. gaýtmyşym : gaýtmyşym etmek öň diýen zadyňy yzyna almak, diýmedigim diýip hasap etmek. gaýybana [ga:ýyva:na], syp. 1. Bir işe, herekete, waka gatnaşygy bolan şahsyň özüni görmän, daşyndan,ýoklugynda bolup geçýän. Ony gaýybana tanaýardy (O. Gadamow). 2. Okuwa yzygiderli gatnaşman, köplenç, özbaşdak taýýarlanylýan okuwyň bir görnüşi. Gaýybana okuw. gaýybanaçy [ga:ýyva:naçy], at. Gaýybana okaýan talyp. gaýyk at. Suwda, köplenç, kürek ýa-da motor bilen herekete getirilýän uly bolmadyk ulag serişdesi. Ol sportuň gaýykda hem-de ýelkenli gämide ýüzmek ýaly görnüşleri bilen hem gyzyklanýar (“Nesil”). gaýykçy at. Gaýyk sürýän adam. Ata, siz sogan-burç satyň, men bolsam gaýykçylar bilen ýük çekeýin (B. Seýtäkow). gaýykçylyk at. Gaýyk sürmeklik käri, hünäri. Ol ömrüne gaýykçylyk bilen meşgul boldy. gaýym [ga:ýym], syp.,gepl. d.1. Pugta, mäkäm, berk. Ol yş galan ýerini gaýym basyrdy (“Görogly”).2. Işine jür, ýetişikli. Ol Mäti pälwanyň işine gaýym, gepine berk, wagtyna jür adamdygyny bilýärdi (G. Kulyýew). 3. Ykjam, tagaşykly, oňaýly. Bu kätmen ýeňiljek hem otaga gaýymja, başga kätmende işlemek maňa kyn bolýar (A. Durdyýew). gaýymlama [ga:ýymlama], iş ady. Gaýymlamak ýagdaýy. gaýymlamak [ga:ýymlamak], işl.,gepl.d. Gaýym etmek, berk etmek, pugtalamak. Ýüp bilen gaýymlamak. Direg dikişdirip gaýymlamak. gaýymlamaklyk [ga:ýymlamaklyk], iş ady. Gaýymlamak ýagdaýy. gaýymlanmak [ga:ýymlanmak], işl. Gaýym edilmek, gaýymlap pugtalanmak. Agaç çelekler demir gurşaw bilen gaýymlandy. gaýymlaşmak [ga:ýymlaşmak], işl. 1. gepl.d. Gaýymlamaga kömek etmek, kömek edip gaýym bolar ýaly etmek. Agaç çelegi gaýymlaşdym. 2. Gaýym bolup başlamak, berkleşmek, pugtalaşmak. Biziň dostlugymyz gaýymlaşýar. 3. Jür, menikli, gabyl bolmak. 4.Ykjamlaşmak, tagaşykly, çemeli bolmak. gaýymlatdyrmak [ga:ýymlatdyrmak] işl.,gepl. d.,ser.Gaýymlatmak. gaýymlatmak [ga:ýymlatmak], işl.,gepl.d. Gaýymlamagy birine etdirmek, gaýym etdirmek, pugtalatmak. gaýymlaýyş [ga:ýymlaýyş], iş ady. Gaýymlamak ýagdaýy. gaýymlyk [ga:ýymlyk], at, gepl.d. Berklik, pugtalyk, mäkämlik. Dub agajynyň gaýymlygy. gaýyn [ga:ýyn], at. Gelniň we ýigidiň ene- atalarynyň we özlerinden uly ýakyn garyndaşlarynyň gelne we ýigide bolan garyndaşlyk gatnaşygyny görkezýän söz. Senem ogluny alyp, gaýynlaryna gezmäge gitdi. \n\t‣ Gaýyn aga gelniň adamsynyň uly erkek dogany, agasy. Gaýyn ata 1) aýalyň (gelniň) äriniň (adamsynyň) kakasyna bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz, adamsynyň kakasy. 2) erkek adamyň öz aýalynyň kakasyna bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz, öz aýalynyň, gelniniň kakasy. Gaýyn ekeji gelniň adamsynyň uly aýal dogany. Gaýyn ene 1) aýalyň (gelniň) äriniň (adamsynyň) ejesine bolan garyndaşlygyny aňladýan söz, adamsynyň ejesi. 2) erkek adamyň öz aýalynyň ejesine bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz, aýalynyň ejesi. Gaýyn eneň söýüpdir (söýmändir) nahar iýlip gutarmanka, üstüne gelen (ýa-da saçak ýygnanansoň gelen) adama aýdylýan söz. Gel, ýagşy ýigit! Naharyň üstüne geldiň, seni gaýyn eneň söýüpdir. Gaýyn öýi gelniň adamsynyň öýleri, gelniň gaýynlarynyň öýi. gaýyň I, at, ösüml.d. Ak gabykly dik ösýän uzyn agaç, berýoza. \n\n\n GAÝYŇ II, at, haýwanat d. Köpek bilen ganjyk tazynyň çaknyşmagyndan dogan itiň bir tohumy. gaýyp [ga:ýyp]: gaýyp bolmak gözden ýitmek, gürüm-jürüm bolmak, zym-zyýat bolmak. Guş gözden gaýyp boldy. gaýyr at. Derýanyň suwy çekilen ýeri. \n\t‣ Gaýyr ýer derýanyň ada taşlan ýerindäki ekerançylyk ýer. Gaýyr ýeriň topragy küpürsäp duran ýumşak bolýar. Derýanyň ýakyndan akýanlygy üçin toprakdan yzgar çykyp durýar. Şonuň üçin oňa düme gawun-garpyz ekilýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). gaýyrmak işl., gepl.d. Bir gymyldy-hereketi amala aşyrmak, ýerine ýetirmek, etmek. Bulary aýry saklap, Görüň näme iş gaýyrdy (A. Alamyşow). gaýyş [ga:ýyş], iş ady. Gaýmak ýagdaýy. \n\n\n GAÝYŞ I, at. 1. Käbir haýwanlaryň hamyndan taýýarlanylýan teletin, işlenen gön. 2. gepl.d. Bil çeki, guşak, kemer. Ol jalbarynyň gaýşyny gowşatdy. \n\n\n GAÝYŞ II, at. Ýylanyň gijesine tutulýan ady. gaýyşmak işl. 1. Az-kem arkan gaýşarmak. Ol üzeňňili aýaklaryny uzadyp, arkan gaýyşdy (B. Ker- babaýew). 2. göç.m. Razy bolman, makul bilmän durmak. Bolýa-da onda, Orazsoltan, sizem onda gaýşyp oturmaň (H. Derýaýew). \n\n\n GAÝYŞMAK [ga:ýyşmak], işl. Howada, suwuň ýüzünde gaýyp ýörmek, gaýmalaşmak. Suw guşlar gaýyşyp edýärler perwaz (A. Kowusow). gaýyşmazlyk işl. 1. Arkan gaýşarmazlyk. 2. Biriniň tersine gitmän, razy bolmak, gaňyrşyna gaýtman, makul bilmek. Satyjy sygryny has ýokary bahalap duransoň, men ony has bärräk diledim, ýöne olam gaýyşman, zat etmän, meniň dilän nyrhym bilen derrew ylalaşdy. gaýzykdyrmak işl. Ýüzüni üýtgetmek, ýüzüni gatatmak. Gapydan girýän sowuk şemal hamyry gaýzykdyrypdyr. gaýzykma iş ady. Gaýzykmak ýagdaýy. gaýzykmak işl. Ýüzi galňaşyp, daşy gataşyp, çala jaýryklar emele gelmek (sowuk şemal ýa-da epgegiň täsiri netijesinde). Çopanyň ýüzi-gözi gaýzygypdyr. gaýzykmaklyk iş ady. Gaýzykmak ýagdaýy. gaýzygyş [gaýzyğyş], iş ady. Gaýzykmak ýagdaýy. gaz [ga:z] I, at. Ördekler maşgalasyndan suwda ýüzýän uzyn boýunly ýabany ýa-da eldeki uly guş. Ýaşylbaş sonalar, gazlar garkyldar, Haly harap düşer köli bolmasa (Magtymguly). \n\n\n GAZ [ga:z] II, at. 1. Giňişlige endigan ýaýramaga ukyply fiziki jisim. 2. Ýyladyş, yşyklandyryş we ş.m. üçin niýetlenen gaz pisint ýangyçlaryň umumy ady. gaza [gaza:], at, kön.s. Uruş, jeň. Görüň bu zemini tomaşa kylar, Rahat gaza başlar, huw sesin aňsa (Magtymguly). gazak at. 1. ser. Gazaklar. Gazak halky. Gazak dili. 2. Oglana dakylýan at. gazaklar at. Gazagystanyň esasy ilatyny düzýän ýerli halk. gazaky : gazaky goýun tegelek guýrukly goýnuň bir görnüşi. gazal at, edeb. 1. Goşgy düzülişiň iň gadymy görnüşi bolup, birinji beýdi özara, soňky beýtleriniň ikinji setiri birinji beýt bilen kapyýalaşýan şygryň iki setirli görnüşi. Baýram han Türkmen özüniň ajaýyp diwanlary we gazallary bilen Gündogaryň sungatyna we medeni mirasyna ägirt uly goşandyny goşdy (“Türkmenistan”). 2. gepl.d. Goşgy, şygyr; şahyrana setirler. Ol özüne göwünlik berip, bir gazal aýdýar (“Görogly”). 3. Küştdepdiniň ýerine ýetirilýän bendi. Ýaşlar küşt depip, gazal aýdýarlar. gazalama iş ady. Gazalamak ýagdaýy. gazalamak işl. Gazap-gazap arassalamak, yzly-yzyna gazamak. Gazanyň kesmegini gazalamak. gazalamaklyk iş ady. Gazalamak ýagdaýy. gazalaşdyrmak işl. Bir topar zady gazalamak, köp zady gazap çykmak, gazap arassalaşdyrmak. Gap-gaçlaryň garasyny, kesmegini gazalaşdyrmak. gazalaýyş iş ady. Gazalamak işi. gazalmak işl. Gazalyp arassalanmak, kesmegi aýrylmak. Kesmek gazaldy.Ýarma bişen gazanlar gazalyp ýuwuldy. gazama iş ady. Gazamak ýagdaýy. gazamak işl. 1. Bir zadyň kesmegini, ýüzüniň hapasyny gyryp aýyrmak, arassalamak. Dymdy. Ýerde ýatan çöpi aldy-da, Piliniň gulagny gazap başlady (A. Atajanow). 2. Ýer peşemek, ýer dörjemek. At toýnagy bilen ýer gazaýardy. 3. Gaşamak, dyrmamak. Soňra gazap bulaşdyran sakgalyny barmaklary bilen daraşdyrdy (H. Derýaýew). 4.Düýbünden syryp aýyrmak, syrmak (saç, sakgal hakda). Her gün irden turup, sakgal-murtuny düýbi bilen gazap taýpardyp goýýardy (“Edebiýat we sungat”). gazamaklyk iş ady. Gazamak ýagdaýy. gazamazlyk iş ady. Gazamak hereketini etmezlik. gazamat [gazama:t], at, taryh. Tussag saklanýan jaý, tussaghana, türme. gazan [ga:zan], at. Nahar bişirmek, suw gyzdyrmak we ş.m. üçin ýörite polatdan, çoýundan ýasalan gap. \n\t‣ Gazan gulagy gyzmazlyk gazan atarylyp, nahar bişirilmezlik, nahar taýýarlanmazlyk. Gazan ýaglamak özüni çirkizmek, özüni zordan gowurmak (ýagy az, ýagly däl et hakynda). Bu et zordan gazan ýaglajak. gazanç at. Alynýan girdeji, hak, düşewünt. gazança [ga:zança], at. Kiçiräjik gazan. gazançly [gazanyşly], syp. Puly köp gazanýan, girdejili, düşewüntli. Gazançly adam. Gazançly kär. gazançlylyk [gazanyşlylyk], at. Gazanjy köplük, girdejililik, düşewüntlilik. Ol bu käriň gazançlylygyny aýtdy. gazançsyz [gazanyşsyz], syp. Gazanjy ýok ýa- da gazanjy az, düşewüntsiz, girdejisiz. Gazançsyz iş. gazançsyzlyk [gazanyşsyzlyk], at. Gazançly dällik, düşewüntsizlik, girdejisizlik. gazançy [ga:zançy], at. 1. gepl.d. Nahar taýýarlaýan adam. 2. Gazan ýasaýjy, gazan guýujy. gazandyrmak [gazannyrmak], işl. 1. Gazanç etdirmek. Pul gazandyrmak. 2. Eýe boldurmak, maksada ýetdirmek, hasyl etdirmek, amala aşyrtmak. Bu iş olara şöhrat gazandyrsa gerek. gazanma iş ady. Gazanmak ýagdaýy. gazanmak işl. 1. Girdeji etmek, gazanç etmek, düşewünt etmek. Bizem, ynha, kakam bar, gyz jigim bar, işläris, gazanarys, hor bolmarys (A. Durdyýew). 2. Güýç sarp edip, bir zada eýe bolmak, ýetmek. Beýik Ýeňiş türkmeniň ogullarynyň gazanan uly gahrymançylykly üstünlikleriniň biridir (“Türkmenistan”). gazanmaklyk iş ady. Gazanmak ýagdaýy. gazanylmak işl. 1. Gazanç edilmek, peýda, düşewünt tapylmak. 2. Belli bir derejä eýe bolmak. gazanyş iş ady. Gazanmak ýagdaýy. gazap at. 1. Güýçli gahar duýgusy, çakdan aşa gahar. Onuň gazaby garamtyl ýüzünde gyzgylt öwşün atýardy, dyzaýardy (B. Kerbabaýew). 2. Hatar, howp, bela. Tebigatyň bu gazaby obadaky işleriň hiç birine päsgel berip bilmeýärdi (B. Pürliýew). gazaplandyrmak [gazaplannyrmak], işl. Güýçli derejede gaharyny getirmek, ganyny gyzdyrmak, gazap atyna atlandyrmak. Ony ýoldaşynyň sözi gazaplandyrdy. gazaplanma iş ady. Gazaplanmak ýagdaýy. gazaplanmak işl. 1. Ganyň gyzmak, örän gaty gaharlanmak. Peleň gazaplanyp ursa haýbatyn, Dura bilmez, bars nedir, gurt nedir (Magtymguly).2. Güýçlenmek, barha bady artmyp, ýetjek derejesine ýetmek. Demirgazyk-günbatardan öwüsýän şemal birden güýjedi we gazaplandy. gazaplanmaklyk iş ady. Gazaplanmak derejesi. gazaplanyş iş ady. Gazaplanmak ýagdaýy. gazaply syp. 1. Gahar-gazaby ýüzüne çykyp duran, gylyk-häsiýetinde, edýän hereketinde rehim- şepagat görünmeýän. Gazaply adam.2. Hatarly, gorkuly, howply; aldym-berdimli. Ara barha ýakynlaşýardy, gazaply ýakalaşyk ynha-ynha başlamalydy (G. Kulyýew). Gazaply uruş gidýärdi. gazaplylyk at. Gazaby barlyk, gazapsyz dällik, gazaply bolmaklyk. Ýeliň gazaplylygy. gazarylmak : gazarylyp durmak biriniň golaýyna baryp sömelip durmak, dikilgazyk bolup durmak. gazaşdyrmak işl. 1. Birnäçe zadyň ýüzüni gazap çykmak, arassalaşdyrmak, gyryşdyrmak. Gazanlaryň içini gazaşdyrmak. 2. göç.m. Gaşaşdyrmak, dyrmalaşdyrmak. Eliniň ýeňsesi bilen eňeklerini gazaşdyrdy (H. Derýaýew). gazaşmak işl. 1. Gazamaga kömek etmek. Gyzy ejesine gazanlaryň kesmegini gazaşdy. 2. Bilelikde gazamak. Ussalar jaýyň köne suwagyny gazaşyp durdular. gazatmak işl. Gazap arassalatmak, gazap hapasyny aýyrtmak. Gazanyň kesmegini gazatmak. Gabsanyň köne reňkini gazatmak. gazaw [gazow], at, ser. Gazawy. gazawat [gazawa:t/gazowa:t], at. Musulmanlaryň yslam dinine uýmaýanlara garşy alyp baran mukaddes urşy. gazawy [gazowy], at. Gazanyň kesmegini gazamak, atyň endamyny gaşamak üçin gural, gysga saply kepjejik. Gyratyň endamyny gazawy bilen gazady (“Görogly”). gazawylamak [gazowulomok], işl. Gazawy bilen gazap arassalamak, gazawy bilen syrmak. Gazany gazawylap gül ýaly edip goýmak. gazawylatmak [gazowulotmok], işl. Gazawy bilen gazadyp arassalatmak, gazawy bilen syrdyrmak. Gazanygazawylatmak. gazaýak [ga:zaýak], at. 1. Saýawanlylar maşgalasyna degişli suwly ýerlerde bitýän, ýumşak baldakly, ýapragy gazyň aýagyna meňzeş ot. 2. Şol ota meňzeş bejergi nagşy, tikin keşdesi, çitilen nagyş. gazaýyş iş ady. Gazamak ýagdaýy. gazdyrmak [gazzyrmak], işl. Gazmak işini birine etdirmek; oýduryp ýazdyrmak. Her kim öz adyna möhür gazdyrar, ýazylan takdyry kimse bozdurar? (Magtymguly). gazet [gaze:t/gazýet], at. Gündelik jemgyýetçilik-syýasy durmuş wakalaryna bagyşlanan we ullakan listler görnüşindäki döwürleýin neşir. gazetçi [gaze:tçi/gazýetçi], at. 1. gepl.d. Gazet işgäri. 2. Gazet satyjy. gazganak [gazğanak], at. Düz ýolda at toýnagynyň we ş.m. yzy sebäpli emele gelen çukurjyk, çukanak. Şirin başardygyça gazganaklardan sowlup geçmäge çalyşdy (B. Pürliýew). gazgeçiriji [ga:zğeçiriji], at. Bir aralyga gaz geçirmek üçin çekilen turba. Körpeje – Gurtguýy gaz geçirijisi. gazgy [gazğy], at. Ýagyş suwuny saklamak üçin gazylan çukur. gazgyç [gazğyç], at. Gazmak, oýmak üçin kepje görnüşli gural. gazlandyrmak [ga:zlannyrmak], işl. Suwuklyga gaz garmak, gaz goşmak. Suwy gazlandyrmak. gazlanmak [ga:zlanmak], işl. Gaz garylmak, gaz goşulmak. gazlaşdyrmak [ga:zlaşdyrmak], işl. Öýlere we ş.m. ýerlere gaz ýangyjyny geçirmek, gaz çekiş- dirmek. gazly [ga:zly], syp. Gazy bar bolan, gazlanan. Munuň ýaly gazly suwy nireden tapjak. gazlylyk [ga:zlylyk], at. Gazy barlyk. Suwuň gazlylygy onuň ähmiýetini, hilini gowulandyrýar. gazma iş ady. Gazmak ýagdaýy. \n\t‣ Gazma dutar tutuş tut agaç böleginiň içi köwlüp, gazylyp ýasalan dutar. Gazma möhür gazylyp, oýulyp, hat ýazylyp, şekil salnyp ýasalan möhür. Gazma nagyş agajyň, daşyň ýüzi oýulyp salnan nagyş. Gazma taýak sözeniň gazylyp alnan kökünden edilen taýak. gazmak işl. 1. Köwüp çukur etmek, oýmak, köwmek, gazuw işini geçirmek. Oglum, bir ýerden küme gaz diýdi (“Görogly”). 2. Ýiti gural bilen oýup, kesip nagyş salmak, möhür ýasamak. gazmaklyk iş ady. Gazmak ýagdaýy. gazmazlyk iş ady. Gazmak işini amal etmezlik. gazna at. Döwlet emlägi we onuň saklanýan jaýy; hazyna. gaznaçy at. Gaznany saklaýan adam, hazynaçy. gazsyzlanmak [ga:ssyzlanmak], işl. Gazsyz bolmak, gazy aýrylmak. gazuw at, ser. Gazy. gazy at. Suwaryş akabalaryny, ýaplary gazmak, gazuw işlerini geçirmek işi, haşar, gazuw. Gazy işi iň güzäply işleriň biridi. gazyçy at. Gazuw, gazy işlerini alyp barýan adam. gazy-haşar at. Ýaplary gazmak, arassalamak işi. Ýerleri dökünlemek, tekizlemek, gazy-haşar işleri guramaçylykly alnyp barylýar. gazyk at. Bir zady baglamak, asmak üçin ýere ýa diwara kakylan çiş, oturdylan agaç ýa-da demir. Gazykda bir dutar çaň basyp duran eken (“Görogly”). Gazygyň daşyna aýlanyp duran atyna assyrynlyk bilen seretdi (N. Saryhanow). \n\t‣Gazygynda garrasyn! täze edinilen gelin şol ojakda abraý, saglyk, agzybirlik bilen uzak ýaşasyn, ýassykdaşyndan aýrylmasyn, nika bozulmasyn, adamsyna wepaly bolsun diýlip aýdylýan alkyş. Gazyk bolmak bellenilen ýerde tapylmak, dikilmek, bir ýerde gymyldaman durmak. Nirä gitseň git, ýöne agşamara öýde gäzyk bol. Gazyk etmek 1) taýýar etmek, getirmek, dikmek. 2) (gepl. d.) bir işi kemsiz başarmak, kemini goýman hötde gelmek, ýerine ýetirmek. – Sen bu işi başararmyň? – Gazyk ederin. gazykbagy [gazykba:ğ / gazykba:ğy], at. Ýüpi gazyga, malyň boýnuna baglamagyň bir görnüşi, ýüpüň ujy çekildigiçe bekeýän daňy. Gazykbagy daňmak. gazylmak işl. Gazylyp oýulmak, oýulyp çukur edilmek. Ot ýakmak üçin ojak gazyldy. gazynmak işl. 1. Özüň üçin gazmak, özüňe niýetläp gazmak. Guýy gazynmak. Ýerküme gazynmak. Ojak gazynmak. 2. gepl.d. Igenip gün bermezlik, azar bermek. Az zat üçin adama gazynyp durmak gowy däl. gazyş iş ady. Gazmak ýagdaýy. gazyşdyrmak işl. Birnäçe ýeri gazyp çykmak. gazyşmak işl. 1. Gazmaga kömek etmek. Ol ejesine ojak gazyşdy. 2. Bilelikde gazmak. Daýhanlar suw geçirmek üçin ýap gazyşyp ýördüler. ge Türkmen milli elipbiýiniň "G" harpynyň ady. geç üml. Geçi kowlanda aýdylýar. geçegçi [geçeğçi], at. 1. Ýoldan, ýodadan we ş.m. geçip barýan, gidip barýan, ýolagçy, ötegçi. Bu atly göräýmäge bir geçegçä meňzeýärdi (A. Gowşudow). 2. syp.,göç.m. Az wagtlyk berlen ömrüň eýesi, ötegçi (adam hakynda). Ol garrylar näçe günüň adamsydyr öýdýäň, olar bir geçegçidir (A. Gowşudow). geçelge [geçelğe], at. Adam, mal-gara, ulag we ş.m. geçer ýaly ýer, güzer, geçit. geçemer at, gepl.d. Zemzen. geçemjek at. Käşiriň ýapragyna meňzeş ýaprakly, köki miweli ot. geçgel [geçğel], syp.,ser. Geçginli. Bu oglanyň güli şeýle geçgel boldy, hatda bular başga iş etmän, ýeke gül satyp, iýip-içip ýatyrlar (Erteki). geçgellik [geçğellik], at, ser. Geçginlilik. Söwdada geçgellik gerek. geçgin [geçğin], syp.,ser. Geçginli. geçginli [geçğinli], syp. Gowy alynýan, hyrydary köp bolan, tiz geçýän, geçgir, geçgel. Geçginli haryt. geçginlilik [geçğinlilik], at. Gowy alynmaklyk, tiz geçmeklik, geçgellik, geçginli bolmaklyk. geçi at. Goşa toýnaklylar maşgalasyna degişli bolup, gäwüş berýän, çöpüri göni hem uzyn öý haýwany. Geçä jan gaýgy, gassaba – ýag (Nakyl). Ekiz owlakly geçi. \n\t‣ Geçiniň öň aýagy ýaly her bir zada goşulyp, sokulyp, garyşyp duran (adam hakda). Geçisi (daga) ýaýramak keýpi kökelmek, şatlanmak, begenmek, ýüzi-gözi açylmak. geçibermek [geçivermek], işl. Duşundan aňryk gidibermek, bir zadyň üstünden ötübermek, aşybermek. geçigaplaň [geçiğaplaň], at. Pişikler maşgalasyndan bolan sarymtyl-goňur reňkli süýdemdiriji wagşy haýwan. geçigulak [geçiğulok], at. 1. gepl. d.,ser.Turşuja. 2. gepl. d., ser. Belke. geçiguş [geçiğuş], at. Guýrugy inçejik, ala ýeleklije guş. geçilmek işl. 1. Belli bir aralyk ýörelip ötülmek. Ep-esli ýol geçildi. 2. Günäsi bagyşlanmak. geçiriji at. 1. fiz. Elektrik toguny, sesi, ýylylygy we ş.m. geçirýän jisim. 2.Suw, gaz, nebit akdyrmak üçin turbalar biri-birine seplenip gurlan desga. Gaz geçirijisi. \n\t‣Ýarym geçiriji elektron geçirijiligi bolan jisim. geçirijilik at. Öz üstünden elektrik toguny, sesi, ýylylygy we ş.m. geçirmäge ukyplylyk.. Misiň tok geçirijiligi gowy. geçirilmek işl. 1. Bir zadyň üstünden ýa-da içinden ötürilmek, geçirip goýberilmek. Goýunlar derýadan geçirildi. 2. Amala aşyrylmak, ýerine ýetirilmek. 3. Alnyp barylmak. Ýaşlaryň arasynda öwüt-ündew işleri yzygiderli geçirilýär. 4. Kabul edilmek, alynmak. Işgärleriň käbiri sözlük düzmek işine geçirildi.5. Başga ýere, işe we ş.m. bellenmek, orny, derejesi üýtgedilmek. Synpdan synpa geçirilmek. 6. Terjime edilmek. Bu goşgy türkmen dilinden gazakça geçirilipdir. geçirim at. Biriniň ýalňyşlygyny, ýetmezçiligini, günäsini ötmek, geçmek başarnygy. geçirimli syp. Biriniň ýalňyşlygyny, ýetmezçiligini, günäsini ötüp-geçmegi başarýan. Geçirimli adam. geçirimlilik at. Geçirimli bolmaklyk. Geçirimlilik etmek. geçirimsiz syp. Geçirimli däl, geçirimi ýok. geçirimsizlik at. Geçirimi ýokluk, geçirimli dällik. Geçirimsizlik etmek. geçirişdirmek işl. Geçirip çykmak, ählisini, köpüsini geçirmek. Men çagalary suwly ýapdan geçirişdirdim. geçirişmek işl. 1. Geçirmäge kömek etmek. Çagalary ýapdan geçirişmek. 2. Bilelikde geçirmek. 3. Sowuşmak. Toý dabarasyny sag-aman geçirişdik. geçirme iş ady. Geçirmek ýagdaýy. geçirmek işl. 1. Bir zadyň üstünden ýa-da içinden, gapdalyndan we ş.m. ötürmek. Bolýar, dost, men seni arkama alar-da, ýabyň aňyrsyna geçiräýerin – diýipdir (Erteki). 2. Içinden ötürmek, sünçmek, sançmak. 3. Başga ýere işe bellemek, ornuny üýtgetmek. Ol: "Meni sürüjilige geçir" diýdi. 4.Bir kär, iş bilen meşgul bolup wagt ötürmek. Ol ömrüni daýhançylykda geçirdi. 5. Günäsini ötmek, bagyşlamak. 6. Alyp barmak, ýolbaşçylyk etmek (ýygnak, maslahat,gürrüň we ş.m. hakda). Maslahat geçirmek. 7. Ýerine ýetirmek, berjaý etmek, amala aşyrmak, hötde gelmek. Ýer işini geçirmek.8. Terjime etmek, bir dilden başga bir dile öwürmek. Goşgyny rus dilinden türkmen diline geçirmek.9. Bokurdakdan ötürmek, ýuwutmak. Ol agzyna ýetiren bir tokga etini çalt-çalt çeýnäp, aňry geçirdi (B. Seýtäkow). geçirmeklik iş ady. Geçirmek ýagdaýy. geçirmezlik iş ady. Geçirmek işini, hereketini etmezlik. geçirtmek işl. 1. Geçirmek işini başga birine ýerine ýetirtmek, berjaý etdirmek, amala aşyrtmak. Traktorlary köprüden geçirtmek.Ýerleri düzlemek üçin köp işleri geçirtdik.2. Başga birine terjime etdirmek, bir dilden başga bir dile öwürtmek. Goşgyny rus diline geçirtmek. geçisakgal at. Diňe eňekde bolan kiçijik uzyn sakgal, duluklara çykman, diňe eňege çykan sakgal. geçiş iş ady. Geçmek ýagdaýy. Geçiş döwri. geçit at, gepl.d. Geçelge. Beýik dag geçidi çar töweregi gurşap durdy. geçme iş ady. Geçmek ýagdaýy. geçmek işl. 1. Bir zadyň bir tarapyndan beýleki tarapyna barmak, aşmak. Ýapdan geçmek. Ýoldan geçmek. Serhetden geçmek. 2. Bir ýerden başga bir ýere barmak, ornuňy, bolýan, işleýän ýeriňi üýtgetmek. Goňşy otaga geçmek. Töre geçmek. Başga işe geçmek. 3. Gowy satylmak, alynmak, hyrydary köp bolmak. Onuň bazara getiren kişmişi gowy geçdi. 4. Günäsini bagyşlamak, ötmek. Günä geçmek. 5. Ara wagt düşmek, möwsüm, pursat,döwür ötmek. Soňky duşuşykdan bäri ýaňy bir ýyl geçipdi. 6. Diýeni bolmak, gepi ýörgünli bolmak. Arrygyňy gynama, meniň sözüm geçer (“Edebiýat we sungat”). 7. Bokurdakdan ötmek, iýilmek. Haram zat halal adamyň bokurdagyndan geçermikä? 8. göç.m. Birinden, bir zatdan ýüz öwürmek, el çekmek, owarram etmek. Ýa menden geç, ýa ataňdan (B. Pürliýew). Dostuňdan geçmek. 9. Hal işligiň şekilini kabul eden geçmek işliginden soň barmak, bermek, bilmek, çykmak, galmak ýaly işliklergelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Geçip bilmek geçmegiň hötdesinden gelmek. Suwly ýapdan geçip bilermiň? Geçip gitmek ýaşap ötmek, ötüp geçmek, ölüp gitmek. Niçe adam bu dünýeden geçip gitdi?! 10. Hal işligiň şekilini kabul eden islendik işlikden soň geçmek kömekçi işligigelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Ýeňip geçmek bir uly kynçylygy ýeňmek.Kynçylygy ýeňip geçmek. \n\t‣ Geçse geçip geçsin biriniň ýa-da bir zadyň hereketini oňlamaýan adam tarapyndan aýdylýar (islendik düýp derejedäki işlik ilki şert işligiň, yz ýanyndan hem hal işligiň -yp/-ip goşulmasyny kabul edip, soňundan hem geçmek işliginiň geç/geçsin şekili getirilip ulanylýar). Oba gidýän awtobusam geçse geçip geçsin, indiki maşyna garaşaýaryn. Olam meniň ýokdugymy bilse bilip geçsin. geçmeklik iş ady. Geçmek ýagdaýy. geçmezlik iş ady. Geçmek hereketini amal etmezlik, ýerine ýetirmezlik. O diýen adamyň-a şu ýoldan geçmändir. geçmiş at. 1. Öten, geçen wagt, köne zaman, köne wagt. Dünýäniň alymlary geçmişiň ýadygärliklerini gorap saklamak maksady bilen tagallalaryny birleşdirýärler (“Türkmenistan”). 2. Geçilen durmuş ýoly, terjimehal, öňki geçilen ömür. Onuň geçmişi hakyndaky hekaýalaryny diňledim. 3. Gadymy, köne. Geçmiş edebiýatymyzy öwrenmek hem peýdaly, hem gyzykly. geda [geda:], at. 1. kön.s. Gedaý. Müsürde şa bolandan, Kenganda geda bol (Nakyl). 2. Bir zadyň yşkynda gezýän, yşky hesere ýolugyp, ser-sepil bolup ýören (adam). Mätäji diýr boldum geda, ýar ýolunda janym pida (Mätäji). gedaý [geda:ý], at. 1. Dilegçilik edip eklenýän adam, gapy-gapy aýlanyp güzeran dolaýan adam, dilegçi. It gedaýdan gorkar, gedaý hem itden (Nakyl). Malyny küýseme berimsiz baýyň, Il gezdikçe gözi doýmaz gedaýyň (Magtymguly). 2. göç.m. Garyp, hiç zady bolmadyk, ýoksul, mätäç. 3. göç.m. Ykmanda, sergezdan. Ol öýünde tapdyrmaz, mydam gedaýdyr. \n\t‣Gedaý düşmek (galmak) eklenç üçin serişdesiz galyp, garyp düşmek, güzeran dolandyryp bilmän ýörmek. Gedaý gezmek zat diläp el sermek, güzeran görmek üçin gapy-gapy aýlanyp, dilegçilik etmek, gedaýçylyk etmek. Gedaý goýmak eklençsiz, serişdesiz galdyrmak, garyp düşürmek, tozdurmak. gedaýçylyk [geda:ýçylyk], at. Gedaýyň ýagdaýy, dilegçilik. Gedaýçylykdan iş bolmaz. gedaýlaşdyrmak [geda:ýlaşdyrmak], işl. Gedaý galmaga sezewar etmek, gedaý, garyp düşürmek. gedaýlaşmak [geda:ýlaşmak], işl. Gedaýlyk ýagdaýyna düşmek, ykdysady taýdan pese düşmek, garyplaşmak. gedaýlyk [geda:ýlyk], at, ser. Gedaýçylyk. Agzalalyk weýranlyga, gedaýlyga sebäp bolýar (B. Kerbabaýew). gedem syp. Özüni hondanbärsi tutýan, ulumsy, gopbamsy. Ne tama bar çakyr içen gedemden, Buzahor ýagşyny, ýasy näbilsin? (Magtymguly). gedemlik at. Gedemiň gylyk-häsiýeti, ulumsylyk, gopbamlyk. gedemsi syp. Gedem häsiýetli, gedem, gopbamsy. ...Gedemsi adam öz gününem bulaýar, töweregindäkileriňem (A.Nazarow). gedemsilik at. Gedemsi häsiýetlilik, gopbamsylyk. gedemsireme iş ady. Gedemsiremek ýagdaýy. gedemsiremek işl. Özüňi gedem alyp barmak, gedemsilik etmek, gopbamsyramak. gedemsiremeklik iş ady. Gedemsiremek ýagdaýy. gedemsireşmek işl. Birnäçe bolup gedemsiremek, gopbamsyraşmak. gedemsiretmek işl. Gedemsiremäge ýol bermek, gedemsilik etmäge ündemek, gopbamsyratmak. gedemsireýiş iş ady. Gedemsiremek ýagdaýy. gež , at. Ýeriň duza meňzeş digir-digir berk gatlagy. Diwarlary gež bilen suwalypdyr. gektar [gekta:r / gekda:r], at. 1. Ölçegleriň metrik sistemasynda meýdanyň 10 000 m2 deň bolan ölçegi, ga bilen aňladylýar. 2. gepl.d. Kärendesine alnan ýer. Ol gektar aldy. Ýaňy gektardan geldi. gektarlyk [gekta:rlyk / gekda:rlyk], syp. Bir gektar möçberindäki, gektara barabar bolan (meýdan). gelbäri [gelvä:ri], ser. Gellebäri. Günleriň birinde ol bir-iki sany janlyny soýagadan, "aýdan- diýenim bardy" diýdi-de, giçden soň oba adamlaryny gelbäri etdi (Ý. Mämmediýew). geldi-geçer [gelli-ğeçer], syp. “Bar zat wagtlaýyn, gelşi ýaly geçip gidýär” diýen pikire eýerip, her bir zada jogapkarçiliksiz garaýan, ugursyzlyga, durnuksyzlyga ýol berýän (adam hakynda). Ýek-tük geldi-geçerler käýarym tanalmazlykdan işgärleriň hataryna düşäýýär (K. Berdiýew). Geldi-geçer adam. Özüňe tabşyrylan işe geldi-geçer garamak bolmaz. geldi-geçerlik [gelli-ğeçerlik], at. 1. Geldi- geçer gylyk-häsiýetlilik, başdansowmalyk, işiňe jogapkarçilikli garamazlyk. Geldi-geçerlige ýol bermezlik. 2. Işgärler düzüminiň üýtgäp durujylygy, isgärleriň işleýän ýerinde saklanman, işden çykyp durmagy. Maslahat işgärleriň geldi-geçerligine ünsi çekdi. gele-gelmäne [gele-ğelmä:ne], hal. Bada- bat,ýüzüniň ugruna, dessine, tiz. Olar gele-gelmäne işe başladylar. gelegurt [geleğu:rt], at. Topar bolup gezýän has ýyrtyjy möjekler topary. Bu golaýlarda men gelegurt bar sesini eşidemok (A. Gowşudow). gelejek hal,ser. Geljek. geleň at. Üns, alada. Ol çagalary näme işlese-de geleň etmezdi. geleňsiz syp. Alada etmeýän, sowuk-sala, biagyry, biperwaý. Aýna beýle tünt, beýle geleňsiz maşgala däl ahyry (B. Kerbabaýew). geleňsizlik at. Geleň etmezlik, aladasyzlyk, biagyrylyk, sowuk-salalylyk, biperwaýlyk. Geleňsizlik edip, seniň ýumşuňy ýadymdan çykarypdyryn, meni bagyşlaweri, gardaş. geleşik at.Bir zady ýerine ýetirmek hakynda ikitaraplaýyn ylalaşyk, şertnama. Söwda geleşigi.Geleşik baglaşmak \n\t‣Geleşige gelmek birnäçe bolup belli bir maslahata gelmek, bir çukura tüýkürmek, ylalaşyga gelmek. Beýle çekeleşip durmaly-da, geleşige geläýeli-le! gel-gel [gel-ğel], hal. "Ahyr soňy, iň soňunda"; "eýsem, eýsem-de bolsa", diýen manylarda ulanylýan nägileligi aňladýan söz. Gel-gel, biziňki şeýle bolaýmalymy. gel-git [gel-ğit], at. 1. Baryş-geliş, gatnaşyk, gatnaw. Olar bilen gel-gidimiz zordy (“Edebiýat we sungat”). 2. Biriniň öýüne barýan, gelýän adam. Pylanylaryň gel-gidi kän. gelibermek [gelivermek], işl. Gelip başlamak, gelip ugramak, gelmegini dowam etdirmek. gelim-gidim [gelim-ğidim], at. 1. Bir iş, zerurlyk üçin bir ýere barma-gelme, gelme-gitme, gatnaşma, yzygiderli hereket. Juwan günlerinde gara gijeler, Gözleri ot bolup ýanan bu merdan Iripdi, iripdi gelim-gidimden, Onuň dynç alasy gerdi birmeýdan (G. Ezizow). 2. Biri-biriň bilen edilýän özara gatnaşyk, oturylyşyk, goňşy-golamçylyk gatnawy. Onuň gelim- gidimi, aýdym-sazy-da köpelipdi (H. Derýaýew). gelim-gidimli [gelim-ğidimli], syp. Köp gatnawly, myhman-mediwanly, baryş-gelişli. Ol gelim- gidimli öýüň bikesi, ýagşyny-ýamany, köpi gören heleýdi (“Edebiýat we sungat”). gelin at. 1. Täze durmuşa çykan ýaş aýal maşgala. Gelin saljak jaýyňy göreli. 2. Durmuşa çykan ýaş aýala ýüzlenilip aýdylýan söz. Haý-u, gelin! \n\t‣ Gelin çagyrmak gelin edinen ýeriň ýakyn hossarlary tarapyndan sylag-serpaý, hezzet-hormat üçin gelni myhmançylyga çagyrmak. Gelin gaýtarmak däp boýunça alnan gelni atasy öýlerine wagtlaýyn eltmek. gelinbarmak [gelinmarmak], at. 1. Üzüm agajy. 2. Şol agajyň süýri, süýji, gabygy ýuka miwesi. 3. Hala, çuwala, joraba, palasa, gyňaja salynýan barmaga meňzeş nagyş we onuň ady. gelinçek at. Uly ak gülli, ýaşyl-gyzgylt reňkli, dilkawja ýaprakly, zäherli bir ýyllyk otjumak ösümlik. gelin-gyz [gelin-ğy:z], at. Gelinler we gyzlar, ýaş aýal maşgalalar. Gelin-gyzlar ýaş-ýeleňler hiňňildik uçýardy (B. Kerbabaýew). Haly önümlerini dokaýan gelin-gyzlarymyza hormat goýýarys (“Türkmenistan”). gelinlik at. 1. Gelin ediniljek gyz, gelin edinmek üçin göz astyna alynýan, niýetlenýän, bellenilip goýulýan gyz. Oba aýallary gelinlik hakynda gürrüň edenlerinde ilki bilen Altynyň adyny tutardylar (“Edebiýat we sungat”). 2. Gelin bolmak ýagdaýy, durmuşa çykan gyzyň gelin döwri. Abadan jan, gelinlik saňa gaty düşüpdir (H. Derýaýew). gelip-gitmeli syp. Akyly şeýle bir dury däl, akyly üýtgäp duran. gelip-gitmeliräk [gelip-gitmelirä:k], syp. Akyly kemräk. Ol şeýle bir adam däldir, gelip- gitmeliräkdir. geliş iş ady. Gelmek ýagdaýy. At şol gelşine-de, mähelläniň duşundan geçip gitdi (“Türkmenistan”). gelişdirmek işl. 1. Laýyk etmek, ýaraşykly etmek, jaýba-jaý etmek. Söýesini, bosagasyny gelişdirip, gabsany jaýdar oturtdy. 2. gepl. d.Ylalaşdyrmak, barlyşdyrmak, razylaşdyrmak. Iki söwdagäri gelişdirmek dellala ýeňil düşmedi. gelişmeki işl. Iki-ýekeden gelmek, kem- kemden gelmek, yzly-yzyna gelip ugramak. Adamlar hem az-azdan gelişýär. gelişmek II, işl. 1. Gelşikli bolmak, ýaraşmak, laýyk bolmak, gelşigine gelmek. Onuň şol görnüşi daýaw göwresine kemsiz gelişýärdi (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Ylalaşmak, razylaşmak, barlyşmak. Olar maşynyň bahasyny kesgitlemekde gelişmediler. gelişmezlik işl. 1. Gelşigine getirmezlik. Saňa gök penjeg-ä gaty bir gelşenok. 2. Ylalaşyp bilmezlik. geljek at. 1. Indiki ýakyn wagtda, mundan buýana boljak, ýüze çykjak zat (iş, ýaşaýyş we ş.m. hakynda). Geçene ökünme, geljekden çekinme (Atalar sozi).Ol indi geljek hakynda, bagt guşuny elden gidermezlik barada küýlenýärdi (G. Kulyýew). \n\t‣ Geljek zaman dil b. işiň, hereketiň, gymyldynyň gelejekde boljagyny aňladýan işlik şekili. gellebäri [gellevä:ri],: gellebäri etmek (gepl. d.) öýüňde kiçiräk üýşmeleň etmek. Ol giçden soň goňşy-golamlary çagyryp, gellebäri etdi. gelme iş ady. Gelmek ýagdaýy. gelmek işl. 1. Bir ýerden ikinji bir ýere ýa-da biriniňkä barmak, ýetmek. Bize myhman geldi. Olaryň gapysyna bir maşyn gelip durdy. 2. Ýüze çykmak, peýda bolmak, döremek. Gije dümtünip otyrkam, kelläme bir oňat pikir geldi. 3. gepl.d., ser. Gün: güni gelmek. "Indi biziňki gelen bolsa gerek" diýip, bir-iki günläp ýere, göge sygman gezdi. 4. Gel- asyl işligi hal işligiň -yp, -ip goşulmasyny kabul edenden soň ýatmak işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Gelip ýatmak köp sanly adam yzy kesilmän gelmek, gelip durmak. Myhman bolsa gelip ýatyr, Giň howluda ýer tapanok... (K.Gurbannepesow). 5. Hal işligiň -yp, -ip goşulmasyny kabul eden işlikden soň gelmek işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Alyp gelmek başga bir ýerden ikinji bir ýere getirmek, eltmek; äkelmek, getirmek. Görüp gelmek başga bir ýere gidip, görjek zadyňy görüp, soňundan hem oňki ýeriňe gaýdyp barmak. Oba gidip, ýörite kakamy görüp geldim. \n\t‣ Geldim – eşek, gitdim –eşek işlemäge baran ýerinde iş etmeýän adam hakynda aýdylýar. Gelene - ýeňňe, gidene - baldyzýersiz ýere sokjarylýan, öň ýetene ýakynsyraýan adam hakynda aýdylýar. Gelen yzyňy ýel bozmanka (çalmanka) bada-bat,derrew, gelen dessiňe, eglenmän. Gelen ýagşy! agşamara aýak ýygnanandan soň, gapydan "Giç ýagşy!" diýip gelen adama aýdylýan jogap sözi. Geler ýerde gelmezlik bir ýerde eglenip, irikgä etmek, köp garaşdyrmak.Olardan geler ýerde gelmediň-le!? gelmeklik iş ady. Gelmek ýagdaýy. gelmezlik işl. Gelmek hereketi amal edilmezlik, gelip bilmezlik. gelmişek syp.,gepl d. 1. Bir ýere ýat ýerden talap gözläp ýa zerurlyk bilen göçüp gelen, başga ýerli. 2. Bir ýurtdan ikinji ýurda ýaman niýet bilen aralaşan, içaly. gelnalyjy at. Dabaraly ýagdaýda gelin getirmäge, almaga gidýän adamlar. Gelnalyjy ugrady. gelnalyjylamak işl. Dabaraly ýagdaýda gelni gelnalyjy, atbaşçy ugradyp getirmek, gelni uly dabara bilen getirmek.Ýöne, oglum, atbaşçylap, gelnalyjylap alaýsak gowy boljak (A. Durdyýew). gelneje at. 1. Özüňden uly agaň, doganoglanlaryň gelnine degişlilikde ulanylýan garyndaşlyk aňladýan söz. 2. Özüňden uly aýala ýüz tutulyp aýdylýan söz. Gel, gelneje! gelşik at. Owadanlyk, görk, görmek; ýaraşyk. Her işiň haýry ýagşy, toýuň gelşigi bagşy (Nakyl). \n\t‣ Gelşigine gelmek owadanlaşmak, görküne gelmek, görke girmek. gelşiklenmek işl. Gelşigine gelmek, gelşikli bolmak, owadanlanmak, görklenmek. Don jäheklenen soň, gelşiklenen ýaly boldy. gelşikli syp. Gelşip duran, gelişýän, hemme zady ýerbe-ýer, ýaraşykly; tagaşykly; owadan, görmegeý. Öýüň içi Permanyň ozalky görşi ýaly arassa hem gelşiklidi (T. Taganow). Gelşikli ýigit. gelşiklilik at. Gelşikli bolmaklyk, owadanlyk, görmegeýlik, ýaraşyklylyk. Gelşiklilik adamyň ýaraşygydyr. gelşiksiz syp. 1. Gelşigi ýok, gelşikli däl, betgelşik, görksüz, görmeksiz. 2. Öz mertebesine, derejesine, adyna laýyk däl, aýyp, ýerliksiz. Uly adam ses edip, aglap otursa, birhili gelşiksiz görülýär (“Edebiýat we sungat”). Gelşiksiz hereket. gelşiksizlik at. Gelşikli dällik, gelşigi ýokluk. gelşin [gelşi:n], hal. Bir ýerden gelýän wagtyňda, gelýärkäň, ýüz ugra, gidişin sözüne garşylykly manyly söz. Gelşin ýol ugrundaky dükandan, bar bolsa, diýen zadyňy özüm alaýaryn. gelşirilmek işl. 1. Gelşigine getirilmek, ýaraşykly edilmek. 2. Bir zat ýerinde goýulmak, jebis, laýyk getirilmek, oňarylmak. Gapy, äpişgeler ýerlerine gelşirildi.3. göç.m. Jaýdar aýdylmak, ýerine düşürilmek. Ýok, bu bir gelşirilip aýdylan söz diýip, oňa garşy çykdy. gelşirişdirmek işl. Gelşirip çykmak, ýerbe- ýer edişdirmek. gelşirişmek işl. Gelşirmäge kömek etmek; bilelikde gelşirmek. gelşirmek işl. 1. Bir zady ýerinde goýmak, laýyk getirmek, ýerine getirmek, jebis getirmek, gelşigine getirmek. Ussa gapyny gelşirip, ýerinde oturtdy. Gapyny gelşirip ýap. 2. göç.m. Ýelmemek, urmak, sugşurmak. Şu iki arada onuň hossary oglanyň çekgesine gelşirdi. 3. göç.m. Jaýdar aýtmak, ýerine düşürmek. gelüw-gidüw [gelüw-ğiduw], at, ser. Gelim- gidim. gemirçek at. Malyň beden süňküniň gaty, berk süňke öwrülmeýän ýeri, kitirdewük. Döşüň gemirçegi. Bokurdagyň galkan şekilli gemirçegi. gemirme iş ady. Gemirmek ýagdaýy. gemirmek işl. 1. Diş bilen kertip iýmek. Biz joýanyň gyrasynda oturyp, paçagy gatamadyk ternäni hatyrdadyp gemirdik (“Edebiýat we sungat”). 2. Zaýalamak, haraplamak. Süňke urup, pyçagyň ýüzüni gemripsiň. Paltanyň ýüzüni daşa urup gemirmek. 3. göç.m. Biriniň gazanjyny öz peýdaň üçin harçlamak, sowmak, iýmek. Sen agaň arkasyndan iki-üç ýyl hojalygy gemirdiň (A. Gowşudow). gemirmeklik iş ady. Gemirmek ýagdaýy. gemirmezlik iş ady. Gemirmek hereketini etmezlik, gemrip durmazlyk, gemrip oturmazlyk, gemrip ýörmezlik. gemirtge at. Kiçijik bişmedik terne. Tagamlyja gemirtge agzyňa hoş ýaraýar. gemirtmek işl. 1. Gemirmäge mejbur etmek, gemirmäge mümkinçilik döretmek. Terne gemirtmek. Süňk gemirtmek.2. Zaýalatmak, haraplatmak. Süňke urup, pyçagyň ýüzüni gemirdipsiň. Piliň ýüzüni gemirtmek. gemmik syp. Alyn dişleri gopan, ýokarky dodagy agzynyň içine ýykylyp duran. gemmiklik at. Gemmik görnüşlilik. gemre at. 1. Mal ýatagynda birnäçe ýyl bäri gat- gat bolup baslygan ders. Ýatakdaky gemräni goparyşdyryp aýyrdyk. 2. gepl.d., ser. Gasňak II. gemriji at. 1. Alyn dişleri güýçli ösen syçan, alaka we ş.m. süýdemdiriji haýwan. Diňe bir gemriji siziň biriňiziň ýarym salkyn azap edip ýygnan gallaňyz ýaly gallany ogurlapdyr (N. Esenmyradow). Gemrijilere garşy göreşmek. 2. göç.m. Jemgyýetiň emlägini iýiji, ogry. gemrik syp. Ýüzi, agzy, gyrasy gemrilen, gädilen. gemrik-gemrik syp. Köp sanly gemrik emele gelen. Piliň ýüzi posdan ýaňa gemrik-gemrikdi (B. Seýtäkow). gemrilişmek işl. Gyrasynyň, ýüzüniň birnäçe ýeri gemrilmek.Gäminiň gyralary gemrilişip, sepleri açylyşyp çagşan bir halda görünýärdi (B. Ker- babaýew). gemrilmek işl. 1. Diş bilen gemrilip iýilmek. Ite gemrilen süňk taşladylar. 2. Ýüzi gaýtmak, ýüzi, gyrasy gädilip zaýalanmak. gemriş iş ady. Gemirmek ýagdaýy. gemrişdirmek işl. Gemrip çykmak, gemrip gutarmak, gemrip iýmek. It öňüne oklanan süňkleri gemrişdirip çykypdyr. gemrişmek işl. 1. Birnäçe bolup gemirmek. 2. Biri-biri bilen agyz urup uruşmak. Daşarda iki sany it gemrişip durdy. 3. Basalaşmak, dalaşmak. – Çagalar, beýdip gemrişip durmaň. gen at. Nesilden nesle geçijiligiň iň ýönekeý birligi. genetik at. Genetikadan hünärmen. genetika at. Biologiýada organizmleriň döreýiş şertlerini, olaryň üýtgeýişlerini we nesilden nesle geçiş kanunalaýyklaryny öwrenýän ylym. genç at. Hazyna, baýlyk, mülk, mal. Biz erkana zähmetde tapdyk tükenmez genji, Her kim söýse zähmeti, ünji etmez eklenji (N. Annagylyjow). gende [genne], syp., at. 1. Porsy, erbet ysly; pis, hapysa. Ýaby aýdar: "Men gende, Üstüme münen bende, Azabym köpdür günde, Günüm arman içinde"(Magtymguly). 2. Ýagşyny, ýamany bilmeýän, durnuksyz, ugursyz (adam). Diliňi sakla gybatdan, gybat gendä ýaraşar (Baýly şahyr). gendele [gennele], at, balykç. Ownuk balyk tutmak üçin simden gapyrjak görnüşinde ýasalan tor. genderew [gennerew], at. Malyň garnyny çişirýän zäherli ýabany ot. general [genera:l], at Goşunda, awiasiýada we flotda ýokary komanda düzüminiň serkerdelerine dakylýan harby at ýa-da dereje. generalissimus [generali:ssimus], at. Iň ýokary harby at. general-leýtenant [genera:l-leýtena:nt], at. General-maýordan soňky harby dereje. general-maýor [genera:l-maýo:r], at. Ilkinji generallyk derejesi. general-polkownik [genera:l- polko:wnik], at. General-leýtenantdan soňky harby dereje. generator [genera:tor], at. Mehaniki energiýany elektrik energiýa öwürýän maşyn. Ol generatorlara serenjam etmegi-de ussatlyk bilen başarýardy (K. Berdiýew). genial syp. 1. Hetden aşa zehinli, artykmaç döredijilik ukyby bolan. Genial adam. Genial alym. 2. Geniý bolan adama häsiýetli; döredijilik taýdan juda kämil. Genial akyl. Genial eser. geniý at. 1. Zehinliligiň, talantlylygynyň ýokary, aňrybaş derejesi. 2. Şol hili ýokary zehine, talantlylyga eýe bolan döredijilik adamy. genji-hazyna [genji-hazy:na], at. Kän baýlyk, mal-mülk, hazyna. genofond [genofo:nd], at. 1. Uzak wagtyň dowamynda biologik görnüşiň saklanyp galmagyna mümkinçilik berýän genleriniň jemi. 2. Jemgyýetiň, jemgyýetçilik toparyň, haýsydyr bir häsiýetli aýratynlyklarynyň jemi. Milletiň genofondy. geň syp. Garaşylmadyk täsin, üýtgeşik, düşnüksiz, geň-taň zatdan galýan täsir. Geň habar. Geň zatlar. \n\t‣Geň galmakgeňlemek, haýran galmak. Abadan kalbynda dörän bu özgerişe geň galyp, köp oýlandy (T. Gurbanow). Geň görmek görüp duran zadyňa geňirgemek. Men onuň bolup durşuny geň gördüm. geň-enaýy [geň-ena:ýy], syp. Üýtgeşik, geňsi, täsin, ajaýyp. Her ýurt myhmana öňi bilen geň-enaýy zatlaryny görkezýär (“Edebiýat we sungat”) geň-enaýylyk [geň-ena:ýylyk], at. Üýtgeşiklik, geňlik, geňsilik, täsinlik, ajaýyplyk. geňeş at. 1. Bir mesele boýunça biri-biriň arasynda geçýän maslahat. Ertirden soň atadyr ogullaryň arasynda kiçijik geňeş boldy (A. Gowşudow). 2. Bir mesele hakynda pikir alyşmak maksady bilen geçirilýän ýygnanyşyk, ýygnak, maslahat. \n\t‣ Geňeş toýy toý edilmezinden öň toýuň çykdajylary, tutumy, çagyryljak adamlar we ş.m. hakynda pikir alyşmak üçin toý eýesiniň özüne ýakyn adamlar bilen geçirýän maslahaty. geňeşçi [geňeşşi], at. 1. Geňeş berýän adam, geňeşdar. 2. Käbir wezipeli adamlaryň maslahatçysy. Döwlet geňeşçisi. Ilçihananyň geňeşçisi. geňeşdar [geňeşda:r], at. Maslahat,öwüt- nesihat berýän geňeşçi. Ozaly atamyň-babamyň geňeşdary Kösedir (“Görogly”). geňeşilmek işl. Islendik mesele hakynda biri bilen maslahatlaşylmak, birinden maslahat soralmak, geňeş edilmek. geňeşiş iş ady. Geňeşmek ýagdaýy. geňeşli syp. Maslahatly, ylalaşykly. Geňeşli biçilen don gysga bolmaz (Nakyl). geňeşlilik at. Özara maslahatlylyk, ylalaşyklylyk. Her bir meselede geňeşlilik gowy zat. geňeşme iş ady. Geňeşmek ýagdaýy. geňeşmek işl. Islendik mesele hakynda biri bilen maslahatlaşmak, birinden maslahat soramak, geňeş etmek.Toýuň geňeşini edeýin diýip kakamlara gitdim. geňeşmeklik iş ady. Geňeşmek ýagdaýy. geňeşmezlik iş ady. Geňeş etmezlik, geňeşip durmazlyk. geňeşsiz syp. Maslahat, geneş edilmän. geňeşsizlik at. Maslahatly dällik, geneşli dällik. geňirgeme [geňirğeme], iş ady. Geňirgemek ýagdaýy, derejesi. geňirgemek [geňirğemek], işl., ser. Geňirgenmek. geňirgemeklik [geňirğemeklik], iş ady. Geňirgemek ýagdaýy. geňirgemezlik [geňirğemezlik], iş ady. Geň görmezlik. geňirgendirmek [geňirğennirmek], işl. Geň galdyrmak, haýran galdyrmak. Ýygnagyň häzirki duýdansyz çagyrylyşy ony her niçigem bolsa biraz geňirgendiripdi (B. Kerbabaýew). geňirgeniş [geňirğeniş], iş ady. Geňirgenmek ýagdaýy. geňirgenişmek [geňirğenişmek], işl. Birnäçe adam geňirgenmek. Ýaşulynyň gürrüňini çagalar geňirgenişip diňleýärdiler. geňirgenme [geňirğenme], iş ady. Geňirgenmek ýagdaýy. geňirgenmek [geňirğenmek], işl. Geň görmek, geň galmak, geňirgemek. Her aýlawyň uzynlygynyň bir kilometrdenem az-kem artygrakdygyny aýdanlarynda, geňirgensegem syr bildirmändik (“Türkmenistan”). geňirgenmeklik [geňirğenmeklik], iş ady. Geňirgenmek ýagdaýy, derejesi. geňirgetmek [geňirğetmek], işl. Geň galdyrmak. geňirgeýiş [geňirğeýiş], iş ady. Geňirgemek ýagdaýy geňleme iş ady. Geňlemek ýagdaýy. geňlemek işl. 1. Geň-taň görmek, geň görmek, geňirgemek. Köçede öz peýwagtyna hiňlenip barýan geýnüwli adama gabat gelen ýolagçylar ony geňleýärdiler (A. Gowşudow). 2. göç.m. Aýyp görmek, aýyp hasaplamak. Beýle oda-köze düşüberseň, illeriň geňläýmegi mümkin ahyry. geňlemeklik iş ady. Geňlemek ýagdaýy, derejesi. geňlemezlik iş ady. Geň görmezlik, geňläp durmazlyk. geňlenmek işl. Geň görülmek, aýyp görülmek. Geňlenýän hereket. geňleýiş iş ady. Geňlemek ýagdaýy. geňlik at. 1. Geň halda bolmaklyk, üýtgeşiklik, täsinlik. Ýagdaýyň geňligi köp adamlary haýran etdi. 2. Gyza dakylýan at. geňsi syp. Üýtgeşikden gowy, täsin. Gül açypdyr otlar geňsi, Akmy, sary, ýaşyl-gyzyl (Ç. Aşyr). \n\t‣Bir geňsi 1) hemme babatda artykmaç, göze gelüwli. Goňşymyzyň durmuşa çykan gyzyna bir toýda gabat geldim, bir geňsi gelin bolup otyr. 2) üýtgeşik, täsin, geň-enaýy. Onuň bir geňsi gepleýşine goja içinden güldi (B. Seýtäkow). geňsidurluk at. Gara öýüň durluklarynyň arasyndan edilýän kiçijik durluk. geňsilik at. Oňatlyk, gowulyk, ajaýyplyk, hezillik. Indi obamyzda hemme zat bar, bir geňsilik bolaýdy. geň-taň [geň-ta:ň], syp. 1. ser. Geň. 2. Geň, aýyp, gelşiksiz. Bu adamyň atasyndan hem, oglundan hem hiç bir zady geň-taň görmeli däldigini Gurt gaty gowy bilýärdi (A. Gowşudow). \n\t‣Geň-taň görmäýin! ýaramaz zady göreniňde aýdylýan aňlatma (köplenç, aýal maşgalalar tarapyndan ulanylýar). Goňşusynyň serhos halda bolgusyz aýdyma gygyryp barşyny gören bir oral aýal: ”Geň-taň görmäýin” diýip, iki eli bilen ýakasyny tutdy. geň-taňlyk [geň-ta:ňlyk], syp. 1. ser.Geňlik. 2. Geňlik, aýyplyk, gelşiksizlik. geňzew [geňzöw], at. Burnuna salyp gürleýän adam, saňruk. geňzewi [geňzöwü], at, sazç. Dutaryň dördünji perdesi we şol perdeden başlanýan heňler. geograf [geýo:gyraf], at. Geografiýadan hünärmen. geografik [geýogyra:fik], syp. Georafiýa degişli. Deňiz mili 1852 metre, geografik mil 7440 metre deňdir. geografiýa [geýogyra:fiýa], at. 1. Ýeri, onuň üstüni, tebigy şertleri bilen bilelikde, ilatyň ýerleşişini, janly tebigatyny we ykdysady serişdelerini öwrenýän ylymlar toplumy. Fiziki geografiýa. Ykdysady geografiýa. 2. Okuw dersiniň ady. geolog [giýo:loğ], at. Geologiýadan hünärmen. Geologlar halk hojalygyny ösdürmäge uly goşant goşýarlar. geologik [giýolo:ğik], at. Geologiýa bilen baglanyşykly, geologiýa mahsus, geologiýa häsiýetli. Ýeriň geologik gurluşy. geologiýa [giýalo:ğiýa], at. Ýer gabygynyň gurluşyny, düzümini, taryhyny, Ýerdäki organiki ýaşaýşyň gelip çykyşyny, gazylyp alynýan peýdaly baýlyklary we olaryň ojaklaryny öwrenýän ylym. Geologiýa degişli ençeme möhüm açyşlar edildi. geometriýa [geýome:triýa], at. 1. Matema- tikanyň jisimiň giňişlik şekillerini we gatnaşyklaryny öwrenýän bölümi. 2. Okuw dersi. gep at. 1. Pikir alyşmak üçin aýdylýan söz, gürrüň. Bir gep az, iki gep kän (Atalar sözi). 2. Biri hakynda edilýän gürrüň, gybat. Gyz bar nep getir, gyz bar gep getir (Nakyl). 3. Birine berilýän wada, äht. Birden gepinden dänäýse nädip bor? 4. Maslahat, geňeş. Biz bularyň gepi bilen bu ýere gelen däldiris (“Görogly”). 5. göç.m. Esasy iş, mesele. Gep, elbetde, çynlakaý işlemekde. \n\t‣ Gep atyşmak biri-biriň bilen sanaşyp oturmak. Gep başy bolmak gep-gürrüňiň sebäpkäri bolmak. Men gepbaşy bolanyma gynanýaryn. Gep bermek bir zat hakynda biriniň ýüregini çişirmek, birini başga biriniň garşysyna küşgürmek. Birisine gep berip, ol birine al berme! (Mollanepes). Kim-de bolsa biri muňa gep berip, ýüregini çişiripdir öýdýän (A. Gowşudow). Gep çagalatmak ser. Gepi köpeltmek. Bize gep çagaladyp oturmak nämä gerek?! Gep çekmezlik biriniň aýdan ýerliksiz sözüne söz bilen gaýtawul bermek, gaýtargy bermek. Gep çintgemek gepiň maksadyna, manysyna düşünmek üçin yzly-yzyna soramak. Hoşgeldi bu hakda mundan artyk gep çintgemegi islemedi (A. Gowşudow). Gepde tutulmak gepiň ýalan çykmak, iki hili gürläp, özüňi paş etmek. Gepe düşmez aýdylan gürrüňe düşünmeýän, dikdüşdi, keçje. Sen-ä bir gepe düşmez adam ekeniň-aý! Gepe galmak bir bolgusyz hereketiň üçin gürrüňiň edilmek. Gepe gitmek biriniň aýdan sözlerine ynanyp, nädogry hereket etmek. Gep getirmek 1) ýaramaz hereketiň bilen hossaryňy biabraý etmek; 2) şugulçylyk, gybat üçin maglumat ýygnamak, gybat toplamak. Gep gezdirmek biriniň gürrüňini ikinji birine aýtmak, gürrüň ýaýratmak, gybat etmek. Gepi başga ýana sowmak edilýän gürrüňden ünsi sowmak, esasy gürrüňden gyşarmak. Magtymguly gepi başga ýana sowup jogap berdi (G. Kulyýew). Gepi iki çykmak ýalan sözlemek. Gepi köp özüniň nähili pikir edýänini, nireden gopýanyny bilmesi kyn, köp gepli. Ol gepi köp adamdy. Gepi köpeltmek her hili gürrüň, bahana tapmak. Gepiňi köpeltme, ýöräber! (B. Seýtäkow). Gepiň astynda galmak gyjalatly gep-gürrüňiň eýesi bolmak, öz adyňa ýakymsyz gürrüň aýdylmak. Iliň gepiniň astynda galmajak bolsak, ynamy ödemeli bolarys. Gepiň başyny agyrtmak bir zat hakynda köp gürrüň etmek, her hili gürrüňe ýetmek. Gepiň eýesi bolmak özüň hakynda ýaramaz gep-gürrüň edilmek, gybatyň edilmek. Gepiň gerdişine görä gepiň ýeri gelende, gabady gelende. Gepiň gerdişine görä, beýleki oturanlar hem Babanyň tarapyny tutdular (R. Gelenow). Gepiň gysgasy gürrüňiň gutaran ýeri, gepiň tümmek ýeri, umuman aýdanda. Gepiň gysgasy, hojalygyň ýagdaýy bütinleý üýtgedi (“Edebiýat we sungat”). Gepiňi gögertmek öz aýdanyňy etdirmek, öz teklibiňi geçirtmek, eňegiňe tutup, diýeniňi etdirmek. Gepiň körügi, ýeriň ýarygy"gowulykdan başga bar zat senden turýan eken" diýen manyda ulanylýan aňlatma. Gepiň tümmek ýeriser.Gepiň gysgasy. Gep nokatlamak şol bir gürrüňi köp gezek gaýtalamak, takal okamak, gürrüňi uzaltmak. Men bu ýere siziň bilen gep nokatlaşyp-oýnaşyp oturmaga gelemok (A. Gowşudow). Gep owadanlamak hiç zat etmän, dilde hemme zady ýerbe-ýer etmek. Ol gep owadanlady. Gep urşundan (urşy) birine bir zat diýşinden, gürrüň berşinden, gep atyşyndan, gepleýşinden, gürrüň edişinden. Adamyň kimdigini onuň gep urşundan aňmak bolýar. Myhman, gaty görme, siziň gep urşuňyz gülmez ýaly däl (N. Saryhanow). Gep ýençgilemek ser. Gep nokatlamak. Gep ýençgiläp oturmalyň-da, netijä geleliň. Gep ýokmaz hiç hili söz täsir etmeýän, diýleni etmeýän, nesihat almaýan. – Sähet, ol gep ýokmaza töwella etme, goýber! – diýdi (A. Gowşudow). gepbaşy at. Gepiň, gürrüňiň edilip başlanmagyna sebäp bolýan zat, ýagdaý, adam. \n\t‣Gepbaşy bolmak gep-gürrüňiň sebäpkäri bolmak. Men gepbaşy bolanyma gynanýaryn. gepbaz [gepba:z], syp. Gepe ussat, gep tapmaga ökde. Gepbaz adamlary ýamanlamaga ýalan ýerden hem söz taparlar (A. Gowşudow). gepbazlyk [gepba:zlyk], at. Gepbaza mahsus bolan gylyk. gepçi syp. Gep gezdirýän, şugulçy, gybatçy. gep-geňsi syp. Ajaýyp, örän gowy, oňat, allanäme, üýtgeşik, kemsiz, kössüz. Ol gep-geňsi bolup otyr.. gep-geňsilik at. Gülala-güllük, allanämelik, oňatlyk, gowulyk. Munda hiç neneňsilik ýok, asyl gep- geňsilik. gep-gürrüň at. Dürli habar, maglumat,täzelik, dürli gürrüň, gep. Ol adam bu kinaýaly gep-gürrüňlere näme jogap berjegini bilmedi (T. Gurbanow). \n\t‣Ile gep-gürrüň bolmak il içinde özüň hakda ýaramaz gürrüň ýaýramak, gybatyň edilmek, ile gürrüň bolmak. gep-gürrüňsiz hal. Hiç bir bahana tapman, ikirjiňlenmän, ýaýdanman. Magtymguly bu sapar ussanyň mürähetini gep-gürrüňsiz kabul etdi (G. Kulyýew). gep-gybat [gep-gy:vat], at. Biri hakynda edilýän ýaramaz gep-gürrüň, myjabat. gepleme iş ady. Geplemek ýagdaýy. geplemek işl. 1. Gürläp başlamak, söz açmak, bir dilde sözläp bilmek. Şahyr gürrüňdeşlerine göwünlik berip gepledi (G. Kulyýew). 2. Ýygnakda we ş.m. ýerde söz sözlemek, çykyp gürlemek. Ýygnagyň başlygy oturanlara ýüzlenip: "Ýene kim geplejek?" diýip sorady. \n\t‣Geplemek geplemek gepl.d. köp wagtlap geplemek, janygyp geplemek. – Senem märekede ile gezek bermän, geplemek geplediň-aý. Çykyp geplemek ýygnakda öňe çykyp söz sözlemek. Çykyp geplänler öz işleri hakynda gürrüň berdiler. geplemeklik iş ady. Geplemek ýagdaýy. geplemezek syp. Köp geplemegi halamaýan, az gepleýän. geplemezeklik at. Dymmalyk, geplemän oturmaklyk. Onuň nahar başynda geplemezeklik häsiýeti bardy. geplemezlik iş ady. Hiç zat aýtmazlyk, diýmezlik, gepläp durmazlyk. – Senem bir zat diý-dä, ýöne geplemän otyrsyň!? geplemsek syp. Köp gürleýän, geplegen, geplemäni halaýan, ýaňra. geplemseklik at. Köp geplegenlik; ýaňralyk. Onuň geplemsekligi ýoldaşlaryny irizdi. geplenmek işl. 1. Köpçülik öňünde, ýygnakda söz sözlenmek, gürrüň edilmek. 2. Käýelmek. gepleşdirmek işl. Gürleşmäge, sözleşmäge mümkinçilik bermek, iki adamy gepleşmek üçin duşuşdyrmak. Telefonda gepleşdirmek. gepleşik at. 1. Bir ýagdaýy, wakany we ş.m. anyklamak, düşünişmek üçin pikir alyşmaklyk, geçirilýän gürrüň, edilýän maslahat. Gepleşikler örän aç-açan we ähmiýetli boldy (“Türkmenistan”). 2. Radio, telewizor arkaly berilýän gürrüň, habar. 3. Bir zat hakynda wadalaşyp, bir karara geliş. Şeýle gepleşikden soň, ol işiň ugruna çykdy. 4. dil b. Şiweleriň ýerli sözleýiş aýratynlygy. gepleşmek işl. Pikir alyşmak maksady bilen sözleşmek, gürrüňleşmek. Bu adam bilen arkaýyn gepleşmek mümkin. gepletmek işl. 1. Geplemäge mümkinçilik bermek, gürrüň berdirmek. Haýsyňyzy gepletseň, hondanbärsi bolan bolup otyrsyňyz (B. Pürliýew). 2. Ýygnakda we ş.m. ýerlerde söz sözletmek, çykyş etdirmek. Ýygnagyň başlygy çykyş etjekleri gepletdi. 3. göç.m. Biriniň diýmedik sözüni diýdirmek. Meni gepletseň, seninem dost bolmadygyňdyr. gepleýiş iş ady. Geplemek ýagdaýy. \n\t‣ Gepleýiş (sözleýiş) medeniýeti dil b. edebi gepleýişde ulanylmagy zerur bolan dürs geplemek özboluşlylygy, dogry geplemegiň kadalary. gepli syp. Yzy dawaly, gürrüňli. Şu işiň soňy gepli bolaýmasa-da biridir! ger bagl.,k. d. Eger. Magtymguly, ger doýursaň bir ajy, Mälimdir tapar sen bu ýerde hajy (Magtymguly). Ger başyň asmana ýetse, Peşeden uly bolmagyn (Baýly şahyr). gerb at. Bir döwletiň, respublikanyň, şäheriň baýdakda, pulda, möhürde we ş.m. tapawutlandyryş nyşany, tugra. Türkmeni halk, millet hökmünde gadymdan bäri dünýä tanadyp gelen buýsanjymyzyň – ahal-teke atynyň şekili Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistanyň döwlet gerbinde orun aldy (“Türkmenistan”). gerbi [gervi], at. 1. Çyrpy, kürte, başatgyç ýaly başa atylýan eşikleriň ýeňlerini birikdirýän, birleşdirýän ala ýüp. 2. Howudyň çomusynyň aşagyndaky içi sypalsyz bölegi. Ussanyň tiken howudynyň gerbisi örän gowy eken. gerçe gir. s.,k. d. Meger, meger-de, ähtimal, belki. Gerçe sözüň ýalany bar, Gözi ýolda galany bar (“Görogly”). gerçek at. 1. kön.s. Hakyky, dogry, çyn. Müňkür olma, gerçek işdir, eýlärler (Magtymguly). 2. Edermen, batyr, çyn är. Gerçeklere duş bolsam (Magtymguly). 3. Işan-pirleriň, sopularyň ýolbaşçysy. gerdek at. 1. Ýaş çatynjalaryň (gelin bilen ýigidiň) oturyp-turmagy üçin öýüň bir burçunda ýa bir tarapynda mata-marlak bilen edilen germew, tuty. Gelin bolmasagam, gerdekden garapdyk (Nakyl). 2. kön.s. Çadyr. Oguz zamanynda bir ýigit öýlense, ok atardy. Oky nirä düşse, onda gerdek dikerdi (“Kitaby dedem Gorkut”). gerden at. Boýundan goluň başlanýan ýerine çenli bolan aralyk, egin. \n\t‣Gerdeninde çekmek bar agramy, hysyrdysy üstüne düşmek, bar agramyny götermek. gerdenlek syp. Gerdeni ýasy, eginlek, çiginlek. Gerdenlek ýaşuly. gerdirmek işl. Germek işini birine etdirmek. Ol ýuwulgy geýimleri sermek üçin ýüp gerdirdi. gerdiş at, kön.s.1. Döwür, wagt, zaman, eýýam. Aýlandy gerdişler, ýetdi döwranlar (Magtymguly). 2. Aýlanyş, hereket, dolanma. Pany dünýäniň gerdişi, Bir düýpsüz ýalana meňzär (Zelili). \n\t‣Gepiň gerdişine görä aýdylýan sözüň ugruna, ýagdaýyna görä. Meniň aýdanlarymdan many ogurlajak bolup oturma, men-ä ol sözi gepiň gerdişine görä diýip goýberdim. Gerdiş-i çarh (gerdişi-çarh) aý-günüň gelip-geçip durmagy. Ýaranlar, gerdiş-i çarhyň elinden, Bu meniň ýüregim para-paradyr (Magtymguly). gerdiş-gerdan [gerdiş-ğerda:n], at, ser. Gerdiş 2. gerege [gereğe], at. Göçülende tärim, uk, çagaryk ýaly öý goşlary ýüklenýän ýük. Öküzine, sygryna bar goşuny gerege edip, çagasyny mündürip barýanlar-da bardy (B. Kerbabaýew). geregiçe [gereğiçe], hal. Islendikçe, näçe gerek bolsa, gereginçe. Geregiçe ýylylyk bolsa, örän oňat gögerýär. geregim [gereğim], at. 1. gepl.d. Ýaşy könelişen aýallaryň ýaşlara ýüzlenip aýdýan mylakatly sözi. 2. Çagaňa ýa-da söýýän gyzyňa mähir bilen ýüzlenip aýdylýan söz. gereginçe [gereği:nçe], syp.,ser.Geregiçe. Hojalyklarda zähmet düzgün-nyzamynyň guralyşyna gereginçe ähmiýet berilmelidir. gerek ugrukd. 1. Möhüm, zerur, derkar. Uzyn boýly, giň gujakly, Gözel gerekdir ýigide (“Görogly”). 2. Şert işliginden soň gelip, aýdylýan zadyň bolmagynyň mümkindigini aňladýar. Şol gelýän atam bolsa gerek. Ertir şähere gitsem gerek. 3. Öten zamanyň -dy, -di goşulmasyny kabul edip, belli bir ýöňkemede üýtgän işlikden soň gelip, bir gymyldy- hereketiň bolup geçendigini anyklamak ýa-da nygtamak üçin ulanylýar. Sen oňa bergiňi berdiň gerek? Dostsuran bolup, onuň seniň garşyňa işleýändigine indi göz ýetirdiň gerek! 4. Gyza dakylýan at. \n\t‣Geregi çykmak soň gerek bolmak, gereklenmek. Ätiýaçlyk şaýlarynyň derde ýararlysyny ýa satyşdyrdy, ýa geregi çykaýmasyn diýip, özi ýygnap goýdy. Geregiňi artdyrmak özüňi has gerekli hasaplatmak, özüňi arzylatmak, näziňi çekdirmek. gerekleme iş ady. Gereklemek ýagdaýy. gereklemek işl.Bir zat ýa-da biri gerek bolup, ony tapmagyň ugruna çykmak, idemek.Seni gereklän wagtyň hiç ýerden tapyp bolmaýar. gereklemeklik iş ady. Gereklemek ýagdaýy. gereklenmek işl. Bir zat ýa-da biri gerek bolup, ony tapmagyň ugruna çykylmak, gerekli zat ýa- da adam idelmek, isleg bildirilmek. Garaköli baganalar dünýäniň ähli ýurtlarynda-da gereklenýär. gerekletmek işl. Özüňi gerekli hasap etdirmek, geregiňi artdyrmak. Ol özüni gerekletdi. gerekleýiş iş ady. Gereklemek ýagdaýy, derejesi. gerekli syp. 1. Degerli, ýerlikli, berk. Türkmenabatdaky tejribe abatlaýyş-mehaniki zawodynyň peçlerinde eredilen polatdan ýörite galyplara guýmak arkaly gerekli we gymmatly şaýlaryň täze tapgyry ýasaldy (“Türkmenistan”). 2. Gerek bolan, zerur, derkar. Ol gerekli buraw enjamlaryny alyp, çaltrak brigadasyna barjakdy (B. Kerbabaýew). gerekmez syp. Gerek bolmajak, gerekli däl. Gerekmez zatlar. gereksiz syp. Gerek däl. Gerekli zady gereksizkä al (Nakyl). gereksizlik at. Gerek dällik. Ony gereksizligi üçin öýde goýup gaýtdym. gerek-ýarak syp. Adam üçin gündelik durmuşda gerekli, ulanylýan (zatlar hakynda). Gerek- ýarak zatlar. gereň at, kön.s. Ker. Aýby gulagy gereň (“Görogly”). gergenek [gerğenek], at. Goýun-geçi, owlak- guzy tutmak üçin ulanylýan ujy toýnukly çopan taýagy; gaňrak. Eli gergenekli çopan. gergit [gerğit], at. Guşlaryň ganatynyň eplenýän ýeri. gerilgi [gerilği], syp. Gerlip goýlan, ýazgyn asylyp goýlan, dartylan. Gerilgi tuty. Gerilgi ýüp. gerilmek işl. Gerlip goýulmak. Diwara gerlen haly arassa jaýa görk berýär. gerim at. Işiň ýaýbaňlanyşynyň, baryş, gidiş depgininiň möçberi. Wagyz etmek işi giň gerim aldy. gerindirmek [gerinnirmek], işl. Gerner ýaly etmek, gerinmegi arkaly el-aýagyny ýazdyrmak. gerinjireme iş ady. Gerinjiremek ýagdaýy. gerinjiremek işl. Çala gernip, el-aýagyňy ýazmak. Çagajyk pallap gerinjiredi. gerinjiremeklik iş ady. Gerinjiremek ýagdaýy. gerinjireýiş iş ady. Gerinjiremek ýagdaýy. gerinme iş ady. Gerinmek ýagdaýy. gerinmek işl. Elleriňi güýjüň ýetdiginden öňe, yza, aşak-ýokaryk uzadyp, beden damarlaryňy ýazmak. gerinmeklik iş ady. Gerinmek ýagdaýy. gerinmezlik iş ady. Gerinmek hereketi edilmezlik, gernip durmazlyk. geriş I, iş ady. Germek ýagdaýy. \n\n\n GERIŞ II, at. 1. Boýnuň çykýan ýeriniň ýeňse tarapy, ýagyrny. 2. Haýwanyň boýnunyň başlan- ýan ýeriniň üstündäki tümmüje ýer. Garly aga eşegini debsiläp, gerşine dürtdi (G. Gurbansähedow). \n\n\n GERIŞ III, at. Gumuň, dagyň, baýryň eşegarka bolup gidýän ýeri. gerişdirmek işl. Gerip çykmak, baryny germek. geriş-geriş [geriş-ğeriş], at. Gumuň, dagyň, baýryň köp geriş bolup duran ýeri. Geriş-geriş daglar. gerişmek işl. 1. Germäge kömek etmek. Men oňa ýuwlan eşikleri serilýän ýüpi gerişdim.2. Bilelikde germek. Adamlar toý dabarasy geçjek ýeriň daşyna el halylary gerşip durdular. gerjeşdirmek işl. 1. Gerişdirmek, dartdyryp germek, çekip germek. Içmekçi eýlän derisini gerjeşdirip ýazdy.2. Gözleriňi, gabaklaryňy germek, gerişdirmek. Ol ýellenen gabaklaryny gerjeşdirdi. gerjeşik syp. 1. Gerlip goýlan, dartylyp duran. gerjeşmek işl. Gerlip, çekilip, dartylyp durmak ýa-da gözüni gerjeşdirip oturmak (ser. Gerjeşdirmek 2.). Ol haçan görseň kompýuteriň öňünde gerjeşip işläp oturandyr. gerk-gäbe [gerk-gä:ve]: gerk-gäbe bolmak (doýmak) köp iýip, gaty doýmak. germe iş ady. Germek ýagdaýy. germeç at. Türkmen gara öýüniň gapysynyň aşak etegine gerilýän agaç ýa-da germelýän ýüpüň üstüne atylýan keçe, kilim bölegi. Ol germejiň üstaşyry içerik ätledi. \n\t‣ Germeç bolmak bir işe, täzelige garşy çykmak, päsgel bermek, böwet bolmak. Ol onuň aýagyna germeç bolýardy.Germejine çekmek (bermek) biriniň arkasyna, ýagyrnysyna urmak. germeçlemek [germeşlemek], işl. 1. Gara öýüň işiginiň agzyna germeç goýmak. 2. Çalt-çalt, batly ädimläp ýöremek. germek işl. 1. Çekip, dartdyryp asmak, ýazmak, dartyp ýazyşdyrmak. Penjirä tuty germek. Diwara haly germek. 2. Iki tarapa uzatmak, ýaýmak, açmak, ýazmak (ganat,gol we ş.m. hakda). germeklik iş ady. Germek ýagdaýy. germelmek işl. Päsgelçilik üçin keseligine goýulmak, germäp goýulmak. Mal-gara geçmez ýaly geçelgä agaç germeldi. germeme iş ady. Germemek ýagdaýy. germemek işl. Bir ýeriň daşyna ýa-da gapynyň, penjiräniň öňüne we ş.m. ýere germew goýup ýapmak, baglamak. germemeklik iş ady. Germemek ýagdaýy. germemezlik iş ady. Germemek işiniýerine ýetirilmezlik, germäp durmazlyk. germesatan : germesatan bolmak 1) iki baka köp ylgamak, iki arada galmak. Çagam iki öýüň arasynda germesatan bolub-a galdy (A. Gurbanow). 2) gerlip durmak, gerjeşmek (adam hakynda). Germesatan etmek elinden-aýagyndan tutup götermek. germeşdirmek işl. Germäp çykmak, ählisini, hemmesini germemek. Agaçlaryň aralaryna geýim sermek üçin ýüp germeşdirdik. germeşik syp. Keseligine, dikligine germelip, dartylyp goýlan. germeşmek işl. 1. Germemäge kömek etmek. Ýüp germeşmek. Sim germeşmek. 2. Bilelikde germemek (hal işligiň goşulmasyny kabul eden germe- düýp işliginden soň durmak, ýörmek işligi getirilip ulanylýar). Adamlar ýatagyň daşyna agaç germeşip durdular. germetmek işl. Germek işini başga birine etdirmek. Agaçlaryň arasyna sim germetmek. germew [germöw], at. Ýoly, gädigi, geçelgäni beklemek, baglamak üçin ýa-da bir zadyň daşyna aýmança etmek üçin germelýän, keseligine goýulýan agaç, sim bölegi we ş.m. Ýapyşar ýaly germew tagtasy hem ýokdy. germeýiş iş ady. Germemek ýagdaýy. gerniş iş ady. Gerinmek ýagdaýy. gernişmek işl. Birnäçe bolup gerinmek, ýerli- ýerden gerinmek. Ýatan çagalar gernişip, ýerlerinden turdular. gerňeme iş ady. Gerňemek ýagdaýy. gerňemek işl. Bir zady iki bolup, gapdalyndan, ujundan tutup götermek, göterip äkitmek, germelemek. Olar agajy gerňäp alyp gitdiler. gerňemeklik iş ady. Gerňemek ýagdaýy. gerňetmek işl. Gerňemegi başga birine etdirmek. gerňeýiş iş ady. Gerňemek ýagdaýy. gert at. Gumdan, elenýän undan we ş.m. bölünip aýrylýan has ownuk, ýeňil kirşen, çaň, toz. Telpegimiň gerdi – ýokam, Bir tegelek nana ýetjek (K. Gurbannepesow). gertdirmek işl. Gaty dartmak, çekmek. Göle gertdirip, nogtasyny dartdy (A. Gowşudow). gerthana [gertha:na], at. Degirmende unuň gerdiniň üýşürilýän ýeri. getirilmek işl. Bir ýerden ikinji bir ýere alnyp gelinmek, getirilip berilmek. Şahyr getirilen çaýdan bir käse içdi (G. Kulyýew). getirinmek işl. Özüň üçin getirmek. Suw getirinmek. getiriş iş ady. Getirmek ýagdaýy, getirip biliş. getirişdirmek işl. Bir ýerden başga bir ýere kem-kemden hemmesini getirmek. getirişmek işl. 1. Getirmäge kömek etmek. Men oňa odun getirişdim. 2. Bilelikde getirmek. getirme iş ady. Getirmek ýagdaýy. getirmek işl. 1. Bir ýerden başga bir ýere alyp gelmek, äkelmek. Giden getirer, oturan nyrh sorar (Nakyl). 2. Hasyly köp bitmek, kän düwmek, hasylly bolmak. Bu ýyl üzümimiz ýagşy getirdi (A. Gowşudow). getirmeklik iş ady. Getirmek ýagdaýy, derejesi. getirmezlik iş ady. Getirmek hereketi ýerine ýetirilmezlik. getirtmek işl. Getirmek işini başga birine etdirmek. Bir çäýnek çaý getirt. geýdirilişmek [geýdirlişmek], işl., gepl.d. 1. Biri bilen uruşmak, basalaşmak, garpyşyp gitmek, ýakalaşmak. Horaz ýaly, biri-biriňiz bilen geýdirilişmäge-de utanjak däl-ow siz! (B. Pürliýew). 2. göç.m. Biri-biriňe jogap gaýtaryp, dawalaşyp durmak. geýdirilmek I, işl. 1. Eşigi egnine sokulmak, geýindirilmek. 2. Eşik bilen üpjün edilmek, eşik äberilmek, eşikli edilmek. 3. Bir zat ikinji zatdan asylmak, ildirilmek, ildirilip goýulmak. \n\n\n GEÝDIRILMEK II, işl.,gepl.d. Biriniň üstünden düşmek, birine jabjynyp, käýinip ugramak. Biriniň üstüne ýerliksiz geýdirilmek. geýdirişmek işl. Geýdirmäge kömek etmek. Ejesi gyzyna eşiklerini geýdirişdi. geýdirmek işl. 1. Eşigini egnine sokmak, geýindirmek. Tiken tahýasyny başyna geýdirdi, sypaşdyrdy (B. Kerbabaýew). 2. Eşik bilen üpjün etmek, eşik äbermek, eşikli etmek. 3. Bir zady ikinji zatdan asmak, ildirmek, ildirip goýmak. Garantga dikip, oňa öz donuny, telpegini geýdirýär. 4. gepl.d. Birini duýdansyz urmak, ýelmemek, çalmak. Ol gele- gelmäne oglanlaryň biriniň gulagynyň düýbüne geýdirdi. geýegen [geýeğen], syp. Haýsydyr bir eşigi, köwşi, telpegi we ş.m. geýmege endik eden. Ol, köplenç, silkme telpek geýegendi. geýerlik syp. Geýmek üçin gerekli, geýer ýaly. Geýerlik eşik edinmek. geýilmek işl. Geýilip ulanylan bolmak. Bu ädik ozal köp geýlipdir. geýim at. Geýilýän içki, daşky eşik. \n\t‣Geýimini biçmek işini gaýtarmak, ýok etmek, ýitirim etmek kararyna gelmek. Aýak geýimi aýal- gyzlaryň tammany. geýimçi at. Geýim tikýän ussa. Geýimçi ussalar tiken geýimlerini ütükleýärler. geýim-gejim [geýim-ğejim], at. Geýimiň ähli görnüşi, egin-eşik. Ol bazardan geýim-gejim aldy. geýimlik syp. 1. Geýim tikmek üçin niýetlenen, gerekli bolan. Geýimlik mata. 2. gepl.d. Köpünlik mata. geýindirmek [geýinnirmek], işl. 1. Eşigini geýdirmek. Çaganyň ejesi ony derrew geýindirdi. 2.Egin-eşikli etmek, eşik bilen üpjün etmek, eşikli etmek, eşiklemek. Bir topar çül çagany geýindirmek gerekdi. geýinjeň syp., ser. Geýnegen. Ol adatdan daşary päkize, sypaýy geýinjeňdi. geýinmek işl. 1. Öz eşikleriňi geýmek. Elleri küýzeli, ýaşyl-gyrmyzy geýnen gelin-gyzlar derýanyň kenaryna üýşýärdi (G. Kulyýew). geýinmezlik iş ady. Öz geýim-gejimlerini geýmezlik. geýiş iş ady. Geýmek ýagdaýy. geýişdirmek işl. Geýmeli geýimleriňi geýip çykmek. geýme iş ady. Geýmek ýagdaýy. geýmek işl. Egin-eşik, geýim bilen teniňi ýapmak, örtmek; aýagyňa aýakgap sokmak; kelläňe tahýa, telpek, papak atmak. Köýnek geýmek. Köwüş geýmek.Telpek geýmek. geýmeklik iş ady. Geýmek ýagdaýy. geýmezlik iş ady. Egin-eşik, geýim bilen teniňi ýapmazlyk, örtmezlik; aýagyňa aýakgap sokmazlyk; kelläňe tahýa, telpek, papak atmazlyk. geýnegen [geýneğen], syp. Gowy geýimleri geýmegi halaýan (adam hakynda). geýnüwli [geýnüwlü], syp. Gowy geýnen, bezemen, oňat lybaslar geýen. Aýallar diýseň geýnüwlidiler, ellerinde, gulaklarynda jöwherdir dürden ýasalan bezegler ýaldyraýardy (G. Kulyýew). geýnüwlilik [geýnüwlülük], at. Geýnüwli ýagdaýda bolmaklyk, bezemenlik. geýreki at. Pilçe süňküniň ujundaky ýumşak kekirdewük. Ogluň geýregi inipdir. geýrek II, at, gepl.d. Bir zadyň sekizden bir bölegine deň bolan agyrlyk ölçegi. gez I, at. Tirsekden barmaklaryň ujuna çenli aralyk hem-de şol aralygyň uzynlygyna deň bolan ölçeg birligi. \n\t‣ Gezinden galdyrmak götergiläp öjükdirmek. Onuň gezinden galdyryp oturma, şonsuzam ol peslär ýaly däl. \n\n\n GEZ II, at. Suw degirmende uny iri ýa-da ownuk üwemek üçin ýokarky daşy aşak ýa-da ýokaryk galdyrmak hyzmatyny ýerine ýetirýän enjam. \n\t‣Gezini galdyrmak degirmeniň ýokarky daşyny galdyryp, dänäni iri üwär ýaly etmek. Gezini peseltmek degirmeniň ýokarky daşyny peseldip, dänäni ownuk üwär ýaly etmek. \n\n\n GEZ III, hal, kön.s. Gezek. Şu gez ibermeseň, köňlüm hoş olmaz (Magtymguly). gezdirilmek [gezzirilmek], işl. Eýläk-beýläk ýöredilmek, gezim etdirilmek. Çapylýan atlaryň irden gezdirilmegi hökmandyr. gezdirmek [gezzirmek], işl. 1. Gezelenç etdirmek. Çagalary açyk howada gezdirmek. 2. Seýisläp çapuwa taýýarlamak üçin, köplenç, irden gezmeletmek, gezim etdirmek. Ol Gyrsakary wagtly- wagtynda gezdirýärdi (“Edebiýat we sungat”). 3. Bir zadyň ýüzi, üsti bilen aşak-ýokaryk hereket etdirmek, hereketlendirmek. Sazanda barmaklaryny perdelerde ussatlyk bilen gezdirýärdi. 4. Bulaýlamak, aýlamak, galgatmak. Çapyksuwar gamçysyny howada gezdirip, atyny ýüzin salyp gelýär. 5. Bir ýerde ýaşatmak, birneme boldurmak. Gelni atasy öýünde kän gezdirdiler. gezdirtmek [gezzirtmek], işl. Gezdirmek işini başga birine etdirmek. Çagalary açyk howada gezdirtmek. Seýis atlary gezdirtdi. gezegen [gezeğen], syp. 1. Köp gezýän, köp gezmegi halaýan, biderek ygyp ýören, ykmanda. Gezegen aýak gep getir (Nakyl). 2. gepl.d. Ahlak taýdan bozulan. \n\t‣ Gezegen dil köp gepleýän, gepçi, gybatçy. gezegenlik [gezeğenlik], at. 1. Ygyp ýörmeklik, ondan-oňa aýlanyp ýörmeklik, ykmandalyk. Ejesi oglunyň gezegenliginden ýadady. 2. gepl.d. Ahlak taýdan bozulanlyk. geze-geze [geze-ğeze], hal. Aýlana-aýlana, gezip-gezip, köp ýöräp. Şäheri geze-geze lütüm çykdy. gezegine [gezeğine], hal. Gezek-gezegine, gezekli-gezek, gezekleşip, yzly-yzyna, nobatyna. Doganym bilen ikimiz jigimi gezegine götermeli bolýardyk. gezek at. 1. Öňünden tertip san gelende hereketiň şonça gaýtalanyşyny görkezýän söz, gaýta, sapar, ýola, keren. 2. Nobat. Men hem öz gezegimde sizi gutlaýaryn. \n\t‣Gezek gelmek“seniňem işiň düşer” diýen manyda ulanylýan aňlatma. Öl tezek, gury tezek, Saňa-da geler gezek (Sanawaç). gezek-gezegine [gezek-ğezeğne], hal, ser. Gezekli-gezegine. gezekleşdirmek işl. Bir işi ýa-da ony ýerine ýetirýän adamy, guraly gezek-gezegine, nobatma-nobat çalşyryp durmak. Şol bir atyzlara gezekleşdirip ekmegiň peýdasy köp. gezekleşiş iş ady. Gezekleşmek ýagdaýy. gezekleşme iş ady. Gezekleşmek ýagdaýy. gezekleşmek işl. Gezekli-gezegine, gezekme-gezek iş salyşmak, bir işi biri-biriň bilen nobat boýunça ýerine ýetirmek. gezekleşmeklik iş ady. Gezekleşmek ýagdaýy. gezekli : gezekli çemçe her bir işde, durmuşda birek-birege "gezek geler, işiň düşer" manysynda ulanylýan aňlatma. gezekli-gezegine [gezekli-ğezeğne], hal. Birinden soň beýlekisi; nobatma-nobat. Olar toparlara bölünip, gezekli-gezegine ol halyny dokadylar (“Mugallymlar gazeti”). gezeklikçe : bir gezeklikçe "şu gezek, şu sapar, ilki gezek bolany üçin" diýen ýaly manyda ulanylýan söz düzümi. Bir gezeklikçe bagyşlamagyňy soraýaryn. gezekme-gezek [gezekme-ğezek], hal,ser.Gezekli-gezegine. Saryýagyz aýal ýigit bilen gelniň goluny biri-birine gowşurdy-da, olaryň arkasyna gezekme-gezek kakyp, ata-babadan gelýän tanyş sözleri joşup sarnady (G. Kulyýew). gezelenç at. 1. Dynç almak üçin açyk howada ýa-da başga boş wagtlaryň edilýän gezim, aýlaň-çaýlaň. 2. Bir ýana, myhmançylyga, görme-görşe gidiş; syýahat. gezelgi [gezelği], syp. Birine ýa-da bir tarapa çenelen, göneldilen, uzaldylan, gezelip goýlan. Gezelgi sapançany görüp, olar ellerini göterdiler (N. Jumaýew). gezelmek işl. Birine ýa-da bir zada çenelip durmak. gezeme iş ady. Gezemek ýagdaýy. gezemek işl. Bir zady birine ýa-da bir zada çenemek, dogrulamak, gönülemek. Jeren yzyndan ýetip gelýän kowga garap, gaýtarjak bolýan dek yzyna öwrülip şahyny gezedi (“Edebiýat we sungat”). gezen at. Aýakgap ussalarynyň ulanýan keseje tygly pyçagy. gezende [gezenne], syp. Jahankeşdelik edip ýören, kän ýerleri aýlanyp, gezip ýören, ýurtdan-ýurda köp gezelenç edýän. Gezende adam. gezendelik [gezennelik], at. Gezendäniň ýagdaýy, ykmandalyk, ýurt sökegenlik. gezenmek işl. Birine ýa-da bir zada çenenmek, nyşana almak. Ne parahat ýatyr sen el-aýagyň uzadyp, Ajal ýatyr keýniňde, okun-ýaýyn gezenip (Magtymguly). gezer I, at. At ýörişiniň ýorga ýakyn bir görnüşi. Atyny gezerine sürüp barýanyň keşbinde häzir aýratyn bir agraslyk duýulýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n GEZER II, at, halyç. Esasy nagşyň aralygyny dogry bölýän çyzyk, zolak. gezere at. Her ýyl kesilýän tut çyrpylanda onuň kesilmän goýberilen çybyklary. Bagban tuduň gezerelerini ýatyrdy. gezerli at. Münüş üçin ýakymly, uzak ýola gitmäge ýörişli, gezermen (at hakynda). Ol gezerli alaşanyň başyny öz ugruna goýberip, hemmäň öňünden barýardy (B. Seýtäkow). gezermen syp.,ser.Gezerli. Onuň garagörnüm yzynda hem bir gezermen gara atly peýda boldy. gezeşmek işl. Birden artyk bolup bilelikde gezemek. Çopanlar hem taýagyny gezeşip çykdy öňünden (“Görogly”). gezeýiş iş ady. Gezemek ýagdaýy. gezibermek [gezivermek], işl. Gezip ýörmek, yzygiderli gezmek. gezilmek işl. Gezim edilmek, aýlaň-çaýlaň edilmek. Yssy tomusda günüň aşagynda köp gezilse, gün urmagy-da mümkindir. gezim at. 1. Iki-baka ýöräp edilýän hereket, gezelenç, aýlaň-çaýlaň. Ol, köplenç, şu bagda gezim ederdi. 2. Haýwanyň belli bir aralykda gezýän meýdany. Gapany hemişe yk tarapyňyzda hem itiňiziň geziminden daşrakda gurmagy ýadyňyzdan çykarmaň (A. Gowşudow). geziş iş ady. Gezmek ýagdaýy. gezişmek işl. Birnäçe bolup gezim etmek (gezişmek işliginden soň ýörmek işligi getirilip ulanylýar). Tor çekilen aýmançada gezişip ýören, ap-ak towuklary synlanyňda, olaryň ideginiň kemsiz ýetiril- ýänligine göz ýetirýärsiň (“Türkmenistan”). gezli syp. Iner bilen arwanadan emele gelen (düýe hakynda). gezlik at. Gyna salnyp göterilýän bir gez uzynlykdaky türkmen pyçagy. gezme iş ady. Gezmek ýagdaýy. gezmek işl. 1. Aýak üstünde bolmak, aýlanyp ýörmek, hereket etmek, gezelenç etmek. 2. Gün geçirmek, ýaşamak. Men siziň ogluňyz ýaly bolup gezerin (H. Derýaýew). 3. Biri bilen tirkeşmek, biri bilen ýoldaş, dost bolup ýörmek. Çagalykdan bile gezen dostum. 4. göç.m. Ykmak, ygyp ýörmek. Onuň nirelerde gezip ýöreni belli däl. gezmeklik iş ady. Gezmek ýagdaýy. gezmelemek işl. Aýlaň-çaýlaň etmek, gezelenç etmek, iki-baka gezim etmek, eýläk-beýläk ýöremek. Şirin gaharly gezmeledi (B. Pürliýew). gezmelemezlik iş ady. Gezmelemek hereketini ýerine ýetirmezlik, gezmeläp ýörmezlik. gezmeleşmek işl. Birnäçe bolup aýlaň-çaýlaň etmek, eýläk-beýläk ýöremek, ikibaka gezim etmek. Öýleriniň arasynda adamlar gezmeleşýärler. gezmeletdirmek işl. Gezime çykartdyrmak, iki ýana ýöretdirmek. Çapuwdan gelen aty gezmeletdirmek. gezmeletmek işl. Gezelenje äkitmek, gezime çykarmak, ikibaka ýöretmek. Aty gezmeletmek. gezmeläbermek [gezmelä:vermek], işl. Eýläk-beýläk gezmeläp başlamak, gezmelemegini dowam etdirmek. Siz göze-başa düşmäň-de, şu töwereklerde gezmeläberiň (B. Seýtäkow). gezmezlik iş ady. Gezim etmezlik, gezmäge çykmazlyk, gezelenç etmezlik. gäbazan [gä:va:zan], syp., gepl.d. Huşy giden, akyly üýtgän, aňkasy aşan, akyly çaşan (adam hakynda) (ser. Gäp). Sen-a bir gäbazan ekeniň, şonam ýadyňdan çykardyňmy? gäbazanlyk [gä:va:zanlyk], at. Gäbazan halda bolmaklyk. gäbe [gä:ve], syp. Güberilip duran, çişik, pökgi. Gäbe garyn. gäberilmek [gä:verilmek], işl. Pökgerip durmak, pökgerilmek, çişip durmak (garyn hakynda). gäberiş [gä:veriş], iş ady. Gäbermek ýagdaýy. gäberme [gä:verme], iş ady. Gäbermek ýagdaýy. gäbermek [gä:vermek], işl. 1. Güberip durmak, pökgermek. 2. göç.m. Ile göwnüň ýetmän, hondanbärsi bolmak, gomalmak, gopbamsyramak. gäbermeklik [gä:vermeklik], iş ady. Gäbermek ýagdaýy. gäbermezlik [gä:vermezlik], iş ady. Gäberip durmazlyk. gäbertmek [gä:vertmek], işl. Çişirmek, pökgertmek (garyn hakynda). Ol agşamyň gahar- gazabyndan soň, ortaky öýde ýeke özi garnyny gäberdip horruldap ýatyrdy (G. Kulyýew). gädik [gä:dik], at. 1. Haýat we ş.m. ýerlerden adam geçer ýaly gädilen ýer, geçelge, geçit. Asly han gädikden ýolun salypdyr, Saralyban gül dek reňňi solupdyr (“Asly – Kerem”). 2. syp. Bir zadyň erňegi, gyrasy döwük, ýemrik, erňeginiň bir ýeri uçan, ýüzi gaýtarylan, oýulan. Ojakda ot ýanyp, onuň gyrasynda agzy gädik taňka lasyrdap otyrdy (B. Kerbabaýew). Agzy gädik tüňçe. gädilmek [gä:dilmek], işl. 1. Haýatyň we ş.m. bir ýeri ýykylmak. 2. Gyrasy, erňegi döwülmek, uçmak. Çäýnegiň jürnügi gädilipdir. gädiş [gä:diş], iş ady. Gätmek ýagdaýy. gädişdirmek [gä:dişdirmek], işl. 1. Gädik- gädik edip çykmak, her ýerinden ýykyşdyrmak. Haýatyň diwaryny gädişdirmek. 2. Bir zadyň erňegini, gyrasyny, ýüzüni, agzyny gädik-gädik edip çykmak, gemrik-gemrik etmek. Käseleriň erňegini gädişdiripdir. Süňke urup, pyçagyň ýüzüni gädişdiripdirler. gägirinmek [gä:ğirinmek], işl. Özüň gägirmek, gägirip ses çykarmak. gägiriş [gä:ğiriş], iş ady. Gägirmek ýagdaýy. gägirişmek [gä:ğirişmek], işl. Bilelikde gägirmek, ýerli-ýerden gägirmek. Gägirişip, garynlaryny sypalaşyp ýatandan, goý, işlesinler (B. Seýtäkow). gägirme [gä:ğirme], iş ady. Gägirmek ýagdaýy. gägirmek [gä:ğirmek], işl. Aşgazanda ýygnanan ýeli agzyňdan sesli çykarmak. gägirmeklik [gä:ğirmeklik], iş ady. Gägirmek ýagdaýy. gägirmezlik [gä:ğirmezlik], iş ady. Aşgazanda ýygnanan ýeli agzyňdan sesli çykarmazlyk. gägirtmek [gä:ğirtmek], işl. Gägirilmegine sebäp bolmak. Turşy çal gaňşyrawugyňy kükedip, gaty gägirdýär. gäh [gä:h], hal, k.d. Käte, kämahal. Ýaman til gäh sargartdyrar ýüzüňi (Sopy Allaýar). gähi [gä:hi], hal, ser. Gäh. gähi-gähi [gä:hi-ğä:hi], hal. Käwagt, kämahal, wagtal-wagtal, käte-käte. Selbinyýaz gähi-gähi aşyklyk mähri ýadyga düşüp, Hemrany ýatlap gezer erdi (“Saýatly – Hemra”). Gähi-gähi bärsin bakdy-da gitdi (Kemine). gäkilik [gä:kilik], at. Gägirilende çykýan ýel. \n\t‣ Gäkiligiň azmak garym-gatym, ýakar-ýakmaz iýen zadyňy aşgazan oňat siňdirmän, agzyňdan porsy, ýakymsyz ys gelmek, iýeniň aşgazanyňda turşamak. gäle [gä:le], at, kön.s. Süri, topar. gäle-gäle [gä:le-ğä:le] , at, kön.s. Köp sanly süri, birnäçe süri, süri-süri. Gezersiňiz gäle-gäle, Goşulmaz siz halka-ile (Andalyp). gäleban [gä:leva:n], at, kön.s. Süri çopany. Gäleban arbapga dönüp, bolmuş arbaplar emir (Magtymguly). gämi [gä:mi], at. 1.Ýolagçy, ýük we ş.m. zatlary daşamak üçin ulanylýan suw ulagy. 2.Ahal welaýatynda bir oba. gämiçi [gä:miçi], at. Gämi sürýän, gämini ýöredýän adam. Gämiçi gämiçini alysdan görer (Nakyl). gämideşer [gä:mideşer], at. Balygyň burny uçly görnüşi. gämik [gä:mik], at. Gawun, garpyz, hyýar, kädi ýaly ekinler ekilende çigitden çykyp ugran iki ýaprakly ösüş baldagy. Gämikler ýaňy iki gulak bolup galypdy. gämikleme [gä:mikleme], iş ady. Gämiklemek ýagdaýy. gämiklemek [gä:miklemek], işl. 1. Gämik bolup çykmak, gögerip çykmak. Eýýäm gowaça gämikläpdir. 2. Bir ýa-da birnäçe tohum taşlap, aýry- aýry edip ekmek, gämik etmek. Sapanyň oýlanman oturdan we gämikläp eken ekini örän gürdi (N. Esenmyradow). gämiklemeklik [gä:miklemeklik], iş ady. Gämiklemek ýagdaýy, derejesi. gämikleýiş [gä:mikleýiş], iş ady. Gämiklemek ýagdaýy. gän [gä:n], at. Malyň etiniň, ýagynyň içinde bolýan owunjak mäz. gäne [gä:ne], at. Sakyrtga. gäp [gä:p], at. Içine saman, selin we ş.m. zat dykylan haýwan hamy. \n\t‣ Gäbi azmak gäbi azan halda bolmak, näme etjegini bilmezlik, aňkasy asmak. Gäbim azypdyr, edenimi-goýanymy bilemok. gär [gä:r], syp. Maňlaýy, ýaňagy gyzgylt-goňur ýa-da aksowult öwüsýän. Meniň bakýan sürimde bir gär teke bar welin, bir gezek tas şahyny garnymdan geçiripdi (“Edebiýat we sungat”). gätdirmek [gä:tdirmek], işl. Bir ýerinden gädik açdyrmak, oýdurmak, ýüzüne gädik etdirmek. Haýaty gätdirmek. Pyçagyň ýüzüni gätdirmek. gätme [gä:tme], iş ady. Gätmek ýagdaýy. gätmek [gä:tmek], işl. 1. Bir ýerinden gädik açmak, gyrasyny ýykyp oýmak. Böwedi gätmek. 2. Pyçagyň, paltanyň ýüzüni diş-diş edip zaýalamak, gädik etmek. Süňk pyçagyň ýüzüni gädipdir. 3. Bir zadyň gyrasyndan döwüp almak, gyrasyndan bölüp aýyrmak. Ol gyzgyn çöregiň gyrasyndan bir döwüm gädip aldy. 4. göç.m. Başyny bozmak, ujundan harçlamak, bütewiliginden egismek, bir ýanyndan azaldyp ugramak. Ol ýygnan pulundan gädip ugrady. Iň kiçileri ýaňy ýigrimi dördüň ujundan gädip ugrapdy. gätmeklik [gä:tmeklik], iş ady. Gätmek ýagdaýy. gäw [gä:w], at. Sygyr. Argaly gäw bolar maly Gürgeniň (Magtymguly). gäwban [gä:wva:n], at. Sygyr çopany. Gäwban ogly doňuz bile it oýnar (Magtymguly). gäwmiş [gä:wmüş], at. Uly kelleli, ýogyn arkan gaýşyp duran şahly, sygra çalymdaş haýwan. gäwüş [gä:wüş], at. Dişleriň bilen iýmit çeýnelende edilýän hereket. Ol gara çöregi ulurak dişläp, gäwüş arasy bilen gürrüň etdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Gäwüş gaýtarmak howul-hara çeýnelip ýuwdulan iýmiti agzyna gaýtaryp, gaýtadan çeýnemek (mal hakynda). gäwüşeme [gä:wüşömö], iş ady. Gäwüşemek ýagdaýy. gäwüşemek [gä:wüşömök], işl. 1. Gäwüş gaýtaryp çeýnemek (düýe, goýun ýaly mal hakynda). Baggoýunlar gäwüşäp ýatyrdy. 2. gepl.d. Iýmek. Saran haýallyk bilen gäwüşäp, wagty bilen doýmady (B. Seýtäkow). gäwüşemeklik [gä:wüşömöklük], iş ady. Gäwüşemek ýagdaýy. gäwüşemezlik [gä:wüşömözlük], işl. Gäwüşemek hereketini etmezlik. gäwüşeşmek [gä:wüşöşmök], işl. Birnäçe bolup gäwüşemek. Agyldaky goýunlar gäwüşeşip ýatyrdy. gäwüşeýiş [gä:wüşöýüş], iş ady. Gäwüşemek ýagdaýy. gäz [gä:z], at. Örän gaty kirlän, garagäz. \n\t‣Gara gäz gaty kirli. Onuň ak köýneginiň ýakasy gara gäzdi. gäzleme [gä:zleme], iş ady. Gäzlemek ýagdaýy. gäzlemek [gä:zlemek], işl. Gaty kirlemek, kir bilen örtülmek. gäzlemeklik [gä:zlemeklik], iş ady. Gäzlemek ýagdaýy. gäzlemezlik [gä:zlemezlik], iş ady. Gaty kirlemezlik. gäzleşmek [gä:zleşmek], işl. Kem-kemden gäzläp ugramak, kirläp ugramak. Köýnegiň ýakasy gäzleşip ugrapdyr. gäzletdirmek [gä:zletdirmek], işl. Çendenaşa kirletdirmek. gäzletmek [gä:zletmek], işl. Çendenaşa kirletmek. Ýakaňy gäzletmek. gäzleýiş [gä:zleýiş], iş ady. Gäzlemek ýagdaýy. gäzli [gä:zli], syp. Kirli, gäzlän. Nebitçiniň iş wagtynda daşky görnüşi hapa, geýim-gejimi gäzli bolsa-da, ynsaby aýna ýaly durudyr (B. Kerbabaýew). giç [gi:ç], hal. Bir zadyň ýerine ýetirilmeli wagtyndan soň, wagtyň köpüsi geçensoň. Kerri goýun giç ürker (Nakyl). \n\t‣ Giç ýagşy! agşamara, giçlik biriniň öýüne barlanda: "Agşamyňyz haýyrly bolsun!" diýen manyda aýdylýan ýüzlenme sözi. giç-girim [gi:ç-ği:rim / gi:ç-ğirim], at. Gün ýaşandan soň, bimahal wagt. Giçde-girimde köçede gezip ýörme! giçki [gi:çki], syp. Giç ýetişýän, wagtyndan giç bolýan. Giçki hyýar. Giçki kelem. giçleme [gi:şleme], iş ady. Giçlemek ýagdaýy. giçlemek [gi:şlemek], işl. 1. Gije-girim bir ýere gitmek, gijagşam barmak, biwagt gelmek. – Ýaman giçläpsiň-le, nireden geldiň? – diýip, jaýyň bir böwründe ýazylan keçäniň üstünde oturdy (H. Der- ýaýew). 2. gepl.d. Gijä galmak, gijikmek. Abadan öýlerine giçläp bardy (H. Derýaýew). giçlemeklik [gi:şlemeklik], iş ady. Giçlemek ýagdaýy. giçlik [gi:şlik], at.Ikindi bilen agşamyň aralygyndaky wagt, agşamara. Olar giçlige çenli işlediler (B. Seýtäkow). giden syp. 1. Mukdar, san taýyndan örän köp. Giden zady zaýalap bolmaz. Toýda giden märekäni gaýtarmak aňsat iş däl. 2. Uly ginişligi tutýan. Giden meýdana gawun-garpyz ekipdirler. giderilmek işl. Elden berilmek, goldan çykarylmak, sypdyrylmak. gideriş iş ady. Gidermek ýagdaýy. giderli syp. Gitmäge meýilli. Ol heniz-ä giderli däl. giderlik at. Gitmäge mümkinçilik, gitmäge ýarawlyk. Meniň bu howada oba giderligim ýok. giderme iş ady. Gidermek ýagdaýy. gidermek işl. 1. Elden bermek, goldan çykarmak, sypdyrmak. 2. Özünde bar zady aldyrmak, ogurlatmak. 3. Ýitirmek. Näme bolanyny-da bilenok, olaryň nirä gidenini-de bilenok, bakyp ýören düýeleriniň ikisini gideripdir. gidermeklik iş ady. Gidermek ýagdaýy. gidermezlik iş ady. Elden, goldan çykarmazlyk, aldyrmazlyk. gidermen syp. Gitmäge meýilli, hyýally, bir ýere gitjek bolup duran. Gidermen bolup duranlara-da garaşmadym. \n\t‣Hajy gidermen haçan görseň, bir ýere ugrajak bolup duran adama aýdylýar. gidermenlik at. Gitmäge meýillilik, gitmäge döwtalaplyk. Şol kakaňam gidermenligi, döwtalaplygy seňkiden pes däl-le(Ý. Mämmediýew). gidibermek [gidivermek], işl. Gidip başlamak, gitmegini dowam etdirmek. Ol öz ugruna mübtela bolup gidiberdi (“Görogly”). gidilmek işl. Bir ýere ugralmak, ýönenilmek, barylmak. Öňürti gelnalyja gidildi, soňra göreş tutduryldy (G. Kulyýew). gidiş iş ady. Gitmek ýagdaýy. Onuň düýnki oba gidişi. gidişin [gidişi:n], hal. Bir ýere gidip barýan wagtyňda, gidip barýarkaň ýüz ugra, gelşin sözüne garşylykly manyly söz. Gidişin ýol ugrundaky dükandan, bar bolsa, diýen zadyňy özüm alaýaryn.Sen gidişin ýabyň ugruny syryp git! gidişleýin hal,ser. Gidişin. gidişlik at. Bir ýere köpçülikleýin ugramaklyk, köp bolup gitmeklik. Şu gidişlik bolanda, Galaýmawergin senem! (A. Alamyşow). gidişmek işl. 1. Iki-ýekeden gidip başlamak, ýuwaş-ýuwaşdan ugramak, dargaşmak. Toýa gelen adamlar gidişip başladylar. 2. Kimdir biri bir ýere gidende, oňa ýoldaş bolmak, onuň bilen bile gitmek.Ejem bazardan köp zat almaly bolansoň, oňa bazara gidişmeli boldum. 3. Bir işde, meselede, gürrüňde, aýdym-sazda garşydaşyňdan galmajak bolup çalyşmak, ýaryşmak. Orazberdi gyjakçy tüýdükçiler bilen hem gidişerdi (“Edebiýat we sungat”). 4. Bir iş bilen meşgullanmak, bir iş bilen üznüksiz, irginsiz meşgul bolmak. Indi on alty ýylyň içidir, ol agaç ussaçylygy bilen gidişýär (“Edebiýat we sungat”). gijagşam [giýjağşam], at. Garaňky gatlyşandan garaňky düşýänçä çenli wagt aralygy. Ol öýüne gijagşam dolanyp geldi. gijara [giýja:ra], hal. Garaňky gatlyşmanka, ilkagşam, ikindi bilen ýassynyň aralygyndaky wagt. Ýagyş ertesi bilen ýagyp, gijara diňdi (B. Gurbanow). gije [gi:je], at. Agşamdan başlap, daň atýança dowam edýän wagt aralygy. Gijäniň haýryndan, gündiziň şeri ýagşy (Nakyl). \n\t‣Gijä galmak 1) bir ýerde gijäniň bir wagty bolýança eglenmek, saklanmak, gara gijä galmak, üstüňi gijä basdyrmak. 2) barmaly ýeriňe barmaly wagtyňdan giç barmak. Okuwa gijä galyp barmak. Işden gijä galmak. Gijäň bir wagty gaty giç mahal. Ol öýüne gijäň wagty geldi. Gijäňi gündiz edip (işlemek, zähmet çekmek) irmän-arman, ýadaman-ýaltanman (işlemek, zähmet çekmek). Daýhanlar pagta ýygymynda gijesini gündiz edip isleýärler. gije-girim [gi:je-ğirim], at, ser. Gije. Gije- girim bu ikisiniň ogrynça duşuşýanlaryny eşitdik (B. Gulow). Gije-girimde ygyp ýörmäň. gijegündiz [gi:jeğünnüýz], at. Erşi gök ýa-da ýaşyl, argajy gyzyl ýüpekden dokalan mata. gije-gündiz [gi:je-günnüýz], at. 24 sagada barabar bolan wagt aralygy, gije bilen gündiziň dowamyndaky wagt. gije-gündizki [gi:je-ğünnüýzkü], syp. Gije- gündiziň dowamyndaky, gije-gündizde bolup geçýän. gije-gündizlik [gi:je-günnüýzlük], hal. 24 sagada barabar bolan wagtyň aralygynda, gije bilen gündiziň dowamynda. Ol işlänje bir gije-gündizlik zähmet hakyny aldy. gijeki [gi:jeki], syp. Gije bolup geçen, gije bolan (ýagdaý, waka we ş.m.) Gijeki ýagyşda mazalyja ezildik. gijelik [gi:jelik], at. Gije wagty, gijäniň içinde, garaňkylyk. Ses-sedasyz gijelikde kimden habar tutjagymy bilmedim (“Edebiýat we sungat”). gijeme [gi:jeme], iş ady. Gijemek ýagdaýy. gijemek [gi:jemek], işl. Endamyňda, bedeniňde giji peýda bolmak. Her kim öz gijän ýerini gaşar (Nakyl). Birden bokurdagym gijäp, Üsgürdim men yz- yzyna (K. Gurbannepesow). gijemeklik [gi:jemeklik], iş ady. Gijemek ýagdaýy. gijemezlik [gi:jemezlik], iş ady. Gijäp durmazlyk. gijen : gijen göz içiňden geçip barýan jadyly ýiti göz (halkyň arasynda ýaýran gürrüňe görä, bu aňlatma Gijen diýen jadyly, tersokan adamyň ady bilen baglanyşykly döräpdir diýen garaýyş bar). gijesine [gi:jesine], at. Diňe gije wagtlary, gijede. Olar gijesine-de işleýärler. gijeýiş [gi:jeýiş], iş ady. Gijemek ýagdaýy. gijä [gijä:]: gijä galmak ser. Gije: gijä galmak 2. giji [gi:ji], at. Endamyňda, bedeniňde döreýän gijilewük. Ol ýaplanyp oturan kepbesine oýkanyp, ýagyrnysynyň gijisini köşetdi (H. Derýaýew). gijigiş [gi:jiğiş], iş ady. Gijikmek ýagdaýy. gijikdirilmek [gi:jikdirilmek], işl. Wagtyndan gijä galdyrylmak, yza süýşürilmek, gijä goýulmak. Ekiş biraz gijikdirildi. gijikdirmek [gi:jikdirmek], işl. Wagtyndan gijä galdyrmak, gijä goýmak. Men seni gaty gijikdirdim öýdýän. gijikme [gi:jikme], iş ady. Gijikmek ýagdaýy. gijikmek [gi:jikmek], işl. 1. Agşam ýakynlaşmak, gün ýaşmaga az galmak. Gün gijigen hem bolsa, howa entäk yssydy (G. Gurbansähedow). 2. Wagtyndan gijä galmak, eglenmek. gijikmeklik [gi:jikmeklik], iş ady. Gijikmek ýagdaýy. gijilewük [gi:jilöwük], at. Endamyňda, bedeniňde güýçli giji emele getirýän ýokançly deri keseli. gijöýlän [gi:jöýlä:n], hal. Öýleden soňky wagt, ir ikindiniň öň ýanyndaky wagt. Gijöýlän yzymyza dolandyk. gižželeme , iş ady. Gižželemek ýagdaýy. gižželemek , işl. Birine meçew bermek, götergiläp öjükdirmek. Çagalar bir-birlerini gižželeýärdiler. gižželemeklik , iş ady. Gižželemek ýagdaýy. gižželeýiş , iş ady.Gižželemek ýagdaýy. gil [gi:l], at. Palçyk, laý. gile [gi:le], at. Göwnüň galma, öýke, kine. Leýli ata-enesinden gile etdi (“Leýli – Mejnun”). Bu gün özüň görkez ile, Il senden etmesin gile (N. Annagylyjow). gilebent [gilevent], at. Käriz gazylanda kärizgeniň gowa salyp beren laýyny çekýän adam. gilmala [gilma:la], at. Tam suwalanda laýy endigan ýazmak üçin ýuka polatdan, agaçdan edilen ýokarsy tutawaçly süýnmek ýasy gural. Käbiri bedrä guýýardy laýy, Käsi gilmalaly suwaýar jaýy (M. Seýidow). gimn [gi:mn], at, ser. Sena. gimnastika [gimna:stika], at, sport. Bedeniň berkemegi hem-de ösmegi üçin maşklaryň jemi. giň [gi:ň], syp. 1. Dar däl, göwrümi uly, ýaýraň. Giň otag. 2. göç.m. Uly, ýaýbaň, köp taraply. 3. göç.m. Gahary gelmeýän, sowuk ganly, darykmaýan, paýhasly, pähimli. Onuň ýaly giň adam az-azdyr. giňçilik [gi:ňçilik], at. Giň ýer, giň meýdan. Çagalar, topuňyzy şu giňçilikde oýnaberiň. giňden [gi:ňden], syp. Hemmetaraplaýyn, änigine-şänigine çenli, doly; giňişleýin. Ol şahyr ýurdumyzda giňden tanalýar. Giňden beýan etmek. giňeldilmek [gi:ňeldilmek], işl. Giňligi artdyrylmak, göwrümi ulaldylmak. Seýilgähiň tutýan meýdany tas iki esse diýen ýaly giňeldilipdir. giňelmek [gi:ňelmek], işl. Giňligi artmak, göwrümi ulalmak, giň bolmak. Baş maksatnamada bellenilişine görä, paýtagt günorta Köpetdagyň etegine tarap giňelýär (“Edebiýat we sungat”). giňeltmek [gi:ňeltmek], işl. 1. Göwrümini artdyrmak, giň etmek, ulaltmak. Otagy giňeltmek. 2. Ýaýbaňlandyrmak, artdyrmak, ýaýratmak, köpeltmek. giňeme [gi:ňeme], iş ady. Giňemek ýagdaýy, derejesi. giňemek [gi:ňemek], işl. 1. Giňligi artmak, göwrümi ulalmak, giňelmek. Şäher barha ösýär, giňeýär. 2. göç.m. Giň göwrümli bolmak, sowuk ganly bolmak, darykmazlyk. Göwni biraz giňedi. giňemeklik [gi:ňemeklik], iş ady. Giňemek ýagdaýy. giňemezlik [gi:ňemezlik], iş ady. Giňemek işi amal edilmezlik, ýerine ýetirilmezlik. giňeýiş [gi:ňeýiş], iş ady. Giňemek ýagdaýy. giňiş [gi:ňiş], syp. Dar däl, giň, boşlaň. Mal- garaňy daňara giňiş meýdan gerek. giňişgenlik [gi:ňişğenlik], at, ser.Giňişlik. Siziň ýaşaýan ýeriňiz giňişgenlik eken.Bu ýeri giňişgenlik. giňişlik [gi:ňişlik], at. 1. Göwrümi ýaýbaňlyk, açyklyk, boşlaňlyk, giňlik, meýdany uly. 2. Asudalyk, rahatlyk, dynçlyk. Soltansöýün giňişlik bir wagt bolsa, belki, ony harmana taşlardy (“Myraly”). giňlik [gi:ňlik], at. 1. ser.Giňişlik. Howlynyň içi giňlikdi. 2. Sowukganlylyk, arkaýynçylyk. Giňlik etmek. \n\t‣Giňlige salmak dargursak bolman, giň bolmak, bir zada gaharyňy getirmezlik. Ýene men ýüregimi giňlige saldym (T. Gurbanow). gips [gi:pis], at, min.Ýakylan we owradylan görnüşde gurluşyk serişdesi bolup, ýelmäp ýasamak, seýiklik we ş.m. üçin ulanylýan ak ýa-da sarymtyl reňkli mineral. gipsleme [gi:pisleme], iş ady. Gipslemek ýagdaýy, derejesi. gipslemek [gi:pislemek], işl. Gips goýmak, gips bilen seýiklemek. Döwlen aýagy gipslemek. gipslemeklik [gi:pislemeklik], iş ady. Gipslemek ýagdaýy, täri. gipslenmek [gi:pislenmek], işl. Döwlen ýere gips goýlup daňylmak, gips bilen seýiklenmek. gipsletmek [gi:pisletmek], işl. Döwlen ýere gips goýup daňdyrmak, gips bilen seýikletmek. Ol döwlen elini gipsletdi. gipsleýiş [gi:pisleýiş], iş ady. Gipslemek ýagdaýy. gipsli [gi:pisli], syp. Gips goýlan, gips bilen seýiklenen. Ilki bilen gipsli daňy etdik (“Edebiýat we sungat”). girdap [girda:p], at. Derýada, deňizde, suwuň köwlenip, aýlanyp akýan ýeri. Sandyk bir girdaba ýetdi (“Zöhre – Tahyr”). \n\t‣ Girdaba düşmek biriniň aldawyna düşmek, aldanmak. Nähili bolup onuň girdabyna düşenini özi-de duýman galdy (T. Taganow). Agyr durmuşyň girdabyna düşmek. girdeji [gi:rdeji], at. Çekilen zähmet üçin her hili çeşmelerden girýän düşewünt, peýda. girdejili [gi:rdejili], syp. Girdejini, peýdany köp berýän, düşewüntli, gazançly. girdejililik [gi:rdejililik], at. Girdejisi köplük, peýdalylyk, düşewüntlilik, gazançlylyk. Kärhanalaryň girdejililigi artýar. girdejisiz [gi:rdejisiz], syp. Girdejisi ýok, düşewüntsiz, peýdasyz, gazançsyz. Girdejisiz kärhana. girdejisizlik [gi:rdejisizlik], at. Girdejisi ýokluk, düşewüntsizlik, peýdasyzlyk, gazançsyzlyk. Kärhananyň girdejisizligi äşgär görnüp ugrady. girdenek syp. Boýy gysgajyk, keltejik (adam hakynda). girdirmek [gi:rdirmek], işl., Girizmek. girelge [gi:relğe], at. Bir zadyň içine girilýän ýer, gapy. Jaýyň girelgesi. girew [giröw], at. 1. Wagtlaýyn karz alnan zadyň deregine, öwezine goýulýan haryt, pul we ş.m. zat. Ol ýüzügini girew goýup, karz pul aldy. 2. Şaýatlyk, zamunlyk, kepillik, güwälik ediji şertleriň biri. gir-gir [gir-ğir]: gir-gir etmek bir zada birden gaharlanmak, derrew gaharyň gelmek. giri : girä düşmek biriniň gazabyna, täsirine duçar bolmak, ele düşmek. Girä salmak öz gazabyňa, täsiriňe duçar etmek, ele salmak. Girisinden sypmak biriniň gazabyndan, täsirinden aman gutulmak. giriftar [girifta:r], syp.,k. d. Bendiwan, bagly. Zalymlar golunda giriftar oldum (“Saýatly – Hemra”). girim-çykym [gi:rim-çykym], at. Öz aýagy bilen oýüne girip hem-de çykyp bilmek ýagdaýy, geregini özi oňarmaklyk, gymyldy. Olam-a gaty garrandyr, girim-çykymy beri barmydyr? Tüweleme, girim-çykymyny özi oňarýar. girip-çykmak [gi:rip-çykmak], işl. Biriniň öýüne baryp, derrew yzyňa gaýtmak. Men goňşulara girip- çykaýyn, derrew gelerin, garaşyber. \n\t‣Bir gapydan girip-çykmak bir öýde bile ýaşamak. giriş [gi:riş], iş ady.1. Girmek ýagdaýy. 2. Uly , dabaraly ýygnagyň we ş.m. başlangyç bölegi bilen baglanyşykly. Giriş sözi bilen çykyş etmek. 3. Bir ýere girmek bilen bagly. Giriş synaglary. Girişbiletleri. 4. Bir eseriň başlangyç, ugrukdyryjy bölümi. Girişden soň hakyky oýun başlandy. \n\t‣ Giriş sözi (dil b.) sözleýän adamyň sözlenýän zada gatnaşygyny aňlatmak üçin sözleme goşulan söz (sözlem). girişgen [gi:rişğen], syp. Her kim bilen dessine sözi alşyp gidiberýän, alçak, ugurtapyjy (adam). Ol örän girişgen oglandyr. girişgenlik [gi:rişğenlik], at. Alçaklyk, ugurtapyjylyk. Girişgenlik erbet häsiýet däldir . girişmek [gi:rişmek], işl. 1. Jaýa we ş.m. zatlaryň içine kem-kemden girmek. Gelen myhmanlar içerik girişen bolsa, nahar äbermek bilen boluň. 2. Birnäçe adam bilelikde girmek. Bezemen geýnen gyz- gelinler elleri gap-çanakly içeri girişip, daşary çykyşyp, gara başlaryna gaýdylar (G. Kulyýew). 2. Bir işe başlamak, bir işi ýola goýup ugramak. Ol täze aýdym-sazlary döretmäge girişdi. girizilmek [gi:rizilmek], işl. Herekete getirilmek, işledip başladylmak. girizmek [gi:rizmek], işl. 1. Girmäge mümkinçilik bermek, girmäge ýol bermek, salmak. Jaýyň içine girizseler, bizem girmän durmarys. 2. Okuwa, işe ş.m. ýerleşdirmek. Okuwa girizmek.3. Girizmek işliginiň öňünden kabir atlar gelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Işe girizmekherekete getirmek, işledip başlamak. Pagta ýygýan maşynlary işe girizmek gerek.Teklip girizmek bir meseläni teklip edip, ýygnagyň gün tertibine üýtgetme girizmek, bir meseläni gün tertibine goşdurmak. Oturanlardan biri ýygnagyň gün tertibine teklip girizdi. girizmezlik [gi:rizmezlik], iş ady. Girmäge mümkinçilik bermezlik. girme [gi:rme], iş ady. Girmek ýagdaýy. girmek [gi:rmek], işl. 1. Jaýa we ş.m. içine, aýak basmak, geçmek, aralaşmak. Magtymguly gapdaldaky ussahana girdi (G. Kulyýew). 2. Bir ýere kabul edilmek, bir ýere, işe, okuwa ýerleşmek. Men işe girmeli boldum. 3. Bir zadyň hataryna, düzümine, sanyna goşulmak, agzasy bolmak. Partiýa girmek. Iş toparyna girmek. 4.Ýuwulmak netijesinde gysgalmak, daralmak, kiçelmek. Köýnek giripdir. Bu mata ýuwsaň girýän eken. 5. Kömekçi işlik hyzmatyny ýerine ýetirýän girmek işliginiň öňünden käbir isimler (atlar, sanlar) gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Ynama girmek bir ýa-da birnäçe adamyň ynamyndan peýdalanmak. Adamlaryň ynamyna girmek. Kyrkyňa girmek kyrk ýaşdan alyp ugramak, kyrk ýaşyň içinde bolmak. Ol kyrkyna giren adamdy. Ak girmek agaryp ugran gyllar, saçlar görnüp ugramak. Sakgalyňdan ak girse-de, göterip ýören kelläňe aň girmändir. girmeklik [gi:rmeklik], iş ady. Girmek derejesi. girmezlik [gi:rmezlik], iş ady. Girmek hereketini amal etmezlik, girip durmazlyk. girre : girre gahary gelmek birden gaharlanmak, derrew gyzmak. Onuň girre gahary geldi. girrelişmek işl. Biri bilen gaharlanyşmak, herrelişmek. Oýnap oturan oglanlar girrelişdiler. girrelmek işl. Bir zada birden gaharlanmak, derrew gyzmak. girrelmeklik işl. Girrelmek hereketi. girrelmezlik iş ady. Girre gahary gelmezlik, girrelip durulmazlyk. girrik syp. Sähelçe zada gaharlanýan, gyzýan, gaty gaharjaň, dar gursak. – Baý, girrik bolupsyň-a, han ogul! girriklik at. Girrik häsiýetlilik, gaharjaňlyk, gyzmalyk, dar gursaklyk. Girriklik etmek. girtdirmek işl. Kiriş ýaly berk dartmak, gaty çekmek. girtmek işl.,ser.Girtdirmek. girýan [girýa:n], syp., kön.s. Aglaýan, eňreýän, gözi ýaşly. Aman diýse, ynsap ediň, Bir gözi girýan ýoluksa (Talyby). gitara [gita:ra], at. Çirtilip çalynýan birnäçe kirişli saz guraly. gitaraçy [gita:raçy], at. Gitara çalýan sazanda. gitdigiçe [gitdiğiçe], hal. Ýuwaş-ýuwaşdan, kem-kemden, barha, dura-bara. git-gide hal,gepl.d., ser. Gitdigiçe. Git-gide ýel güýjeýärdi. gitgir syp. Çalt ýöreýän, çalt çapýan, ylgaýan, çapgyr. Onuň aty gitgirdir. gitgirlik at. Gitgiriň hereketi, ýörgürlik, çapgyrlyk. githä-gitlik [githä:-ğitlik], at. Köpçülikleýin gidişlik, köp bolup gidiliş. Githä-gitlik bolan dessine bizem galmalyň. gitme iş ady. Gitmek ýagdaýy. gitmek işl. 1. Duran ýeriňden başga bir tarapa ýöremek, ugramak. Sakar ili bilen ärsary bolup, Biz gitdik, sen galdyň, Lebap, hoş indi (Seýdi). 2. Işi, käri taşlamak, işleýän, gulluk edýän ýeriňden çykmak, aýrylmak. Işden gitmek. Gullukdan gitmek. 3. Ýerine ýetirilmek, goýlan oýun görkezilmek. Aýgül sahnada gidýän oýna gyzyksa-da, Allaýarow baradaky pikirini öz içine sygdyryp bilmedi (B. Kerbabaýew). 4. Agyr haldaky adamyň jan bermegi, jany çykmagy, ölmegi.Ene: “Balajygym gitdi-le” diýip aglady.5. Göterilmek, gaçmak, aýrylmak. Bidöwletden döwlet gider (Magtymguly). 6. Gitmek işliginiň hal işligiň -yp, -ip goşulmasyny kabul eden şekiliniň yzyndan barmak, durmak, oturmak, bilmek ýaly işlik gelende, täze many öwüşginli düzümli işlik ýasalýar: Gidip barmak gitmegini dowam etmek. Gidip oturmak gitmek hereketi dowam edip durmak; köp ýöremek. Olar oba häli ýeteris, şindi ýeteris diýip, şol gidip otyrlar, gidip otyrlar. \n\t‣Gözüni açyp gitmek durmuşyndan närazy, armanly bolup jan bermek. gitmeklik iş ady. Gitmek ýagdaýy. gitmezlik iş ady. Gitmek hereketini etmezlik. giýew [giýöw], at. Öz gyzyň ýa-da aýal doganyň adamsy,köreken. Men ölsem-de, patyşa saňa gyzyny berer, özüne giýew hem wezir ediner (“Şasenem – Garyp”). giýewçilemek [giýöwçülömök], işl.,gepl. d., ser.Giýewlemek. Ol giýewçilemäge gidişi hakynda köp gürrüň etdi. giýewleme [giýöwlömö], iş ady. Giýewlemek ýagdaýy. giýewlemek [giýöwlömök], işl. Atasy öýüne gaýtarylan gelniň yzyndan adamsynyň gizlin ýagdaýda görme-görşe barmagy, giýewçilemek. giýewlemeklik [giýöwlömöklük], iş ady. Giýewlemek ýagdaýy, täri. giýewleýiş [giýöwlöýüş], iş ady. Giýewlemek ýagdaýy. giýä [giýä:], at, k. d. Ösümlik, ot. Jülgesinde gögär dürli giýäler (Mollanepes). gizleme iş ady. Gizlemek ýagdaýy, işi. gizlemek işl. Bir zady ýa-da birini başga birinden ýaşyrmak, ýygşyrmak, bukmak, bukup saklamak. Mert çykar myhmana güler ýüz bilen, Namart özün gizlär, myhman ýoluksa (Magtymguly). gizlemeklik iş ady. Gizlemek ýagdaýy. gizlemezlik iş ady. Bir zady ýa-da birini başga birinden ýaşyrmazlyk, ýygşyrmazlyk, bukmazlyk, bukup saklamazlyk, gizläp durmazlyk. gizlençek syp.,gepl. d., ser. Gizlin. Siziň beýle gizlençek ýerde oturanyňyzy bilseler, olaryň göwnüne nähili oýlar gelerkä? (B. Kerbabaýew). gizlenilmek işl. Bir zat ýa-da biri başga birinden ýaşyrylmak, ýygşyrylmak, bukulmak. gizlenişmek işl. Birnäçe bolup gizlenmek, bukulmak. gizlenmek işl. 1. Bir zat ýa-da biri başga birinden ýaşyrylmak, ýygşyrylmak, bukulmak. 2. göç.m.Ýaşmak (aý, gün hakda).. Gün daglaryň aňyrsynda gizlendi. gizlenpeçek at. Iki topara bölünip oýnalýan çaga oýny: oýna gatnaşýanlaryň bir topary – döwçüler bukulýar, gizlenýär, ikinji topar – eşekçiler gizlenenleri tapýar. gizleşdirmek işl. Hemmesini bukup, gizläp çykmak, ýygşyryp goýmak. gizleşmek işl. 1. Bir zady gizlemäge kömek etmek. gizletmek işl. Başga biri görmez ýaly etmek, bukdurmak, ýygşyrtmak. Dermany gizletmek. gizleýiş iş ady. Gizlemek ýagdaýy. gizligin [gizliği:n], syp.,ser. Gizlin. Gizligin iş. gizliginlik [gizliği:nlik], at, ser. Gizlinlik. Gizliginlik bilen gaçyp gitmek. gizlin [gizli:n], syp. Hiç kime duýdurman, äşgär etmän, ogryn, ýaşyryn, gizligin. gizlinlik [gizli:nlik], at. Hiç kime duýdurmazlyk, äşgär etmezlik, ogrynlyk, ýaşyrynlyk, belli dällik. Ol özüniň aglaýandygyny hiç kime görkezmejek bolup, gizlinlik bilen gözüni süpürdi (A. Gurbanow). global [globa:l], syp. Tutuş ýer ýüzüne degişli, tutuş Ýer togalagyny gurşap alýan; bütindünýä. Türkmen ýangyç serişdeleriniň halkara bazaryna çykarylmagy – bu biziň ýurdumyzyň global energetika howpsuzlygyna goşandydyr (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). globallaşmak [globa:llaşmak], işl. Haýsydyr bir zada tutuş Ýer ýüzüni gurşap alýan häsiýet, ägirt uly möçber bermek. gobsundyrmak [govsunnurmok], işl. 1. Oturan ýerinden aýak üstüne galdyrjak bolup gozgamak, hereket etdirmek, ýokary galdyrmak. 2. göç.m. Höweslendirmek, galkyndyrmak, tolgundyrmak. Söbükleşip, çalasyn gopýan gyzlaryň aýlaw gurap, sazlaşykly hereket edişleri ýüregiňi gobsundyrýar (“Edebiýat we sungat”). gobsunjyramak [govsunjuromok], işl. Sähelçe gozganmak, galkjak ýaly etmek, ýuwaş gobsunmak. gobsunma [govsunmo], iş ady. Gobsunmak ýagdaýy. gobsunmak [govsunmok], işl. Ýerinden çala galmak, gozganmak. Ilmyrat aga gobsundy (A. Na- zarow). gobsunmaklyk [govsunmokluk], iş ady. Gobsunmak ýagdaýy. gobsunyş [govsunuş], iş ady. Gobsunmak ýagdaýy. gobsunyşmak [govsunuşmok], işl. Birnäçe bolup oturan ýerlerinden turjak bolup gymyldamak. Oturanlar biri-birlerine garap gobsunyşdylar. gobsy [govsy]: gobsy bermek galdyrmak, dikeltmek we ş.m. üçin kömek etmek, tekge bermek. gobzy [govzy], at. Kerwenli argyşa gidilende, käse, çäýnek we ş.m. zatlary salyp, öz ýanyň bilen äkitmek üçin keçeden, gaýyşdan tikilen gap. goç at. 1. Erkeklik mäzi bolan goýun, dowar. Iki goçuň kellesi bir gazanda gaýnamaz (Nakyl). 2. Erkek jynsly, uly şahly keýik. Dag goçy birden aşak egildi-de, özüni çuň derä oklady. 3. göç.m. Gerçek, batyr. Goçlarym, häzir boluňlar, Daglar gümmür- gümmürlendi (“Görogly”). 4. Oglana dakylýan at. 5. Oba ady. \n\t‣ Goç ýigit edermen, dogumly, edenli, gaýratly ýigit. Goç ýigit, kaýdan geler sen? (“Görogly”). Ýüňi ýeten goç ýigidiň ýanynda, Altmyş nedir, ýetmiş nedir, ýüz nedir (Magtymguly). goçak [goçok] I, at. Hala, keçä, aýal-gyzlaryň geýimlerine goçuň şahyna meňzedilip salynýan nagyş. Olar goçak salnan keçäniň gülüni synladylar. \n\n\n GOÇAK [goçok] II, syp, gepl.d. Uly, iri, ullakan. \n\n\n GOÇAK [goçok] III, syp. Edermen, batyr, gaýratly, dogumly, edenli. Ol goçaklaryň ýüreginde ýagşylykdan başga zat ýokdur (B. Seýtäkow). Goçak ýigitler. goçaklyk [goçokluk], at, gepl.d. Ululyk, irilik. goçbuýnuz [goçvuýnuz], at. Goçuň şahyna meňzedilip, esasan, keçä salynýan aýlawly nagyş. goçgar [goçğor], at. 1.Kiçi goç (ýaş taýdan). 2. Oglana dakylýan at. goçulyk [goçuluk], at, gepl.d. Özüne göwni ýetijilik, özünden başga adam bardyr öýtmezlik, men- men diýip döşüňe urmaklyk. Onuň goçulygy özünden güýçlä duşýançadyr. \n\t‣Goçulyk satmak men-men diýip, iliň öňünde öwünmek. Sen näme goçulyk satýarsyň! goçy syp. 1. Özüne göwni ýetýän, özünden başga adam bardyr öýtmeýän, men-men diýip döşüne urýan. Ol ýigit şäherlerde goçy bolubam gezipdi (B. Gulow). 2. Oglana dakylýan at. godalak [godolok], syp.,gepl.d. Tokgadan dykyz, kelteden ýognas (adam hakynda). goduk at. Gulanyň kürresi. Gulan başyna gaý düşse, godugyna garamaz (Nakyl). godukdyrmak [go:dukdurmok], işl.,ser. Goduklatmak. goduklama [go:duklomo], iş ady. Goduklamak ýagdaýy. goduklamak [go:duklomok], işl. Güýçli sarsyp, titräp gitmek, güýçli sarsmak (ýer hakynda). Ýer goduklamak. goduklamaklyk [go:duklomokluk], iş ady. Goduklamak ýagdaýy. goduklamazlyk [go:duklomozluk], iş ady. Güýçli sarsmazlyk, titremezlik (ýer hakynda). goduklatmak [go:duklotmok], işl. Sarsdyrmak, titretmek. Ýerleri godukladýan toplar atylyp başlady (A. Gowşudow). goduklaýyş [go:dukloýuş], iş ady. Goduklamak ýagdaýy. godurdamak [godurdomok], işl. Gody-gody edip gürlemek, hondanbärsi bolup gürläp oturmak. Godurdap oturmak. godurdamazlyk [godurdomozluk], iş ady. Godurdap gep nokatlap oturmazlyk. godurdaşmak [godurdoşmok], işl. Birnäçe bolup, gody-gody edişip oturmak. Siz näme beýle godurdaşyp otyrsyňyz, işiňiz ýokmy? godurdy at. Biderek, boş gürrüň. gody-gody [godu-ğody], at, ser.Godurdy. gogur [go:ğur], at. Çüňki, boýny, aýagy uzyn, batgalyk ýerde ýaşaýan ullakan guş. Birden goguryň sesi eşidildi. goh [go:h], at. Şowhunly çykýan wagyrdy, galmagal, gykylyk, gopgun, zenzele. Olaryň edip oturan gohlary ýatdy (“Görogly”). \n\t‣ Goh turuzmak galmagal etmek, gopgun, wagyr, zenzele turuzmak, gykylyklamak. goja [gojo], at. 1. Garrylyk ýaşyna ýeten adam, garran adam. 2. Üstünden birnäçe asyr, köp ýyl geçen, gadymy. Goja daglar ýerindemi? (Halk aýdymyndan).3. Oglana dakylýan at. gojalma [gojolmo], iş ady. Gojalmak ýagdaýy. gojalmak [gojolmok], işl. Gojalyk ýaşyna ýetmek, garramak. Gojaldykça gider süňňüň kuwwaty, Ýigitligiň zory dyza myhmandyr (Magtymguly). gojalmaklyk [gojolmokluk], iş ady. Gojalmak ýagdaýy. gojalmazlyk [gojolmozluk], iş ady. Garramazlyk. gojaltmak [gojoltmok], işl. Garratmak, garry ýaşyna ýetirmek. Durmuş ony gojaltmady. gojalyk [gojoluk], at. Gojanyň ýagdaýy, garrylyk. Bu garagol jahyllykdan giderin, Ol hasaly gojalykdan giderin (G. Ezizow). gojalyş [gojoluş], iş ady. Gojalmak ýagdaýy. gojalyşmak [gojoluşmok], işl. Gojalyp başlamak, garrap başlamak. Uruşdan sag-aman dolanyp gelen adamlar hem indi gojalyşdy (“Mugallymlar gazeti”). gojaman [gojoma:n], at, ser. Goja 1, 2. Gojaman taryhyň galňap giden gatlary türkmenleriň mertebesini, medeniýetini saklap bilen halkdygyndan habar berýär (B. Hudaýnazarow). Gojaman dag näçe belent bolsa-da, Wagty geler, depesinden ýol geçer (M. Seýidow). Ajy gök çaý içip, gojaman Jeýhunyň kenaryna gezelenç etmäge gitdik (N. Baýramow). goli at. 1. Bedeniň eginden eliň tä barmaklaryna çenli bolan aralygy, bölegi. 2. Mal soýlanda kesilip alynýan iki öň aýagy. Goýnuň iki goly. 3. gepl.d. El. Men bu gün dostumy ýatlap, goluma galam aldym (“Edebiýat we sungat”). 4. Bir ýazgynyň, hatyň, suratyň we ş.m. aşagyna öz eliň bilen ýazylýan şahsy bellik. 5. Käbir ösümlikleriň, agaçlaryň baldagy, şahasy. Erte seniň garpyzlaryň, kädileriň goly bütin goly tutar (N. Esenmyradow). Üzümiň goly. \n\t‣Gola düşmek tutulmak, ele düşmek. Gapyl bolup gola düşdüm, Zaňňar, sen men-menlik etme! (“Görogly”). Gola salmak 1) öz ygtyýaryňa, garamagyňa geçirmek, öz erkiňe boýun egdirmek; edinmek. Ussa şol gyzy görmek we ony nähili gola salmagyň pikirinde boldy (A. Durdyýew). 2) tutmak, ele salmak. Gol astynda biriniň garamagynda, tabynlygynda, erksiz, elgarama ýagdaýda.Gol bermek 1) ynanýan zadyňa uýmak. Sopuçylyga gol bermek. 2) birine bir hünär boýunça şägirt bolmak, birini halypa tutunmak. Yhlas bilen bir kämile gol bereniň mydama maksady myrat tapar (“Nesil”). Gol bulamak elini hereketlendirip, yşarat edip, bir zat hakynda duýdurmak; çagyrmak. Goldan bermezlik mümkin bolan pursatdan doly peýdalanmak, pursady sypdyrmazlyk, elden çykarmazlyk. Goldan gitmek elden çykarmak, pursaty, mümkinçiligi gidermek; eýeçiliginden mahrum bolmak. Gol gowşurmak 1) iki eliňi gowşuryp, hyzmata taýyndygyňy bildirmek, "lepbeý" diýip durmak. 2) işlemän bikär durmak, işsiz durmak, iş etmezlik. Gol götermek 1) ýygnakda, saýlawda ses bermek, razylyk bildirmek, eliňi galdyrmak. Iki adam sese goýlanda birinjisine gol göteren köpeldi. 2) işiň rowaç, şowly bolmagy we şowuna düşmegi üçin pata bermek, doga okamak, dileg etmek. Ýeňiş bilen gaýdyp gel diýip, ene ogluna gol göterip pata berdi. Gol sermek bir zat bermeklerini haýyş etmek, eliňi serip, bir zat dilemek, soramak. Golundan götermek goldamak, kömek bermek, goltgy bermek, ezeneginden galdyrmak. Sen bolsaň, işe günortan gelýärsiň, şumy seniň ýetişip, ataň golundan göterişiň? (A. Durdyýew). Gol uzatmak birine ýardam etmek, kömek etmek. Goly bagly bir işi, hereketi amala aşyrmaga ygtyýary, erki ýok, garaşly. Goly bagly syrdaşlarňyz unutmaň! (Ş. Kekilow). Goly ýukalyk elinde harjysynyň az bolmagy. Adamlar indi goly ýukalykdan kösenmezler. Gol ýapmak biriniň arkasyny tutmak, birine arka durmak. gol II, at, geogr. Derýanyň, ýabyň we ş.m. bölünip gidýän şahasy. \n\n\n GOL [go:l], at. Gum ýerinde iki gerşiň aralygyndaky giň oý ýer, töweregi beýik peslik. Goluňda gotur bolmasyn (Nakyl). Çopanlaryň çyn mähriban hossary, Çarwalar goş basýar gollar içinde (G. Seýitliýew). Giň golda otlaşyp ýören bir topar keýik onuň dürbüsine düşdi (N. Pomma). Jülgesi umgaly, gollary guşly, Kapdagyň bölegi, Balkan amanmy? (Baýram şahyr). \n\t‣ Gol doly maşgala san taýdan uly, agyr maşgala. gola [go:lo] I, at. 1. Gurşundan guýlan kenek. 2. gepl.d. Gurşundan, galaýydan guýlan möhür. \n\n\n GOLA [go:lo] II, at, harby. Söweşde garşydaşyňa tarap zyňmak üçin gyralary diş-diş metal. Gola Ýagmyryň gaýyş donunyň iç ýüzündäki demir sowudyny böwüsse-de, onuň tenine batyp bilmedi (“Garagum”). \n\n\n GOLA [go:lo] III, at, zergärç. Iki tarapy inçe, ortasy togalak, içi daşlyja kümüş şaý. golak [golok], syp. 1. Eliniň bir bölegi kesilen; goly bolmadyk, eli ýok, golsuz. Ol agsakdy hem onuň bir eli golakdy. Indi bu-da golak bolup galsa nädip bolar. 2. gepl.d. Haýsy hem bolsa bir goly, eli maýyp bolan. golaklyk [golokluk], at. Golak bolmaklyk, goldan mahrumlyk, golsuzlyk, eli ýokluk. golamançy [goloma:nçy], at. Bir işde köpçüligiň öňüne düşýän; eýe durýan. Ýowaryň golamançysy Sary ony hormatly ýerde-düşek üstünde oturtdy (B. Kerbabaýew). golamançylyk [goloma:nçylyk], at. Golamançy bolmaklyk. Men oňa golamançylyk etdim (R. Gelenow). golaň [goloň], at. Öýüň gamşynyň daşyndan aýlanýan ýüzi nagyşly ýasy ýüp. golasty [golassy], syp. 1. Wezipeli adamyň garamagynda bolan (işgär). Men siziň golasty işgäriňiz bolup däl-de, garry eneňiz bolup soraýaryn (B. Pür- liýew). 2. Birine bakna, garaşly bolan. Golasty hanlaryny Göroglynyň üstüne iberýär (“Görogly”). golawrama [golowromo], iş ady. Golawramak ýagdaýy. golawramak [golowromok], işl. Uzak ýoly pyýada geçmek we ş.m. sebäpli gaty ýadamak, ysgyndan düşmek, halys bolmak. golawramaklyk [golowromokluk], iş ady. Golawramak ýagdaýy. golawratmak [golowrotmok], işl. Gaty ýadatmak.– Ine, ol aty golawradypsyňyz – diýdi (A. Gowşudow). golawraýyş [golowroýuş], iş ady. Golawramak ýagdaýy. golaý [goloý], syp. 1. Ýakyn, daş däl, uzak däl. Nazar öýlerine golaý geldigiçe şähdi açylýardy (B. Kerbabaýew). 2. Garyndaşlyk taýdan ýakyn, ýakyn hossar. Onuň göwnüne bolmasa, alty doganyň hemmesinden häzirki goja özüne has golaý ýalydy (B. Kerbabaýew). 3. hal. Ýakyn wagtda, ýakynlykda. Golaýda dostum görme-görşe geldi. 4. Ýakyn ýer, şu töwerek, golaý-goltum. Golaýda mal bakara boş ýer ýok. 5. Belli bir möçbere ýakyn, belli bir mukdara ýeter-ýetmez. Jaýyň gurluşygyna milliona golaý pul harçlandy. golaý-goltum [goloý-ğoltum], at. Ýakyn aralyk, ýakyndaky ýer. Şu golaý-goltumda oba barmy? golaýlama [goloýlomo], iş ady. Golaýlamak ýagdaýy. golaýlamak [goloýlomok], işl. 1. Golaýyna, ýanyna barmak. Düýämiz şeýle bir sarç, ýat biri sagaýaýyn diýip golaýlajak bolsa, göni aýak salar. 2. Bir ýeriň golaýyna barmak, ýakynyna gelmek, ýetip gelmek. Otly şähere golaýlaýardy.3. Ýakynlamak, golaý gelmek, ýetip gelmek (wagt hakynda). Gyş golaýlaýardy. golaýlamaklyk [goloýlomokluk], iş ady. Golaýlamak ýagdaýy. golaýlamazlyk [goloýlomozluk], iş ady. Golaý gelmezlik; golaýyna barmazlyk, golaý durmazlyk, ýakynlamazlyk, golaýlaşmazlyk. golaýlaşdyrmak [goloýloşdurmok], işl. Bir ýeriň, bir zadyň golaýyna eltmek, ýakynlaşdyrmak, ýakyn getirmek. Elleri bilen Çerkeziň kellesinden tutup, onuň gökdalak bolan ýüzüni öz ýüzüne golaýlaşdyrdy (B. Seýtäkow). golaýlaşmak [goloýloşmok], işl. 1. Bir ýere, bir zada golaýlamak, golaý gelmek, ýakyn barmak, ýakynlaşmak. Goja barha oda golaýlaşýardy (B. Seý- täkow). Otly duralga barha golaýlaşýardy. 2. Ýetip gelmek, ýakynlaşmak, ýakyna gelmek (wagt, pursat hakynda). Saýlawlar golaýlaşýar. golaýlatmak [goloýlotmok], işl. 1. Bir ýeriň golaýyna eltmek, ýakynlatmak, golaýlaşdyrmak. –Ýag- şy ýigit, meni oba golaýladyp bilmezmiň? 2. Ýakyn getirmek, ýakynlatmak (wagt, pursat,san hakynda). Soňky ýyl hem bu sany bir ýüz otuz tonna golaýlatdy. golaýlaýyş [goloýloýuş], iş ady. Golaýlamak ýagdaýy. golaýlyk [goloýluk], at. 1. Uzak dällik, daş dällik, golaý aralyk, ýakynlyk. Ýatagyň golaýlygy bir gowy zat. 2. Garyndaşlyk taýdan bolan ýakynlyk, ýakyn hossarlyk. golbag [golva:ğ], at. Hamyt bilen arabanyň arşyny birikdirip baglamak üçin ulanylýan gaýyş, golgaýyş. Hamydyň golbagyny ýazdyryp, garry ýabymy zordan galdyrdym (H. Derýaýew). golç s.ş. aňl. söz. Bir zat ýere gaçanda, ýykylanda çykýan ses, gülç. golça [golço], at. 1. Içine ýag, bal we ş.m. zatlar salar ýaly agzy giň, syrçaly kiçijik küýze. 2. gepl.d. Pes boýly, tokga adam. golçuldamak [golçullomok], işl. Golç edip batly ýere gaçmak, ýykylmak. golçuldatmak [golçullotmok], işl. Batly ýere gaçyrmak, ýykmak. golçuldy [golçully], at. Birden batly ýere gaçmak, ýykylmak netijesinde döreýän sesiň ady. golçunar [golçuna:r], at. 52 kart bilen 11 ýa-da 21 sana çenli utuk gazanylyp oýnalýan oýun. golçur at. 1. Ösümligiň gapdalyndan ösüp çykýan ösüntgi, kelte şahajyk. 2. tikinç."Goçak" nagşy salnanda iki gapdalyndan şahajyk ýaly goşulýan goşundy. 3. Haýsy-da bolsa bir önümçilik düzüminden bölünip aýrylan. Golçur kärhana. goldama [gollomo], iş ady. Goldamak ýagdaýy. goldamak [gollomok], işl. Bir meselede birine arka çykmak, kömek bermek, garaşyk, ýardam, hemaýat etmek. goldamaklyk [gollomokluk], iş ady. Goldamak ýagdaýy. goldamazlyk [gollomozluk], iş ady. Goldamak işi amal edilmezlik, goldap durulmazlyk. goldanma [gollonmo],iş ady. Goldanmak ýagdaýy. goldanmak [gollonmok], işl. Bir zady öz işinde peýdalanmak, ýol görkeziji hökmünde esas edinmek. goldanmaklyk [gollonmokluk], iş ady. Goldanmak ýagdaýy goldanmazlyk [gollonmozluk], iş ady. Ýol görkeziji, ugrukdyryjy hökmünde peýdalanmazlyk. goldanyş [gollonuş], iş ady. Goldanmak ýagdaýy. goldaş [golloş], syp., kön.s. Kömek berýän, goldaýan, ýardam edýän, kömekçi. Saklamak täji döwletdir, At ýigidiň goldaşydyr (“Görogly”). goldaşmak [golloşmok], işl. 1. Goldamaga kömek bermek, arka çykmak, kömek etmek. Olar kiçilikden bir-birin goldaşyp geldi. 2. Bir zady bile götermek, bilelikde biri-biriň goşaryndan tutup götermek. Iki kişi bolup, doly haltalary goldaşyp daşadylar. goldaşmazlyk [golloşmozluk], iş ady. Goldaşmak işi amal edilmezlik, ýerine ýetirilmezlik. goldatmak [gollotmok], işl. Arka çykdyrmak, kömek berdirmek, hemaýat,ýardam etdirmek. goldaw [gollow], at. Birine maddy ýa-da ruhy taýdan edilýän kömek, garaşyk, hemaýat,ýardam, goltgy. goldaýyş [golloýuş], iş ady. Goldamak ýagdaýy. golgarama [golğarama], at. Birine garaşly, tabyn, bagly bolan ýagdaý, bakna, elgarama. Doganlar biri-birine golgarama bolmak islemeýärdiler. golgaýyş [golğaýyş], at, ser. Golbag. golland [golla:nd], at, ser .Gollandlar. gollandlar [golla:ndlar], at. Gollandiýanyň esasy ilatyny düzýän halk(Niderlandlar). gollanma [gollonmo], at. 1. Bir zady öwrenmek, bilmek üçin peýdalanylýan okuw kitaby, serişde, karta we ş.m. esbaplar. 2. Kanunlar, kararlar, görkezmeler ýygyndysy. golluk at. Urşujynyň goluny gylyç çapmaz ýaly tirsek bilen goşar aralygynyň daş ýüzünden geýdirilip, iç ýüzünden daňlyp berkidilýän, gowkurak ýasylanan demir. \n\n\n GOLLUK [go:lluk], at. Goluň köp ýeri, gol köp bolan ýer. Bu ýerler tutuş alaňlyk, golluk, çägelik. golsuz 1. syp., ser. Golak. Garry enäniň uly ogly uruşdan golsuz gaýdyp geldi.2. Gol çekilmedik, gol goýulmadyk. Golsuz güwänama resmi kagyz däl. 3. gepl. d. Etegi guşaklyga ýetip duran, ýeň oturdylmadyk daşky eşik, ýeňsiz, golsuzja. golsuzlyk [golsuzluk], at, ser. Golaklyk. goltaşmak [goltoşmok], işl. Degşip durmak, ýakyn durmak, biri-biriňe goluň, egniň kaklyşyp durmak. Onuň bilen goltaşyp oturasy, içgin-içgin sözleşesi gelýärdi (G. Kulyýew). goltaşmazlyk [goltoşmokluk], iş ady. Goltaşyp durmazlyk. goltgy [golutgy], at, ser. Goldaw. \n\t‣ Goltgy bermek kömek, ýardam etmek, hemaýat etmek. goltuk at. 1. Goluň egin bilen birleşýän ýeriniň aşagy. 2. Ýan bilen goluň arasyndaky zat göterilýän boşluk. Onuň goltugynda ala top bardy. 3. Geýimiň ýan bilen goluň aşagyndaky ýeri. Köýnegiň goltugy ýyrtylypdyr. \n\t‣ Goltugyna girip ýöretmek goltugynyň aşagyna goluňy salyp, daýanç bolmak. Agyr hassany iki goltugyna girip ýöretmeli boldy. Goltugyndan götermek ýardam etmek, kömek edip aýak üstüne galdyrmak, gurplandyrmak. Goltugymdan göterip, göwnüm açdyň, Watanym! (N. Pomma). Goltuk jübi çäkmeniň, penjegiň we ş.m. iç ýüzünden tikilýän haltajyk, kise. goltuklama [goltuklomo], iş ady. Goltuklamak ýagdaýy. goltuklamak [goltuklomok], işl. Goltugyňa alyp götermek, goltugyňa almak, goltugyňa gysmak. Kyýas bir eli bilen Gülendamy goltuklap ýüzmeli boldy (N. Jumaýew). Bir gün agşam ol ullakan sary papkasyny goltuklap geldi (B. Gulow). goltuklamaklyk [goltuklomokluk], iş ady. Goltuklamak ýagdaýy. goltuklamazlyk [goltuklomozluk], iş ady. Goltugyna almazlyk. goltuklaşmak [goltukloşmok], işl. Gollarynybiri-biriň goltugyndan geçirip ýöremek. Olar goltuklaşyp barýardylar. goltuklaýyş [goltukloýuş], iş ady. Goltuklamak ýagdaýy. golýazma at. El bilen ýazylan ýazgy, tekst, elýazma. gom [go:m] I, at. Güýçli ýel, harasat zerarly deňizde emele gelýän güýçli tolkun. Gomlaryň güwwüldisi adamlaryň sesini basýar. \n\n\n GOM [go:m] II, at. Örküjiň gapdaly, küpe. Onuň gomuna tommaýly taýak bilen goýlan ýaly boldy (A. Nazarow). gomalma [gomolmo], iş ady. Gomalmak ýagdaýy. gomalmak [gomolmok], işl. Özüňi hondanbärsi tutup, gomparyp hereket etmek, gymyldamak. gomalmaklyk [gomolmokluk], iş ady. Gomalmak ýagdaýy. gomalmazlyk [gomolmozluk], iş ady. Gomalyp durmazlyk, gomalyp oturmazlyk, gomalyp ýörmezlik. gomalyş [gomoluş], iş ady. Gomalmak ýagdaýy, derejesi. gomalyşmak [gomoluşmok], işl. Birnäçe bolup bile gomalmak, ýerli ýerden gomalmak. Näme beýdip gomalyşyp otyrsyňyz. gomlama [go:mlomo], iş ady. Gomlamak ýagdaýy. gomlamak [go:mlomok], işl. Düýäniň örküjiniň gapdallaryna ýag ýygnanmak, örküji ulalmak, semremek. Düýeleriň örküji gomlap başlapdyr. gomlamaklyk [go:mlomokluk], iş ady. Gomlamak ýagdaýy, täri. gomlaýyş [go:mloýuş], iş ady. Gomlamak ýagdaýy. gomparma [gompormo], iş ady. Gomparmak ýagdaýy. gomparmak [gompormok], işl. Özüňi ulumsy tutmak, öwünjeňlik etmek, gopbamsy bolmak, çişmek, gomalmak, gopbarmak. Ol uly iş bitiren kişi ýaly gomparyp, tünegine gaýtdy (A. Nazarow). gomparmaklyk [gompormokluk], iş ady. Gomparmak ýagdaýy. gomparmazlyk [gompormozluk], iş ady. Gomparyp ýörmezlik, gomparyp oturmazlyk. gomparylmak [gomporulmok], işl. Özüňi ulumsy tutmak, gopbarylmak. Öz ýanyndan özi gomparyldy. gomparyş [gomporuş], iş ady. Gomparmak ýagdaýy, derejesi. gomparyşmak [gomporuşmok], işl. Birnäçe bolup bilelikde gomparmak. gomp-gomp s. ş. aňl. söz.Özüňe göwnüň ýetip, gopbamsyrap ýörelende emele gelýän şekil (köplenç, çaga, ýaş oglan hakynda).Gomp-gomp edip ýöremek. gompy syp. Özüne göwni ýetýän, özüni hondanbärsi saýýan, gomalýan, gomparýan. Gompy, çişik adam döşüni gaýşardyp, ýerinden turdy (B. Soltannyýazow). gompuja [gompujo], syp. Özüni gompy alyp barýan (köplenç, çaga hakynda ýa-da kinaýa ýokundysy bilen ulanylýar). Gompuja oglanjyk. gonak [gonok] I, at, kön.s. Myhman. Çekip gonaklary, halat ýapmadym, Bisan boldum deňi-duşuň içinde (Zelili). \n\n\n GONAK [gonok] II, at. Inçe uzyn ýaprakly, dik ösýän, başy tüýlek gylçykly, dary ýaly ululykda däneleýän, reňki gyzyl ösümlik. gonakbaý [gonokba:ý], at, gepl.d. Myhman gelen öýüň eýesi. Gelýänçä gonak uýalar, gelensoň gonakbaý uýalar (Nakyl). gonalga [gonolğo], at. Gonar ýaly ýer, gonmak, dynç almak üçin ýer, düşelge. Hasapsyz uçan guş gonalgasyny ýalňyşýandyr (B. Kerbabaýew). Uçar aýlanýar-da, gonalga tarap ugraýar (“Edebiýat we sungat”). gonam [go:nom], at. Gabyr, gör, mazar. Gonamyň başujunda merhumyň ady ýazylan daş ýatyr. gonambaşy [go:nommaşy], at. Mazarçylykda, gonamçylykda ilkinji jaýlanan adam, ilkinji gabyr, gonam. gonamçylyk [go:nomçuluk], at. Ölen, ýogalan adamlar jaýlanýan ýer, mazarçylyk, mazarystan, gabrystan. gonç at. 1. Aýakgaplaryň apgyrtdan ýokarky injigi ýapyp duran bölegi. Ol maşyndan çykanda, ädigi tä gonjuna çenli guma batdy (Ş. Borjakow). 2. Balagyň bir ýan bölegi. \n\t‣ Gonjuna gor guýmak çykgynsyz, aladaly ýagdaýa salmak, gaharyny getirmek, aljyraňňy ýagdaýa düşürmek. Agşamky gelen adam Çarynyň gonjuna gor guýup gidipdi. gondalaw [gonnolow], at. Gapdalyndan, töwereginden ýetýän päsgel, zyýan, zelel, ynjalyksyzlyk. Biz sygyr çopanyň gondalawyndan gaçyp, öňki ýerimizi üýtgetdik ahyry (B. Kerbabaýew). gondalma [go:nnolmok], işl.,ser.Gozgalmak. gondamak [go:nnomok], işl.,ser.Gozgamak. Ol ýanyny ýere bereli bäri ne gollaryny, ne-de aýaklaryny gondap bilýärdi (“Edebiýat we sungat”). gondubag [go:nnuva:ğ], at. Mal-gara daňlanda çigişmez ýaly aýlawly daňylýan bag. Söýgi it däl, zynjyr bilen baglap goýar ýaly ýa-da mal däl, şahyndan gondubag salyp örkläp goýar ýaly (H. Derýaýew). gondurmak [gonnurmok], işl. 1. Gonmaga mümkinçilik bermek, uçup ýören zady ýere düşürmek, uçmagyny bes etdirmek. Uçary gondurmak. 2. göç.m. Ýumruk ýa-da taýak bilen berk urmak, doňdurmak, ýelmemek. Elindäki pil bilen biriniň ýeňsesine gondurasy geldi (B. Kerbabaýew). gondy [go:nny], at, ser. Gondubag. \n\t‣Gondy salmak baglamagyň gondubag usulyny ulanyp daňmak. Ol goýnuň boýnundan gondy salyp, ýüpüň beýleki halkaly ujuny agaja ildirdi. gonma [gonmo], iş ady. Gonmak ýagdaýy. gonmak [gonmok], işl. 1. Uçup ýören zat ýere düşmek, ýere oturmak. Uçar birden öwrüm etdi-de, gonmak üçin aşaklap başlady. 2. Dynç almak maksady bilen ýük ýazdyryp düşlemek. Odundan gelýän adamlar dagdan düşüp gondular.3. Göçe-göçlük wagtynda, bir ýurtdan ikinji bir ýere baryp ornaşmak, täze ýurt tutmak. 4.gepl.d. Münmek. Myraly balygyň arkasyna gonanyny duýman galypdyr (“Myraly”). gonmaklyk [gonmokluk], iş ady. Gonmak ýagdaýy. gonmazlyk [gonmozluk], iş ady. Uçýan zadyň: uçaryň, guşuň, emeli hemranyňýere, bir zadyň üstüne düşmezligi. gonulmak [gonulmok], işl. Howadan ýere düşülmek. gonuş iş ady. Gonmak ýagdaýy. gonuşmak [gonuşmok], işl. Howadan ýere kem-kemden düşmek, yzly-yzyna gonup başlamak. Uçup ýören kepderiler gonuşyp başladylar. goňak [goňok], at. Saçyň düýbünde emele gelýän, kepege meňzeş kesmekli ownuk tozga. Saça goňak düşmek. goňaklama [goňoklomo], iş ady. Goňaklamak ýagdaýy. goňaklamak [goňoklomok], işl. Saçyň düýbünde goňak emele gelmek. Saçyň goňaklapdyr. goňaklamaklyk [goňoklomokluk], iş ady. Goňaklamak ýagdaýy. goňaklatmak [goňoklotmok], işl. Saça goňak düşürmek. Ol saçyny ýuwman goňaklatdy. goňk-goňk s. ş. aňl. söz. Kiçi ädimler bilen ýörelende emele gelýän şekil. Goňk-goňk edip ýöremek. goňralmak [goňrolmok], işl. Goňur reňke öwrülmek, goňur reňke geçmek, güne, epgege ýanmak netijesinde goňur bolmak. Günüň ýiti çogundan ýaňa onuň ýüzi goňralyp gidipdi (“Edebiýat we sungat”). goňras [goňros], syp. Goňra ýakyn, goňur öwüsýän, çala goňur, goňrumtyl. Goňras telpek. goňraw [goňrow], at, zergärç. Içi ownuk daşly, ýumurtga şekilli, gymyldatsaň seslenýän kümüş şaý. goňrumtyl [goňrumtul], syp.,ser. Goňras. Atam goňrumtyl donuny geýerdi. goňşokara [goňşokoro], at. Goňşuçylyk arasynda biş-düşden dadyrylýan nahar; şonuň üsti bilen birek-birege bildirilýän hormat, gadyr. goňşuçylyk [goňşuçuluk], at, ser. Goňşulyk. goňşulyk [goňşuluk], Goňşy bolup ýaşamaklyk, ýanaşyk ýaşamaklyk, ýaşaýan ýeri boýunça ýakynlyk. Goňşulykda ýaşamak. goňşy at. 1. Biri bilen ýanaşyk, duldegşir ýaşaýan adam, hemsaýa. 2. Ýanaşyk, gapdaldaky. Myhmana goňşy otaga geçmegi haýyş etdik. \n\t‣ Goňşyň gutly bolsun! ogluny öýerip toý tutýan adamyny gutlamak üçin ulanylýan alkyş sözi. goňşy-golam [goňşu-ğolom], at. Goňşulykda we töwerekde ýaşaýan hojalyklar, maşgalalar, goňşular. goňur at. 1. Garamtyl-gyzyl reňkindäki. Goňur reňk. Goňur mata. 2. Oba ady. 4. Oglana dakylýan at. goňurbaş [goňurvaş], at. 1. Boýy ýetip, tohumy bişen gyrtyç. 2. Mukam ady. Goňurbaş mukamy. \n\t‣ Goňurbaş bolmak hasyly bişip ýetişmek, oraga gelmek. Galla ekinleri goňurbaş bolup otyr. goňurlyk [goňurluk], at. Gyzgylt mele öwüşginlilik, garamtyl gyzyl reňklilik. goňurrak [goňurra:k], syp. Reňki goňra ýakyn; beýlekä göra has goňur reňkli. goňursama [goňursomo], iş ady. Goňursamak ýagdaýy. goňursamak [goňursomok], işl. Goňursy ys gelmek, ýanyk, köýük ysy burnuňa urmak. Ol ot ysy goňursap duran taňkadaň ajy çaý içdi (“Garagum”). goňursamaklyk [goňursomokluk], iş ady. Goňursamak ýagdaýy. goňursatmak [goňursotmok], işl. Goňursy ys ýaýratmak, goňursy ys döretmek. Sen aşhanada goňursadyp näme edýärsiň? goňursaýyş [goňursoýuş], iş ady. Goňursamak ýagdaýy. goňursy I, at. Ýanyk ysy. Ýanan ýagyň goňursysy içerini tutdy. \n\n\n GOŇURSY II, syp., ser. Goňras. Goňursy reňk. gop : gop bermek 1) birini ýerinden galdyrmaga kömek bermek, goltgy bermek, ýardam etmek. Eşegi gop berip zordan ýerinden turuzdylar. 2) birini götergilemek, meçew bermek, sen-sen etmek. gop-gowy syp., hal.Örän gowy, örän ýagşy, gaty oňat. goparma [gopormo], iş ady. Goparmak ýagdaýy. goparmak [gopormok], işl. 1. Gögerip, ösüp oturan ýa-da bir ýere berkidilgi zady dartyp, gazyp sogurmak, sogrup aýyrmak, çekip çykarmak. Ol dyzap, gazygy goparaýjak bolýardy (B. Seýtäkow). 2. Ýüzüniň gatyny, gabygyny aýyrmak, gatyny, suwagyny gaçyrmak. Jaýyň köne suwagyny goparmak kyn däl. 3. göç.m.,gepl.d. Birini bir ýerden, işden aýyrmak, pyzmak. goparmaklyk [gopormokluk], iş ady. Goparmak ýagdaýy, täri. goparmazlyk [gopormozluk], iş ady. Goparmak işi amal edilmezlik, ýerine ýetirilmezlik, goparyp durmazlyk. gopartmak [goportmok], işl. 1. Gazyp ýa-da çekip sogurtmak, goparmak işini birine etdirmek. Tikenli agajy gopartmak. 2. Ýüzüniň gatyny, gabygyny aýyrtmak, suwagyny gaçyrtmak. Ol tamynyň köne suwagyny gopartdy. goparylmak [goporulmok], işl. 1. Gazylyp ýa-da çekilip sogrulmak, çekip çykarylmak. Oýdaky sazaklar goparylyp üýşürildi. 2. Ýüzüniň gaty gabygy aýrylmak, suwagy gaçyrylmak. Jaýyň suwagy gopa- ryldy hem-de täzeden suwaldy. goparyş [goporuş], iş ady. Goparmak ýagdaýy. goparyşdyrmak [goporuşdurmok], işl. Gögerip, ösüp oturan ýa-da bir ýere berkidilgi zatlary sogruşdyryp çykmak, çekişdirip çykarmak. goparyşmak [goporuşmok], işl. Gazyp ýa-da çekip sogurmaga kömek etmek, bilelikde çykarmak. Töňňe goparyşmak. gopbam [gopba:m], syp.,ser. Gopbamsy. gopbamlyk [gopba:mlyk], at, ser. Gopbamsylyk. gopbamsy [gopba:msy], syp. Ile göwni ýetmeýän, özüni hemmeden uly saýýan, ulumsy, gedem, gopbam. gopbamsylyk [gopba:msylyk], at. Ulumsylyk, gedemsilik, hondanbärsilik, gopbamlyk. gopbamsyramak [gopba:msyramak], işl. Özüňi hondanbärsi tutan bolmak, özüňi hemmeden uly tutmak, gopbarmak. gopbamsyraşmak [gopba:msyraşmak], işl. Hondanbärsi bolan boluşmak, gomparyşmak. Siz näme beýle gopbamsyraşyp otyrsyňyz? gopbarmak [gopbormok], işl., ser. Gomparmak. Oraz gopbaryp, Törde oturdy (K. Taňrygulyýew). gopbarylmak [gopborulmok], işl., ser. Gomparylmak. Şol wagt gopbarylyp bir ýerden Aşyr çykdy (B. Gulow). gopbaryşmak [gopboruşmok], işl., ser. Gomparyşmak. gopdurmak [gopdurmok], işl. Ýerinden turuzmak, galdyrmak. – Gel, şahyr, gel! – diýip, Garrynyýaz aga özüniň mähnet göwresini ýeňil gopduryp, Keminäni gadyr bilen garşylady (G. Gur- bansähedow). gop-goýy syp.,ser.Gos-goýy. gopgun at. Güýçli galmagal, gykylyk, zenzele, wagyrdy. gopgunly syp. Güýçli galmagally, gykylykly, zenzeleli, wagyrdyly. gopjy at, gepl.d. Arka alynýan goş. \n\t‣Gopjyňy galgatmak iki-baka ýelkildemek, ylgaşlamak. gopma [gopmo], iş ady. Gopmak ýagdaýy. gopmak [gopmok], işl. 1. Berkidilen zat duran ýerinden bölünip aýrylmak, döwlüp gaçmak. Köne jaýlaryň suwagy gopup başlady.2. Bir waka, ýagdaý we ş.m. ýüze çykyp başlamak, goh turmak. Ýerli-ýerinden gykylyk gopdy (G. Kulyýew). 3. göç.m. Ýerinden galmak, turmak, başga ýere geçmek. Gulak salma weli bimany söze, Eşitseň gop ol ýerden başga ýere (Sopy Allaýar). Işe gezek gelende ol edil gamak ýaly ýeňil gopardy. 4. kön.s. Dogmak, döremek. Gorkut Ata diýrler bir är gopdy (“Kitaby dedem Gorkut”). gopmaklyk [gopmokluk], iş ady. Gopmak ýagdaýy. gopuk syp. Gopup, döwlüp aýrylan, gopan. Onuň köne çemodanynyň tutawajy gopukdy. gopuş iş ady. Gopmak ýagdaýy, derejesi. gopuşmak [gopuşmok], işl. Kem-kemden gopup başlamak, gopup ugramak. Öýüň köne suwaglary gopuşyp başlapdyr. gopuz at. Diş bilen çalarak gysylyp, barmaklaryň ujy bilen kakylyp çalynýan ýukajyk polat dilli saz guraly. gopuzçy at. 1. Gopuz çalýan, gopuzda sazy ýerine ýetirýän sazanda. 2. Gopuz ýasaýan ussa. gor I, at. 1. Çal tutmak üçin düýe çalynyň küýzäniň düýbündäki galan turşy galyndysy, düýe süýdüne goşulýan gönezlik.2. Ätiýaçdan tygşytlanyp goýlan pul, serişde. Öňden toplap goýan goruň bolmasa, gelin edinmek, onuň toýuny sowmak aňsat işdäl. 3. Gazylyp alynýan magdanlaryň, nebitiň we ş.m. peýdalanylman ýatan bölegi. \n\t‣Gor küýze düýe çaly tutulýan aram ululykdaky içi syrçaly küýze. Dulda goşa gor küýzesi (K. Gurban- nepesow). \n\n\n GOR II, at. Laýdan, palçykdan salynýan jaýyň, haýatyň bir pagsasy, gaty. Dört gor galdyrtsaň, jaýyň boýy ýeter. \n\n\n GOR [go:r], at. Otdan galan ownuk köz gatyşykly gyzgyn kül. Tamdyryň goruny kesewi bilen biraz garyşdyran ejem birden dikeldi (H. Garabaýew). \n\t‣ Gor çeken ýaman niýet bilen ýaramaz hereket edýän adam. Gor saçmak (sowurmak) 1) garagollyk etmek, ýakymsyzlyk etmek. 2) ýaman niýet bilen ýaramaz hereketler etmek. Gor ýaly gyzgyn, ýyly. Içeri gor ýaly. gora [go:ro] I, syp. Bişmedik, turşy (üzüm hakynda). \n\n\n GORA [go:ro] II, at. El degirmeniniň bogazy. goraba [gorobo], syp. Duzy köp düşen, köp duz atylan, öte duzly. Çorbany goraba edäýipsiň-le. gorag [go:roğ], at. 1. Gorap saklamak üçin geçirilýän çäre, saklaw, goraw. Parahat durmuşyň goragynda. 2. Bir zadyň öňüne edilýän päsgelçilik, germew. Hatar-hatar täze ekilen gorag agaçlary ese- boýa galypdy. goragçy [go:roğçy], at. 1. Kimdir birini, haýsydyr bir zady goraýan adam. Watan goragçylary hiç bir zatda kynçylyk çekmeli däldir, onuň azygy bol, egin-eşigi ýyly, tehnikasy – ýaragy gurat bolmalydyr (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 2. Futbol, hokkeý oýnunda derwezäni goraýan oýunçy. goraghana [go:roğha:na], at. Del ösümlikleri we haýwanlary gorap saklamak hem-de köpeltmek üçin goralyp saklanýan meýdan, ýer. goraglama [go:roğlomo], iş ady. Goraglamak ýagdaýy. goraglamak [go:roğlomok], işl. Ýelden- günden aýamak, gorap saklamak, esewan bolmak. goraglamaklyk [go:roğlomokluk], iş ady. Goraglamak ýagdaýy. goragly [go:roğly], syp. Goralyp saklanylýan, saklawly, esewan bolunýan, gözegçilik edilýän. Goragly bakja ekini. goragsyz [go:roğsuz], syp. 1. Goralyp saklanylmaýan, saklawsyz, esewan bolunmaýan, gözegçilik edilmeýän. 2. göç.m. Ejiz, güýçsüz. goralmak [go:rolmok], işl. Gorap saklanylmak, gözegçilik edilmek, göz-gulak bolunmak. goram [gorom]: goram çen çen edilýän, çak edilýän möçber, mukdar. Garpyzyň agramy goram çen bilen on kile dagy bardyr. Goram etmek bir zadyň, wagtyň we ş.m. mukdary barada çen, çak etmek, takmynan kesgitlemek. – Içigar, bulutly gije boldy, asmanyň ýyldyzlaryndanam bize haýyr bolmady, ýogsa ýyldyzlardan çen tutmak, goram etmek bolardy – diýip, ýuwaşja hümürdedi (A. Gowşudow). gorama [go:romo], iş ady. Goramak ýagdaýy. goramak [go:romok], işl. 1. Aýap saklamak. Emlägi goramak. Saglygy goramak. 2. Ekine, mala we ş.m. gözegçilik etmek, garawulçylyk çekmek, esewan bolmak, göz-gulak bolmak. 3. Watany duşmandan gorapsaklamak, gapyl galmazlyk üçin sakçy durmak. 4. Köpçüligiň öňünde bir mesele, iş boýunça öz pikiriň dogrudygyny delillendirmek. goramaklyk [go:romokluk], iş ady. Goramak ýagdaýy. goramazlyk [go:romozluk], iş ady. Goramak işini amal etmezlik. goram-gowsak [gorom-gowşok], syp. Gaty gowşak (köplenç, saglygy taýyndan gowşak bolan, dogumly däl). Goram-gowşak çaga. goranma [go:ronmo], 1. iş ady. Goranmak ýagdaýy. 2. Hüjümden goranmak üçin gurlan berkitme, goşun we tehnika. goranmak [go:ronmok], işl. 1. Bir zatdan özüňi goramak. Ol eline itden goranar ýaly taýak alyp gitdi(B. Seýtäkow). 2. Watanyňy, özüňi howply ýagdaýdan, duşmandan goramak. Ýurdumyzyň goranmak kuwwaty güýçlendi. goranmaklyk [go:ronmokluk], iş ady. Goranmak ýagdaýy. goranmazlyk [go:ronmozluk], iş ady. Özüňi gorajak bolmazlyk, özüňi goramak üçin hereket etmezlik. goranyş [go:ronuş], 1. iş ady. Goranmak ýag- daýy. 2. Harby ýagdaýda goşunyň hüjüme geçmän, belli bir ýeri saklap, goranyp duran ýagdaýy. Harby türgenleşik okuwlary türkmen goşunynyň doly derejede goranyşa taýýardygyny ýene bir gezek görkezdi (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 3. sport. Oýunda bäsdeşiň edýän hüjümine goranmak bilen jogap beriş täri, hüjüme garşy duruş. Ýerli oýunçylar goranyşdan hüjüme geçip başladylar. goraşmak [go:roşmok], işl. 1. Bir zady goramaga kömek etmek. Üzümi guşlardan goraşmak. 2. Bile goramak. Oglanlar ekinçilik ýerlerini mal- garadan goraşyp ýörler. goratmak [go:rotmok], işl. Goramak işini başga birine etdirmek, gorap saklatmak. Çagalara jöweni serçelerden goratmak. goraýjy [go:roýjy], at, ser. Goragçy. goraýyş [go:roýuş], iş ady. Goramak ýagdaýy. gorçy at. 1. Garaköli goýun bilen gazaky goýnuň çakyşdyrylmagyndan alnan goýnuň bir görnüşi. 2. Goýnuň goňra ýakyn we ak bilen goňruň araly- gyndaky reňki. \n\t‣ Gorçy çörek jöwen we bugdaý unlaryndan garylyp bişirilýän çörek. gordurmak [gordurmok], işl. 1. Aty gorgunyna sürmek. Iki sany atly atlaryny gorduryp sürüp gelýär. 2. göç.m. Biriniň pikirini, maksadyny bilmek üçin gürletmek, çenini aňjak bolmak. gordurybermek [gorduruvermek], işl. Aty gorgunyna sürüp başlamak, gorduryp ugramak. gorgan [gorğon], at. 1. Beýiklik, beýgeldilen ýer, depe. Gorganly daglar görner (Magtymguly).2. Oba, mekan. Ýakyn geldik Görogly aga, Gorgan göründi-göründi (“Görogly”). gorgulamak [gorğulomok], işl. Gorgunyna gitmek, gorgunyna barmak. Atlar irmän-arman gorgulap barýardy. gorgun [gorğun], at. Atyň gezeriniň, çapyş hereketiniň bir görnüşi. Atyň başyny gala tarap öwrüp, alaşany gorgunyna sürdi (B. Seýtäkow). gorhana [go:rha:na], at. Ok-däri, ýarag we harby enjamlar, partlaýjy maddalar saklanýan jaý. gorjabermek [go:rja:vermek], işl. Gorjap başlamak, gorjamagy yzygiderli dowam etdirmek. gorjalamak [go:rjolomok], işl., ser. Gorjamak. Toýçulyk tarapyndan ýaňlanyp eşidilýän bagşynyň sesi onuň derdini gorjalaýardy (G. Kulyýew). gorjalamazlyk [go:rjolomozluk], iş ady. Gorjalamak işini etmezlik, gorjalap durmazlyk. gorjalmak [go:rjolmok], işl. 1. Dörjelmek, gozgalmak, degilmek. 2. Bir zadyň içi arassalanmak, dyrmalmak, arçalmak. Jüründigiň içi gorjalmak. Turba gorjalmak. 3. göç.m. Biri bilen bagly bolan zat bir kemçilik tapmak üçin täzeden gozgalmak. gorjamak [go:rjomok], işl. 1. Dörjelemek, gozgamak, degmek. Arynyň öýjügini gorjasaň, öjüger. 2. Bir zadyň içini arassalamak, dyrmamak, arçamak. Nädogry eşidýän bolaýmaýyn diýip barmagy bilen gulagyny gorjady (N. Jumaýew). 3. göç.m. Biri bilen bagly bolan zady bir kemçilik tapmak üçin täzeden gozgamak. Eger indi oňa lak atsaň, könäni gorjadygyň boljakdy (B. Seýtäkow). gorjamaklyk [go:rjomokluk], iş ady. Gorjamak ýagdaýy. gorjamazlyk [go:rjomozluk], iş ady. Gorjap durmazlyk. gorjaşdyrmak [go:rjoşdurmok], işl. 1. Birnäçe wagtyň dowamynda gorjamak. Ody gorjaşdyrmak.Arynyň öýjügini gorjaşdyrmak.2. Bir zadyň içini arassalaşdyrmak maksady bilen dyrmalaşdyrmak. Turbany gorjaşdyrmak.3. göç.m. Öň bolup geçen zady ýüze çykarmak, gorjap çykmak. gorjatmak [go:rjotmok], işl. 1. Gorjamak işini başga birine etdirmek. Arynyň öýjügini gorjatmak. 2. Gorjamaga mejbur etmek. Dişiňi gorjatmak. Derdini gorjatmak. gorjaw [go:rjow]: gorjaw bermek birini bir zady etmeklige küşgürmek, öjükdirmek, meçew bermek. gorjaýyş [go:rjoýuş], iş ady. Gorjamak ýagdaýy. gorka [gorko], syp. Batyrgaý däl, ätiýaçly, çekinibräk, ätiýaç bilen. Ol gorka seslendi. gorka-gorka [gorko-ğorko], hal. Gorky bilen, çekine-çekine, ýaýdana-ýaýdana, sagyna-sagyna. Gorka-gorka gadam basyp, penjirä golaý bardy, diwara ýaplanyp oturdy (G. Kulyýew). gorkak [gorkok], syp. Sähel zat üçin gorkup duran, batyr däl, züwwetdin. Gorkak ýürek bagyr dalar (Nakyl). \n\t‣ Gorkan öňürder etmek bir zat hakynda öz gowşak ýeriňi, günäňi bildirmezlik üçin şol zat hakynda ilki özüň gep açmak ýa-da haýsydyr bir hereketleri etmek. Ol gorkan öňürder edip, Annagylyjyň üstüne gyzaryldy (Ş. Borjakow). gorkaklyk [gorkokluk], at. Gorkaga degişli gylyk-häsiýet, batyr dällik, züwwetdinlik. gorkaksyramak [gorkoksuromok], işl. Gorkak bolan bolmak. gorkma [gorukmo], iş ady. Gorkmak ýagdaýy. gorkmak [gorukmok], işl. 1. Bir zatdan, wakadan, hereketden we ş.m. heder etmek, adamda gorky duýgusy döremek. 2. Bir zadyň ýüze çykaryndan çekinmek, ätiýaç etmek, üýşenmek, dözümli deprenmän, ýaýdanjaňlyk etmek. Men gaty sowuk bolar öýdüp gorkýaryn. gorkmaklyk [gorukmokluk], iş ady. Gorkmak ýagdaýy. gorkmazlyk [gorukmozluk], iş ady. Gorkup durmazlyk. gorkubermek [gorkuvermek], işl. Gorkup başlamak, gorkup ugramak. gorkuly syp. 1. Gorky alamaty ýüze çykyp duran, gorkup duran. Aýjahan gorkuly gözlerini kakasynyň gartmaç ýüzüne dikdi (B. Gulow). 2. Howply, hatarly, wehimli, gorky howpy bolan. Ýol gorkulydyr, maşyny seresabrak sürüň. gorkulyk [gorkuluk], at. Gorkuly ýagdaý, howplulyk, hatarlylyk, wehimlilik. Ýol gorkulyk däl, arkaýyn gidiber! gorkunç syp. Gorky duýgusyny oýarýan. Harabalykdan geçýan ýol oňa örän gorkunç göründi. gorkunçlyk [gorkunşluk], at. Aýylganç, elhenç ýagdaý. gorkusyz [gorkusuz], syp. 1. Gorkuly däl, howpsuz. Gorkusyz ýer. 2. Hiç zatdan gorkmaýan, batyrlyk bilen, ätiýaçsyz. Gorkusyz gitmek. gorkusyzlyk [gorkusuzluk], at. Gorkusy ýokluk, howpsuzlyk. gorkuş iş ady. Gorkmak ýagdaýy. gorkuşmak [gorkuşmok], işl. Birnäçe bolup gorkup oturmak, gorkup durmak. gorkuzma [gorkuzmo], iş ady. Gorkuzmak ýagdaýy. gorkuzmak [gorkuzmok], işl. Garaşylmadyk hereket, söz we ş.m. bilen gorkmak katdyna ýetirmek, gorkmaga mejbur etmek. Bu gün gorkuzanym üçin gorksaň, teniň berkär, öwrenişersiň (B. Kerbabaýew). Seniň bolşuň meni gaty gorkuzýar. gorkuzmaklyk [gorkuzmokluk], iş ady. Gorkuzmak ýagdaýy. gorkuzylmak [gorkuzulmok], işl. Gorkmak katdyna ýetirilmek, gorkmaga mejbur edilmek. gorkuzyş [gorkuzuş], iş ady. Gorkuzmak ýagdaýy. gorküýze [gorküýzö], at, ser. Gor I: Gor küýze. Düýe çal tutmak, gorküýze saklamak güýmenje däl-de sungat (B. Hudaýnazarow). gorky at. 1. Howatyr, wehim salýan duýgy. 2. Bir zadyň ýüze çykmagy sebäpli döreýän howsala. Ýel turar gorkusy bilen düşlediler. \n\t‣ Gorky astynda bolmak howatyrly, gorkuly ýagdaýda bolmak. Gorky damaryny tutmak gorkan adamyň çatalbasynyň iç ýüzündäki ýogyn damary başam barmagyň bilen tutup, tarsyldysyny ýatyrmak. gorky-howatyr [gorky-howa:ty:r], at. Adamda döreýän howsalaly ýagdaý. gorky-ürki [gork(y)-ürkü], at. Adamda döreýän gorkmak duýgusy. Onuň hiç zatdan gorky- ürküsi ýok. gorluk at. Täzeden düýe çalyny tutmak üçin niýetlenen gönezlik. Gorluk çal. gorluş iş ady. Gorulmak ýagdaýy. gorly syp. 1. Maddy taýdan gory bolan, maýasy bar, barly. Olar köneden gorly adamlardyr. 2. Adam adynyň, pylan diýen sözüň yzyndan gelip, şol adamyň adynyň göwnüýetmezçilik bilen tutulýandygyny görkezýär. – Ynanjagymy hem bilemok, ynan- majagymam, biler bolsaňyz, pylan gorlam adam sanyna goşulaýypdyr. gorp [gorup], at. Akan uly suwuň gyralary opurylan ýoly. Wüşi keliň giden ýoly bir gorpy geçip, köne galanyň ileri çeti bilen köçä düşmelidi (A. Gow- şudow). \n\t‣ Gorp atmak jaýyň we ş.m. düýbünde oý, çukur, gorp emele gelmek, köwülmek. Gorp atan bir köne tamda, Biçäre gyz huşsuz ýatyr (R. Seýidow). Gorp atan köne tamyň üstünden geldi. Gorpuň gyrasyndan gaýtmak betbagtçylyga uçramak derejesine ýetjek- ýetjekde halas bolmak. gorra [gorro], syp. Ingisi inen (erkek adam hakynda). gors at, kön.s. Diwar, gala diwary. Isgender gorsudyr, döwülmez, synmaz (Magtymguly). gorsabermek [go:rsa:vermek], işl. Gorsap başlamak, gorsap ugramak. Mekgejöweniňi gorsaber. gorsalmak [go:rsolmok], işl. Gorjalmak, ölçerilmek, dörjelemek. Tamdyryň ýanynda ot gorsalýan kesewi ýatyrdy. gorsama [go:rsomo], iş ady. Gorsamak ýagdaýy. gorsamak [go:rsomok], işl. 1. Gorjamak, ölçermek, dörjemek (ot hakynda). Ody gorsamak. 2. Mekgejöweni we ş.m. goruň içine gömüp, otda, közde bişirmek. Ol elindäki mekgejöwenleri ojakda gorsady. gorsamaklyk [go:rsomokluk], iş ady. Gorsamak ýagdaýy. gorsamazlyk [go:rsomozluk], iş ady. Gorsamak işini etmezlik, ýerine ýetirmezlik. gorsanan [go:rsonon], syp., gepl.d. Dek oturmaýan, kakynjyrap ýören, iş-alada bilen başagaý (adam). gorsanmak [go:rsonmok], işl. 1. Özüň üçin otda, gorda mekgejöwen we ş.m. gorsamak. Mekgejöwen gorsanmak. 2. Dek oturman oda-köze düşmek. Gaty gorsanyp, wagtyň nähili geçeninem bilmedim (“Edebiýat we sungat”). gorsaşdyrmak [go:rsoşdurmok], işl. Gorsap çykmak, gorsap bolmak. Ol ojagyň oduny gorsaşdyrdy. gorsaşmak [go:rsoşmok], işl. 1. Gorsamaga kömek etmek. 2.Bilelikde gorsamak. Olar gorda mekgejöwen gorsaşyp otyrdylar. gorsatmak [go:rsotmok], işl. Gorsamak işini başga birine etdirmek; gorsamaga mümkinçilik döretmek. Tamdyryň oduny gorsatmak. Gorsatsaň, menem bir-iki sany mekge gorsanaýaýyn. gorsaw [go:rsow], at. 1. Içi gorly, gor gatyşykly; gora öwrülen. 2. göç.m. Gaty gyzan, gyzgyn. Uzakly gün gyzan gorsaw çägeler-de agşamara sowap başlady. 3. göç.m. Ýakymsyz, garagol. Gorsaw çaga. gorsaýyş [go:rsoýuş], iş ady. Gorsamak derejesi. gors-gors [gors-ğors], s. ş.aňl.söz. Giň aýakgap geýip ýörelende yzly-yzyna çykýan ses. Gors- gors edip ýöremek. gorsuldama [gorsullomo], iş ady. Gorsuldamak ýagdaýy. gorsuldamak [gorsullomok], işl. 1. Giň aýakgaply gors-gors edip ýöremek. Gorsuldap ýöremek. 2. göç.m. Özüňe göwnüň ýetip, hondanbärsi bolup, eýläk-beýläk ýöremek. Ol gorsuldap, iki ýana geçýärdi. gorsuldamaklyk [gorsullomokluk], iş ady. Gorsuldamak ýagdaýy. gorsuldatmak [gorsullotmok], işl. Gorsuldyly ses çykarmak. Ol ädigini gorsuldadyp ylgap gelýärdi. gorsuldaýyş [gorsulloýuş], iş ady. Gorsuldamak ýagdaýy. gorsuldy [gorsully], at. Giň aýakgap geýip ýörelende çykýan sesiň ady. goruk [go:ruk] I, syp. 1. Bir bolmasy iş bolmagyndan heder edip, hemişe goranyp ýören, çendenaşa seresap. Goruk adam. 2. Agyrak, näzik (adamyň bedeniniň agyrak ýerleri hakynda). Çagalar, oýnuňyz-a gaty gödek görünýär, ýöne biri-biriňiziň goruk ýerine atanlykda-da depäýmäň! \n\n\n GORUK [go:ruk] II, at. Tigriň tekerleriniň üstündäki gorag üçin goýulýan, içi oýuk aýlawly demir. gorulma [gorulmo], iş ady. Gorulmak ýagdaýy. gorulmak [gorulmok], işl. Ýumşak toprakly ýerlerde: süýşüp gaýtmak, aşak çökmek. Hanasynyň gyralary gorlup, derýa ugruny üýtgedipdir. Diwaryň düýbi gorlupdyr. gorulmaklyk [gorulmokluk], iş ady. Gorulmak derejesi. gorum at, deňizç. Gäminiň düýbi. Gorumdaky suwlar, sag taýa eňip, nawyň bir gapdalyna agram salýardy (Ş. Borjakow). goruş iş ady. Gormak ýagdaýy. gos-goýy [gos-ğoýy], syp. Gop-goýy, has goýy, örän goýy. Gos-goýy aş. goş I, at. 1. Öý hojalygynda ulanylýan ýorgan- düşek we ş.m. zatlar. Sanap çenin bilerden, Örän kän öýüň goşy (A. Kekilow). 2. Bir ýere gidilende ýanyň bilen göterilýän ýük, aňry-bäri zatlar, paty-puty. 3. Çopan-çoluklaryň wagtlaýyn öý tutýan, oturýan ýeri, düşelge. Çolugy bilen baş çopan goşdadylar (A. Gowşudow). \n\t‣ Goş basyp ýatmak bir ýerden uzak wagtlap gitmezlik; biriniň öýünde köp wagtyň dowamynda bolmak. Goş birikdirmek birleşip durmuş gurmak, ýaşaşyp başlamak. Goş diýmän, goşa gysdyrylmak hiç zat diýilmänkä, gürrüňiň arasyna düşmek, ara sokulmak. Goşuny arkasyna daňmak aňry-bäri zatlaryny berip kowmak, kowup goýbermek.Goşuňy saýlamak aýalyň bilen aýrylyşmak. Goş ýazdyrmak dynç almak maksady bilen düşlemek, goşlary düşürmek. \n\n\n GOŞ II, at. Ýer sürmek üçin azala goşulýan mallar; köne ýer sürmek usuly. Goş, esasan, iki öküz, käte at, boýuntyryk we omaçdan ybarat bolýar. Orta Aziýada goş 1930-njy ýyllara çenli, hatda uruş ýyllarynda hem, ýagny entek traktor bolmadyk ýa-da az bolan wagtlarynda esasy ýer sürüm serişdesi bolupdyr. (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy, 91 s.). goşa [goşo], at. 1. Iki, jübüt, taýly. 2. Iki nilli tüpeň. Ol goşany alyp awa gitdi.3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Goşa alaja akly-garaly sapaklardan işilip ýa-da örülip taýýarlanýan ýüp. Goşa dyrnak (dil b.) ýazgyda başganyň sözüni, şeýle hem ýaňsa alynýan sözleri we ş.m. tapawutlandyrýan dyngy belgi (“...”). Goşaja jüýjejüýje nagşynyň iki gezek gaýtalanyp salynýan görnüşi. Goşa kapyýa setir soňundaky kapyýalaşýan sözleriň öň ýanyndaky sözleriň hem kapyýalaşmasy. goşabaş [goşovaş], at. Döwek döwlende döwülmän galan bugdaýyň başy. goşagaç [goşağaç], at. Iki diwary birleşdirmek üçin eýwanyň ýokarsyna goýulýan agaç. goşagaş [goşoğa:ş], at. Şaý-sep bezeglerine goşalandyrylyp goýlan gaş. goşagoçak [goşoğoçok], at. Haly önümlerinde, tarada dokalýan gyňaçlara, keçä biri- birine garşylykly edilip salynýan iki sany golçursyz goçak. goşa-goşa [goşo-ğoşo], at. Iki-ikiden, jübüt- jübüt. Goşa-goşa ogluň bolsun! goşa-goşadan [goşo-ğoşodon], hal., ser. Goşa-goşa. goşaguş [goşoğuş], at. Gölüň içindäki guşuň aýagyna meňzeş goşalandyrylyp salynýan nagyş. goşalama [goşolomo], iş ady. Goşalamak ýagdaýy. goşalamak [goşolomok], işl. Goşa, iki, jübüt etmek. goşalamaklyk [goşolomokluk], iş ady. Goşalamak ýagdaýy. goşalandyrmak [goşolonnurmok], işl. Goşa-goşa, jübüt-jübüt etmek. Goşalandyryp jaý salmak. goşalanmak [goşolonmok], işl. Goşa bolmak, iki bolmak, iki bolup görünmek. Ýigidiň şol bada aladasy goşalanypdy, göwni çuňňur iňkise batypdy (G. Kulyýew). goşalaýyn [goşoloýun]: goşalaýyn typmak buzuň üstünde iki bolup (oglan bilen gyz) typyp, her hili bedenterbiýe we çeper tanslary ýerine ýetirmek. Buzuň üstünde goşalaýyn typmak. goşalaýyş [goşoloýuş], iş ady. Goşalamak ýagdaýy. goşanç [go:şonç]: goşanç bermek (bolmak) adam bedeniniň bir ýerine birahat ediji täsir etmek. Haltamy seniň gapdalyňdan aýraýaýyn, goşanç berip durmasyn. goşanil [goşoni:l], at, gepl.d.,ser. Goşa 2. Timar berip çyksaň goşaniliňe, Marally, towşanly awlaklary bar (K. Gurbannepesow). goşant [goşont], at. Bir zadyň üstüni ýetirmek üçin goşulýan, goýulýan paý, bölek, ýetne, urna, gatanç. Olar geçen ýyl hojalygyň pagta meýilnamasynyň dolmagyna öz goşantlaryny goşdular (“Mugallymlar gazeti”). goşantly [goşontly], syp. Goşandy bar bolan, garyndyly. goşar [goşor], at. Bilegiň aşak bölegi, sagat dakylýan ýer. Reýhan arap Gülendamyň goşaryndan tutdy-da, ýokaryk dartdy (“Görogly”). Geçi çöpürinden işilen inçejik ýüp goşarlarymy kertip barýar (B. Öwezow). \n\t‣Goşar sagat goşara dakylýan sagat. goşarlama [goşorlomo], iş ady. Goşarlamak ýagdaýy. goşarlamak [goşorlomok], işl. Türkmen göreşinde garşydaşyň bilini gujaklap, öz goşaryňdan tutmak. goşarlamaklyk [goşorlomokluk], iş ady. Goşarlamak ýagdaýy. goşarlatmak [goşorlotmok], işl. Göreşilende garşydaşyňa biliňden goşarlap tutdurmak. goşarlaýyş [goşorloýuş], iş ady. Goşarlamak ýagdaýy. goşatoýnaklylar [goşotoýnoklulor], at. Aýaklarynyň ujy iki toýnaga bölünýän süýdemdirijiler toparynyň ady (goýun, sygyr, doňuz we ş.m.). goşawuç [goşowuç], at. 1. Iki ýanawujy birleşdirip tutanyňda el aýasynda emele gelýän boşluk. Goşawujyny tutmak. 2. Iki ýanawujyňy birleşdirip tutanyňda şoňa sygýan zat. Bir goşawuç gowurga. goşawuçlama [goşowuşlomo], iş ady. Goşawuçlamak ýagdaýy. goşawuçlamak [goşowuşlomok], işl. Goşawujyňy dolduryp almak. Gussa bilen bakyp söwüt, çynara, Saýasynda goşawuçlap suw içdim (G. Ezizow). goşawuçlamaklyk [goşowuşlomokluk], iş ady. Goşawuçlamak ýagdaýy. goşawuçlamazlyk [goşowuşlomozluk], iş ady. Goşawujyňy dolduryp almazlyk. goşçy [goşşy] I, syp. 1. Goş saklaýan, goşa seredýän. Goşçy it. 2. Goşa goşulan (öküz, ýaby, eşek hakynda). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Goşçy eşek ýaly bolmak biriniň ýanyndan aýrylmazlyk, gitmezlik. Sen näme, goşçy eşek ýaly bolup, onuň ýanyndan aýrylaňok? \n\n\n GOŞÇY [goşşy] II, at, taryh. Türkmenistanda 1920-nji ýyllarda dörän daýhanlar birleşigi. goşdaş [goşdoş], syp. Meýdan ýerinde bir goşda ýa-da bir-birine ýakyn goş tutup ýaşaýan. goşdurmak [goşdurmok], işl. Goşmak işini birine etdirmek. Goş goşduryp ýer sürmek. goşegrem [goşeğrem], at. Çitme, öýdüme, basma, gaýma we keşde bilen çekilýän, gözenegiň içine salynýan kütegräk üçburçluk görnüşindäki goşa nagyş. goşälem [goşä:lem], at. Uly halylaryň älemine salynýan nagyş. goş-golam [goş-ğolom], at. Durmuşda, ýaşaýyşda zerur bolan zatlaryň jemi, öý goşy. Ol bir burçdaky goş-golamynyň ýanyna baryp ýaplandy (“Edebiýat we sungat”). goşguçy [goşğuçy], 1. at, gepl.d. Goşgy düzüji, goşgy goşýan, şahyr. Sen-ä daýhan däldiň, gardaş, ol ýyllar, Seniň dostuň bolsa goşguçy däldi (B. Hudaýnazarow). 2. syp., gepl.d. Goşgy okamagy, diňlemegi halaýan (adam). goşgy [goşğy], at. 1. Şygyr bilen ýazylan şahyrana eser. 2. gepl.d. Şygyrlaryň umumy ady. Ol goşgy okady. goşhalta at. Goş-golam salmak üçin ulanylýan halta. Paty-putymy goşhaltama saldym-da, ýola düşdüm (“Edebiýat we sungat”). goş-kötel [goş-kötöl], at, ser. Goş-golam. Jygaly beg pahyryň näme goş-köteli bar (“Görogly”). goşlama [goşlomo], iş ady. Goşlamak ýagdaýy. goşlamak [goşlomok], işl. Münülýän mallaryň birine münüp, beýlekisini öz ýanyň bilen idip gaýtmak, idip gitmek. Ol üstüne çörekli horjun ýüklenen ýene bir ýabyny goşlap, gün eňegini ýere berende, orakçylaryň ýanyna geldi. goşlamaklyk [goşlomokluk], iş ady. Goşlamak ýagdaýy, derejesi. goşlamazlyk [goşlomozluk], iş ady. Goşlamak işi ýerine ýetirilmezlik. goşlaşmak [goşloşmok], işl. Goşa, jübüt bolmak, goşulmak. goşlaýyş [goşloýuş], iş ady. Goşlamak ýagdaýy. goşma [goşmo] I, at. 1. iş ady. Goşmak ýagdaýy. 2. Goşulyp emele gelen, goşulyp ýasalan. \n\t‣ Goşma at (dil b.) iki we ondan köp sözden emele gelen at. Düýedaban, toklutaý we ş.m. goşma atlardyr. Goşma sözlem (dil b.) birnäçe ýönekeý sözlemlerden düzülen sözlem. \n\n\n GOŞMA [goşmo] II, at. Gara öýüň üzügi, durlugy üçin gamşa salnyp, ýüňüň dürli hilinden garyşdyrylyp edilen keçe, uly gülli keçe. goşmaça [goşmoço], syp.,hal. Öňki mukdaryň, möçberiň daşyndan, onuň üstesine. Goşmaça zähmet rugsady. Goşmaça zähmet haky. Kitaba goşmaça bölüm girizmek. Goşmaça habar bermek. goşmak [goşmok] I, işl. 1. Bir zadyň üstüni ýetirmek, üstüni doldurmak. 2. Içine garmak, garyşdyrmak. Çala suw goşmak. 3. Köpüň, köpçüligiň arasyna garmak, salmak. Çagalary ulaldyp, il hataryna goşmak. Goýny sürä goşmak. 4. Arabany, azaly we ş.m. mala dakmak; döwek döwmek, ýer sürmek üçin ýabylary ýa-da öküzleri, eşekleri biri-biriniň gapdalyna çatmak. Ol goşa öküzini goşup, ýer sürüp ýördi. 5. Goşgy, şygyr düzmek, ýazmak. Goşgy goşmak. 6. Ýaryşdyrmak, çapyşdyrmak, güýç synanyşdyrmak. Sen meniň bilen atyňy uzaga goşup bilmersiň. 7. Bir zat bilen ikinji zady birikdirmek, ulamak, tapyşdyrmak. 8. Birini başga biriniň ýany bilen ibermek, ýanyna ýoldaş edip bermek. Myhmanyň ýanyna oglumy goşdum. 9. hasap. Bir sana başga bir sany birleşdirip, goşulýan sanyň möçberinde mukdaryny artdyrmak. Başga bir gezek okuwçylaryň ekabyrragy: – Anna kaka, bize diňe goşmagy öwredýärsiň-laý! (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 16 s.). \n\t‣ Goşmak belgisi matematikada: iki sany biri- birine goşmalydygyny aňladýan belgi. \n\n\n GOŞMAK [goşmok] II, at. Düýäniň bir tohumy, görnüşi. \n\n\n GOŞMAK [goşmok] III, at. Dowaryň biri-birine ýelmeşip, tokgalanyp guran çöri. goşmakeçe [goşmokeçe], at, ser. Goşma II. goşmaklyk [goşmokluk], iş ady. Goşmak ýagdaýy. goşmazlyk [goşmozluk], işl. Goşmak işini amal etmezlik, ýerine ýetirmezlik. goşubermek [goşuvermek], işl., Goşup başlamak, goşup ugramak. goşuk at, kön.s. Goşgy. goşulma [goşulmo], 1. iş ady. Goşulmak ýagdaýy. 2. dil b. Özbaşdak ulanylman, sözlere goşulyp söz ýasamak, söz üýtgetmek we şekil ýasamak hyzmatyny ýerine ýetirýän affiks, bölek. San goşulmasy. Düşüm goşulmasy. Zaman goşulmasy. goşulmak [goşulmok], işl. 1. Garylmak, gatylmak. Toşaba ýag goşuldy. 2. Arasyna eltilmek, içine girizilmek. Ümüş-tamyşda sürimize bir topar goýun goşuldy. 3. Bilelikde hereket etmek. 4. Tertipli, sazlaşykly bolmak. Çagalaryň sesi sazyň sesi bilen goşulýardy. 5. Araba we ş.m. tirkelmek, dakylmak. Onuň araba goşulýan iki sany ýabysy bardy (“Garagum”). 6. Ýaryşmak, çapyşmak. Ýaryşa goşulmak. goşulyjy [goşulujy], at, mat. Goşulýan san. goşulyş [goşuluş], iş ady. Goşulmak ýagdaýy. goşulyşmak [goşuluşmok], işl. 1. Birnäçe bolup birleşmek, garyşmak. 2. Sazlaşykly çykmak, sazlaşmak. Dutardyr gyjagyň sesi goşulyşyp çykýardy. 3. Bir işe beýlekiler bilen deň hatarda gatnaşmak. Gelin-gyzlar hem özara ýaryşa goşulyşyp işleýärler. goşun at. Döwletiň ýaragly güýçleriniň ýa-da olaryň bölümleriniň jemi. goşunçylyk [goşunçuluk], at. Goşun gullugy. Goňşymyzyň ogly goşunçylykdan geldi. goşundy at. 1. ser. Garyndy, garnuw. Bu matanyň bir hili ýüpek goşundysy bar ýaly. 2. Käbir resminamalaryň, monografiýalaryň, dissertasiýalaryň yzyna tirkelip getirilýän tekst. goşuşdyrmak [goşuşdurmok], işl. Birnäçe zady bir-birine goşup çykmak. goşuşmak [goşuşmok], işl. Bir zady başga bir zada goşmaga kömek etmek. Palçyga saman goşuşmak. goşýumruk at. Birleşdirilen goşa ýumruk. Dag etegindäki biten narlaryň her biri goşýumruk ýaly sallanyp, gyzaryp durdy. gotan [goton], at. Alkymy holtumly, uzyn çüňkli, suwly ýerlerde ýaşaýan, aýaklary gysga uly guş. \n\t‣ Gotana dönmek suwdan, çaýdan we ş.m. zatlardan ganman köp içmek. gotaz [gotoz], at. Bezeg üçin daňylýan ujy pürçükli, seçekli düwme. Ol gamçysynyň gotazlaryny oýnaşdyrdy (B. Seýtäkow). gotazlyk [gotozluk], syp. Gotaz etmek üçin gerekli. gotdy-gotdy [gotdu-ğotdy]: gotdy-gotdy etmek hondanbärsi bolup, ýerliksiz gürläp oturmak. gotur at, syp. 1. Malyň hamyna, adamyň endamyna düşýän giji keseli. Gotur düýäň aýagyna ýyl aşan gara ýag çaldym. 2. Ýüzüni mama dişän, ýüzünde mama keseliniň yzy galan. Ýüzi gotur. \n\t‣ Gotur açmak gotur keseli bilen kesellemek, gotur keseli degmek. Bitini gotura derman etmek dilegiň düşse, iň bir ýönekeýje zadyny hem bermäge dozmezlik. goturaky [goturoky], syp. Ýüzünde mama keseliniň yzy galan. Goturaky adam. goturamak [goturomok], işl., ser. Goturlamak. goturlama [goturlomo], iş ady. Goturlamak ýagdaýy. goturlamak [goturlomok], işl. 1. Gotur keseli bilen kesellemek, gotur açmak. 2. Gawunyň, ternäniň daş ýüzi keselläp, adaty keşbini ýitirmek. goturlamaklyk [goturlomokluk], iş ady. Goturlamak ýagdaýy. goturlaýyş [goturloýuş], iş ady. Goturlamak ýagdaýy. goturlyk [goturluk], at. Gotur keseli bilen kesellemeklik, goturyň ýagdaýy. gow I, at. Ýylan ýaly käbir jandaryň hamynyň daşyndan syrylyp aýrylýan ýukajyk ýargak. \n\n\n GOW II, at. Çakmak daşyndan uçgun çykanda ot düşmek üçin ýörite işilen hem-de ujy ýakylyp gurumlanan pamyk. \n\t‣ Gowuna ot düşmek (ýapyşmak) bir zada gahary gelmek, ot alan ýaly bolmak. gowa [gowo], at. Guýudan suw çekmek üçin gönden, hamdan edilen gap. Gowany guýa sallap, suw çekdi. gowaça [gowoço], at. 1. Süýüminden ýüplük öndürilýän pagta berýän ösümlik. Ýurt boýunça gowaça ekişi tamamlandy (“Türkmenistan”). 2. tikinç. Gölüň ortasyndaky pişme görnüşli nagyş. 3. gepl.d. Pagta. gowaçalyk [gowoçoluk], at. Gowaçanyň köp ekilen, kän gögerip oturan ýeri. Olar gowaçalygyň gyrasy bilen düşelgä tarap gitdiler. gowadaklama [gowodoklomo], iş ady. Gowadaklamak ýagdaýy. gowadaklamak [gowodoklomok], işl. 1. Owşanaklap ýöremek. Ol gowadaklap geldi. 2. göç.m. Ýaranjaňlyk bilen hereket etmek. gowadaklamaklyk [gowodoklomokluk], iş ady. Gowadaklamak ýagdaýy. gowadaklaşmak [gowodokloşmok], işl. Birnäçe bolup gowadaklap ýöremek. gowadaklaýyş [gowodokloýuş], iş ady. Gowadaklamak ýagdaýy. gowak [gowok], at. Dagyň, depäniň, baýryň we ş.m. düýbünde, ýüzünde emele gelen ullakan çukur, uly köwek ýer. Çerkeze her bir gowak, her bir daş tanyşdy (B. Kerbabaýew). gowalç [gowolç], at. 1. Içi boş, içi köwlen, köwük. 2. ser. Gowuz. gowaldaň [gowolloň], at. Dolak dolanman, jorapsyz. Tarhan ädigini gowaldaň geýip, donuny başyna büräp, daşaryk çykdy (G. Kulyýew). gowga [gowğa:], at. 1. Bir ýagdaý zerarly döreýän dawa, gykylyk, galmagal, zenzele. 2. gepl.d. Uruşly, goh-galmagally, pajygaly we ş.m. hadysalar. Berdi aga ýaşy birçene ýeten, köp gowgalary başdan geçiren adamdy (B. Pürliýew). gowgaçy [gowğa:çy], syp.,ser. Gowgaçyl. gowgaçyl [gowğa:çyl], syp. Elmydama gowga, dawa edýän, gykylykçy, galmagalçy, jenjelçi, gowgaçy. gowgaly [gowğa:ly], syp. Gowgasy köp, gowgasy bar bolan, gowgasyz däl. Mert bol, Görogly, Är başy gowgaly bolar (G. Ezizow). Ol ýaşynyň ýaňy otuzdan agmagyna garaman, gowgaly günleri köp görüpdi (G. Kulyýew). gowgasyz [gowğa:syz], syp. Gowgasy ýok, gowgaly däl. "Başy gowgasyz är görde ýagşy" diýipdirler (G. Kulyýew). gowka [gowko], at. Ýüňi ýolnup, oda çirkizilip, goýun derisinden taýýarlanýan iýmit. gowkalyk [gowkoluk], syp. Gowka etmek üçin niýetlenen (ýüňi ýolnan goýun derisi). gowkarma [gowkormo], iş ady. Gowkarmak ýagdaýy. gowkarmak [gowkormok], işl. Gowky bolmak. Onuň aýagy gowkaryp dur. gowkarmaklyk [gowkormozluk], iş ady. Gowkarmak ýagdaýy, derejesi. gowkartmak [gowkortmok], işl. Gowky etmek. Myrat aýaklaryny gowkardyp, içki jaýa girdi. gowkaryş [gowkoruş], iş ady. Gowkarmak ýagdaýy. gowkurt at. Dagda bitýän ýasy ýaprakly, ýumşak baldakly ot. Ýaby gowkurdy halap iýýärdi. gowky syp. Birneme egri, ýaý berip duran. Olaryň biri jüýk burun, ömrüni at üstünde geçireniňki ýaly gowky aýakly gojady (N. Jumaýew). gowluk at. Ýuwlukdan bolan çaga. Gowlugy görmek hem bagtlylyk. gowruk at. Telpegiň eteginiň gowrulan, büzülen ýeri. Telpeginiň eteginiň gowrugy sökülip, ony telpek basana meňzeýärdi (A. Gowşudow). gowrulmak [gowrulmok] I, işl. Ýaga daglanyp bişirilmek. Gowrulan et. \n\n\n GOWRULMAK [gowrulmok] II, işl. Agzy ýüp bilen büzülmek. Çarygyň agzy gowruldy. gowrunmak [gowrunmok], işl. Özüň üçin gowurmak. Balyk gowrunmak. gowruşdyrmak [gowruşdurmok], işl. Hemmesini gowrup çykmak. Etleri gowruşdyryp goýmak. gowruşmak [gowruşmok], işl. 1. Gowurmaga kömek etmek. Gelni gaýyn enesine et gowruşdy. 2. Bile gowurmak. Gyzlar gowurga gowruşyp otyrdy. gowşadylmak [gowşodulmok], işl. 1. Berkligi, pugtalygy peseldilmek, gowşak edilmek. Ýaranyň daňysy gowşadyldy. 2. Depgini, bady peseldilmek. gowşak [gowşok], syp. 1. Berk däl, pugta bolmadyk, yranyp duran. Dikilen agaçlar gowşakdy. 2. göç.m. Dogumly däl, emelsiz, sölite, lellim, özüni oňarmaýan. Gowşak çaga. 3. Ökde däl, güýçli däl, pes. Bu gezek biziň toparymyz örän gowşak oýnady. 4. Çala, ysgynsyz, ýuwaş, pes. Onuň sesi hem keselliňki ýaly gowşakdy. 5. Gaty tow berilmedik. Ýüpegi gowşak işseň, gaýma gowy düşýär. 6. Pes depginli, haýal. Aýdyşyňyza görä, siz birneme gowşak deprenýärsiňiz öýdýän? (B. Pürliýew). 7. Çeperçilik taýdan pes, ugursyz. Gowşak setirler. \n\t‣ Gowşak damaryny tapmak bir işi bitirmek ýa birini yrmak üçin gorkýan, çekinýän ýa-da göwneýän zadyny bilmek. Küle häzir onuň gowşak damaryny tapyp, öz peýdasyna yňdarmany başardy (N. Baýramow). gowşaklaç [gowşokloç], syp.,gepl.d. Birneme gowşak, emelsiz, lellimräk. Ol bir hili gowşaklaç, äwmezek lopbuş oglandy (B. Kerbabaýew). gowşaklyk [gowşokluk], at. 1. Berk dällik, pugta dällik, durnuksyzlyk. 2. Dogumly dällik, emelsizlik, sölpülik, lellimlik, özüňi oňarmazlyk. 3. Sagat dällik, ýarawsyzlyk, mejalsyzlyk. Özünde bir hili gowşaklyk syzdy (B. Kerbabaýew). gowşama [gowşomo], iş ady. Gowşamak ýagdaýy. gowşamak [gowşomok], işl. 1. Öňki derejesinden berkligi peselmek, pugtalygy aýrylmak. Oturgyjyň çüýleri gowşapdyr. 2. Bady ýatyşmak, peselmek, köşeşmek. Güýçli ösen ýel birneme gowşady. 3. Depgini, bady peselmek, haýallamak. 4.Güýçsüzlenmek, ysgynsyzlyk aralaşmak, ysgyny gaçmak. Meniň hem süňňüm gowşap gitdi (R. Gelenow). gowşamaklyk [gowşomokluk], iş ady. Gowşamak ýagdaýy. gowşaşmak [gowşoşmok], işl. 1. Ýuwaş- ýuwaşdan, kem-kemden gowşap başlamak.2. Az-owlak maýlaşmak, aýazy aýrylyşmak, köşeşmek. Gün çykandan soň, howanyň aýazy gowşaşdy.3. Gahary ýatyşmak, köşeşmek, peselişmek. Birneme gowşaşan Annaty gapdalynda duran gyzy Ajaba çaý-suw aladasy bilen bolmagy tabşyrdy (“Edebiýat we sungat”). 4.Güýjüň, gurbuň gaçyşmak. Kesel zerarly saglygy gowşaşypdyr. gowşatmak [gowşotmok], işl. 1. Berkligini öňkä garanda peseltmek, pugtalygyny kemeltmek. Pälwanlar biri-biriniň bilindäki guşaklary gowşatdylar (A. Nazarow). 2. Depginini, tizligini, badyny peseltmek. Biziň münüp barýan maşynymyz gök baglyga bürenip oturan şäherçäniň çetinden girdi-de, badyny birneme gowşatdy (“Edebiýat we sungat”). 3. Kuwwatdan, güýçden gaçyrmak, ysgynsyzlandyrmak. El ýalyjak kagyz meniň bütin süňňümi gowşatdy (B. Kerbabaýew). gowşaýyş [gowşoýuş], iş ady. Gowşamak ýagdaýy, derejesi. gowşurma [gowşurmo], iş ady. Gowşurmak ýagdaýy. gowşurmak [gowşurmok], işl. 1. Bir zady birine äkidip bermek; eltip bermek; tabşyrmak. 2. tikinç. Ýerine eltip tikmek, sugşurmak. Ol köýneginiň ýanyny aşyrysy bilen gowşurdy. gowşurmaklyk [gowşurmokluk], iş ady. Gowşurmak ýagdaýy, täri. gowşurmazlyk [gowşurmozluk], iş ady. Gowşurmak işi amal edilmezlik, ýerine ýetirilmezlik. gowşurylmak [gowşurulmok], işl. Bir zat birine berilmek, eltilip berilmek. Oňa baýrak gowşuryldy. gowşuryş [gowşuruş], iş ady. Gowşurmak ýagdaýy, derejesi. gowşuryşdyrmak [gowşuruşdurmok], işl. Eltilmeli zatlary äkidip berişdirip çykmak, eltip berişdirmek, tabşyryşdyrmak. Sen alan kitaplaryňy gowşuryşdyr. gowşut at. 1. Tärimleriň birigýän, sepleşýän ýeri, sepi. 2. Oglana dakylýan at. 3. Oba ady. gowuja [gowujo], syp. Gelşikli, oňatja. Bu otag gowuja ekeni. gowulama [gowulomo], iş ady. Gowulamak ýagdaýy. gowulamak [gowulomok], işl. Gowy etmek, gowulandyrmak, oňatlandyrmak. Kem-kemden gawunyň görnüşlerini gowuladyk (“Türkmenistan”). gowulamaklyk [gowulomokluk], iş ady. Gowulamak ýagdaýy, derejesi. gowulandyrmak [gowulonnurmok], işl. Öňki ýagdaýyndan oňatlandyrmak, öňküsinden gowy etmek. gowulandyrylmak [gowulonnurulmok], işl. Öňki ýagdaýyndan gowy edilmek. Iş haky artdyryldy we zähmet şertleri gowulandyryldy. gowulanmak [gowulonmok], işl. 1. Öňki ýagdaýyndan gowy bolmak, ýagşylanmak, oňatlaşmak. 2. Syrkawlykdan açylyşmak, sagalyşmak, bäri bakmak. Näsagyň ýagdaýy gün-günden gowulandy. gowulaşmak [gowuloşmok], işl. 1. Öňki ýagdaýyndan gowy bolup başlamak, kadalaşmak. 2. Syrkawlykdan açylyşmak, bäri bakyp ugramak, oňatlaşmak. Näsagyň ýagdaýy gowulaşýar. gowulaýyş [gowuloýuş], iş ady. Gowulamak ýagdaýy, derejesi. gowul-çowul at. 1. Gykylyk, galmagal, ses. Bagda çagalaryň gowul-çowuly eşidilýärdi. 2. Bir hili aladaly hereket. Olaryň gapysynda ir bilen gowul- çowul bardy. gowulyk [gowuluk], syp. 1. Gowy halda bolmaklyk, oňatlyk, ýagşylyk. 2. Elbukja, içi el işli gotazlyja halta. gowur at. Galmagal, zenzele, gykylyk, gopgun, goh. Mähelläniň gowry giň sähra siňip gidipdi (“Türkmenistan”). gowurak [gowura:k], syp. 1. Mukdar taýdan birneme köpräk, sähelçe köp. Garaşsyzlyk ýyllary içinde türkmenistanlylaryň bir müňden gowuragy mukaddes Käbä zyýarat edip, Hajy bolup geldiler (“Türkmenistan”). 2. Öňkä garanyňda has oňadrak. Bu garpyzyň tagamy gowurak ekeni. 3. Köpräk, artygrak (wagt hakynda). gowurdak [gowurdok], at. 1. ser. Gowurma 2. Ol dessine gowurdak çykaryp, çaý çorba edindi. 2. Şäherçe ady. gowurdaşmak [gowurdoşmok], işl. Ýerli- ýerden gürleşip gowurdy turuzmak, gowur edişmek. Duranlar ýerli-ýerden gowurdaşyp, geplemäge başladylar (H. Derýaýew). gowurdy at, ser. Gowur. Myhmanlaryň arasynda gowurdy peýda boldy. gowurga [gowurğo], at. Gowrulan bugdaý dänesi, gowrulan bugdaý we künji gatyşdyrylyp taýynlanylýan tagam. Ejesi gowurga etmäge oturýar (Erteki). \n\t‣ Gowurga bolmak1) bir zat,waka sebäpli gynanmak, ýanyp-bişmek, bir zat zerarly örtenmek. 2) gaty gowrulmak, gaty bolmak, gatalmak. Et gowrulyp gowurga bolupdyr. Gowurgam gatdy etmek biri bilen belli bir derejede bir zat goşup, bir paý bolmak. Olaryň seň bilen gowurgam gatdy edibilseler armanlary barmy-diýip, Atanyýaz sözüni dowam etdirdi (Ý. Mämmediýew). gowurma [gowurmo], 1. iş ady. Gowurmak ýagdaýy. 2. Ownuk dogralan eti ýagda gowrup taýýarlanylýan taýýar iýmit. Olar gowurmadan doýup gyşardylar (B. Seýtäkow). gowurmak [gowurmok] I, işl. 1. Eti, kartoşkany we ş.m. zady ýaga daglap bişirmek. 2. Gyzgyny, howry bilen ýandyrmak, köýdürmek, ýakmak. Günüň gyzgyny ähli otlary gowurdy. \n\n\n GOWURMAK [gowurmok] II, işl. Agzyny ýüp ýa-da ýüplük bilen büzmek, daraltmak (çaryk, telpek we ş.m. hakynda). Telpeginiň etegini gowurmak. gowurmaklyk [gowurmokluk] I, iş ady. Gowurmak ýagdaýy, işi. \n\n\n GOWURMAKLYK [gowurmokluk] II, iş ady. Gowurmak ýagdaýy, büzmek usuly. gowurmazlyk [gowurmozluk], iş ady. Gowurmak işi amal edilmezlik. gowurmyşlamak [gowurmuşlomok], işl. Birneme gowurmak, bişer derejede tendirmek, çala gowurmak. Ony hökman ýagda gowurmyşlamak gerek. gowurtmak [gowurtmok] I, işl. Gowurmagy birine etdirmek. Gowurga gowurtmak. Et gowurtmak. \n\n\n GOWURTMAK [gowurtmok] II, işl. Agzyny büzdürmek, daraltdyrmak. Telpegiň giň bolýar, onuň etegini gowurtmak gerek. gowuşgyn [gowuşğun], at. Bir işi, hereketi ýerine ýetirmek üçin ykjamlyk, çemelilik, oňaýly ýagdaý. Egnim güpbüli bolansoň, bir hili gowuşgynym ýok. gowuşgynly [gowuşğunly], syp. Gowuşgyny bar bolan, ykjam, çemeli, oňaýly. gowuşgynlylyk [gowuşğunluluk], at. Ykjamlylyk, çemelilik, oňaýlylyk. gowuşgynsyz [gowuşğunsuz], syp. Gowuşgyny bolmadyk, ykjam, gabyl däl. Uly wezipäniň başynda duran adamyň özi gowuşgynsyz bolsa, iliň weji bolmaýany hak (“Edebiýat we sungat”). gowuşgynsyzlyk [gowuşğunsuzluk], at. Gowuşgynsyz halda, ýagdaýda bolmaklyk, oňaýsyzlyk, gabylsyzlyk. Ol basgançakdan gowuşgynsyzlyk bilen düşdi. gowuşma [gowuşmo], iş ady. Gowuşmak ýagdaýy. gowuşmak [gowuşmok], işl. 1. Iberilen, ýollanan zat öz eýesiniň eline düşmek, iberilen ýerine ýetmek, gelip ýetmek. 2. Duşmak. 3. Tanyşmak, duşuşmak. Iki söýgi gowuşyp, Seniň gapyňa geldik (A. Alamyşow). gowuz syp. Doly däl, egsik, azaldylan, üstünden aýrylan. gowuzlyk [gowuzluk], at. Doly dällik, egsiklik. Haltalaryň arasynda agzy-burny bilen gözelenleri-de, gowuzlygy zerarly boglanlary-da bardy. gowy syp. Oňat,ýagşy, mazaly, ajap, erbet däl. \n\t‣ Gowy görmek eý görmek, söýmek, halamak. Türkmenler myhmany gowy görýär. gowzadylmak [gowzodulmok], işl. Gowuz edilmek, üstünden aýrylyp azaldylmak, egsidilmek. Çuwallar gowzadyldy. gowzadyşdyrmak [gowzoduşdurmok], işl. Biri-biriniň yzyndan gowzatmak, ujundan, üstünden aýryşdyrmak, egsişdirmek. gowzadyşmak [gowzoduşmok], işl. Gowzatmaga kömek etmek, bilelikde gowzatmak. Ol bugdaýly haltalary gowzadyşdy. gowzama [gowzomo], iş ady. Gowzamak ýagdaýy. gowzamak [gowzomok], işl. 1. Gabyň içindäki zat azalmak, egsilmek. Unly çuwal birneme gowzapdy. 2. göç.m. Ýüregiň birneme köşeşmek, arkaýynlaşmak, rahatlanmak. Onsoň ýüregi gowzap, birneme rahatlandy. 3. göç.m. Märeke, mähelle birneme azalmak. Toýuň märekesi gowzap başlady. gowzamaklyk [gowzomokluk], iş ady. Gowzamak ýagdaýy, derejesi. gowzatdyrmak [gowzotdurmok], işl. Gowzatmak işini birine etdirmek. gowzatmak [gowzotmok], işl. Doly ýagdaýyndan azaltmak, ujundan, üstünden birneme aýyrmak, egismek. Ol onuň ýagly küýzesini gowzatdy (B. Kerbabaýew). gowzaýyş [gowzoýuş], iş ady. Gowzamak ýagdaýy. goý 1. Işlik bilen gelende, bir zat bilen ylalaşmagy, buýruk bermegi aňladýan bölek söz. Goý, gelse gelsin. Goý, ol işe gitsin. 2. "Tapawudy ýok, barybir" ýaly manyda ulanylýan bölek söz. Närazylyk, goý, kimden çyksa çyksyn, bizden çykmasyn (B. Kerbabaýew). goýag [goýoğ], at. Elguşuň iýen tüýli hamyny gaýtaryp agzyndan çykaran görnüşi, gusugy. goýak [goýok], at, Deňiz guşlarynyň dökün üçin ulanylýan çöri. goýaldylmak [goýoldulmok], işl. Goýy edilmek, suwuk haldan goýy hala geçirilmek. goýalmak [goýolmok], işl. 1. Suwy çekilip, azalyp, goýy bolup başlamak. Toşap gaýnadygyça goýalýardy. 2. Öňki derejesinden galňamak, dykyz- lanmak, galyň bolmak (bulut, ümür we ş.m. hakynda). Duman barha goýalýardy. goýaltmak [goýoltmok], işl. Suwuny çekdirip, goýy hala, ýagdaýa öwürmek, goýy etmek. Toşaby goýaltmak. Mürepbäni gaýnadyp goýaltmak. goýalyşmak [goýoluşmok], işl. Suwy çekilişip, azalyşyp, öňküsinden birneme goýalmak, goýy bolup başlamak. Semeni goýalyşyp başlapdyr. goýazy [goýozy], syp. Salykatly, asylly, goýry. Daýy ugruna çekse, goýazy bolmalydyr (B. Ker- babaýew). goýazylanmak [goýozulonmok], işl. Salykatly bolmak, asyllanmak, akyllanmak. Ol has goýazylanypdyr. goýazylyk [goýozuluk], at. Salykatlylyk, asyllylyk. goýazyrak [goýazura:k], syp.Öňküsinden az- kem goýazy. Öňkülerine garanda özi bir hili goýazyrak ýalydy (B. Kerbabaýew). goýberibermek [goýverivermek], işl. Yzly- yzyna goýbermek, tutup duran zadyňy birden sypdyrmak. goýberilmek [goýverilmek], işl. 1. Paýlanmak, berilmek, ýaýradylmak. Pagta we däne ýetişdirmäge goýberilýän serişdeler. 2. Çykarylmak, sürülmek. Mallar meýdana goýberildi. 3. Girmäge rugsat edilmek. Birinji jaňdan soň tomaşaçylar zala goýberildi. 4. Akdyrylmak, böwedi ýazdyrylmak. Üzümli haýata suw goýberildi. 5. Neşir edilmek, çap edilmek. Hekaýa dolulygyna gazetde goýberildi. 6. Ýaryşa salynmak, goşulmak. Ula goýberilen bedewler turuwbaşdan ýoly külterläp ugradylar (“Türkmenistan”). goýberiş [goýveriş], iş ady. Goýbermek ýagdaýy, derejesi. goýberme [goýverme], iş ady. Goýbermek ýagdaýy. goýbermek [goývermek], işl. 1. Kimdir birine bir ýere gitmäge, ugramaga rugsat bermek, ýol bermek. Eneň-ataň seni şu gün teatra goýberermi? 2. Girmäge rugsat etmek, girizmek, salmak. Derwezäni giňden açyp, atlylary içeri goýberdiler. 3. Ammar we ş.m. ýerden alyjylara her hili zat, haryt bermek. Haryt goýbermek. 4. Meýdana çykarmak, sürmek. Çal, tüýdügiň şatlasyn, Goýber goýnuň, otlasyn (Halk döredijiliginden). 5. Böwedi açyp akdyrmak, gulagy, böwedi ýazdyrmak, suw bermek. Ol eken kelemine suw goýberdi. 6. Neşir etmek, çap etmek, çykarmak. Onuň goşgusyny žurnalda goýberdiler. 7. Bir maksat bilen bir ýere ibermek, ýollamak, ugratmak, göndermek. Hat ýazyp goýberdim. 8. Has aşakda ýerleşdirmek, labyryňy taşlamak, oturmak. Ol özüni lampa oturgyja goýberdi- de, soňam dem aldy (B. Kerbabaýew). 9. Kemçilik, ýalňyşlyk gidermek. Olar işde birneme ýalňyşlyk goýberipdirler. 10. Bejermek, sagaltmak maksady bilen gan we ş.m. guýmak. Agyr ýaralylara gan goýber- ýärler. 11. Hal işligiň -yp, -ip goşulmasyny kabul eden işlikden soň goýbermek işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Alyp goýbermek bir zady birden almak. Çyzyp goýbermekçyzygy, çyzgyny birden çyzmak.Guýup goýbermeksuwy, ýagy we ş.m. suwuk zady birden guýmak.Zyňyp goýbermek daşy, kesegi we ş.m. birden zyňmak. goýbermeklik [goývermeklik], iş ady. Goý- bermek ýagdaýy. goýbermezlik [goývermezlik], iş ady. Goýbermek işini amal etmezlik, ýerine ýetirmezlik, goýbermän saklamaklyk. goýbertmek [goývertmek], işl. Goýbermek hereketini başga birine etdirmek. G goýbolsun [goývolsun]: goýbolsun etmek etjek bolýan işiňi näbelli bir wagta çenli goýmak, galdyrmak. goýdurmak [goýdurmok], işl. Goýmak işini başga birine etdirmek. goýma [goýmo], iş ady. Goýmak ýagdaýy. goýmak [goýmok], işl. 1. Bir zady degişli ýerinde ýerleşdirmek. Toýhanada seteram goýlan on sany baýdak aýlawyň sanyny görkezýän nyşandy (“Türkmenistan”). 2. Öňden edýän hereketiňi dowam etdirmän taşlamak, bes etmek, kesmek. Olam nesýe goýun bermesini goýdy (“Görogly”). 3. Birini bir ýere bellemek, wezipä ýerleşdirmek. 4. Käbir atlaryň yzyndan goýmak kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: At goýmak at bermek, at dakmak. Hormat goýmak hormatlamak. Gol goýmak gol çekip tassyklamak. \n\t‣ Goýar ýerde goýmazlyk bir zady köp gaýtalamak, yzyny üzmän aýdyp durmak.– Samahyllamaňy goýar ýerde goýmaýmadyň-la, indi beri bes edäý! Telpek goýmak ser. Telpek. Onuň gönümelligine, ak ýürekliligine telpek goýardylar (“Edebiýat we sungat”). Ýola goýmak amala aşyrmak, durmuşa geçirmek. Gatnaşyklary ýola goýmak. Işleri ýola goýmak. Tertibi ýola goýmak. goýmaklyk [goýmokluk], iş ady. Goýmak ýagdaýy. goýmazlyk [goýmozluk], iş ady. Goýmak hereketini etmezlik, ýerine ýetirmezlik. goýry syp. 1. Gün düşmeýän goýy kölege, saýa. Goýry kölegede birsalym seleňläýin diýip otyryn. 2. ser.Goýy2. Tamdyrdan çykan goýry tüsse bulut ýaly garalyp asmana galdy. goýt-goýt s. ş. aňl. söz. Goýtuldap ýörelende emele gelýän şekil. \n\t‣Goýt-goýt etmekser.Goýtuldamak. goýtuk syp. Goýtuldap ýöreýän (gysga boýly semizje adam hakynda). Goýtuk adam. goýtuldama [goýtullomo], iş ady. Goýtuldamak ýagdaýy. goýtuldamak [goýtullomok], işl. Iki eliňi guşaklygyň aşak ýanynda saklap, iki-baka ýaýkanybrak gysgajyk ädimler bilen çalasyn ýöremek. Goýtuldap bardy-da, derwezäniň bir tarapyny açdy (B. Seýtäkow). goýtuldamaklyk [goýtullomozluk], iş ady. Goýtuldamak ýagdaýy. goýtuldaýyş [goýtulloýuş], iş ady. Goýtuldamak ýagdaýy. goýtuldy [goýtully], at. Goýt-goýt edip ýörelende emele gelýän şekiliň ady. goýulmak [goýulmok], işl. Bir ýerde ýerleş- dirilmek. goýultmak [goýultmok], at. Sygyr, goýun guzlandan soň, birinji günki süýdünden bişirilýän önüm. Men sygrymy sagyp, goýultmak bişirdim (A. Durdyýew). goýulyk [goýuluk], syp. Goýy halda bolmak derejesi. Süýdüň goýulygy. goýum at. Süýşürintgiler ýa-da döwlet bankynda saklamak üçin goýlan pul. goýumçy at. Goýum goýýan adam. Bankyň goýumçylary köpelipdir. goýun I, at. 1. Goşa toýnaklylar maşgalasynyň süýdemdirijiler toparyndan bolup, süýt, ýüň, et üçin saklanýan öý haýwany. Mesligi goýun göterer (Nakyl). 2. Müçe ýyl atlarynyň sekizinji ýylynyň ady, koý. \n\t‣ Goýun göz garamtyl goňur göz. Goýun iti 1) kellesi ullakan, gulagy, guýrugy kesilen daýaw türkmen iti; 2) goýun sürüsini ýyrtyjy haýwanlardan goraýan türkmen iti. Goýun ýaly ýuwaş, bet däl. Goýun ýaly adam. \n\n\n GOÝUN II, at, kön.s. Gujak. Düýşümde bir adamzat gelip, meniň goýnuma girdi (“Görogly”). Mätäjini sal goýnuňa, Teňňe dakyn döşleriňe (Mätäji). goýunçy at. Goýun sürüsiniň yzyna düşýän, goýun sürüsi bilen öwrenişen (it, eşek we ş.m. hakynda). Dogrusy, Garakelle bijaý goýunçy, gaty daýaw itdi (B. Annageldiýew). goýunçylyk [goýunçuluk], at, gepl. d., ser.Goýundarçylyk. goýundar [goýunna:r], at. Goýundarçylyk boýunça hünärli adam, goýundarçylyk bilen meşgul- lanýan adam. Goýundarlaryň güýzki aladalary özlerine ýetikdi. goýundarçylyk [goýunna:rçylyk], at. Oba hojalygynyň goýunlary ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. Türkmenistan garaköli goýunda- rçylygyň esasy mekanydyr. goýunguş [goýunğuş], at. Kiçijik alaja guş. goýun-guzy [goýun-ğuzy], at. Goýun we guzularyň umumy ady. Suwa çozýan goýun-guzulara höwes bilen seretdi (B. Pürliýew). goýuş iş ady. Goýmak ýagdaýy, goýup biliş derejesi. goýuşdyrmak [goýuşdurmok], işl. Goýup çykmak, birnäçe zady ýerli-ýerinde goýmak. Iýer-içer ýaly zatlary myhmanyň öňünde goýuşdyrmak. goýuşmak [goýuşmok], işl. 1.Goýmaga kömek etmek. 2. Bilelikde goýmak (goýuşmak işliginden soň ýörmek işligi getirilip ulanylýar). Olar gap-gaçlary ýerbe-ýer goýşup ýördüler. goýy syp. 1. Suwuk däl, soguşyp duran. Pişegiň zarbasyndan ýanlyk ýarylara gelip, goýy gatyklar suwaşyp, aýrana aýlanyp, ýagy ýeljikläp, ýüzüne galmaga başlady (H. Derýaýew). 2. Galyň, aňyrsy görünmeýän (tüsse, bulut, tozan hakynda). Ýaşyl ýalynly goýy gara tüsse asmana göterildi (N. Pomma). 3. Gün düşmeýän, goýry. Goýy kölege. goza [go:zo], at. 1. Gowaçanyň heniz açylmadyk hoz şekilli düwünçegi. 2. zergärç. Aýallaryň saça dakýan kümüş şaýy. gozak [gozok], at. 1. Içinde taranyň gülesini aýak bilen herekete getirmek üçin üzeňňi ýerleşýän ini iki garyş, uzynlygy dört garyş töweregi çukur. Melikäniň okuwyndan gelerine mähetdel, onuň öňünde ýa keşde, ýa gozak elmydama taýyndy (T. Gurbanow). 2. gepl.d. Üç tigirli motosikliň gapdalynda oturylýan goşmaça ýer. gozalama [go:zolomo], iş ady. Gozalamak ýagdaýy. gozalamak [go:zolomok], işl. Gowaça goza emele getirmek Gowaçalar gozalaýar. gozalamaklyk [go:zolomokluk], iş ady. Gozalamak ýagdaýy. gozalaýyş [go:zoloýuş], iş ady. Gozalamak ýagdaýy. gozgalaň [go:zğoloň], at. 1. Öz bähbitleriňi goramak üçin köpçülikleýin ýaragly çykyş. 2. Howsala, ynjalyksyz hereket, galagoplyk. Öýdäki oturanlar olary görüp, gozgalaň tapdy (N. Pomma). \n\t‣ Gozgalaňa düşmek aladaly, howsalaly, ynjalyksyz ýagdaýda bolmak. Gozgalaňa salmak ynjalyksyzlandyrmak, tolgundyrmak. gozgalaňçy [go:zğoloňçy], at. Gozgalaňa gatnaşyjy. gozgalaňly [go:zğoloňly], syp. Howsalaly, aladaly, galagoply, ynjalyksyz. gozgalmak [go:zğolmok], işl. 1. Ýerinden üýtgedilmek, ellenmek. Ol öýe gelende, zatlarynyň gozgalandygyny bildi. 2. Bir zat,mesele hakynda gürrüň edilmek, agzalmak. Awtor täze eserlerinde öňki kitabyndaky gozgalan gürrüňi dowam etdirýär (N. Jumaýew). Ýygnakda tertip-düzgün meselesi ýene gozgaldy. gozgama [go:zğomo], iş ady. Gozgamak ýagdaýy. gozgamak [go:zğomok], işl. 1. Itip, süýşürip ýerini üýtgetmek, süýşürmek, jaýyndan, ornundan gymyldatmak; göçürmek.2. Bir zat ýa-da mesele hakynda gürrüň açmak, agzamak. Ybraýym ýatan gürrüňi ýene gozgady (“Edebiýat we sungat”). 3. Täsir etmek, galkyndyrmak. Deň-duşlaryň şagalaňly sesleri, Gozgap meni, pugta çekdi özüne (J. Ilmyradow). 4.göç.m. Gaýtalamak, gaýtadan tutmak (kesel, tutgaý hakynda). gozgamaklyk [go:zğomokluk], iş ady. Gozgamak ýagdaýy. gozgamazlyk [go:zgomozluk], iş ady. Gozgamak hereketini etmezlik, ýerine ýetirmezlik, gozgap durmazlyk. gozganjyramak [go:zğonjuromok], işl. Oturan ýeriňden turjak bolup gymyldamak, galmakçy bolmak, çalarak gozganmak. – Onda rugsat berseňiz, men gideýin, wagt az galypdyr – diýip, ýerinden gozganjyrady (G. Kulyýew). gozganmak [go:zğonmok], işl. Ýeriňden süýşmek, turjak ýa-da ýörejek bolmak, gymyldamak, ornuňy üýtgetmek. Ol ýerinden gozgandy. gozganmazlyk [go:zğonmozluk], iş ady. Gozganmak hereketini etmezlik. gozganyşmak [go:zğonuşmok], işl. Bilelikde gozganyp başlamak, gymyldaşmak. Olar iki göwünlilik bilen gozganyşdylar (Ý. Mämmediýew). gozgaşdyrmak [go:zğoşdurmok], işl. Birnäçe zady, meseläni gozgap çykmak. gozgaşmak [go:zğoşmok], işl. Gozgamaga, süýşürmäge kömek etmek. gozgatmak [go:zğotmok], işl. 1. Bir zady duran ýerinden üýtgetmek, süýşürmek. 2. Oturan adamy ýerinden galdyrmak, turuzmak. Kellesi gürrüňe gyzansoň, ony ýerinden gozgatmak aňsat däl bolsa gerek. gozgaýyş [go:zğoýuş], iş ady. Gozgamak ýagdaýy, gozgap biliş derejesi. göbe [gö:vö], at, senetç. Köwüş ussalarynyň tikini endiganlamak, ýylmamak we ş.m. üçin ulanýan bir ujy ýasy, beýleki ujy tutawaçly guraly. göbegene [gö:vöğene], at. Ýaňy bolan çaganyň göbegini kesen aýal. göbegenelik [gö:vöğenelik], at. Göbegene bolmaklyk, göbegenelik ýagdaýy. Göbegenelik etmek. göbek [gö:vök], at. 1. Adamyň ýa-da haýwanyň çaga düwünçegi bilen enäniň bedenini birleşdirýän hem-de şol düwünçegiň iýmitleniş ýoly bolup hyzmat edýän içege turbajygy. 2. Garnyň ortasyndaky içege turbajygy kesilenden soň galan düwün, içege düwnüniň yzy. 3. Pökginiň, maşyn tigirleriniň içgisiniň ýel berilýän ýeri, turbajygy. Pökginiň göbegi.4.Kömelegiň telpeginiň astyndaky süýri düýbi, uzynja bölegi. Kömelegiň göbegi. 5. Gülýakanyň arka ýüzündäki köýnegiň ýakasyndaky halka ildirilýän bölegi. Gülýakanyň göbegi. 6. göç.m. Bir ýeriň edil merkezi, ortasy. Garagumuň edil göbeginde diýen ýaly guralan bu stoluň başynda her hili milletiň wekilleri otyrdy (K. Berdiýew). \n\t‣ Göbegi çözülmek halk tebipçiliginde çaganyň iç geçmesini saklamak üçin göbegini burup em etmek. Göbeginiň gömulen ýeri ser. Göbek ganynyň daman ýeri. Her ýerde bolsamam göbegimiň gömlen ýeri, deň- duşlarym gözümiň öňünden gidenok (R. Gelenow). Göbegiň gömlen ýalybolmak bir ýerden hiç ýana gitmän oturmak. Näme, öýde göbegiň gömlen ýaly bolup otyrsyň, daş çyk! Göbek ganynyň daman ýeri dogan ýeriň, eneden bolan ýeriň, dogduk mekanyň. göbekli [gö:vöklü]: erkek göbekli erkek adam, erkek jynsyna degişli adam. göbeklik [gö:vöklük], at. 1. Göbegiň töweregi, göbegiň gapdallary. 2. zergärç. Ýokarsy üçburç, aşagy hem gönjük ýaly, üsti gaşly, aýallaryň gursagyna bezeg üçin dakynýan kümüş şaýy. göç at. 1. Öý-öwzarlaryny, goş-golamlaryny ulaglara ýükläp, maşgalasy bilen bir ýerden başga bir ýere göçüp barýan ýolagçylar. Bir eşek garyp elinde, Göç bolanda nere meňzär (Zelili). 2. Küşt, düzzüm ýaly oýunlarda oýunçynyň bir gezek edýän göçümi, göçeri. Bäsdeşler jemi 61 göç etdiler. \n\t‣ Göç etmek aradan çykmak, ölmek, ýogalmak, aýrylmak, dünýeden gaýtmak, ýurduny täzelemek. Göçüň geçmek gaty howlukmak, gyssanmak. Näme, göçüň geçip barýarmy, beýle gaty howlugýaň? Iki göçde bir talaň“göçüp-gonup ýörmek agyr zat, talanmaň bäri ýany zat” diýen manyda ulanylýan aňlatma. göçegçi [göçöğçü], at. Bir ýerden ikinji ýere göçýän, göçe gatnaşýan adam. Bolup barşy edil basgyda galan göçegçä meňzeýär (“Görogly”). göçegçilik [göçöğçülük], at. Göçegçiniň ýagdaýy; göçüp-gonup ýörüjilik. göçe-göç [göçö-ğöç], at. Ondan-oňa köpçülikleýin göçüş, göç-hä-göç. Göçe-göç eýledi göwün kerweni, Göç, Öwezim, dolanaly daglara (“Görogly”). göçe-göçlük [göçö-ğöşlük], at. Göçüp-gonup ýörmeklik, göçüşlik, göçhä-göçlük. göçer [göçör], at, ser.Göç. 2. Onuň pikiri bulaşany üçin, göçeriň kimdendigine-de garaman, pilini göçdi. göçgün [göçğün], at. Bady belent, joşgunly, galkynan. Göwni göçgün Begenç aýdyma nähili başlanyny hem duýmady (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Göçgün adam tiz gahary gelýän, tiz gyzýan adam. göçgünli [göçğünlü], syp. 1. Keýpi tiz göterilýän, kellesi tiz gyzýan. 2. Batly, haýbatly, şowhunly, dabaraly. Bagşynyň göçgünli sesi howany ýaňlandyrdy. göçgünlik [göçğünlük], at. Göçgün halda bolmaklyk, göçgüne has bolan häsiýet. göçhä-göç [göçhä:-ğöç], at, ser.Göçe-göç. göçhä-göçlük [göçhä:-ğöşlük], at, ser.Göçe- göçlük. göçme [göçmö], 1. iş ady. Göçmek ýagdaýy. 2. Göçüp-gonup ýören, oturymly däl. Olar göçme çarwaçylykdan maldarçylyga geçipdirler. 3. Wagtla- ýynça bir ýerde gurlan ýa-da bir ýere eltilen, yzygiderli işlemän, aram-aram işleýän. Meýdan düşelgeleriniň hemmesinde göçme kitaphana işleýär (“Edebiýat we sungat”). göçmek [göçmök], işl. 1. Ýaşaýan ýeriňi üýtgetmek, bir ýerden başga bir ýere ýaşamak üçin gitmek. 2. Oturýan ýeriňi üýtgetmek, başga ýere geçmek. Sen näme, ondan oňa göçüp ýörsüň?3. Küşt, aşyratdy, düzzim ýaly oýunlarda çöpi bir öýden başga bir öýe süýşürmek, göçüm etmek. 4. Ýarylmak, partlamak, atylmak. Tüpeň birden göçüp gitdi. 5.göç.m. Göterilmek, gyzmak. Götergilendigiň göçüp ugraýaň- la!?. göçmeklik [göçmöklük], iş ady. Göçmek ýagdaýy. göçmezlik [göçmözlük], işl. 1. Ýaşaýan ýeriňi üýtgetmek üçin gitmezlik. 2. Ýaragyň ýa-da okuň nähilidir bir nogsany, kemi sebäpli, mäşäni gysanyňda atylmazlyk. göçülmek [göçülmök], işl. Ýaşamak üçin başga ýere gidilmek. Şäherde täze jaýlara köpçülikleýin göçülip toý tutulýar. göçüm at, ser. Göç. 2. Garşydaşlar her bir göçüm üçin köp wagtlaryny sarp etdiler. göçüp-gonmak [göçüp-gonmok], işl. Bir ýerden ikinji bir ýere göçmek, bir ýerde mekan tutman, birsyhly ondan-oňa göçüp ýörmek. göçürilmek [göçürülmök], işl. 1. Ýaşaýan ýeri üýtgedilmek, başga ýerde ýaşar ýaly edilmek. 2. Gögerip oturan ýeri üýtgedilmek. Kelem şitilleri ýaňy göçürildi.3. Ozal ýazylgy hat başga kagyza ýazdyrylmak, geçirilmek. Nyýazguly oňa meşhur türkmen şahyrynyň goşgulary göçürilen depderi uzatdy (“Edebiýat we sungat”). göçüriş [göçürüş], iş ady. Göçürmek ýagdaýy. göçürişdirmek [göçürüşdürmök], işl. 1. Kem-kemden ählisini göçürmek, yzly-yzyna göçürip çykmak. 2. Gögerip oturan ýerinden başga ýere eltip oturdyşdyrmak. Men pomidor şitillerini göçürişdirdim. 3. Ozalky ýazylgy haty bolşy ýaly edip başga kagyza geçirişdirmek, ýazyşdyrmak. Men oňa goşgulary göçürişdirip berdim. göçürişmek [göçürüşmök], işl. Göçürmäge kömek etmek. Şu oglanlar sizi göçürişmäge gelipdirler. Şitilleri göçürişmek. Gülleri göçürişmek. Hat göçürişmek. göçürme [göçürmö], 1. iş ady. Göçürmek ýagdaýy. 2. at. Resminamanyň asyl nusgadan göçürilen görnüşi. göçürmek [göçürmök], işl. 1. Öňki ýaşaýan ýerinden başga ýerde ýaşatmak, başga ýerde mekan tutdurmak, ýaşaýan ýerini üýtgetmek, göçmäge mejbur etmek. 2. Gögerip oturan ýerini üýtgetmek, başga ýerde oturtmak. Sapa şitili öýüň ýanyndaky kiçijik atyza göçürmegi ýüregine düwdi (N. Esenmyradow). 3. Ozal ýazylgy haty bolşy ýaly edip başga kagyza ýazyp geçirmek. Onuň hatyny gyssagarada birnäçe ýerden göçürdiler.4.gepl.d. Durmuşa çykarmak, äre bermek. Ogly bolan öýerermiş, gyzy bolan göçürermiş (“Kitaby dedem Gorkut”). Gyz göçürmek. göçürmeklik [göçürmöklük], iş ady. Göçürmek ýagdaýy, işi. göçürmezlik [göçürmözlük], iş ady. Göçürmek işini amal etmezlik, ýerine ýetirmezlik. göçürtmek [göçürtmök], işl. Göçürmek işini başga birine etdirmek, göçürmäge mejbur etmek; göçürmäge mümkinçilik bermek. Bagbanlara gülleri göçürtmek. – Sen maňa algebradan öý işini göçürdermiň? göçüş iş ady. Göçmek ýagdaýy. gödegräk [gödöğrä:k], syp.,ser.Gödeksi. gödek [gödök], syp. 1. Görnüşi betgelşik, tagaşyksyz, gelşiksiz. Gödek göwre. 2. Sypaýyçy- lyksyz, edepsiz, batnyksyz, ýakymsyz, medeniýetsiz. Özüm gödek bolamsoň, oýnum-da gödek bolaýýar (N. Pomma). Gödek sorag. 3. Hiç bir zada eli gelişmeýän, usulsyz, başarnyksyz, çemesiz. 4. Oglana dakylýan at. gödekleç [gödöklöç], syp., ser. Gödeksi. Gödekleç ses. gödeklik [gödöklük], at. 1. Betgelşiklik, tagaşyksyzlyk, gelşiksizlik. 2. Sypaýyçylyksyzlyk, edepsizlik, medeniýetsizlik. Özüň bilýäň, gardaş, meniň gödekligim bar-da. 3. Usully dällik, başarnyksyzlyk, çemesizlik, gödeksilik. Sen öz gödekligiň bilen ol neressäniň aýagyny agyrtdyň. gödeksi [gödöksü], syp. Gödegräk, sypaýy- çylyksyz, edepsiz, medeniýetsiz. Ýaşuly ýaş ýigide gödeksi garanyndan soň, ol geplemedi. gödensiz [gödönsüz], syp. Betgelşik, tagaşyksyz, gelşikli däl. Gödensiz gaýyş köwüş. gögebakar [gö:ğövakar], at. Uzyn boýunly, göge seredip oturýan guş. gögel [gö:ğöl], at. Guw guşynyň mäkiýany. gögele [gö:ğölö], syp. 1. Heniz gowy bişmedik, çala bişen, ala gök (iýmiş hakynda). Gögele erik. 2. göç.m. Agzyndan süýt ysy gitmedik, kemala gelme- dik, agzy sary (oglan hakynda). Gögele oglan. gögerçin [gö:ğörçün], at. Gögümtil çal reňkli meýdan kepderisi. gögeriş [gö:ğörüş], iş ady.1. Gögermek ýagdaýy. Sepilen tohumlaryň gögerişi nähiliräkkä? 2. at. Gögermek derejesi. Gowaçadan gowy gögeriş gazanmak. gögerişmek [gö:ğörüşmök], işl. Kem-kemden köpçülikleýin gögerip başlamak, yzly-yzyna gögermek. Daň ýyldyz ýokary galdygyça, gögerişip oturan çöp- çalamlar görnüşip başlady. gögerme [gö:ğörmö], iş ady. Gögermek ýagdaýy. gögermek [gö:ğörmök] I, işl. 1. Ýere taşlanan tohumdan şine ýaryp, ösüp, ýeriň ýüzüne çykmak, baldak çykarmak, ösüp başlamak. Kärendeçileriň irki ekiş geçiren atyzlarynda şugundyr gögerip başlady (“Türkmenistan”). 2. göç.m. Bir ýerde dikilen ýaly peýda bolmak, häzir bolmak, taýýar bolup durmak. Özüňden uly adam "hany pylany" diýende, derrew şol ýerde gögermelidigiňi bilginiň. \n\n\n GÖGERMEK [gö:ğörmök] II, işl. 1. Gök reňke öwrülmek, gök öwüsmek, gök bolmak. Onuň ýüzi dalak ýaly gögerdi. 2.Teniňe zarba düşüp, gan öýmek, gök nil bolmak. Eliniň damarlary gögerdi. 3. Zaýalanmak, harap bolmak. Et birneme gögeripdir. gögermezlik [gö:ğörmözlük] I, iş ady. Gögerip çykmazlyk. \n\n\n GÖGERMEZLIK [gö:ğörmözlük] II, iş ady. Gök reňke geçmezlik; gök öwüsmezlik; gök-nil bolmazlyk. gögertmek [gö:ğörtmök]I, işl. 1. Tohum aldyrmak, düýp tutdurmak, ösdürmek. Okuwçylar bu almalary suw guýup gögertdiler.2. gepl.d. Harydy degerli bahasyndan gymmat,ýokary satmak. Sen halyny gowy satdyň, gögerdip bildiň. 3. göç.m. Birini barmaly ýerine bada-bat eltmek, dikmek. 6. Öz islegiňe görä hereket etdirmek, aýdanyňy etdirmek. Aýaly adamsyna diýenini gögertdi. \n\n\n GÖGERTMEK [gö:ğörtmök] II, işl. 1. Gök reňke öwürmek, göge boýamak. 2. Teniň bir ýerini gan öýdürmek, gök salmak. Ol ýykylyp, dyzyny gögertdi. gögeýin [gö:ğöýün], at. Özüniň awuly iňňesi bilen haýwanlary çakýan we olaryň ganyny sorýan uly gök siňege meňzeş ganatly möjejik. gögräk [göğüräk], syp. Reňki göge ýakyn; beýlekä göra has gök reňkli. gögümtil [gö:ğümtül], syp. Çala gök öwüsýän, gögräk, göge ýakyn. Gögümtil ýüpek köýnek.ğ göh [gö:h]: göhi gelmek keýpi gelmek, keýplenmek, begenmek, şatlanmak, hezil etmek, keýpiň tutmak. Gepläre täze gep tapsa, gepçileriň göhi gelýär. göhert [göhört], at. 1. Inerden gaýan, arwa- nadan bolan ýa-da bugradan gaýan, maýadan bolan düýäniň erkegi. 2. göç.m. Gödek, ämärt. Görýän welin, siz-ä göhert ekeniňiz! göjek [göjök], at. Toýnukly rezin ýaýa salyp atmak üçin palçykdan ýasalyp guradylan togalajyk şarjagaz, güjeň. göjele [göjölö], at. Togalajyk kösükli, süýri ýaprakly, gumda bitýän otjumak ösümlik. gök [gö:k] I, syp. 1. Asman, deňiz reňkindäki. Gök mata.2. Ýaşyl renkli, ýaşyl öwüsýän; gögerip oturan, entek guramadyk (ösümlikler hakynda). Gök ot. Gök ýorunja. Gök agaç. 3. Doly bişmedik, çig, hora, suwy süýjemedik (üzüm, erik we ş.m. hakynda). Gök erik \n\t‣ Gök çaý hemişe gök öwsüp oturan medeni ösümligiň ajysy aýrylyp guradylan ýapragy we şol ýapragyň üstüne gaýnag suw guýlup içilýän içgi. Gök çaýyň başynda adamlar gürrüňe gyzdylar. Gök çüýşe ýaly dup-dury, dury. Guýynyň gök çüýşe ýaly suwy içmäge diýseň ýakymlydy. Gök dalak bolmak üşemek, tutgaý we ş.m. zerarly bedeniň, teniň reňki üýtgemek, göm-gök bolmak. Men ol çaganyň ertirden bäri gök dalak bolup ýatyşyna gynandym. Gök daş bolmakser.Gök dalak bolmak. Gök daş bolan Myrat bir ýana ýykyldy.Gök ekin iýmek üçin ekilýän gök otlaryň, hyýar-pomidor, kelem ýaly ekinleriň umumy ady. Gök önüm gök ekinlerden alynýan hasylyň, miweli agaçlaryň miwesiniň umumy ady. Gök salmakgögerip görünmek, gök öwüsmek. Gumda gandym, çerkez, ýylgyn gök salýardy. \n\n\n GÖK [gö:k] II, at. Asman gözýetimindäki howa giňişligi, asman. \n\t‣Gökden düşen ýaly bolmak 1) hiç zatdan habarsyz bolmak, näbelet ýere düşüp, aňk-taňk bolmak. 2) garaşylmadyk ýerde peýda bolmak, bir ýerden zompa çykmak. Gökdäki dilegiň ýerde gowuşmak edýän arzuwyňa aňsatlyk bilen ýetmek, tiz wagtda ýetmek, arzuwyň birdenkä berjaý bolmak. \n\n\n GÖK [gö:k] III, at. 1. ser. Gök I: Gök ekin hem- de Gök önüm. 2. Şibit, ajytere ýaly ekilýän hem-de terligine iýilýän, şeýle-de, köplenç, ýörite ekilmeýän, ýazyň başynda ýetişýän ysmanak, balgaz, akselme ýaly bişirilip iýilýän otlar. Gök bişirmek. 3. Oglana dakylýan at. \n\n\n GÖK [gö:k] IV, at.Bogaz düýelerde köşegiň ösüşinde maddalaryň çalşygyny we iýmitlenmegini kadalaşdyrmak üçin hyzmat edýän agza (düýe botlandan soň düşýän bölek barda). gök-ak [gö:ğ-a:k], at. Gök önümler we süýt- gatyk önümleri. Oba gitsek, gök-ak ýetmezçiligini duýamzok. gök-ala [gö:ğ-a:la], at. Tene zarba düşüp, gan öýmek zerarly emele gelen menekler. gökbogma [gö:kboğma], at. Güýçli üsgülewük tutma bilen baglanyşykly ýokanç çaga keseli. gökbogmaly [gö:kboğmoly], syp. Gökbogma keseli degen, gökbogma keseli bilen kesellän. Gökbogmaly çaga. gökböri [gö:kbö:rü], at, kön.s. Birtopar atly bolup, owlagy alyp gaçyp, beýleki atlylardan saýlanyp bilmek oýny, owlakgapdy. Bularyň öňlerinden gökböri çapyp ýören bir bölek atly peýda boldy (Magrupy). gökçülik [gö:kçülük], at. 1. Oba hojalygyň bir pudagy, gök ekinleri ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan gök ekerançylyk. 2. Gök ekilen meýdan. Gökçüligiň depesinden inen maşyny görkezdi. gökdamak [gö:kdamak] I, at. Alkymy gök, yssy wagtlarda çöplere çykýan hažžygyň bir görnüşi. \n\n\n GÖKDAMAK [gö:kdamak] II, at, ösüml.d. Haşal otuň bir görnüşi. gökgabarçyk [gö:kga:varçyk], at. Aýaga, ele çykýan içi iriň gatyşykly gabarçyk. gökgarga [gö:kgarğa], at. Gök ýelekli garga. gökhokar [gö:khokor], at. Injigi, çüňki, boýny uzyn gögümtil guş. gökli [gö:klü], syp. Ýaýylan hamyryň içine bişirilen gök – ysmanak, selme, semzek we ş.m. salnyp taýýarlanýantagam. Gökli gutap. Gökli börek. göklors [gö:klors], at. Iň güýçli zäherli gögümtil ýylan. Ol göklors tutdy. göklük [gö:klük], at. 1. Ýetişen, bişen dällik, çiglik, horalyk. Arpasyny göklügine ýygyp, goýnuna berdi. 2. Gök öwüsýän giden otluk ýer. Siziň düýäňiz göklük ýerde otlap ýör. gökmürri [gö:kmürrü], at. Paçagy gök öwsüp duran gawunyň bir görnüşi. göksuwly [gö:ksuwly], at. Bişende-de gök görünýän üzümiň bir görnüşi. göktorly [gö:ktorly], Paçagy gök, durşuna torly, iri gawunyň bir görnüşi. göl üml. Göläni kowmak üçin aýdylýar. \n\n\n GÖL [gö:l], at. Haly, palas ýaly önümleriň ýüzüne salynýan esasy nagyş. Döwletimiziň mukaddes gerbinde nepis halylarymyzyň gölleriniň ýerleşdirilmegi türkmen halysynyň abraýyny arşa göterdi (“Türkmenistan”). gölçe [gö:lçö], at. Halynyň kese gyrasyna saly- nýan kiçijik göl, göljagaz. göle [gölö], at. Sygryň, sugunyň heniz ýaşyna ýetmedik çagasy, tana, höjek. göleg [gö:löğ], at. Gölenýän jeset, jaýlanýan meýit, öli göwre. gölegçi [gö:löğçü], at. Ölini jaýlamaga gatnaşýan, ýogalany jaýlap gelýän adam. göle-göle [gölö-ğölö], üml. Göläni çagyrmak üçin aýdylýar. gölek-gölek [gölök-ğölök], üml., ser. Göle- göle. göleme [gö:lömö], iş ady. Gölemek ýagdaýy. gölemek [gö:lömök], işl. Ölini, ýogalany jaýlamak, ýere dulamak, ýerlemek. gölemeklik [gö:lömöklük], iş ady. Gölemek ýagdaýy, işi. gölenmek [gö:lönmök], işl. Jaýlanmak, dulanmak, ýerlenmek. göleriş [gö:lörüş], iş ady. Gölermek ýagdaýy. gölerişmek [gö:lörüşmök], işl. Birnäçesi gölermek, çäşerilişip ýatmak. Ýatakdaky ýabylar gölerişip ýatyrdy. gölerme [gö:lörmö], iş ady. Gölermek ýagdaýy. gölermek [gö:lörmök], işl. Aýaklaryny uzadyp, çäşerilip ölmek (haýwan hakynda). Goýun gölerip ölüpdir. gölermeklik [gö:lörmöklük], iş ady. Gölermek ýagdaýy. göleýiş [gö:löýüş], iş ady. Gölemek ýagdaýy. gölüg [gölüğ], at, kön.s. Eşek, ulag. Gölügi ýok ýüklenmäge, göçmäge (Hatam şahyr). gömdürmek [gömdürmök], işl. Gömmek işini başga birine etdirmek. Hapany gömdürmek. gömelteý [gömöltöý], syp. 1. Hile gatyşyksyz, gönümel, zoňtar. Gömelteý adam. 2. Irimçik, gödeksi, näzik däl, tagaşyksyz. Gömelteý barmaklar. 3. Göni aýdylan, hiç hili kinesi, hilesi, gaçalak-sapalagy bolmadyk (söz, iş we ş.m. hakynda). Ol öz niýetini gömelteý mälim etdi (B. Kerbabaýew). gömelteýlik [gömöltöýlük], at. 1. Mekir dällik, gönümellik. 2. Gödeksilik, tagaşyksyzlyk, näzik dällik. Ol öz göwresiniň göräýmäge gömelteýligine garaman, örän çeper bolup, nepis haly dokaýardy (B. Kerbabaýew). gömeý [gömöý], at, gepl.d. Düýp-teýkar, düýp, kök. Diliňi saklamasaň, gömeýinden sogurdarsyň. göm-gök [göm-ğö:k], syp. Örän gök, juda gök. Töweregiň göm-gök görnüşi göwnüňi açýardy. gömi [gömü], at. Ujuna daş, demir we ş.m. berkidilip, ýere gömülýän we gazyk deregine ulanylýan zynjyr. \n\t‣Gömi ýaly öýünden çykman oturan (adam hakynda) gömme [gömmö], 1. iş ady. Gömmek ýagdaýy. 2. at. Gora gömlüp bişirilýän çörek. Gömme çörek. gömmek [gömmök], işl.1. Bir zadyň üstüni gum we ş.m. zatlar bilen örtmek, ýeriň astyna salmak, üstüni gum bilen basyrmak. 2. Oý, çukur ýerleriň içini gumdan dolduryp, üstüni düzlemek, üstüne gum sürmek. Ýaby gömmek. Guýyny gömmek. Çukury gömmek.3. gepl.d. Jaýlamak, dulamak. gömmeklik [gömmöklük], iş ady. Gömmek işi. gömük syp.1. Üsti gum bilen örtülen, gömlüp goýlan, gum bilen basyrylan, gömlen. 2. göç.m. Hiç zatdan başy çykmaýan, hiç zat bilmeýän, kör, nadan. 3. göç.m. Bagly, ýapyk, petik. Töwerek-daşyňyz gömük eken. gömülgen [gömülğön], at. Guma, çägä gömlüp ýatýan gyzylymtyk reňkli zähersiz ýylan. gömülgi [gömülğü], syp. Gömlüp goýlan, gömlen. gömül-gömül [gömül-ğömül], at. Çägä, guma gömülýän suwulgana meňzeş kiçijik süýreniji jandar. gömülmek [gömülmök], işl. 1. Üsti bir zat bilen örtülmek, gum sürülmek; ýapylmak. 2. Päsgelçilik döredilmek, baglanmak, ýapylmak. Meniň ugran ugrum gömülýär. gömüsge [gömüsğö], at. 1. Öňden toplanylyp goýlan mülk, baýlyk. 2. Edilen jenaýatçylykly iş, pyssy-pujurlyk. 3. Üýşüp ýatan zir-zibil. gömüş iş ady. Gömmek ýagdaýy, derejesi. gömüşdirmek [gömüşdürmök], işl. Gömüp çykmak, bir ýan ujundan başlap gömmek. gömüşmek [gömüşmök], işl. 1. Gömmäge kömek etmek. Oňa çukur gömüşmek. 2. Bilelikde gömmek. Daýhanlar gyşyna sowuk almaz ýaly üzümleriň düýbüni gömşüp ýördüler. gön [gö:n]. at. Aýakgap we ş.m. zatlar tikmek üçin işlenen gaýyş. \n\t‣Gönüň ýanmak gaty suwsamak, öler ýaly suwsamak. gönçi [gö:nçü], at. Gön önümçiliginiň işgäri, gön işläp bejerýän işgär. gönderilmek [gönnörülmök], işl. Bir ýere iberilmek, ugradylmak, ýollanmak. Çapar gönderilmek. gönderiş [gönnörüş], iş ady. Göndermek ýagdaýy. gönderme [gönnörmö], iş ady. Göndermek ýagdaýy. göndermek [gönnörmök], işl.1. Bir ýumuş, tabşyryk bilen bir ýere ugratmak, ibermek; bir zady ýollamak, ugratmak. Gözel patyşa bize nama gönderdi, Şa ordasyna bar, Jygaly ogly (“Görogly”). 2. göç.m. Başa çekmek, hemmesini bir bada içmek, jyňkytmak. Ol giň eýwanda, haly düşegiň üstünde aýbogdaşyny gurup, häli-şindi gök çaýy dynuwsyz gönderýärdi (B. Kerbabaýew). göndermeklik [gönnörmöklük], iş ady. Göndermek ýagdaýy. göndertmek [gönnörtmök], işl. Göndermek işini başga birine etdirmek. Telegramma göndertmek. Gutlag haty göndertmek. göneliş [gönölüş], iş ady. Gönelmek ýagdaýy, derejesi. gönelişmek [gönölüşmök], işl. Kem-kemden gönelip başlamak, dogralyp ugramak, dura-bara göni bolmak. Gapdalyndan söýget berlen erik agajy birneme gönelişdi. gönelme [gönölmö], iş ady. Gönelmek ýagdaýy, derejesi. gönelmek [gönölmök], işl. 1. Dogralmak, göni bolmak, dogry bolmak. Obadan çykaňsoň, ýol ýene-de gönelýär. 2. göç.m. Ýaramaz gylyk-häsiýetinden el çekmek, bolgusyzlygy aýrylmak, düzelmek. Atasynyň gazaply garaýşyna buýtar-suýtar edip edip oturan ogly derrew göneldi. gönelmeklik [gönölmöklük], iş ady. Gönelmek ýagdaýy. göneltmek [gönöltmök], işl.1. Egri ýerlerini düzetmek, dograltmak, göni etmek. 2. göç.m. Ýaramaz gylyk-häsiýetinden el çekdirmek, düzetmek. Ýaşuly: "Garagol ogluňy maňa görkez, ony men derrew gönelderin" diýdi. gönenç [gönönç], at. Bir zatdan alynýan lezzet, eşret, kanagatlanma. Muny ekläp-saklanymyz bilen gönenç berermikä? gönençlik [gönönşlük], at. Hezillik, eşretlilik, lezzetlilik, şatlyk. Aslynda gowaça bilen akbaşy tanamaýan adamdanam hojalyga gönençlik bolarmy diýsene! (“Edebiýat we sungat”). gönendirmek [gönönnürmök], işl. 1. Hezil bermek, hezil etdirmek, begendirmek. Şindize çenli gönendirip, düzüwli ýagyş hem ýaganok (Ş. Borjakow). 2. Bir zat bilen üpjün edip hezil etdirmek, begendirmek. Sag bol, ýegen, çagalary gawun-garpyzdan gönendirdiň! (R. Gelenow). göneniş [gönönüş], iş ady. Gönenmek ýagdaýy. gönenme [gönönmö], iş ady. Gönenmek ýagdaýy. gönenmek [gönönmök], işl.1. Bir zatdan janyň lezzet tapmak, hezil etmek, begenmek. Gül baryny ysgap-ysgap gönendik (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir zat bilen üpjün edilensoň, bir zat getirilip berlensoň we ş.m. üçin hezil etmek. Üzüm iýip gönenmek. gönenmeklik [gönönmöklük], iş ady. Gönenmek ýagdaýy. gönenmezlik [gönönmözlük], iş. Bir zatdan janyň lezzet tapmazlyk, hezil etmezlik. göner [gönör], at,gepl.d. Bir zadyň esasy bölegi; özeni. Siz her näçe yranyşyp ýer süren bolsaňyz-da, işiň gönerini men edendirin (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Gönerinden tutmak esasy, agyryly ýerini gozgamak, aýtmak. gönezlik [gönözlük], at. 1. Bişen süýdi gatyk etmek üçin goşulýan örän az mukdardaky gatyk. 2. göç.m. Bir zadyň esasy, hamyrmaýasy, gözbaşy, çeşmesi. göni [gönü], syp. 1. Egri däl, oklaw ýaly, dogry, dos-dogry. Göni ýol. 2. Edil, hut, dogry. Häzir sagat göni alty. 3. Başga ýere sowulmaýan, dogry. Ol adam göni Bibi ejäniň ýanyna gelip salam berdi (T. Gur- banow). 4. Açyk, ýaşyrylmadyk, gizlenmedik, dogry. Bize aga – ak, gara – gara diýip, göni aýdaýmasaň bolýan däldir (B. Seýtäkow). 5. göç.m. Ýüz görmeýän, ak ýürekli, dogruçyl, gönümel. Ol göni adam. \n\t‣Göni içegeanat. iýmit galyndylarynyň ýygnanýan içegesi, içegäniň gysga, göni turba görnüşli soňky bölegi. Göniňden gelmek çynyňy aýtmak, hakykaty bolşy ýaly aýtmak, dogryňdan gelmek. gönjük [gö:njük], at, zergärç. 1. zergärç. Ortasy dörtburç, iki gapdaly üçburç şekilli, ýerligi kümüşden bolan şaý( aýallaryň boýnundan dakylýan dörtburç, iki gyrasy şelpeli bezeg şaýy). 2. Keçä, hala salynýan nagşyň bir görnüşi. gönüburçluk [gönüvuruşluk], at,mat. Göni burçly dörtburçluk. gönüburçly [gönüvuruşly], syp. Burçlary göni bolan. Gönüburçly üçburçluk. gönügiş [gönüğüş], iş ady. Gönükmek ýagdaýy. gönükdirilmek [gönükdürülmök], işl. Belli bir ugra ugrukdyrylmak, bir tarapa jemlenilmek. gönükdirmek [gönükdürmök], işl. 1. Göni ýola düşürmek, dogry ýol bilen ugratmak, ugrukdyrmak. 2. Birine bir işi etmek üçin dogry görkezme bermek, öwredip başlamak. 3. Bir ugra bakdyryp goýmak. gönükme [gönükmö], 1. iş ady. Gönükmek ýagdaýy. 2. dil b. Okuw kitaplarynda öz bilimiňi berkitmek, kämilleşdirmek üçin okuwçy tarapyndan işlenmeli, ýerine ýetirilmeli ýumuş, iş, tabşyryk. gönükmek [gönükmök], işl.1. Barmaly ýerine ugramak, ýüzüni barmaly ýerine tarap tutup ýöremek. Çatma baka gönükdi. 2. Belli bir ugra öwrülmek, belli bir zada laýyk getirmek. Tyllagözel iň soňunda durmuş akymyna gönügip başlapdy (B. Kerbabaýew). gönükmeklik [gönükmöklük], iş ady. Gönükmek ýagdaýy. gönüleme [gönülömö], iş ady. Gönülemek ýagdaýy. gönülemek [gönülömök], işl. 1. Göni däl simi we ş.m. dogry görnüşe getirmek, göni etmek. Simi gönülemek. 2. Göni ýol bilen gitmek, dogrulamak, göni gitmek. Suwlanmaga gaýdan mahallary şir bu ýodajykdan gönüläp, aşaklygyna gatnardy (“Edebiýat we sungat”). 3. göç.m. Göniňden gelmek, göni aýtmak. A gyz, sen näme diýjek bolýarsyň, gönüläýsene! (N. Pomma). Şeýdip gönüläýseň bolmadymy? gönülemeklik [gönülömöklük], iş ady. Gönülemek ýagdaýy. gönüleýiş [gönülöýüş], iş ady. Gönülemek ýagdaýy; gönüläp gidiş. gönülik [gönülük], at. 1. Egri dällik, dogrulyk (zat hakynda). 2. Çyn sözlülik, dogruçyllyk. Jogabyň gönüligi direktory haýran galdyrdy. gönümel [gönümöl], syp. 1. Aýtjagyny göni aýdýan, ýüz görmeýän. Ol gönümel adamdy. 2. Aç- açan, açyk, buýtar-suýtar etmän. Gönümel jogap bermek. gönümellik [gönümöllük], at. 1. Gönümele mahsus bolan gylyk-häsiýet. Onuň gönümelligine, ak ýürekliligine telpek goýardylar (“Edebiýat we sungat”). 2. Aç-açanlyk, açyklyk, gümürtiksizlik. Gönümelligiň üçin sagja bol! gönümelsiremek [gönümölsürömök], işl. Gönümel däl halyňa özüňi gönümel görkezmäge çalyşmak, gönümel bolan bolmak. göňel [göňöl], syp. Isleýän zadynyň ýoklugyndan kösenýän, haýsydyr bir zada zar. Ol bir döwümjik çörek diýip tamşanýan çagalary, gök zada gözi göňel bolan adamlary indi görmeli däldi (Ý. Mämmediýew). gör [gö:r], at,ser. Gabyr. Hasratly ömür sürenden, ýatmak ýegdir gör biläni (Magtymguly). göraman [gö:rama:n], at,taryh. Jeset jaýlanýan uly gowak. gör-bak [gör-vak], "Seret, äňet, gör, bak" ýaly manyda ulanylýan söz. Häzirki zaman ylmynyň gazananlary bilen ýaraglanan lukmanlar şeýle arzuwlaryň, gör-bak näçesini hasyl etdiler (“Edebiýat we sungat”). gördüm-bildim [gördüm-millim]: gördüm- bildim ýok hiç hili habar ýok, gereklenýän zady, gözlenýän maly, adamy gören, eşiden, bilýän ýok. Soň hem ondan gördüm-bildim bolmady (B. Soltannyýazow). gördürmek [gördürmök], işl. 1. Görer ýaly etmek. Ol iş barada kakasyna direktory gördürdi. 2. ser. Görkezmek. Kesellini şähere getirip, lukmana gördürdim. göre-bile [görö-vile], hal, gepl.d. Ýaşan döwrüniň içinde hiç haçan, hiç wagt. Göre-bile şeýle zada duş gelmändik. göreç [göröç], at. 1. Gözüň garasynyň ortasyndaky daş-töweregi görýän garaja nokat. 2. ser. Göz. Iki göreç biri-birine sataşdy. göre-göre [görö-ğörö]: göre-göre gelmek bir zady köp görüp, öňden belet bolmak. görelde [göröllö], at. Biriniň tejribe, sapak alar ýaly meşhur, aýdyň nusgasy, tälim almaga mynasyp hereket, gylyk-häsiýet. göreldeli [göröllölü], syp. 1. Başgalara görelde, nusga bolup hyzmat edýän. Göreldeli mekdep. 2. Edepli, tertipli, salyhatly. Göreldeli okuwçy. göreli-bakaly [görölü-vaka:ly], "Hany, soňy nähili bolarka, görüberýäs-dä" diýen manyda ulanylýan tirkeş söz. gören-bilen [görön-milen], at,ser. Gören- eşiden. gören-eşiden [görön-eşden], syp. Bir zatdan habarly, habary bar bolan, gözi bilen gören we eşiden. Gören-eşiden zatlary hakynda gürrüň berdi. görerlik [görörlük], at. Görmäge ýaramlylyk. Düýnki sereden kinomyzyň-a görerligi ýok eken. göreş [göröş], at. 1. Biri-biriň bilen güýç synanyşyp, ýykmak maksady bilen geçirilýän oýnuň bir görnüşi. Sportuň milli görnüşleri bolan göreş, at çapmak, ýaglyga towusmak adamlaryň saglygyny mäkämlendirýär (“Edebiýat we sungat”). 2. Biri-biriňi ýok etmek ýa boýun syndyrmak üçin alnyp barylýan söweş, jeň, köpçülikleýin uruş. 3. Kynçylyklary, päsgelçilikleri ýeňip geçmek, bir maksada ýetmek üçin geçirilýän çäre, hereket. göreşdirmek [göröşdürmök], işl. Güýç synanyşdyrmak üçin göreş tutdurmak, göreşe salmak. Toýa gelen pälwanlary göreşdirdiler. göreşgen [göröşğön], syp. Gowy göreşip bilýän, göreşmäge ökde, göreşmegi oňarýan. Şäherden gelen pälwan göreşgen eken. göreşiji [göröşüjü], at. Bir iş, maksat ugrunda jan aýaman göreşýän, göreş alyp baryjy, göreşde ukyplylyk görkeziji. göreşilmek [göröşülmök], işl. Biri ýa birnäçe adam tarapyndan bir zat üçin, bir zadyň ugrunda ýa-da bir zada garşy göreş alnyp barylmak. Ekinlere zyýan beriji mör-möjekleriň garşysyna pugta göreşilýär. göreşiş [göröşüş], iş ady. Göreşmek ýagdaýy. göreşjeň [göröşşöň], syp. Bir maksat ugrunda göreşmäge, söweşmäge ukyby bolan. göreşjeňlik [göröşşöňlük], at. Bir maksat ugrunda göreşe ukyplylyk, söweşjeňlik. göreşme [göröşmö], iş ady. Göreşmek ýagdaýy. göreşmek [göröşmök], işl. 1. Biri-biriňi ýykjak bolup güýç synanyşmak, göreş tutmak. 2. Göreşi alyp barmak, söweşmek, uruşmak. 3. Bir zat ugrunda çalyşmak, alada etmek, hereket etmek, iş alyp barmak. göreşmeklik [göröşmöklük], iş ady. Göreşmek ýagdaýy. görä [görä:], "Garanda, seredende; boýunça, laýyklykda" we ş.m. manyda ulanylýan kömekçi söz. görgeç [görğöç], hal, kön.s. Görende, görüp. Ýüzüň görgeç, göwnüm şady kän boldy (“Saýatly – Hemra”). görgi [görğü], at. Çekilýän, görülýän horluk; sütem, jebir, jepa. \n\t‣ Görgi görmek azar ýamanyny görmek, azap, horluk çekmek. görgüli [görğülü], syp. 1. Jebir-sütem çeken, görgi gören, horluk derdini çeken, görgi baryny gören. 2. Biçäre, pahyr, betbagt, garabagt, garamaňlaý. Görgüliniň ýaşy kyrkdan-da mazaly agypdy (T. Gurbanow). görgülilik [görğülülük], at. Görgüli halda bolmaklyk. görgür [görğür], syp. 1. Uzakdaky we ownuk zatlary gowy görýän, saýgarýan, ýiti gözli. 2. göç.m. Duýgur, hüşgär, eserdeň. Görgür it. görgürlik [görğürlük], at. 1. Ýiti gözlülik, göreji ýitilik. 2. göç.m. Duýgurlyk, hüşgärlik, eserdeňlik. Itleriň görgürligi güýçlüdir. görin [görüýn], syp., gepl.d. Şowsuzlyga, kynçylyga we ş.m. uçragan, kynçylyga ýakyn. Olam hemişe görgä gorin adam-da. görip [gö:rüýp], syp. Biriniň üstünligini görübilmeýän, bahyl, içigara. göripçilik [gö:rüýpçülük], at. Göribe degişli bolan gylyk-häsiýet, bahylçylyk, içigaraçylyk, göriplik. göriplik [gö:rüýplük], at,ser. Göripçilik. Muhadyň ýüreginde göriplik ody güýçlendi (H. Ysmaýylow). görk [görük], at. Görnüş, keşp, owadanlyk, görmek. görkana [görka:na], syp. Görmegeý, owadan, gözel görkli, görmekli, nurana. Ol onuň maral gözlerine, görkana ýüzüne arzuwly garaýardy (G. Kulyýew). görkanalyk [görka:nalyk], at. Görkana keşplilik, owadanlyk, görmegeýlik, gözellik, görklülik, görmeklilik. görkezgiç [görközğüç], at. 1. Bir zady görkezýän ýazgy, strelka ýa-da enjam. Ýol görkezgiç. Tizligi görkezgiç. 2. Salgy beriş kitaby ýa-da kitapdaky salgy beriş sanawy. görkeziji [görközüjü], at. 1. Matematikada: berlen mukdaryň näçe derejede getirilýändigini aňladýan belgi, mysal üçin: 3^3, α^β. 2. Bir zadyň ösüş ýa-da galyş mukdaryny görkezýän dereje. Ýokary görkeziji. Pes görkezijiler. görkezilmek [görközülmök], işl.1. Görer ýaly edilmek, seretmek üçin köpçülige hödürlenmek. Bu ýerde her gün agşam kino görkezilýär. 2. Oturmaga ýer görkezmek. Bagşy görkezilen ýere geçip, çök düşüp oturdy (“Edebiýat we sungat”). 3. Mälim edilmek, aýdylmak, bellenilmek. Agzalan hatda görkezilen möhlet bireýýäm geçip gitdi. 4. Teklip edilmek, görkezmek. Ol deputatlyga görkezildi. görkeziş [görközüş], 1. iş ady. Görkezmek ýagdaýy. 2. ser. Görkezme. görkezişdirmek [görközüşdürmök], işl. Ýeke-ýekeden görkezmek, görkezip çykmak. Bar, oglum, ýer sürülýän senetleri görkezişdir (B. Seýtäkow). görkezişmek [görközüşmök], işl. Görkezmäge kömek etmek, bilelikde görkezmek. görkezme [görközmö], 1. iş ady. Görkezmek ýagdaýy. 2. Bir zady ýerine ýetirmek üçin berilýän tabşyryk, salgy berilýän ugur, görkeziş.Biz hormatly Prezidentimiziň görkezmelerinden ugur alýarys.3. hukuk. Sülçiniň soragyna berilýän jogap, maglumat, bir zady subut etmek üçin delil. Şaýatlaryň görkezmesi ýazylyp alyndy. görkezmek [görközmök], işl. 1. Bir zady gowy görer ýaly etmek, görmäge mümkinçilik bermek, salgy bermek. 2. Birine görmäge bermek, synlatmak. Barybam lukmana görkezeris. 3. Teklip etmek, birini bir ýere, wezipä hödürlemek. Deputatlyga görkezmek. 4. Bir häsiýetiňi ýüze çykarmak. Söweşlerde batyrlyk görkezdik. 5. Bir zady subut etmek, delillendirmek üçin birini mysal almak, köp zadyň içinden belli birini tutmak. Muňa mysal edip, un kärhanasyny görkezmek bolar. görkezmeklik [görközmöklük], iş ady. Görkezmek ýagdaýy. görk-görmek [görük-görmök], at. Adamyň daşky sypaty we owadanlygy, keşbiň we syratyň sazlaşygy. Onda görk-görmek ýok eken. Görk-görmegi bir zada degýär. görklenmek [görüklönmök], işl. Owadanlanmak, görmegeý bolup ugramak. Gögüň ýüzi görklenipdir. görkli [görüklü], syp., ser. Görmegeý. Ýoldan barýan gyz diýseň, görklüdi, görmegeýdi (“Edebiýat we sungat”). görklülik [görüklülük], at,ser. Görmegeýlik. görksüz [görüksüz], syp. Görk-görmegi ýok, owadan däl, betgelşik, görmeksiz. Indi görksüz salnan jaý görmersiň. görksüzlik [görüksüzlük], at. Görk-görmegi ýokluk, owadan dällik, görmeksizlik. gör-lähet [gö:r-lähet], at, gepl.d. Düýbünden gerekmejek bolgusyz zatlar. Jaýyň içini gör-lähetden dolduraýypsyň-la. görlüp-eşidilmedik [görlüv-eşdilmedik], syp. Şu çaka çenli bolmadyk, bilinmedik, görülmedik, eşidilmedik, mälim bolmadyk. Görlüp-eşdilmedik ösüş. görme [görmö], iş ady. Görmek ýagdaýy, derejesi. görmediksiremek [görmödüksürömök], işl. Görse-de, görmezlige salmak, görmedik bolmak. Üýşüp otyrkak, ol bizi görmediksiräp geçip gitdi. görmegeý [görmöğöý], syp. Owadan, syratly, görkli, görnükli. Ýigitleriň ikisi-de uzyn boýly, deşlidi, garaýagyzdan görmegeýdi (G. Kulyýew). görmegeýlik [görmöğöýlük], syp. Owadanlyk, syratlylyk, görklülik. Görmegeýlikde bu gyza taý tapylmaz. görme-görüş [görmö-ğörüş], at. Biri-biriň bilen saglyk-salamatlyk üçin baryş-geliş, gatnaşyk, duşuşyk. Men öz dogan-garyndaşlarymyňka görme- görşe gitdim (“Edebiýat we sungat”). görmek [görmök] I, işl. 1. Görüş ukybyna eýe bolmak. Bent bolupdyr gören gözler, Syýa bolmuş gözel ýüzler (Magtymguly). 2. Seretmek, äňetmek, bakmak, synlamak. Ol daşyndan göräýmäge türkana ...adam ýalydy (N. Jumaýew). 3. Güman etmek, çak etmek. Köp adamlar Merediň bu ýagdaýa düşmegini Nazardan gördüler (B. Pürliýew). 4. göç.m. Biri bilen duşuşmak, birine gabat gelmek. Seniň ýadyňa düşýändir, men seni Maryda görüpdim. 5. göç.m. Bir ýagdaýy, wakany başdan geçirmek, şaýady bolmak. Ýaşuly, sen öz döwrüňde köp zady görensiň, bize ýaşlygyň barada gürrüň bersene!6. Hal işligiň şekilini ýa-da başga bir şekiliň goşulmasyny kabul eden görmek işliginden soň bolmak, durmak ýaly işliklergelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Görüp bolmak 1) seredip çykmak işini tamamlamak. Kompýuteri ýapaý, görjek zatlarymy görüp boldum. 2) görmek mümkinçiligi emele gelmek. Şu eserde türkmen gyzlarynyň durmuşyny görüp bolýar. Görüp durmak gözi bilen görmegi döwam etdirmek. Onuň bolup durşuny adamlar görüp dur. Görüp gaýtmak baryp görüp, yzyňa dolanmak, görüp yzyňa öwrülmek. Obamyza gidip, enem-atamy görüp gaýtsam diýýän. Göresiň gelmek ýüregiň küýsemek, görmek islegi güýçlenmek. Bile okan ýoldaşlarymy göresim gelýär. 7. Görmek kömekçi işliginden öň käbir isimler gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Kyn görmek haýsydyr bir işi, haýyşy we ş.m. ýerine ýetiresi, bitiresi gelmezlik. Erbet görmek 1) gözüniň görşi pes bolmak. Onuň çep gözi erbet görýär. 2) biriniň hereketi ýaramazlyk, biriniň bolşuny halamazlyk. Oňa bir söz aýtdym weli, gaty erbet gördi. Gowy gormek 1) gözüniň görşi örän oňat bolmak. Gözüm gowy görýär. 2) biriniň bolşy, haýsydyr bir hereketi ýaramak, bir zady oňat görmek; birini halamak, söýmek. Men onuň erjelligini gowy gördüm. Çagany gowy görmek onuň endigidi. Ýigit gyzy kesesinden gowy görýärdi. 8. Görmek kömekçi işliginden öň käbir işlikler gelip, täze many öwüşginli düzümli işlik ýasalýar: Ýazyp görmek iň bolmanda bir gezek ýazmak. Sen heý goşgy ýazyp gördüňmi? Okap görmek iň bolmanda bir gezek okamak. Şahyryň goşgular ýygyndysyny okap gördüm. \n\t‣Gördüm, bildim ýok hiç hili habar-hatyr ýok (atsyz-sorsuz, nam-nyşansyz, dereksiz ýiten adam hakynda aýdylýar). Ol hakda gördüm, bildim ýok, şol gidişi gidişi boldy.Gördüm etmezlik derrew iýip gutarmak.Uzak ýoldan surnugyp gelen myhmanlar öňlerinde goýlan naharly tabagy gördümem etmediler. Görene göz bolmak iliň gözüniň alnynda masgara bolmak, betnam bolmak. Görer ýaly etmezlik bulam- bujar etmek, eden zadyny, işini ýaramaz ýerine ýetirmek. Içerini, daşaryny hapalap, görer ýaly etmänsiň. Görüp goýan ýaly belet, tanyş. Ol oglanjyk name iş buýursam, edil görüp goýan ýaly, gül ýaly edip ýerine ýetirýär. Görüp otursam pikirlenip görsem. Görüp otursam, ol bizin daşgynrak garyndaşymyz eken. \n\n\n GÖRMEK [görmök] II, at,ser. Görk. görmekli [görmöklü], syp., ser. Görmegeý. görmeklik [görmöklük], iş ady. Görmek ýagdaýy. görmeklilik [görmöklülük], at,ser. Görmegeýlik. Bu atyň görmekliligine söz diýer ýaly däldi. görmeksiz [görmöksüz], syp. Owadan bolmadyk, görmegeý däl, betgelşik, görksüz. görmeksizlik [görmöksüzlük], at. Görmegeý dällik, betgelşiklik, görksüzlik. görmezlik [görmözlük], iş ady. Gözi bilen görüp bilmezlik; gözi bilen görüp, bir zadyň şaýady bolmazlyk. \n\t‣Görmez arkasy güýçli ýüregiňe laýyk däl zatlary görmäniň, görüp şaýady bolmanyň gowy. görnetin [görnötüýn], hal. Göz-görtele, aç- açan, mese-mälim, görnüp duran, mesaňa. Türkmen bedewiniň ynsanyň ganatydygyny, türkmeni özge halklardan görnetin tapawutlandyryp duran aýratyn baýlygydygyny subut etmeýärmi?! (“Türkmenistan”). görnük at. 1. ser. Görk. 2. Göze ilerlik, çeken zähmetiň, eden işiň bilinmeklik. Ownuk işe uzynly gün gydyrdanýarsyň weli, hiç bir görnügi ýok. görnükli [görnüklü], syp. 1. ser. Görmegeý. Görnükli maşgala, açylsyn bagtyň, Ünji-azap bilen geçmesin wagtyň (B. Kerbabaýew). Görnükli adam. 2. Oňat görünýän, göze gowy gelýän. Diwar gazetini görnükli ýerden asaýyn. 3. Ady belli, tanymal, abraýly. Türkmen halkynyň görnükli wekilleriniň gündogar döwletleriniň birnäçesiniň taryhyna müdimilik girendikleri hemmämize mälim (“Türkmenistan”). Görnükli jemgyýetçilik işgäri. Görnükli ýazyjy. 4. göç.m. Oňat, gowy. Olaryň tanyşjak güni ýazyň görnükli günlerinden biridi (B. Kerbabaýew). görnüklilik [görnüklülük], at,ser. Görmegeýlik. görnüksiz [görnüksüz], syp. 1. ser. Görmeksiz. 2. Gelşiksiz, ýaramaz. görnüksizlik [görnüksüzlük], at,ser. Görmeksizlik. görnüm : gara görnüm görmek mümkin bolan, garasy görünýän, uzak bolmadyk, garasy saýgarylýan aralyk. Duşaklanan düýe gara görnümdedi. görnüş I, at.1. Biriniň ýa-da bir zadyň daş sypaty, keşbi, şekili. 2. Bir zadyň durky. \n\n\n GÖRNÜŞ II, at. Özüňi görkezme, görünme. Agaýunus gyzlar bilen görnüşe geldi (“Görogly”). \n\n\n GÖRNÜŞ III, at,teatr. Sahnada goýulýan oýun perdesiniň bir bölümi. Dramanyň soňky görnüşi. \n\n\n GÖRNÜŞ IV, at. Haýwanlaryň we ösümlikleriň bir meňzeş aýratynlyklaryny öz içine alýan umumy jyns birligi. Süýdemdirijileriň görnüşi. görübermek [görüvermek], işl. Bir ýanyndan görüp başlamak, görüp ugramak. Siz gidiň-de görüberiň, bizem bararys. görübilmezçilik [görüvilmezçilik], at. Bahylçylyk, içigaraçylyk, göripçilik. Kişiniň üstünligine görübilmezçilik etmeli däl. görübilmezlik [görüvilmezlik], ser. Görübilmezçilik. Görübilmezçilik etmek. görüjilik [görüjülük], at,ser. Görgürlik. görülmek [görülmök], işl. 1. Seredilmek, äňedilmek. 2. Bilinmek, aňylmak. Wagtynda görüldi, bolmasa ýangyn tutaşjakdy. görüm at. Nusga, tälim alar ýaly edep-ekram, terbiýe, görelde. Baýlarynda sahawat ýok, berim ýok, Ýigidinde görelde ýok, görüm ýok (Magtymguly). \n\t‣ Görümden galmak, ýaşyň ötüşmegi sebäpli aýbaşysy gelmek döwri geçip gitmek. Görüm görmek 1) görelde, tälim almak. 2) aýbaşysy gelmek, bili açylmak (aýallar hakynda). görüm-görelde [görüm-ğöröllö], at. Görelde bolarlyk, terbiýe, nusga bolup bilerlik edep- tertip. görümsiz [görümsüz], syp. Görüm-görelde görmedik, edep-ekram bilmeýän, tertipsiz, biedep. El degirseň, uly il bilen ses eder, Şeýleki görümsiz, bir haýýar bolar (Baýly şahyr). görümsizlik [görümsüzlük], at. Görümsize degişli gylyk-häsiýet, görüm-görelde görmezlik, biedeplik. görünmek [görünmök], işl.1. Göz öňünde peýda bolmak. Uzakdan görünýän minara. 2. Belli bolmak, äşgär bolmak. Işiň gowulygy öňe sürülýän pikirleriň esaslydygyndan hem görünýär. 3. Bir ýere barmak, baryp-gelip durmak. Ol: “Menem toýa görnüp gaýdaýyn” diýdi. görüpgaçdy [görükgaşdy], at. Eşekçi bukulan döwçüleri ýeke-ýeke tapyp, adyny dogry tutup, tutdurman gaçyp pellehana gelmeli edilip oýnalýan oýun. görüstan [gö:rüssa:n], at,ser. Gabrystan. Hezreti Isgender, kany Süleýman, Ahyrynda boldy jaýy görüstan (Magtymguly). görüstanlyk [gö:rüssa:nlyk], at,ser. Gabrystanlyk. görüş iş ady. Görmek ýagdaýy, görüp biliş ukyby. görüşdiribermek [görüşdürüvermek], işl. Hemmesini görüp başlamak, ählisini görüp ugramak. görüşdirmek [görüşdürmök], işl. 1. Ählisini, hemmesini görmek, görüp çykmak. Ol derrew Atanyň getiren zatlaryny görüşdirmäge başlady. 2. Duşuşdyrmak; elleşdirmek, salamlaşdyrmak. Men siziň ikiňizi görüşdirmek isledim. görüşmek [görüşmök], işl. 1. Görmäge kömek etmek. – Özüm-ä başarmadym, maşynymyň dinamigini görşäýseň diýýän. 2. Biri-biriňi görmek, biri-biriň bilen duşuşmak, biri-biriň bilen ýüzbe-ýüz bolmak. Bolýar onda, saglykda görşeli. 3. Elleşip salamlaşmak. Olar gujaklaşyp görüşdiler. gös-göni [gös-ğönü], syp. Dos-dogry, örän göni, dogry (ýol, zat hakynda). Ol yz gös-göni derýajyga alyp bardy (“Edebiýat we sungat”). götergi [götörğü], at. Adama, haýwana we ş.m. zatlara kömek üçin berilýän tekge, goldaw, goltgy, hemaýat, ýardam. Syrkawy götergi berip galdyrmak. götergileme [götörğülömö], iş ady. Göter- gilemek ýagdaýy, derejesi. götergilemek [götörğülömök], işl. 1. Bir zady ýa-da birini köp bolup ýokary galdyrmak; götermek, ýerden saýlamak. Götergiläp bir zady, Ugradylar geçelgä (A. Alamyşow). 2. göç.m. Birini çendanaşa öwmek, öwgüsini ýetirmek. Jygaly begi munça götergiläp, uly abraýyň eýesi etdiň (“Görogly”). götergilemeklik [götörğülömöklük], işl. Götergilemek ýagdaýy. götergilenmek [götörğülönmök], işl. Biri çendanaşa öwülmek, öwgüsi ýetirilmek. götergileýiş [götörğülöýüş], iş ady. Götergilemek ýagdaýy. göter-göter [götör-ğötör]: göter-göter etmek birini hemmäň iki eliň bilen ýokary götermek, galdyrmak. göterhä-göter [götörhä:-ğötör], hal,ser. Göter-göter. göteriji [götörüjü], at. 1. Bir zady ýokary galdyrýan; göterýän. Men baýdak göteriji. Göteriji kran. 2. hukuk. Haýsydyr bir zada hukugy, haky bar adam. Hukuk subýekti bolan fiziki şahs hukuklaryň we borçlaryň göterijisi bolýar. göterijilik [götörüjülük], at. Bir zady ýokary göterip, galdyryp bilijilik. Kranlaryň ýük göterijiligi artdy. göterilmek [götörülmök], işl. 1. Ýerden ýokary galmak, ýerden saýlanmak, uçmak. Uçar asmana göterildi. 2. Duran zat ýokaryk, belende galdyrylmak.Kerpiçler kran bilen ýokaryk göterildi.3. Sen-sen edilse, men diýip, özüni öte ýokary tutmak. Çala öwgini göterinip bilmän, goterilip durmak uly adama ýaraşmaz. 4. göç.m. Buýruk şekilinde gelende: "tur git, tur ugra" diýen manyda ulanylýan söz. Häziriň özünde göteril şu ýerden! göterim [götörüm], at. 1. Bitin hökmünde kabul edilýän sanyň ýüzden bir ülşi (% belgi bilen anladylýar). 2. Bir zadyň ýüzden bir bölegi tertibinde ölçelýän hem-de birlik hökmünde kabul edilen mukdar. Harytlar on göterim arzanlady. 3. göç.m. Belli bir möçberde bölünen bölek (agram aňladýan söz). Tamyň öňünde bir göterim töweregi çöpür ýatyrdy. 4. göç.m. Sähel zada göterilýän, ýeňilkelle, ýeňles, kelpeň. Göterim adam. göterimine [götörüminö], hal. 1. Karz alnan pul üzülende üstüne belli mukdarda pul goşmak şerti bilen, goşmak ýoly bilen. Bankdan 18 göterimine pul aldym. 2. Lomaý söwda edýänden alýan harydyň bahasyny ol harydy diňe özüň satanyňdan soň tölemek şerti bilen. Göterimine haryt almak. göterimlemek [götörümlömök], işl., gepl.d. Arryklygy we horlugy sebäpli guzlajak-guzlajagyň öň ýanynda sürä eýermän galmak (goýun, geçi hakynda). Bu goýun göterimläpdir. göterinmek [götörünmök], işl. 1. Özüň üçin götermek, ýanyň bilen götermek. Gezelenje gidenler öz ýany bilen suw, çörek göterindiler. 2. göç.m. Durmuşyňda bolan şatlygy, begenji, baýlygy saklap bilmek, özüňe erk edip bilmek, adamkärçiligiňi saklamak. Ol baýlygyny göterinip bilmedi. göterişdirmek [götörüşdürmök], işl.Ýekän- ýekän götermek, göterip çykmak. Ol bugdaýdan doly haltalary göterişdirip gördi. göteriş [götörüş], iş ady. Götermek ýagdaýy. göterişmek [götörüşmök], işl. 1. Götermäge kömek etmek. Men olaryň ýüklerini göterişdim. 2. Bilelikde götermek. Pagtaçylar içi pagtaly ganarlaryny harmana tarap göterişip barýardylar. göterme [götörmö] I, iş ady. Götermek ýagdaýy. \n\n\n GÖTERME [götörmö] II: göterme ýap raýyşy ýokary galdyrylyp çekilýän ýap. götermek [götörmök], işl. 1. Ýokary galdyrmak.Suwly bedräni ýerden götermek.2. Bir zady öz ýanyň bilen alyp gitmek, ýanyňa almak. Uzak ýola çykaňda ýanyňa suw götergin. 3. Biriniň adyny dakynmak, adyny almak. Indi oba mekdebi şahyryň adyny göterýär. 4. göç.m. Birini bir guramanyň we ş.m. düzümine goşmak, kabul etmek, agzalyga almak. Şu günler ýaşlar guramasyna götermäge gyzlaryň sekizisini taýýarlaýarys. 5. göç.m. Öňki ýagdaýyndan ýokary galdyrmak, ýokarlandyrmak, gowulandyrmak. 6. Gaharlanýandygyňy bildirmezlik, çekmek, çydamak. Degişmäni götermek. Onuň bolşuny götermek aňsat däl. götermeklik [götörmöklük], iş ady. Götermek ýagdaýy, derejesi. götertmek [götörtmök], işl. Götermek işini birine etdirmek. götin [götüýn], hal. Arkan, yza, yzyna. Maşyn götin ýöredi. \n\t‣ Götin gaýtmak gaýra basmak, depgini, bady gowşamak. götinjekleme [götüýnjöklömö], iş ady. Götinjeklemek ýagdaýy. götinjeklemek [götüýnjöklömök], işl. 1. Yzyna ýöremek, götin çekilmek, yza tesmek, yza çekilmek, götinlemek. Ol allaniçigsi bolup götinjekläp ugrady. 2. göç.m. Ikirjiňläp durmak, ýaýdanmak. Olaryň ikisi hem boýun alan wadasynda durman, götinjekläp başlady. götinjeklemeklik [götüýnjöklömöklük], iş ady. Götinjeklemek ýagdaýy, derejesi. götinjekleýiş [götüýnjöklöýüş], iş ady. Götinjeklemek ýagdaýy, işi. götinleme [götüýnlömö], iş ady. Götinlemek ýagdaýy. götinlemek [götüýnlömök], işl., ser. Götinjeklemek. götinlemeklik [götüýnlömöklük], iş ady. Götinlemek ýagdaýy. götinletmek [götüýnlötmök], işl. Yza ýöretmek, götin ýöretmek, yza tesdirmek. götinleýiş [götüýnlöýüş], iş ady. Götinlemek ýagdaýy. götinogry [götüýnoğry]: götinogry etmek özüň günäkär, ýazykly halyňa bigünäni aýyplamak, günäsiz adamyny ýazykly etmek, garalamak, töhmet atmak. Sen öz ogluňa käýemän, gaýta meniňkini götinogry edýärsiň-le! götinsümer [götüýnsümör], Arpaganyň başyna meňzeş baş çykarýan haşal ot. götlük at. Eşegiň gaňňasy öňe gitmez ýaly, guýrugynyň aşak ýanyndan aýlanyp, gaňňanyň yzky gürlügine daňylýan ýüp; iki ujuna ýüp daňlan kese agaçjyk, keseje. göw at,ösüml.d. Ýapragy, inçemik uzyn, baldagy ýumşak, ak gülli, ýaýrap ösýän, süýjümtik iýilýän ot. Enem göwden gutap bişirdi. göwde [göwdö], at, kön.s. 1. Göwre. Göwnüm onda, göwdäm munda (Nakyl). 2. Ölen adamyň jesedi. göwderi [göwdörü], at. Erşi gyzyl, argajy gök, elde dokalýan ýüpek mata we şol matadan tikilen aýal köýnegi. Göwderi köýnek. göwdügiş [göwdüğüş], iş ady. Göwdükmek ýagdaý. göwdükme [göwdükmö], iş ady. Göwdükmek ýagdaýy. göwdükmek [göwdükmök], işl. Gaty hor düşmek. Haýwan, ynsan bir göwdügen ýyl boldy, Gaty gorkup, gala bilmez ýerinden (Kemine). göwdükmeklik [göwdükmöklük], iş ady. Göwdükmek ýagdaýy. göweç [göwöç], at. Içinde gyzyl-kümüş eretmek üçin berk zatdan edilen oda çydamly gap. Belent daglar, beýikligňe buýsanma, Göweçde suw bolan zer dek bolar sen (Magtymguly). göwek [göwök], at. Goýun ýa-da geçi bilen çakyşmazlyk üçin goçuň ýa tekäniň garnynyň aşagyna tutulýan halta. göwekleme [göwöklömö], iş ady. Göweklemek ýagdaýy. göweklemek [göwöklömök], işl. Göwek tutmak. Ullakan agyla agyr sürini salyp, beýleki bir kiçi agylda duran ýigrimi töweregi goçuň ýedi- sekizisini göwekläp, ýaňky uly agyla goýberdiler (“Edebiýat we sungat”). göweklemeklik [göwöklömöklük], iş ady. Göweklemek işi. göweklenmek [göwöklönmök], işl. Göwek tutulmak, göwek dakylmak. göwekleşmek [göwöklöşmök], işl. Göwek dakmaga kömekleşmek. göwekletmek [göwöklötmök], işl. Göweklemek işini birine etdirmek. Goçlary göwekletmek. göwen [göwön], at. Daglyk ýerlerde bitýän we sakyz önümi alynýan tikenli ösümlik. göwenek [göwönök], at. Gyrga meňzeş, pelpelläp uçýan ýyrtyjy guş. göwerseň [göwörsöň], at. Suw degirmeniniň perli okunyň baryp durýan ýerindäki demriň ortasyndaky oýuk ýer. göwher [göwhör], at. 1. Bezeg üçin ulanylýan gymmat baha daş, dür. Göwher daşy ýüzük etseň, mis bilen, Gymmaty egsilmez hormat ýagşydyr (Magtymguly). 2. Adam ady. göwherşynas [göwhörşyna:s], at. Göwher bilen iş salyşýan, göwher tanaýan, göwherden başy çykýan adam. Göwherşynas bolsaň göwheri tany, Alar bolsaň gul jaýyna al, Senem (“Şasenem – Garyp”). göwnaçyk syp. Hoş niýetli, sada, göwrümini giň tutýan. göwnaçyklyk at. Göwnaçyk häsiýetlilik. göwnedilmek [göwnödülmök], işl. Razy edilmek, razyçylygy alynmak. göwnejaý [göwnöja:ý], at. Göwne makul, maksada laýyk, makul bolarlyk. göwneme [göwnömö], iş ady. Göwnemek ýagdaýy. göwnemek [göwnömök], işl. Bir işi, bir zady ýerine ýetirmäge razy bolmak, razylyk bermek, göwünli bolmak. Çagalary bolsa ejesiniň ýanynda bolmaga göwnediler (A. Durdyýew). göwnemeklik [göwnömöklük], iş ady. Göw- nemek ýagdaýy, derejesi. göwnetmek [göwnötmök], işl. Razy, etmek, razyçylygyny almak, göwünli bolmagyny gazanmak. göwneýiş [göwnöýüş], iş ady. Göwnemek ýagdaýy. göwnüçökgün syp. Umytsyz, sussy pes, keýpsiz. göwnüçökgünlik [göwnüçökgünlük], at. Göwnüçokgün halda bolmaklyk. göwnühoş syp. Durmuşdan we ş.m. zatlardan razy, hoşal. Halyçy öz okuwçy gyzlarynyň dokan halysyndan göwnühoş boldy. göwnühoşluk at. Göwnühoş halda bolmaklyk, hoşallyk. Gyz göwnühoşluk bilen ýylgyrdy. göwnüýarym [göwnüýa:rym], syp. Özüne bagly bolmadyk sebäplere görä, durmuşdan nalan, kemsinen. Keselli göwnüýarym bolýan eken (B. Seýtäkow). göwnüýetijilik at. Bir zada göwnüň ýetmeklik, pisindiň oturmaklyk. Öz eden işine ýene-de bir gezek göwnüýetijilik bilen seretdi. göwnüýetmezçilik at,ser. Göwnüýetmezlik. Hüňkar Görogla göwnüýetmezçilik bilen garaýar (“Görogly”). göwnüýetmezlik at. Bir zada göwni ýetmezlik, pisindi oturmazlyk. Ol göwnüýetmezlik bilen ýylgyrdy. göwrana [göwra:na], at. Ýer sürlende öküzleri ýöretmekde ulanylýan ujy çiş ýa-da ujuna çüý kakylan uzyn taýak. göwre [göwrö], at. 1. Bedeniň guşaklykdan boýna çenli bolan aralygy, göwde. 2. Tutuş beden. Onuň jalkyldap gaýdan daýaw göwresi gapyny sarsdyrdy (N. Pomma). 3. Çaganyň emele gelýän ýeri. "Gora göwrämdäki balaňy" diýip, Söwer ýara pata berdi gelinler (B. Hudaýnazarow). göwreli [göwrölü], syp. 1. Göwresinde çaga galan, hamyla, ikigat, aýagy agyr. 2. göç.m. Kimdir birinden iren, halys bolan, bez bolan. Agsak mürzeden göwreli adamlar toparyň öňünde içlerini dökdüler (B. Kerbabaýew). göwrelilik [göwrölülük], at. Göwreliniň ýagdaýy, hamylalyk, aýagy agyrlyk. göwreme [göwrömö], iş ady. Göwremek ýagdaýy. göwremek [göwrömök], işl. Oda gyzyp ýanara gelmek. göwremeklik [göwrömöklük], iş ady. Göwremek ýagdaýy. göwretmek [göwrötmök], işl. Oda golaý durup ýa-da bir zady oda tutup ýakara, ot alara getirmek. Oda giräýjek bolup, ýalaňgat jalbaryny göwredere getirdi (N. Atdaýew). göwreýiş [göwröýüş], iş ady. Göwremek ýagdaýy. göwrüm at. Bir zadyň daş görnüşiniň möçberi, gabarasy. Bu eser, göwrüminiň kiçiligine garamazdan, mazmuna örän baýdyr (H. Ysmaýylow). \n\t‣ Göwrümiňi giň tutmak her bir zada gaharyňy getirip durmazlyk, darygyp durmazlyk. Ol göwrümini giň tutdy. Göwrümi giňemek arkaýynlanmak, göwni karar tapmak, ynjalmak. Myhman ýigidiň göwrümi giňäp gitdi (“Edebiýat we sungat”). göwrümli [göwrümlü], syp. Göwrümi, tutýan meýdany uly, gabaraly. Hassahanada alnyp barylýan oňat işler, geçirilýän ylmy derňewler jikme-jik öwrenilip, uly göwrümli eser ýazylmaga mynasypdyr (“Türkmenistan”). göwşül syp. Reňki-peti gidişen, könelişen, sary giden (geýim-gejim hakynda). Göwşül çabyt. göwşüldeme [göwşüllömö], iş ady. Göwşül- demek ýagdaýy. göwşüldemek [göwşüllömök], işl. Täze zatlara mahsus alamatlary gidip ugramak, könelip ugramak, könelmek, peti-sary gitmek, süzülip başlamak. Başy göwşüldän perenjeli, egni sowsany köýnekli çal saç bir aýaldy (B. Kerbabaýew). göwşüldemeklik [göwşüllömöklük], iş ady. Göwşüldemek ýagdaýy. göwşüldeýiş [göwşüllöýüş], iş ady. Göwşüldemek ýagdaýy, derejesi. göwşülräk [göwşülürä:k], syp. Könelip başlan, sary gidip ugran. Göwşülräk gyrmaköwşi,Ýagyş suwna ezilipdir (K. Gurbannepesow). göwün at. Adamyň içki ruhy dünýäsi, içki duýgy, ýürek (göçme manysynda), köňül. \n\t‣ Göwne almak aýdylan söz ýa-da edilýän hereket zerarly öýke etmek, gaty görmek, ýokuş görmek. Göwne degmek närazy etmek, öýkeletmek, gynandyrmak. Göwne getirmezlik ser. Göwne almak. Meniň sözümi göwnüňe getiräýdiňmi? (B. Seýtäkow). Göwne jaý bolmak kanagatlanarlyk halda, ýagdaýda bolmak, dogry tapylmak, makul bilinmek. Göwne makul bolmakser.Göwne jaý bolmak. Göwni bitgin öz eden işinden ýa-da bolşundan göwnühoş, razy bolmak, öz hereketinden hoşal bolmak. Göwni bitmek birinden razy bolmak, hoşal bolmak, islegi kanagatlandyrylmak. Sizden göwnüm bitdi (N. Saryhanow). Göwni bozuk gaýgyly, gamgyn. Göwni galmak birinden bir iş üçin kine etmek, gaty görmek, närazy bolmak, öýke etmek. Göwni ýetmek oňat hasaplamak, gowy diýip tapmak, pisindiň oturmak, hoşal bolmak, kanagatlanmak. Hanyň hem bagşysyna göwni ýetýär (N. Saryhanow). Göwnüne garalyk gitmek bir zada müňkür, betgüman bolmak, şübhelenmek, ynamyň gaçmak. Göwnüne garamak ugruna kowmak, diýenini etmek, garşy gitmän, razy etmek. Eje, ata-eneleriň maşgalanyň öz göwnüne-de garamaklary gerek ahyryn (A. Gowşudow). Göwnüňe gelenini etmek öz islegiňçe hereket etmek, bir işi, meseläni geňeşmän, maslahatlaşman özüňçe çözmek. Sen öz göwnüňe gelenini edip ýörme-de, kakaňa gulak as! Göwnüne gelmek gorky, kine, öýke we ş.m. zatlar ýada düşmek, betgüman bolmak, iňkisli bolmak. Göwnüne güman gitmekser. Göwnüne garalyk gitmek. Göwnüni awlamak biriniň göwnüni almak, göwnünden turmak, göwnüni hoş etmek. Göwnüni görmekser. Göwnüni awlamak. Göwnüni götermek birini begendirmek, şatlandyrmak, ruhlandyrmak, ruhy taýdan galkyndyrmak. Göwnüni ýykmak halanmajak söz aýdyp ýa-da bolgusyz hereketiň bilen birini gaty gynandyrmak. Göwnüň bozulmak bir sebäbe görä gamgyn bolmak, ejizlemek, hamsykmak.Ol geçmişini ýatlanda göwni bozulardy.Göwnüňe geňeşmek bir işe başlamazdan öň pikir etmek, oýlanyp görmek, pikirlenmek, öz ýaňyndan öz-özüňe sala salmak. Toý etmek hakynda öz göwnüňe geňeşip gördüňmi?Göwnüň geçmek biri ýa-da bir zat hakynda edýän tamaň çykmazlyk, tamaň puç bolmak. – Şu haty Gözele ber diýdim welin, etmedi, şondan bäri Ogulbikeden göwnüm geçdi – diýdi (A. Durdyýew). Göwnüň gitmek bir zada, birine gözüň gitmek, gowy görmek, meýil etmek. Göwnüň göterilmek şähdiň açylmak, keýpiň kökelmek, ruhlanmak. Sergi zalyna gireniňde göwnüň göterilýär.Göwnüňi aldamak özüňi hoşal etmek, ynandyrmak, bir işiň boljagyna umyt etmek. Öz göwnüňi aldap ýörme, ýazan hatyň giçdir indi (B. Hudaýnazarow). Göwün açmak gaýgy- gussany taşlamak, şatlanmak. Ol hem ikiçäk gürleşmegiň, göwün açmagyň arzuwyndady (G. Kulyýew). Göwün bermek halamak, sulhuň almak. Göwün bölekçiligi bolmazlyk bir perdeden gopmaklyk, bir pikirde durmaklyk. Olaryň biri- birinden göwün bölekçiligi bolmandy. Göwün bölmek öňki eden pikirinden, maksadyndan boýun gaçyrmak, wadasyndan dänmek. Onuň aýdyp ugran habary onuň göwnüni böldi (B. Seýtäkow). Göwün döwülmek ozal gowy aragatnaşykda bolan adamyňdan bir sebäbe görä gaty öýkelemek, juda gaty görmek, göwnüň galmak, göwnüň geçmek. Göwün etmek tama eden zadyň amala aşmansoň kine saklamak. Göwün posuňy dökmek ýüregindäki, göwnündäki hyýalyny, isleg- arzuwyny gowy görýän adamyň ýanynda aýtmak, içiňi dökmek. Bütin gijäni onuň bilen söhbet gurap, göwnüniň posuny dökerdi (G. Kulyýew). Göwün solpudan çykmak keýpden çykmak, öz göwnüňe laýyk etmek, armandan çykmak, hezil edinmek. Olar bilen degşip-gülşüp, göwün solpusyndan çykypdyrlar (N.Pomma). Göwün sowatmak 1) gep berip iki adamyň arasyny bozmak. 2) işden we ş.m. zatlardan ýüz öwürmek. 3) keýpden çykyp ynjalmak, içiňi sowatmak. Göwün ýüwürtmek köp zatlary hyýal etmek, arzuw etmek. Ol göwün ýüwürdip gelşine wagtyhoşluk bilen ýuwaşja hiňlenýärdi (G. Kulyýew). Özi kül üstünde, göwni kap dagynda özüniň ýagdaýynyň pesligini bilmän, amala aşyryp bilmejek zatlary barada hyýal edýän adam hakynda aýdylýar. göwündeş [göwünnöş], syp. Biri-biriniň göwnünden turýan, göwni bir, pikirdeş. Ol Şiriniň hem özi bilen göwündeş gopjagyna şübhelenmeýärdi (B. Pürliýew). göwün-isleg [göw(ü)n-isleğ], at. Göwnüň isleýän zatlary, arzuw-hyýal. Hekaýada adamlaryň göwün-islegleri çeper suratlandyrylýar. göwünjeň [göwünjöň], at. Bir zady ýerine ýetirmäge, bir ýere gitmäge ýa-da haýsydyr bir gymyldy-hereketi amala aşyrmaga ilgezik, örän islegli, meýilli, höwesek, döwtalap. Onuň özi okamaga göwünjeňmikä? göwünjeňlik [göwünjöňlük], at. Bir zady ýerine ýetirmäge, bir ýere gitmäge ýa-da haýsydyr bir gymyldy-hereketi amala aşyrmaga ilgeziklik, örän isleglilik, meýillilik, höweseklik, döwtalaplyk. Olar Aşyrmädiň pikirini göwünjeňlik bilen makullady (B. Seýtäkow). göwün-kine [göwün-ki:ne], at. Bir zat sebäpli adamlar arasynda ýüze çykýan öýke-kine, närazylyk, göwün galma. Bolmady olaryň mekir-hilesi, Ýokdy bir- birinden göwün-kinesi (A. Kekilow). \n\t‣ Göwün-kine etmekser. Göwün: göwün etmek. Ol menden göwün-kine etmesin. göwünli [göwünlü], syp. Bir işi amal etmäge göwünjeň, bir zada meýilli, höwesli. göwünli-göwünsiz [göwünlü-ğöwünsüz], syp. Çala göwünli, meýilsiz, höwessiz, iki göwünli, höwesek däl. Ol göwünli-göwünsiz ädimläp ugrady. göwünlik [göwünlük]: göwünlik bermek birini köşeşdirmek üçin hoşamaý söz aýtmak, teselli bermek, ruhy taýdan goldamak. – Sende ýazyk ýok, oglum – diýip, Döwletmämmet molla ogluna göwünlik berdi (T. Taganow). göwünsiz [göwünsüz], syp. Bir zady etmeklige göwünjeň, höwesli däl, meýilsiz, höwessiz. Goja göwünsiz güldi-de, elindäki hasasyny ýere dürtdi (B. Kerbabaýew). göwünsizlik [göwünsüzlük], at.Göwünli dällik. göwüs at.1. Göwräniň boýun bilen garyn aralygyndaky bölegi, kükrek, döş, gursak. 2. Aýal maşgalalaryň süýt inýän agzasy, emjek. 3. göç.m. Bir ýeriň jümmüşi, merkezi, içi. Giň meýdanyň göwsünde uly söweş başlandy (“Görogly”). göwüsbent [göwüsvent], at, zergärç. s. Atlaryň göwsüne bezeg üçin dakylýan, ýüzüne kümüş çaýylan ýasy gaýyş. Ýaýbaň göwsi kümüş göwüsbent bilen bezelen owadan bedewine böküp mündi (G. Kulyýew). göwüslek [göwüslök], syp. Göwsi, döşi uly (at hem aýal maşgala hakynda). Dik boýun, göwüslek at birinji bolup geldi. göýdük syp. 1. Bedeni kadaly, sagdyn ösmedik, gowşak, keselli (adam, haýwan hakynda). 2. Suwdan, dökünden we ş.m. zatlardan horluk çekip, boýuny alyp ösmedik (ösümlik hakynda). Kelemler göýdük bolup otyr. göýdükdirmek [göýdükdürmök], işl. Göýdük bolmaga sezewar etmek, göýdük etmek. Çaganyň ugruna seretmän göýdükdiräýmäň! göýdüklik [göýdüklük], at. Göýdük ýagdaýda bolmaklyk. göýdükmek [göýdükmök], işl. 1. Näsaglygy zerarly ösmän göýdük bolmak, gowşak, keselli bolup ösmän galmak. 2. Boýuny-inini alyp bilmän galmak, göýdük bolmak (ösümlik hakynda). Sil gelendigi sebäpli, gowaça göýdügip otyrdy. göýelmek [göýölmök], işl. Mes erkegiň owsar ýüpi çekdirilip, duşalgy aýagyna daňylmak. göýemek [göýömök], işl. Mes erkegiň düýelere azar bermezligi üçin owsar ýüpüni pugta çekip duşalgy aýagyna daňmak. Sürüdäki höwür erkegi göýediler. göýeşmek [göýöşmök], işl. 1. Göýemäge kömek etmek. 2. Bilelikde göýemek. Olar erkekleri göýeşip durdy. göýetmek [göýötmök], işl. Göýemek işini başga birine etdirmek. göýä [gö:ýä:], hal. Hamala diýersiň, edil, hamala, misli. Ene göýäogluny beladan goramak isleýän ýaly ony özüne çekdi. göýäki [gö:ýä:ki], hal,ser. Göýä. Perizatlar gezer her ýan, Göýäki hüýr bilen gulman (“Görogly”). göýi [göýü], at. Uguň egninden aýlanyp daňylýan ýüp, uk ýüpi. göýmek [göýmök], işl. Boý alyp bilmezlik, ösmezlik. göýül at. Tegelek ýaprakly, çybygy tikenli, ýere ýazylyp ösýän köp ýyllyk ösümlik. göýünmek [göýünmök], işl. Bir zady görüp janyň ýanmak, köýüp-bişmek, çendenaşa gynanmak. Görme-de, göýünme-de (Atalar sözi). göz at. 1. Görüş agzasy we görejiň özi, garak. 2. Agajyň ösmän galan ýa-da kesilen şahasynda galan ösüntgi yzy. Timarlaýan pürsümiziň gözi kän eken. 3. Iňňä we ş.m. sapak ötürilýän deşik. Bu eriş temeniň gözünden geçmez. 4. Tüpeňiň ok salynýan ýeri. 5. Daglyk ýerlerde suwuň çykýan ýeri, çeşmäniň gözbaşy. Çeşmäniň gözi gömlüpdir. 6. Penjiräniň, äýnegiň aýna salynýan bölegi. Äpişgäniň gözi. Äýnegiň gözi. 7. Horjunyň zat salynýan ýeri, stoluň çekeri, tahyly we ş.m. Ol dulda duran çuwaldan iki çanak un alyp, horjunynyň çep gözüne gapgardy (G. Kulyýew). \n\t‣ Göz açmak deşik açylmak. Çyban göz açansoň, ýaranyň azary gowşady. Göz açyp-ýumasy salym tiz wagtyň içinde, derrew, sähelçe wagtyň dowamynda. Göz agyrysy ýaly bolup islenmedik ýere barmak, gerek däl ýere sokjarylyp gelmek, halanmaýan ýeriňde görünmek. Göz agyrysy ýaly bolup, eýýäm gelipdir. Göz alartmak gaharly seretmek, gözüň bilen gorkuzjak bolmak. Göz astyna almak nähili adamdygyny bilmek üçin kesesinden syn etmek, synlamak. Göz astyndan hiç kime bildirmän, assyrynlyk bilenseretmek. Göz astyndan seretmek bir zada assyrynlyk bilen ogrynça bakmak, garamak, äňetmek, esetmek. Aýmyrat oňa göz astyndan seredip ýylgyrdy. Göz aýlamak1) daş-töweregiňe seretmek, göz gezdirmek, garamak, äňetmek, esetmek. 2) biriniň ýa-da bir zadyň aladasyny etmek, birine hossarlyk etmek, hemaýat, goldaw bermek. Göz baglanmak garaňky düşmek, garaňky gatlyşmak. Daýhanlar göz baglanýança işlediler. Göz bilen gaşyň arasynda kynçylykly ýagdaýyň ýüze çykmasy aňsat, bolary ýakyn. Emgek göz bilen gaş arasynda (Atalar sözi). Göz boýamak aldamak üçin emel, hile etmek, galplyk etmek. Göz çaky göz çeni, göz ölçegi, çen, çak. Göz degmek öňden gelýän yrym-ynançlara görä, gowy zada mähir bilen seredilende, geň görüp seredilende, öňküsinden ýaramazlaşmak, öňki ýagdaýyndan peselmek, erbet bolmak. Bu sapar biziň atymyza göz degdi, ýogsa heý düz ýerde-de at büdräp agsarmy?– diýdi (A. Gowşudow). Göz delmirtmek naýynjar halda seretmek. Gözden, dilden saklasyn! şowly, oňat bir zada, ýagdaýa, görnüşe we ş.m. kesekiniň gözüniň degmeginden, diliniň ýetmeginden "hudaý gorasyn" diýen manyda ulanylýan aňlatma. Gözden düşmek halys özüňi ýigrendirmek, abraýdan gaçmak, ryswa bolmak. Gözden gaýyp bolmak gözden ýitmek, görünmez ýaly bolmak. Gözden geçiriliş sungat, çeperçilik ussatlygy we ş.m. boýunça çykyş edip, synagdan geçiş, sungatda hasabat beriş. Gözden geçirmek birin-birin seredişdirip çykmak, dogry ýa nädogrudygyny barlamak; synlamak. Sekiniň üstünde oturanlar başdan-aýak seredip, sazandany gözden geçirdiler (N. Saryhanow). Gözden ot çykmak güýçli degen urgy we ş.m. zerarly gözüň öňi ýaldyrap gitmek. Gözden salmazlyk biriniň ýa bir zadyň aladasyny etmek, oňa garaşyk etmek, ýardam bermek, ondan habar tutup durmak, ony goldamak, unutmazlyk. Gözden sypmak gözden ýitmek, ýitirim bolmak, ünsden düşmek. Gözden uçmak köp wagtlap görülmedik adam, barlyp görülmedik oba-şäher, bir wagtlar iýlen, içilen zatlaryň ýatdan çykyp gitmegi. Gaňsyrawugyňy kükedýän düýe çaly meniň-ä gözümden uçupdyr. Gözden ýitmek göz görerden uzaga gitmek, göz ýeterden uzaklaşmak, ýitirim bolmak. Olar kem- kemden yzda galdylar-da, salgyma çümüp, gözden ýitdiler (R. Gelenow). Göz dikmek 1) bir zada çiňerilip, gözüňi aýyrman seretmek, siňe seretmek, nazaryňy dikmek. 2) biriniň gelerine sabyrsyzlyk bilen garaşmak, geler diýip ymtylmak, intizar bolmak. 3) bir zady almagyň kül-külüne düşmek, bir zady eýelemäge ymtylmak. Göze çöp atmak aldawa salmak, aldamak. Göze dürtme 1) mese-mälim, göz-görtele, bassyr- bussursyz. Onuň niýeti bize mälim, hereketi göni göze dürtme (B. Kerbabaýew). 2) gaty garaňky, bir ädim öň ýanyň görünmeýän garaňkylyk. Göze dürtme garaňkyda ýoluňy görmek kyndy. Göze dürtülip durmak görnüp durmak, mese-mälim bolup durmak. Göze garasuw inmek gözüň garasuw keseli bilen kesellemegi. Göze gelüwli gelşikli, görmegeý. Göze gelüwli gelin. Göze görnen kämillik ýaşyna golaýlap, ýetişip ugran (diňe gyz hakynda; öten zaman ortak işliginiň goşulmasy goşulyp ulanylýar). Göze görnen gyzy bolsa, hantamadyr her ýeten (Kemine). Göze gubar inmek halys garrap, gözüň yşygy öçmek, görmekden galmak. Göze güýdüşmek duýdurman, bildirmän, görkezmän bir iş, hereket etmek, göze çöp atmak. Göze ilginç 1) göze dürtülip, mesaňa bolup duran, göze görnüp, saýlanyp duran (zat hakynda). 2) hereketi, daş görnüşi boýunça beýlekilerden tapawutlanýan (adam hakynda). Göze ilmek göze görünmek, göze kaklyşmak. Göze kaklyşmak ser. Göze ilmek. Göze sürme etmek gadyryny, gymmatyny bilmek, gowy görmek, iň arzyly zat hasaplamak. Göz etmek 1) göz-gulak bolmak, seretmek. Özüň içerik-daşaryk göz edersiň-dä?! 2) bir zady birine güjeňlemek, mazamlamak. Ol ile göz etmek üçin her gün iň gowy eşiklerini geýip, ýola çykardy. Göze yssy görünmek göze ýakymly, mähirli, gowy görünmek. Ýaşlykda bile tirkeşen ýoldaşlary gözüne aýratyn yssy görnerdi. Göze ýakymly bir zat göwnüňe ýaraýan. Asylgy duran köýnekleriň haýsy biri göze ýakymly?Göz gamaşdyryjy owadanlygyndan ýalbyrap öwşün atýan. Göz gamaşmak ýiti ýagta we ş.m. zatlara gözüň bulaşyp, zat saýgarmazlyk, hiç zat görüp bilmezlik. Göz gatyrmak bir hereketi kynlyk bilen ýerine ýetirip bilmek. "Toýa-da göz gatyryp geläýdim" diýip, togsana golaýlan garry ene hasasyna daýanyp, jaýlaşykly oturara ýer gözledi. Göz gezdirmek 1) ser. Göz aýlamak. 2) bir ýazga, hata we ş.m. ýüzleý seredip çykmak. Göz görkezmek 1) üýtgeşik, täsin iş edip, özüňi tanatmak, özüňi görkezmek, haýran galdyrmak, aňk etmek, güýjüňi görkezmek. Göz güldürmek (göz oýnatmak) şatlygyňy, begenjiňi göz arkaly aňlatmak, birine mylakatly garamak. Ol owadan gözlerini güldürip ýylgyrdy. Göz gypmak (gyrpmak) bir gözüňi çalt ýumup açmak bilen yşarat etmek, duýduryş bermek. Göz gyzdyrmak hak-u-nähak bir zady almaga, edinmäge meýil etmek. Kişi zadyna göz gyzdyrmak ýaramaz gylykdyr.Gözi açylmak1) görüp başlamak. Kaka, kiçijik güjügimiziň gözi açylaýypdyr! 2) bir zada bolan höwesi artmak, göhi gelmek, keýpi tutmak. Ýagly gapyrganyň adyny eşitse, onuň gözi açylýar (“Görogly”). 3) öň düşünmeýän zadyna göz ýetirmek, düşünmek; sowatly bolmak, düşünjesi artmak. Gözi açylmazlyk gutulmazlyk, saplanmazlyk, dynmazlyk.Dümewden gözüm açylmady (K. Berdiýew).Gözi gara düşmek1) daş-töweregindäki zatlary görüp, saýgaryp başlamak (ýaş çaga hakynda). Gaýyn enesi gelnine: "Suw ýaly çagaňy öýden çykaryjy bolmagyn, etigip, gözi gara düşýänçä kän bir gezdirmäweri" diýdi. 2) durmuşa, ýaşaýyş düzgünlerine düşünip başlamak, kämilleşmek (ýaş ýetginjek hakynda). Gözi bagly medeniýetden yza galan, sowatsyz, nadan. Gözüm bagly ekeni, indi hemme zada düşünýän.Gözi bilen iýäýjek bolmak 1) gaharly siňe seretmek, ýigrenç bilen seretmek.Meni gördügi, gözi bilen iýäýjek bolýar. 2) birine ýa-da bir zada siňe seretmek, üns bilen seredip durmak, gözi içiňden geçmek. Gözi dokunmak bol-elin zady, bolçulygy ýa başga göze doly zady görüp kanagatlanmak. Pagtadan alnan bol hasyly göreniňde, adamyň gözi dokunýar. Gözi düşmek görmek, göze ilmek. Märekäniň içinde birden dostuma gözüm düşdi. Gözi, gaşy çekip durmazlyk birini göresiň gelmezlik, görmek islemezlik. Ol ýere gidip näme işim bar, gözi, gaşy çekip duran barmy? Gözi gatyny görmek horlugy, kynçylygy görmek, jepa çekmek. Gözi gitmek 1) kesel sebäpli gözi görmekden galmak. 2) gowy zady, adamy ýa-da biriniň görelde bolarlyk hereketini, bolşuny we ş.m. görüp, öz ýanyndan kemsinmek. Dostunyň iňlisçe gepleýşine onuň gözi gidýärdi. Gözi gorkan ýeri bar bolmak birinden ýa-da bir zatdan gaty gorkmak. Elbetde, gözi gorkan ýeri bardyr-da, öňünden it çyksa, ugry gaçardy. Gözi gülüp durmak özüni örän şadyýan alyp barmak, şadyýanlygy hemişe ýüzüne çykyp durmak. Ol gaty ýeser görünýär, haçan görseň gözi gülüp durandyr. Gözi gyýmazlyk birine dözmezlik, ýüregi awamaklyk, rehimi inmeklik. Gözüm gyýmaz oýarmaga, näzli ýarym, oýan indi (Halk aýdym- laryndan). Gözi gyzarmak maddy üpjünçiligi we ş.m. göterinmän, azgynçylyk etmek, azmak, mesirgemek. Gözi içiňden geçip barmak ýiti-ýiti seretmek, gözi bilen iýäýjek bolmak. Onuň gözi içiňden geçip barýar.Gözi içine gitmek gaty horlanmak. Ol çöp ýaly bolup, gözleri içine gidipdi (B. Seýtäkow). Gözi ýanyp durmak gözünde dogumlylyk, gujurlylyk alamaty görünmek. Ol gözi ýanyp duran dogumly ýigitdi. Gözi ýer görmezlik özüni hondanbärsi saýyp, adam tanamazlyk, özüňi ulumsy tutmak, gedemlik etmek. Gözi ýer görmän, özüne, atyna göwni ýetip we atyny ykjam sürüp gelýän ýigit gyzy gören badyna, gara dere batyp barýar (“Görogly”). Gözi ýetmekser. Göz ýetirmek. Bu öýe özüniň yzyndan hiç kimiň gelmejegine gözi ýetýärdi (B. Seýtäkow). Gözi ýolda galmak biriniň gelerine köp wagtlap garaşmak, iki gözi ýolda galmak. Ejesine garaşyp, onuň gözi ýolda galdy.Göz monjugy ser. Monjuk. Göz monjugy ýaly ser. Monjuk. Göz oýnaklatmak gözüni hereketlen- dirip, näz-kereşme etmek. Göz öňünden geçmek öň bir gören zadyň, wakaň we ş.m. zatlar birin-birin ýadyňa düşüp, göz öňüne gelmek. Göz öňünde tutmak bir işi amala aşyrmagy maksat edinmek, nazarda tutmak, durmuşa geçirmegi niýet edinmek. Göz öňüne gelmek ser. Göz öňünden geçmek. Soltanjygyň aýdanlaryndan Şiriniň başyna düşen günleriň bary mugallymyň göz öňüne geldi (N. Saryhanow). Gözsüz batyr soňuny saýmaýan, özüni oda-suwa urmaga, janyny gurban etmäge taýyn (adam). Göz ümlemek gözüň bilen yşarat etmek, üm bilen duýdurmak, gözüň hereketi bilen birini ýa bir zady görkezmek. Gözüm üstüne baş üstüne, lepbeý. Gözüm üstüne, näme işiň bolsa buýruber! Gözünde juwaz aýlamak agladyp, gözýaş dökdürmek, heläk etmek. Şu ýaramaz gylygyňy goýmasaň, gözüňde juwaz aýlaryn. Gözünde ot ýakmak sütem, zulum edip horlamak, azap berip gynamak, ejir çekdirmek. Gözüne basmak biriniň islegine garşy gidip, erk-ygtyýaryna garaman hereket etmek, bir işi amala aşyrmak. Oglum, baýraklaryny gözlerine basyp aldyň! (“Görogly”). Gözüne görkezmek 1) öz başarjaňlygyň bilenhereketibütinleý üýtgetmek, gutarnykly subut etmek, göwnünde çiglik galmaz ýaly etmek. 2) birine bir hata, ýalňyşlyk, nädogry edilen iş üçin temmi bermek, çäre görmek, ikinji gezek gaýtalamaz ýaly etmek. Ogurlygyň nämedigini häzir men seniň gözüňe görkezerin. Gözüne gül salmak bir zadyň hötdesinden gelmek, doly başarmak, hek etmek. Gözüne güýdüşmek ser. Göze güýdüşmek. Gözüni açyp gitmek durmuşyndan närazy bolup jan bermek, ölmek. Gözüni açyp göreni eneden dogaly bäri, özüni bilip ugraly bäri, bar bilýän zady. Onuň gözüni açyp göreni zähmet çekmek boldy. Gözüni almak gözüne degip, kör etmek. Peýkam aldy çep gözüni, Kör arçyndy soňky ady (Ç. Aşyr). Gözüni aýyrmazlyk birsyhly seredip oturmak, nazaryndan sypdyrmazlyk. Gözüni baglamak 1) aldap nadanlykda saklamak, nadanlyga sezewar etmek. 2) dürli usullar bilen birini erbet ýagdaýa salmak, pyrryldak etmek, aldamak. Gözüni-başyny aýlamak aldap bir zada razy etmek. Gyzyň gözüni-başyny aýlap, ony halamaýan ýigidine durmuşa çykmaga razy etjek boldular. Gözüni çykarmak öte gitmek, çenden aşmak, hetdiňi bilmezlik. Gözüni gögertmek görgi baryny görkezmek, gaty horlamak. Gözüniň oduny almak urup, sögüp ýa-da başga bir zat edip, hemişe gorkup durar ýaly etmek, heder eder ýaly temmi bermek. Gözüniň ýaşyny kepdirmezlik hemişe aglamaga mejbur etmek, agladyp ýörmek. Gözüni oýmak gözüni çykarmak, iň erbet jeza sezewar etmek. – Haw tagsyr, meniň gözümi oýduň, oglumy öldürdiň, meniň senden soňky dilegim – şu gysragy senden dileýän – diýdi (“Görogly”). Gözüni ýeňsesinden çekmek berk jeza bermek. Gözüňi açyp gitmek öňüňde goýan maksadyňa, arzuwyňa, niýetiňe ýetmän, armanly ölmek, ahmyrly dünýäden ötmek. Gözüň agarmak zulum, horluk görmek, ýaramaz durmuş zerarly gaty horlanmak. Gözüň agyny köpeltmek ser. Gözüňi alartmak. Gözüň aksyn! "kör bol, janyň çyksyn" diýen manyda aýdylýan sögünç, gargyş. Ylgama diýsem etmän ýykyldyň, gözüň aksyn!Gözüň ak ýagyny iýdirmek birini hiç bir kemini goýman ekläp-saklamak, birkemsiz ösdürip ýetişdirmek. Saňa çagalykdan enesiz-atasyz diýdirmedim, gözümiň ak ýagyny iýdirdim. Indiki bolup ýörşüň şonuň sag bolsunymy? Gözüniň alnynda biriniň göni ýanynda, görüp durka. Gözümiň alnynda ýalan sözlemäň näme? Gözüň awusyny almak az salym ýatyp turmak, azajyk irkilmek. Gözüň aýdyň! begençli waka gutlanyp aýdylýan alkyş sözi. Gözüň bürlüp barmak ukyň tutup başlamak, ýatasyň gelmek. – Men-ä ýatjak, gözüm bürlüp barýar. Gözüň çekmek gözüň gabagynyň bir nerw damarjygy tirpildemek. Asyl şu gün, bütin gün, gözüm çekdi durdy (H. Ysmaýylow). Gözüňde bolsun gözlenýän zadyň gözleginde bol, bir zadyň bardygyndan, ýokdugyndan habarly bol, gözleg- ideg et. Gözüňden uçmak köp wagt bäri görülmänsoň, ýatdan çykyp gitmek (köplenç, iýilýän, içilýän zatlar hakynda). Garpyz toşaby dagy gözümizden uçupdyr, dadyp gören wagtym ýadymyzdan çykypdyr. Gözüňde okuň bolsa urmak (atmak) eliňden gelse, zyýan ýetirmek, ýeri gelende zelel etmek, birini ýigrenmek. Gözüň dokunmak seredip duran zadyň gowulygyna, gabarasyna, görk-görmegine synyň oturmak, haýran galmak. Gözüň doýmazlyk gara nebsiňe "haý" diýip bilmezlik. Onuň garny doýsa-da, gözi doýanok. Gözüň dumanlamak ser. Gözüň ümezlemek. Gözüňe degmek tüýs jaý ýerinde kömege ýetişmek, gerekli ýerinde goldaw, goltgy bolmak.Gitmeli ýerime ulag tapylaýsa, häzir gözüme degjek-dä! Gözüňe döneýin!1) biri gowy görlende, “ezizim, mähribanym, gadyrdanym” ýaly manylarda ulanylýan söz düzümi. 2) birinden bir zat mylakatlylyk bilen haýyş edilip aýdylýan söz düzümi. Gözüňe döneýin, Myrat, beýle zatlary hudaý size görkezmesin. Gözüňe gelmezlik biriniň bolşy, gylyk-häsiýeti ýaramazlyk, özüni alyp barşy ýigrenilmek. Hähili adamdygyny bilemsoň, ol hiç wagt gözüme gelenok. Gözüňe görünmek psihiki näsazlyk netijesinde ýok zatlar bar ýaly bolup görünmek. Gözüň gaçyp barmak kelläň gaty agyryp, gözüňe güýçli täsir etmek. Gözüm gaçyp barýar, men-ä işe ýaramok. Gözüň ganmak bir zady köp gezek görmek, doýa-gana synlamak, göre-göre doýmak. Şol zeýilli suratlardan ozalam köp gezek gözüm gandy. Gözüň garaňkyramak ysgynsyzlyk we ş.m. zerarly essiň aýylyp, başyň aýlanyp, gözüň zat görmän başlamak. Gözüň-gaşyň çekip durmazlyk birini göresiň gelmezlik. Ony gözüm-gaşym çekip duranok, şonsuzam aladam ýetik. Gözüň gitmek bir gowy zada gözüň düşüp, özümde-de şol zat bolaýsady diýen duýgy döremek. Gözüň gyýmazlyk dözmezçilik etmek, dözmezlik.Gözüňi agdaryp ýatmak huşdan gitmek, çaşmak, essiň aýylmak. Ol erikden ýykylyp, ep-esli wagt gözüni agdaryp ýatdy.Gözüňi akjartmak gözüň agyny köpeldip, gözüňi alartmak, hyýrsyz garamak. Däli gözüni akjardyp seretdi. Gözüňi germek gözüňi giňden açyp, oňa agram bermek, zor bermek. – Gyzym, Bahar, biz bu halylaryň üstünde gözümizi gerip dümtünýäris (A. Gowşudow). Gözüňi gögertmek mejalsyz, kişi kömegine mätäç bolmak, ile günüň galmak. Gözüni gögerdip, gapa seretdi (N. Saryhanow). Gözüňi jüýjertmek uklaman, gözüňi açyp ýatmak, oturmak. Gözüňi jüýjerdip ýatyrmyň?Gözüňi sykyp oturmak (durmak) ejizläp göz ýaş etmek, aglamak. Çaga ýaly bolup, gözüňi sykyp oturma-da, derrew işiň bilen bol (B. Seýtäkow). Gözüňi tutmak özüňe edilen ýagşylyklary ýatdan çykarsaň, haklamasaň, soňy erbetlik bilen gutarmak. Gitseň, git, meniň emdiren ak süýdüm seniň gözüňi tutar.Gözüňi ýandak bilen süpürmek rehimiň gelmezlik, rehim-şepagat, dözümsizlik etmezlik. Gözüň köküni gyrmak bir zada yzygiderli meşgullanyp, gözüňi ýadatmak, inçe iş edip, gözüňe agram salmak. Gözüň suw içmezlik edilýän işden we ş.m. zatlardan razy, hoşal bolmazlyk, edilýän hereket göwnüňe ýakmazlyk, bolýan zada pisindiň oturmazlyk. Gözüň ýerine gelmek dynç alyp, naharlanmak netijesinde öňki katdyna gelmek, kuwwatlanmak, ysgyna gelmek. Teýli nahardan soň gözi ýerine geldi. Gözüň ýetik bolmak bir zada pugta belet bolmak, gowy bilmek. Göz ýetirmek bir zadyň anygyna ýetmek, änigine-şänigine ýetmek; anyklamak, oňat düşünmek. Göz ýummak görmezlige salmak, görmedik bolmak. Göz ýumup geçmekser. Göz ýummak. Nädogry iş edilse, göz ýumup geçmek bolmaz. Hak gözünden eşitmek bir habary hakyky bilýänden, ynamdar adamdan, gözi bilen görenden eşidip bilmek. – Men muny hak gözünden eşitdim – diýip, Pirguly beg ýan bermedi (A. Gowşudow). gözara [göza:ra], at.1. Agyldaky mallar kellesini çykaryp ot, iým we ş.m. iýer ýaly onuň diwarynda goýulýan deşik. Iki sany goýun gözaradan boýnuny uzadyp, tirt iýýärdi.2. Galalaryň burçundaky diňlerde ok atmak üçin goýulýan deşik. Gözaradakylar her atlyny aýratynlykda saýgaryp başladylar (B. Seýtäkow). gözbagçy [gözva:ğçy], at. Çalasyn hereketler, dürli hileler bilen adamy aldawa salýan, gözüni baglaýan adam. gözbagçylyk [gözva:ğçylyk], at. Gözbagçynyň käri. gözbaş [gözvaş], at.1. Suwuň, çeşmäniň başlanýan ýeri, akar suwuň çykýan ýeri. Derýanyň gözbaşy.2. göç.m. Bir zadyň başlanýan ýeri, başlangyjy. gözboýagçy [gözvoýoğçy],at,gepl.d. Aldawçy, ýalançy, mekir, kezzap. gözboýagçylyk [gözvoýoğçuluk], at. Aldaw bilen meşgullanmaklyk, ýalançylyk, kezzapçylyk, galplyk bilen edilýän hereketler. gözçi [gözçü], at, kön.s. Gözegçi. Gözçi gözledi, gördi (“Kitaby dedem Gorkut”). gözçykgynç syp. Ile sygmaýan, ilden çykgynç, hiç bir heňe, kada-kanuna dogry gelmeýän (iş, hereket we ş.m. hakynda). gözdaňdy [gözzaňdy], at. Eşekçiniň gözüni ýaglyk bilen daňyp oýnalýan çaga oýny. Gözdaňdy oýnaýan çagalar eşekçiniň bir sagyna, bir soluna aýlanýardylar. göz-dil [göz-zil]: göz-dil bolmak öňden gelýän yryma görä: göz degmek (ser. Göz: göz degmek).Göz- dil monjugy göz degmezligi üçin boýna dakylýan, diwardan asylýan ýaşylymtyl-gök reňkli monjuk, göz monjugy. göze-başa : göze-başa düşmek suwumsyzlyk, açgözlük edip, özüňi ýigrendirmek, betnebislik etmek. gözedürtme [gözedürtmö], at. Çakdanaşa garaňky, tüm, hiç zat seljerip bolmaýan garaňkylyk (ser. Göz: göze dürtme). Gije sowukdy, gözedürtme garaňkydy (“Edebiýat we sungat”). gözeg [gözöğ] I, at. Çuwal, horjun we ş.m. gabyň agzyny ýüp bilen gözemek üçin edilýän halkajyklar. Çuwalyň gözegleri ýolnup ugrapdyr. \n\n\n GÖZEG [gözöğ] II, at,gepl. d., ser. Gözleg1. gözegçi [gözöğçü] I, at. Gözegçilik edýän, esewan bolýan, seredýän adam. Her oýunçynyň özüniň gözegçisi bolýar. \n\n\n GÖZEGÇI [gözöğçü] II, at. Gözemek işini ýerine ýetirýän adam. gözegçilik [gözöğçülük], at. Göz-gulak bolmaklyk, esewan bolmaklyk, seretmeklik. gözegsiz [gözöğsüz] I, syp. Gözegi bolmadyk, gözeg edilmedik, gözelmedik. Içi däneden doly gözegsiz çuwal jaýyň burçunda durdy. \n\n\n GÖZEGSIZ [gözöğsüz] II, syp. Gözegçilik edilmeýän, hiç hili gözegçiligi bolmadyk, göz-gulak bolunmadyk, esewan edilmedik. Ol günleriň birinde peji gözegsiz taşlap gidipdir. gözel [gözöl], syp.1. Owadan, görmegeý, gelşikli. Gözel gyz. 2. Ajaýyp, ajap, örän oňat. Şäher öňküsindenem gözel görnüşe girdi (“Edebiýat we sungat”). 3. göç.m. Aýal, gyz maşgala, zenan. Gözel alsaň aryflara gulak goý, Syratyn sözleýir ýagşy syn bilen (Magtymguly). 4. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Gözel göwnüň! öz isläniňi et, erk-ygtyýar özüňde. Maňa ýoldaş bolup bilmejek bolsaň, onda näme, gözel göwnüň, men-ä gitdim. gözelek [gözölök]: gara gözelek owadan gara gözli, enaýyja gözli. Ynha, gözleri oýnaklap duran bir gara gözelek gyz. gözelgi [gözölğü], syp. Çuwaldyr horjunyň we ş.m. agzy ýüp bilen gözelen. gözellendirmek [gözöllönnürmök], işl. Öňküden gözel etmek, has gözel görnüşe getirmek. Jaýy gözellendirýän zat onuň soňky bezegleridir. gözellenmek [gözöllönmök], işl.,ser. Gözelleşmek. Güneşli paýtagtymyz günsaýyn gözellenýär (“Edebiýat we sungat”). gözelleşdirmek [gözöllöşdürmök], işl. Gözel görnüşe getirmek, gözel, owadan bolmagyny üpjün etmek, görk bermek. gözelleşmek [gözöllöşmök], işl. Kem- kemden gözel bolmak, dura-bara gözel görke girmek, gözellenmek, owadanlaşmak. gözellik [gözöllük], at. Gözele has bolan görmegeýlik, owadanlyk. gözelmek [gözölmök], işl. Doly gabyň agzyndaky gözeglerinden atanaklaýyn ýüp geçirilip daňylmak. gözeme [gözömö], iş ady. Gözemek ýagdaýy, derejesi. gözemek [gözömök], işl. Çuwalyň, horjunyň, ganaryň we ş.m. gaplaryň içine salnan zatlar dökülmez ýaly gözeglerinden atanaklaýyn ýüp geçirip daňmak. gözemeklik [gözömöklük], iş ady. Gözemek usuly. gözeýiş [gözöýüş], iş ady. Gözemek ýagdaýy. gözenek [gözönök], at.1. Atanaklaýyn görnüşde edilen germew, penjiräniň daş ýa iç ýüzünden goýulýan, ýogyn simden edilen gorag. Ol gözenekden seretdi (B. Seýtäkow). Men penjiräme gözenek ýasatdym. 2. Ak öýleriň täriminiň ara deşikleri. Ol öýüň gözeneginden içerik seretdi. 3. El işlerine atanaklaýyn salynýan öýjük-öýjük görnüşli nagyş. 4. göç.m., gepl.d. Türme, tussaghana. \n\t‣ Gözenekden garatmak türmä basdyrmak, tussag etdirmek. gözeşdirmek [gözöşdürmök], işl. Ählisini gözemek, gözäp çykmak. gözeşmek [gözöşmök], işl. 1. Gözemäge kömek etmek. Ol maňa doly ganarlary gözeşdi. 2. Bilelikde gözemek. Adamlar içi bugdaýly çuwallary gözeşip durdular. gözetçi [gözötçü], at,gepl. d., ser. Gözegçi. Seýtek gyrmany bagy-Serçemene gözetçi goýdy (“Görogly”). Her bir işde özüň gözetçi bolmasaň bolmaýar (A. Gowşudow). gözet [gözöt], at,gepl.d. Görnüp duran ýer, öňi, öň ýany, garşysy. Aty jaýyň gözedinde daňaý. gözetçilik [gözötçülük], at,gepl. d., ser. Gözegçilik. Üzüm agaçlaryna we başga baglara suw tutulyşyna her gün Hoşgeldiniň özi gözetçilik edýär (A. Gowşudow). gözetdirmek [gözötdürmök], işl., ser. Gözetmek. gözetlemek [gözötlömök], işl., gepl.d. 1. Gözegçilik etmek, esewan bolmak. 2. Garaşmak, biriniň ýoluna göz dikmek. gözetmek [gözötmök], işl. Gözemek işini başga birine etdirmek. Kakam bugdaýly çuwallary maňa gözetdim. göz-gaş [gözğa:ş], at. Çaga, garra, ýaraman ýatan adama edilýän garaşyk, ideg. Çaga hemişe göz- gaş edip durmasaň bolýarmy näme?! gözgi [gözğü], at, kön.s. Ýüz görülýän aýna. Köňül gözgüsine ýaryň adyny, Suratkeşlik edip çyzmaly boldum (Magtymguly). göz-görtele [göz-ğörtölö], hal. Aç-açan, görnüp durka, mese-mälim, görnetin. Ol göz-görtele ýalan sözleýär. göz-gulak [göz-ğulok]: göz-gulak bolmak1) bir zatdan habardar bolmak, esewan bolmak, seretmek. 2) biriniň halyndan habar alyp durmak, gözden salman, ugruna seretmek, idemek. Lukmanlar maňa göz-gulak bolup ugradylar. göz-gülban [göz-ğülva:n], syp.1. Eleşan, bet- nyşan, sallam-sajak. 2. Wejera; masgara. Beýdip göz- gülban bolup durmak gelşiklimi beri? göz-gülbanlyk [göz-ğülva:nlyk], at. 1. Eleşanlyk, betnyşanlyk. 2. Wejeralyk, masgaralyk. gözgyny [gözğy:ny], syp. Agyr, kynçylykly, horlukly, güzaply; naýynjar. gözgynyçylyk [gözğy:nyçylyk], at,ser. Gözgynylyk. gözgynylyk [gözğy:nylyk], at. Gözgyny ýagdaýda bolmaklyk, güzapçylyk, naýynjarlyk. Onuň gözgynylyk bilen gepleýşine nebsi agyrdy (B. Pür- liýew). gözleg [gözlöğ], at.1. Birini, bir zady tapmak üçin edilýän agtaryş. 2. Barlag, agtarma, gazuw-agtaryş işleri. Arheologik gözleg işleriniň netijesinde ýadygär- likleriň barlygy ýüze çykaryldy (“Mugallymlar gazeti”). 3. göç.m. Biriniň gözleýän, göwnüniň küýseýän zady. Näçe ýalpyldatsaň, mis ýene misdir, Ýüregi garanyň gözlegi pisdir (M. Seýidow). gözlegçi [gözlöğçü], at.1. Agtaryjy, yzlaýjy, birini ýa-da bir zady ideýji. 2. Barlag, gözleg-agtaryş işleri bilen meşgullanýan adam. Gözlegçiler aşmasy çetin çäge gerişleriniň ençemesinden aşdylar (“Edebiýat we sungat”). gözleme [gözlömö], iş ady. Gözlemek ýagdaýy. gözlemek [gözlömök], işl.1. Bir zady tapmak maksady bilen agtarmak, barlamak, aňtamak, yzarlamak. Sen bu ýerlerde näme gözleýärsiň, bir zatlar ýitirdiňmi? 2. gepl.d. Bir ýaňa seretmek, bakmak, äňetmek, göz aýlamak. It gözlemez, pişik bakmaz, Saçak ýazylmagan ýerde (Magtymguly). \n\t‣ Gözläp durmak seredip durmak, äňetmek. gözlemeklik [gözlömöklük], iş ady. Gözlemek ýagdaýy. gözlenilmek [gözlönülmök], işl., ser. Gözlenmek.– Gözlenilýän gymmatbaha daş şu bolsa gerek – diýdi. gözlenmek [gözlönmök], işl.1. Bir ýa-da bir zat agtarylmak, idelmek. 2. Özüň üçin gözlemek. Kitap gözlendim. gözleşdirmek [gözlöşdürmök], işl. Gözläp çykmak, hemmesini gözlemek. Ol özüne gerek kitaplary gözleşdirip tapdy. gözleşmek [gözlöşmök], işl.1. Gözlemäge kömek etmek. Aýallar ugurly-ugursyz gözleşen hem bolýarlar welin, ýüzükden hiç hili derek tapmaýarlar (T. Gurbanow). 2. Bilelikde gözlemek. Oglanlar ýagyşdan soň obanyň gaýrasynda kömelek gözleşip ýördüler. 2. gepl.d. Biri-biriňe seretmek, garamak. gözletmek [gözlötmök], işl. Gözlemek işini başga birine etdirmek, gözlemäge mejbur etmek. Sen özüňi ýaman köp gözletdiň. gözleýiş [gözlöýüş], iş ady. Gözlemek ýagdaýy. gözli [gözlü], syp.1. göç.m. Daş-töwereginden esewan bolýan, pähimli, hüşgär. Ilde gözli adam kän.2. Esasy baldagynda gözi, çytanagy köp bolan, ýylmanak däl (agaç hakynda). Bu pürs gözli ekeni. \n\t‣ Gözli çeşme girdeji, gazanç berýän mal, mülk we ş.m. zat. Sygyrlaryň agzyna seredip bilseň, ol bir gözli çeşme. Gözli kör gözýetimi dar; daş-töwerekde ýüze çykýan wakalary seljermeýän, dar düşünjeli. Gözli şaýat bir wakany, ýagdaýy hut öz gözi bilen gören, bir zadyň güwäçisi. Ol ýyl gyşyň sowuk gelşine özüm gözli şaýat. Gözli ýaşyt bir wagtda eneden bolan, doglan aýy-güni meňzeş. Ikimiziňem oglumyz gözli ýaşytdyr. gözli-başly [gözlü-vaşly], syp. Öýli-işikli, maşgalaly. Ol ogluny gözli-başly etmegiň aladasy bilendi. \n\t‣ Gözli-başly etmek öýermek, özbaşyna öý-işik etmek. Il deňinde gözli-başly edip goýbersek, hem oglumyz, hem giýewimiz bordy. Eýýäm iki oglumy gözli-başly etdim. gözlük at. 1. Çybyn-çirkeýden, siňekden goramak üçin atyň, eşegiň gözüniň ýokary ýanyndan dakylýan seçekli gaýyş. 2. Juwaza, haraza we ş.m. zatlara goşulýan iş mallarynyň gözüne tutulýan, daňylýan mata. gözmonjuk [gözmo:njuk], at. Köneden gelýän yryma görä, aýallaryň "göz degmesin" diýip özüniň, çagasynyň ýa-da malynyň boýnuna dakýan ala monjugy. \n\t‣ Göz monjugy ýaly owadan, eýjejik, gowy. Göz monjugy ýaly dört çagasy bar. gözsüz [gössüz], syp. 1. Kör, gözi görmeýän. Gözsüz garry. 2. Gözi bolmadyk, gözi ýok. Gözsüz tagta. gözsüzlik [gössüzlük], at. 1. Körlük, gözi görmezlik. Iň ýaman dert – gözsüzlik. 2. Gözi bolmazlyk, gözi ýokluk. gözügara [gözüğara], syp. Biriniň kömegine ˙zar, mätäç. gözügaralyk [gözüğaralyk], at. Biriniň kömegine mätäçlik, zarlyk. gözügiş [gözüğüş], iş ady. Gözükmek ýagdaýy. gözükdiriji [gözükdürüjü], at. Bir işi ýerine ýetirmäge degişli bolan görkezmeleriň, düzgünleriň jemi. Sözlügiň gözükdirijisi. gözükdirmek [gözükdürmök], işl.1. Adama, haýwana iş-ýol öwretmek, tälim bermek. Ene gyzyny ýuwaş-ýuwaşdan tikin işine-de gözükdirdi. 2. Göz degirmek. gözükme [gözükmö], iş ady. Gözükmek ýagdaýy. gözükmek [gözükmök], işl. 1. Işe birneme öwrenişmek, ugrukmak, hünäri ele alyp başlamak; tälim almak. 2. Köneden gelýän yryma görä, çaga, mal- gara göz degmek. Sygrymyz gözükdimikä diýýän, soňky döwürde süýdi azalypdyr, özem sagdyrmajak bolup dur. gözükmeklik [gözükmöklük], iş ady. Gözükmek ýagdaýy. gözýaş [gözýa:ş], at. Agy ýa-da begenç zerarly gözden akýan, çykýan suwuklyk, ýaş. \n\t‣Gözýaş dökmek ser. Gözýaş etmek. Gözýaş etmek aglamak. gözýetim at.1. Gözüň görýän, saýgarýan, ýetýän ýeri, aralygy. Daň saz berip, gündogar tarapda ýer bilen gögüň tapyşan ýeri – gözýetim gan ýaly gyzardy (A. Gowşudow). 2. Adamyň bilim derejesi, düşünjesi. Gözýetimi giň adam. gözýetmez syp. Göz görerden giň, aňyrsy görünmeýän, çäksiz. Gözýetmez sähra. göz-ýüz : göz-ýüz bolup durmak biri bilen ýüzbe-ýüz bolup durmak, birini birsyhly görüp durmak. Hemişe göz-ýüz bolup duran adamyň çakylygyna görünmeseň birhili bolarmyka diýýän. gradus [gyra:du:s], at. 1. Burçlaryň we dugalaryň, töweregiň 360-dan 1 bölegine deň bolan ölçeg birligi. 2. Bir zadyň gyzgynlygyny ýa-da sowuklygyny, güýjüni ölçemek üçin ölçeg birligi. grafa [gyrafa:], at. Kagyzyň ýüzüne daşyna dik çyzyk çekilen zolak ýa-da sütün; tablisadaky daşy iki çyzykly sütün. grafin [gyrafi:n], at. Içine suw ýa-da suwuk zatlar guýulýan uzyn bokurdakly çűýşe gap. gram [gyra:m], at. Bir kub santimetr suwuň agramyna deň bolan metrlik ölçeg ulgamynda agyrlyk ölçeg birligi, kilogramyň müňden bir bölegi. Bir gram. On gram. Ýüz gram. grammatik [gyramma:tik], syp. Grammatika degişli. Diliň grammatik gurluşy. grammatika [gyramma:tika], at.1. Dil biliminiň dildäki sözleriň we sözlemleriň gurluşyny, şoňa laýyklykda iki bölümden durýan morfologiýany we sintaksisi öwrenýän bölümi. 2. Bir diliň esasy grammatik düzgünlerini özünde jemleýän okuw dersi. granat [gyrana:t], at, harby. El bilen zyňylýan uly bolmadyk partlaýjy ýarag. Granat güňleç gürpüldedi (A. Nazarow). grek [gire:k], at, ser. Grekler. Grek dili. Grek halky. grekler [gire:kler], at. Gresiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. grossmeýster [gyros(s)me:ýster], at. Küşt oýnunyň ussatlaryna berilýän iň ýokary at we şol ady alan adam. gruzin [gruzi:n], at,ser. Gruzinler. Gruzin dili. Gruzin halky. gruzinler [gruzi:nler], at. Gruziýa respublikasynyň esasy ilatyny düzýän halk. guba [guvo], syp.1. Gyzgylt-goňur reňk (düýäniň, gazyň reňki hakynda). Guba düýe. Guba gaz. 2. Adam ady. gubar [guva:r], at. 1. Bulaşyk, tutuk, bulutly howa. Jülgeleri duman basar, Dag başynda gubar bolsa (Talyby). 2. Gözüň öňüni ümezledýän ýukajyk ak perde. Onuň gözleriniň öňüni gubar basdy (B. Seýtäkow). \n\t‣Göze gubar inmek gözüň öňüni ýukajyk ak perde tutup, onuň görüş ukybyny peseltmek. gubarlama [guva:rlama] iş ady. Gubarlamak ýagdaýy gubarlamak [guva:rlamak] işl. 1. Üstüni bulutly, totly howa tutmak. Daglaryň başy gubarlap görünýär. 2.Gözüň öňünde gubar emele gelmek. Gözüň gubarlap başlamak. gubarlamaklyk [guva:rlamaklyk], iş ady. Gubarlamak ýagdaýy. gubarlanmak [guva:rlanmak], işl.1. Üsti gubarly bolmak, duman, ümür basmak. Gubarlanyp alys ýerden görüner, Çandybilden biziň begler ýetişdi (“Görogly”). 2. Gözüň öňi ümezlenmek. Owadan gözleriniň öňi gubarlandy (B. Seýtäkow). gubarlaşmak [guva:rlaşmak], işl.1. Kem- kemden gubar tutmak, gubar bilen örtülmek. Daglaryň dereleri gubarlaşyp başlady.2. Gözüň öňi ümezleşmek, gözüň öňüni gubar örtüp başlamak. Guwanyp atasy ogluň sözüne, Ýaş aýlaýar gubarlaşan gözüne (A. Atajanow). gubarlaýyş [guva:rlaýyş], iş ady. Gubarlamak derejesi. gubarly [guva:rly], syp. 1. Gubar tutan, dumanly, ümürli, howa bulaşyp, gamaşyp duran. Dereleri däli silli, Ümürli, gubarly daglar (“Zöhre – Tahyr”). 2. Gözüniň öňüni gubar tutan, ümezli; kütelen. Gubarly gözler. gubur [guvu:r], at. Öli jaýlanýan mazar. guçmak [guçmok], işl., şahyr. Bagryňa basmak, gujagyňa gysmak, gujaklamak. Hylwat ýerde bezm edip, Guçsam inçe biliňden (Mollanepes). guda [gudo], at. Öýlenen oglanyň we durmuşa çykan gyzyň hossarlarynyň biri-birine garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. \n\t‣ Guda bolmak ogul öýermek ýa-da gyz çykarmak üçin ene-atalar bolup gürleşip, belli netijä gelmek. gudaçylyk [gudoçuluk], at. Guda ýagdaýynda bolmaklyk, gaýyn-guda garyndaşlygyny açmaklyk. Bike eje ogly üçin kimiň gyzyna gudaçylyga barmakçy bolýandygyny aýdyp berdi (G. Gurbansähedow). \n\t‣ Gudaçylyk gürrüňiňiz barmy? gizlin we tükeniksiz gürrüň edilende aýdylýan aňlatma. gudalyk [gudoluk], at. Toýda öldürilýän ownuk janlynyň, dowaryň adat boýunça guda berilýän döşi. Garyndaşlyk ýüz ýyllyk, gudalyk müň ýyllyk (Nakyl). gudrat [gudurot], at. 1. Tebigatda adatdan daşary güýjüň täsiri netijesinde ýüze çykýan hadysa, alamat, keramat. 2. göç.m. Geň galdyryjy güýç. Seň suwuňda şirin jana, Lezzet berýän gudrat bardyr (M. Seýidow). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Gudraty güýçli Allatagala. gudratly [gudurotly], syp. 1. Adatdan daşary hadysaly, gudrat görkezmäge ukyply. 2. göç.m.Durmuşda güýç-kuwwaty, başarýan zady bilen geň galdyrýan, haýran edýän. Gudratly eller. gudratlylyk [gudurotluluk], at. Gudratly bolmaklyk, gudraty barlyk. guduk at. 1. Oý ýer, ýalpak çukur. Basan ýeriň guduk bolup çykýar. 2. Çilik ýaly çaga oýunlary oýnalanda gazylýan çukurjyk. Oýny alyp baryjy taýajygy we topy eline alyp, gudugyň ýanynda galýar. 3. kön.s. Guýy. Niçe gün gudukda menzil eýledim, Günbe-gün halymny tebdil eýledim (Andalyp). guduman [gu:dumon], syp., gepl. d., ser. 3. Guduz. Guduman açýan oglan. gudurama [gu:duromo], iş ady. Guduramak ýagdaýy. guduramak [gu:duromok], işl. Bir zada begenjiňe üýtgeşik hereketler etmek; aýnamak. Özüm ýalylar bilen iki ýana at saljagym, agyr mähelläni aralap gudurajagym ýadyma düşdi (R. Gelenow). guduramaklyk [gu:duromokluk], iş ady. Guduramak derejesi. guduraşmak [gu:duroşmok], işl. Birnäçe bolup guduramak. Guduraşmaň oglanlar, guduraşmaň meslikden (Ý. Durdyýew). guduratmak [gu:durotmok], işl. Guduramaga erk bermek, mümkinçilik döretmek, ýol bermek. guduraýyş [gu:duroýüş], iş ady. Guduramak ýagdaýy. guduz syp., at. 1. Nerw sistemasyny zaýalaýan ýokanç kesel, şeýle hem şol kesel bilen kesellän jandar. Guduz it. 2. göç.m. Gaharly, gazaply, gahar-gazaba münen. 3. göç.m. Ýakymsyz, garagol, bet, bimaza; alyp-ýolup barýan. Guduz oglan. \n\t‣ Guduz açmak 1) wagşylaşmak, örän rehimsiz, zalym bolmak, guduzlamak. 2) ýakymsyzlyk, bimazalyk etmek, garagol bolmak. Beýle guduz açman, akyllyja bolaýsana! guduzlama [guduzlomo], iş ady. Guduzlamak ýagdaýy. guduzlamak [guduzlomok], işl. 1. Kellede döreýan ýokanç nerw keseli bolan guduz keseli bilen kesellemek. Guduzlan it. 2. göç.m. Çendenaşa zabun bolmak, gazaba münmek, zulum etmek. guduzlamaklyk [guduzlomokluk], iş ady. Guduzlamak ýagdaýy. guduzlaşmak [guduzloşmok], işl. Wagşylaş- mak, zalymlaşmak. guduzlatmak [guduzlotmok], işl. 1. Ýokanç nerw keseli bolan guduz keseli bilen keselletmek, guduz keselini ýokuşdyrmak. Bir guduzlan it başga birnäçe haýwany-da guduzladyp biler. 2. göç.m. Gazaplandyrmak, gaharlandyrmak, zabunlyk etdirmek. guduzlyk [guduzluk], at. 1. Guduz kesellilik, guduzyň ýagdaýy. Itiň guduzlygy barlagda kesgitlendi. 2. göç.m. Ýakymsyzlyk, garagollyk, bimazalyk, betçilik. gugarma [gu:ğormo], iş ady. Gugarmak ýagdaýy. gugarmak [gu:ğormok], işl. Hiç zatsyz boşap galmak, janly-jemendesiz galmak. Iňlär siňek ýok bu ýerde, Gugaryp ýatyrdy meýdan (M. Seýidow). gugarmaklyk [gu:ğormokluk], iş ady. Gugarmak ýagdaýy. gugartmak [gu:ğortmok], işl. Hiç zatsyz boşadyp goýmak. gugaryş [gu:ğoruş], iş ady. Gugarmak ýagdaýy. guguldama [gu:ğullomo], iş ady. Guguldamak hereketi. guguldamak [gu:ğullomok], işl. Guk-guk edip ses çykarmak. Asudalygyň içinden parran geçen otlynyň guguldan sesi, göýä başga dünýäden eşidilen ýaly boldy (“Edebiýat we sungat”). guguldamaklyk [gu:ğullomokluk], iş ady. Guguldamak ýagdaýy. guguldaşmak [gu:ğulloşmok], işl. Birnäçe otly, gämi we ş.m.yzly-yzyna guguldamak, ýerli-ýerden guk-guk etmek. guguldatmak [gu:ğullotmok], işl. Guk-guk edip ses çykarmak. guguldaýyş [gu:ğulloýuş], iş ady. Guguldamak ýagdaýy. guguldy [gu:ğullu], at. Otly, gämi we ş.m. gygyranda çykýan sesiň ady. Daşda heniz hereket ýatmadyk bolsa-da, çendan otly guguldysyndan başga ses-üýn eşidilmeýärdi (B. Kerbabaýew). Ol otlynyň guguldysyna oýandy (N. Jumaýew). gujak [gujok], at.1. Iki eliňi aýlap alanyňda kükrek bilen eliň aralygynda emele gelýän giňişlik. – Kes sesiňi, it ogly – diýip, enesiniň gujagyndaky çaga gamçy çaldy(B. Seýtäkow). 2. Iki eliňi aýlap alanyňda aralykda ýerleşýän zat, takmyn mukdary görkezýän ölçeg. Bir gujak ot. 3. göç.m. Bir zadyň içi, göwsi. Lowurdap çykan güneş indi bütin şäheri öz gujagyna alypdy, gözýetim indi has giňäpdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Gujak açmak mähirli garşy almak, güler ýüz bilen kabul etmek, gujak gerip garşylamak. Ýakymly güneş jümle-jahana gujak açýardy (B. Kerbabaýew). gujak-gujak [gujok-gujok], syp. Birnäçe gujak, köp. Ojaga gujak-gujak sazak getirip saldy (B. Seýtäkow). \n\t‣ “Gujak-gujak” etmek çagany gujagyňa almak üçin çagyryp, gujagyňy açyp “gujak-gujak” diýmek. gujaklama [gujoklomo], iş ady. Gujaklamak ýagdaýy. gujaklamak [gujoklomok], işl. Iki eliň bilen daşyndan aýlap tutmak, gujagyňa gysmak, gujagyňa almak. gujaklamaklyk [gujoklomokluk], iş ady. Gujaklamak ýagdaýy. gujaklanmak [gujoklonmok], işl. Gujaga alynmak, gujaga gysylmak. gujaklaşdyrmak [gujokloşdurmok], işl. Ýakyn adamlaryňy, dost-ýarlaryňy yzly-yzyna gujaklap çykmak. gujaklaşmak [gujokloşmok], işl. Biri-biriňi gujaklamak. Olar gujaklaşyp görüşdiler. gujaklatmak [gujoklotmok], işl. Gujaklamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Ol özüni gujakladasy gelmedi. gujur at. Bir işi ýerine ýetirmek üçin güýç- kuwwat, başarnyk. Ähli juwan gujury bilen sahna hyjuwly çykýar (“Edebiýat we sungat”). gujur-gaýrat [gujur-ğaýra:t], at,ser. Gujur. Men Siziň her biriňiziň ata Watanymyzy gülledip ösdürmek ugrunda gujur-gaýratyňyzy gaýgyrmajakdygyňyza ynanýaryn (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). gujur-kuwwat [gujur-kuwwa:t], at,ser. Gujur. gujurlanmak [gujurlonmok], işl. Güýçlenmek, kuwwatlanmak, gaýrata galmak, dogumlanmak. Olaryň atlary öňdäki ullakan alaňa ýakynlaşdyklary saýy, suwuň ysyny alyp gujurlanyp, hereketlerini çaltlandyryp ugradylar (B. Seýtäkow). gujurly syp. Gujur-kuwwaty bar bolan, güýçli, zor, gujury bolan. Gujurly adam. gujurlylyk [gujurluluk], at. Gujury barlyk, gujursyz dällik, kuwwatlylyk, güýçlülik; dogumlylyk, gaýratlylyk, başarjaňlyk.Çalasyn hereketi gujurlylygyny mälim edýärdi (B. Kerbabaýew). gujursyz [gujursuz], syp. Gujury ýok, gujurly däl. gujursyzlyk [gujursuzluk], at. Gujury ýokluk, gujurly dällik, güýçsüzlik, kuwwatsyzlyk, gowşaklyk, ysgynsyzlyk. guk [gu:k], s. ş. aňl. söz. 1. Otly signal berende, gygyranda çykýan ses. 2.Bukullymoýnuna gatnaşýan çagalaryň bukulansoň, eşekçä "bukuldyk" diýen manyda ulanýan sesi. \n\t‣ Guk bermek (diýmek) bir iş, waka barada habar bermek, habarly etmek. Gyssanan wagtyň guk diýäýgin. gukbag [gu:kba:ğ], at. Hamydyň iki daş ýüzündäki halkaly ýüp. guk-guk [gu:k-gu:k], s. ş. aňl. söz. Yzly-yzyna çykýan guk sesi. \n\t‣Guk-guga dönmek gaty horlanmak, etiň-ganyň dökülip, süňk bolup galmak. Ol näsaglandan soň, guk- guga dönüpdir. gukmy-paňk [gu:kmu-paňk], at. Palçykdan okara ýasap, düýbüni ýukaldyp, agyz tarapyny ýere urup, paňkyldyly ses çykarylyp oýnalýan çaga oýny. gul at. 1. taryh. Hiç zada hukugy, ygtyýary bolmadyk, ykbaly eýesiniň elinde bolan adam; özge ýurtlardan getirilip, biriniň eýeçiligine berlen (adam). 2. göç.m. Umuman adam, ynsan. Hudaý berse guluna, getirip goýar ýoluna (Nakyl). Bendige etme hyýanat, Barça gul taňryga raýat (Magtymguly). 3. göç.m. Biri- niň garamagynda bolmaga, erk-ygtyýaryna gürrüňsiz boýun bolmaga razy, kaýyl adam. Aýdyň ol ýarymga meniň, zyndan içre bolganym, Saçlaryny saldaýyp, kylsyn azat men guluny (Magtymguly). 4. Garynjaly, garnuwly, igiň antonimi. 5.Oglana dakylýan at. \n\t‣Gul tapmak ogluň bolmak, erkek oglanjyk dünýä inmek. Gul tutupsyňyz, ýaşy usyn bolsun, berildigi bolsun. gulaç [guloç] I, at. Iki goluňy giň gereniňdäki uzynlyk ölçegi. Bir aýlap telpekde gizlenen saçlar, Her haýsy bir gulaç, bir ýarym gulaç (K. Gurbannepesow). \n\n\n GULAÇ [guloç] II, at. Gylyç bilen (ser. Gylyç 2) kakylyp dokalýan irimçik kakma mata. Uzyn gije gulaç dokap, Başagaýdy Asman "pälwan"(K. Gurbannepesow). gulaçlama [guloşlomo], iş ady. Gulaçlamak hereketi. gulaçlamak [guloşlomok], işl.1. Gulaç bilen ölçemek, bir zadyň uzynlygyny gulaç bilen kesgitlemek. 2. Yzly-yzyna gollaryny galgadyp ýüzmek. Gulaçlap ýüzmek. gulaçlamaklyk [guloşlomokluk], iş ady. Gulaçlamak ýagdaýy. gulaçlanmak [guloşlonmok], işl. Gulaç bilen ölçelmek, gulaç bilen kesgitlenmek. Odun ýüpler gulaçlanyp külterlendi. gulaçlatmak [guloşlotmok], işl. Gulaçlamak işini başga birine etdirmek. Ýüpi gulaçlatmak. gulaçlaýyş [guloşloýyş], iş ady. Gulaçlamak işi. gulajyk [gulojuk], at. Halynyň soňky äleminiň her ýerinde üçburç görnüşinde salynýan nagyş. gulajyn [gulojun], at. Iki ýaşyndaky urkaçy göle, tüwe. Biziň tohum öküzimiz bilen gulajynymyzy mal doktora görkezmek üçin oba getirendigimizi eýýäm olar nireden bildilerkä? (A. Gowşudow). gulak [gulok], at. 1. Adamlaryň, oňurgaly haýwanlaryň eşidiş agzasy. Gulagyň garny bolmaz (Nakyl). 2. Kirişli saz gurallarynyň sapynyň ujundaky kiriş baglanýan we dutary, gyjagy düzmek üçin towlanýan enjam. Dutaryň gapagyny daglap, perdesini baglady, kirşini sazlap, gulaklaryny towlady (“Nejep oglan”). 3. Ýer depilende aýak basmak üçin piliň ýokary gapdalyna berkidilýän süýri halka görnüşli demir. Ýer ýumşak bolany üçin, pil gulagyna çenli ýere gidýärdi. 4. Gazanyň daş gyrasyndaky el tutary, gulpy. Gazanyň dört gulagy bolýar. 5. Tüpeňiň niliniň başlan- ýan ýerinde atylmanka arkan gaýtarylýan, aşaky ujy mäşe bilen baglanyşykly hereket edýän bölegi. 6. Suw akýan ýabyň gapdala sowulýan sakasy, peliň suw barýan ýeri. Ähli gulaklaryň suwy saz akyp dur. 7. "Gabsagöl" we "Pendigöl" ýaly gölleriň içine salynýan iki ýa dört sany kiçijik nagyş. 8. Halynyň gyrasyndaky "ýyldyz" nagşynyň, ýagny goçagyň sallanyp duran bölegi. 9. Gulakçynyň depesinde daňylýan ýa-da iki dulugyň üstünden goýberilýän bölegi. Gulakçynyň gulagy. 10. Nowany aýak bilen basyp, suw goýbermek üçin onuň ujuna kakylan agaç. 11. gepl.d. Töweregiňdäkileriň etjek bolýan zadyna: pirimine, mekirligine we ş.m. göz ýetirip bilmeýän, aňkaw, pekgi. – Sen-ä bir barypýatan gulak ekeniň, dostsurap ýören ýoldaşyň näme edip ýörendiginem bilmänsiň?! \n\t‣ Gulaga degmek ser. Gulaga ilmek. Gulaga ilmek biri ýa-da bir zat barasynda daş gulakdan bir habar eşidilmek. Ünsüni şübela tijese-de, hümürdiden başga zat gulagyna ilmeýärdi (G. Kulyýew). Gulaga ýakmak aýdylan söz, edilen gürrüň göwnüňe ýaramak. Gulaga ýetmek daş gulakdan bir zat hakynda gep, habar eşitmek. Gulagy agyr gowy eşitmeýän, ker. Onuň gulagy agyrdy. Gulagy göründen ýaňa ölen adam hakynda gürrüň edilende "agzaw edenim üçin bagyşla" diýen manyda aýdylýan aňlatma. Gulagy mis ýaly gulagy ýiti, eşitgir. Zaňňaryň gulagy edil mis ýaly ekeni (T. Jürdekow). Gulagyna guýmak öwran-öwran aýtmak, düşündirip aýtmak, berk tabşyrmak. Edepli bolmagy çaganyň gulagyna guýup durmak gerek. Gulagyny gazamak birine bir zady ýerine ýetirtmek üçin köp aýtmak, ýatladyp durmak, irginsiz gaýtalamak. "Siz Mährä bir hat ýazyň" diýip, ol Wepanyň gulagyny gazaýardy (A. Gowşudow). Gulagyny tutmazlyk diňlemezlik, gulak salmazlyk. Ilim-günüm, ýakyn özel gardaşym, Nije zar eýlesem, gulagyn tutmaz (Magtymguly). Gulagyny ýazdyrmak gulagyny goýbermek, gysmak; atmak. Gulagyň ganmak bir zat hakynda köp eşidip, pugta ýadyňda galmak.Kakajandan gulagy ganan enaýyja gözlerini tegeläp, Artyga barmaklaryny uzatdy(B. Kerbabaýew). Gulagyň gapylmak güýçli ses we ş.m. zerarly gulagyň ker bolmak, eşitmekden galmak. Onuň gahary gelende, gulagy gapylyp, aňy işlemeýär. Gulagyň kamata gelmek bir zady köp eşidip irmek. Käbir kişileriň bolgusyz sozünden ýaňa gulagym kamata geldi. Gulagyň posuny açmak uzak wagt arakesmeden soň aýdym-saz diňläp ynjalmak. Gulagyň şaňlamak gulagyňda şaňňyldyly ses eşidilmek. Meniň haýsy gulagym şaňlady? Gulagyňy gapmak güýçli ses, gykylyk we ş.m. gulagyňa täsir edip eşitmez ýaly etmek. Gulak asmak (salmak) 1) diňlemek. Ynha, gulak as, gör, Magtymguly aga näme diýýär? (G. Kulyýew). Ol näme diýýär, gulak asyň! (B. Kerbabaýew). 2) biriniň diýenini etmek, maslahatyny almak, biriniň diýen-aýdanyna kaýyl bolmak. Gulakda galmak aýdylan zat berk ýatda galmak, ýatdan çykmazlyk. Öwüt gulakda galmasa, Miwesiz nahala meňzär (Zelili). Gulak etini guratmak bir zady ýerine ýetirmek üçin köp aýdyp, halys ýadatmak, aýda-aýda bizar-peteňini çykarmak. Gulak gabartmazlyk gulak asmazlyk, diňlemezlik. Adamlaryň sözüne däl-de, işine üns ber! Öňýeteniň gepine gulak gabartma (“Watan”). Gulak gaýtarmak tüpeňiň gulagyny arkan gaýtarmak, atmaga häzirläp goýmak. Gulak germek üns bilen diňlemek, gulak asmak. Gulak goýmak ser. Gulak (asmak) salmak. Adam bolsaň gulak goýgul öwüde, Alymlar ýanynda söhbet ýagşydyr (Magtymguly). Gulak gyrpmak gulagy ýapyrmak (at, düýe, eşek we ş.m. hakda). Gyrat agzyny açyp, gulagyny gyrpyp topuldy (“Görogly”). Gulak kakmak her hili gep eşitjek bolup ýörmek, timisgenip gep gözlemek. Gulak kakyp ýörmek ýaramaz gylykdyr. Gazan gulagy gyzmazlyk ser. Gazan. gulakçekge [gulokçekge], at. Çekge süňk bilen gulagyň aralygy, ýaňagyň ýokary tarapy. "Öldüreliň-de öldüreliň!" bolşup, Elbent bagşynyň gulakçekgesine urdular (“Nejep oglan”). gulakçow [gulokçow], at,dokm. Dokalan matany nöwerdiň daşyna saramak we erişleriň gerekli derejede dartylyp durmagy üçin ulanylýan enjam. gulakçöp [gulokçöp], at.1. Hataplary birikdirip saklaýan iki barmak inlilikdäki ýasyja agaç. 2. Arabanyň arşyna ötürilýän taýajyk. gulakçyn [gulokçun], at. Baganadan, sütükli deriden tikilýän uzyn gulakly ýyly telpek, gulakjyn. gulakhalka [gulokhalka], at, zergärç. s. Kümüşden, gyzyldan, zergärçilikde ulanylýan başga metallardan ýasalyp, aýal-gyzlaryň gulagyna dakynýan bezeg şaýy. gulakjyn [gulokjun], at, ser. Gulakçyn. gulaktoz [gulokto:z], at. Gulagyň ýeňse bölegi, gulagyň arka ýumrusy. \n\t‣ Gulaktozuna goýmak (bermek) gulagynyň düýbüne bermek, gelşirmek, urmak. Gulaktozuny gyzdyrmak ser. Gulaktozuna goýmak (bermek). Hemmesiniň gulaktozuny mazaly gyzdyrdy. gulakýüp [gulokýüp], at. Hataby howut bilen birikdirýän ýüp. gulan [gulon], at. Gylýallar maşgalasyndan bolan ýabany haýwan. Gulanlar Badhyz goraghanasynda gabat gelýär. gulanguýruk [gulonğuýruk], at. Gumda bitýän ýumşajyk, akja haşal ot. gulaty [guloty], at.1. Gyrgylar maşgalasyndan bolan syçan we ş.m. owunjak haýwanlary awlaýan ýyrtyjy guş. 2. göç.m. Nalajedeýin, başarnyksyz, zat oňarmaýan, emelsiz. Gulatynyň saýasyndan bolandan, Bürgüt penjesinde galan ýagşydyr (Magtymguly). gulçulyk [gulçuluk], at,taryh. 1. Gula eýe bolmaklyga esaslanan jemgyýetçilik-ykdysady gurluş. 2. Guluň ýagdaýynda bolmaklyk. gulgamak [gulğamak], at. Suwulgana görä ýasyrak hem ýognasrak süýreniji haýwan. gul-gula [gul-ğulo], at, kön.s. Galmagal, başagaýlyk, her hili howsala salýan gürrüň. Şol wagt onuň goşunyna gul-gula düşüp, her haýsy bir tarapa dagap gitdiler (Andalyp). gulguna [gulğuno], at. Suw çilimiň boýny. gulk s. ş. aňl. söz. Suwuklyk içilende bogazda ýa-da dar bokurdakly gapdan suw guýlanda, dökülende bir gezek çykýan ses. gulk-gulk s. ş. aňl. söz. Suwuklyk howlukman birden içilende ýa-da dar bokurdakly gapdan dökülende yzly-yzyna çykýan ses. gulkuldama [gulkullomo], iş ady. Gulkuldamak ýagdaýy. gulkuldamak [gulkullomok], işl. Gulk-gulk etmek, gulkuldyly ses çykmak. gulkuldatmak [gulkullotmok], işl. Suwuklygy gulk-gulk edip içmek; jyňkydyp içmek, başyňa çekmek. Ol sowuk şerbedi gulkuldadyp içdi. gulkuldy [gulkully], at. Suwuklyk birden yzly- yzyna içilende ýa-da dar bokurdakly gapdan dökülende çykýan sesiň ady. gulkunmak [gulkunmok], işl. Gulk-gulk edip ýuwdunmak, agzyň suwaryp boş ýuwdunmak. gulkunjyramak [gulkunjuromok], işl. Çalarak gulkunmak. – Beýle zatlary ýada salmasana, zaluwat – diýip, Kemal gulkunjyrady (N. Jumaýew). gulkutmak [gulkutmok], işl. Gulkuldadyp baryny içmek. Ol ahyrky owurt çaýyny gulkutdy. gulluk at. 1. Gul ýagdaýynda bolmaklyk, erksizlik, biriniň gol astynda bolmaklyk. 2. Gullukçynyň ýerine ýetirýän käri, wezipesi, işi, iş ýeri. Gulluk wezipesi. 3. Harby gullukçynyň harby borjy, ýerine ýetirýän wezipesi. Meni goşun gullugyna kabul etdiler. Ol harby gullukdan ýaňyrak gaýdyp geldi. 4. Biri ýa-da köpçülik-jemgyýetçilik üçin edilýän hyzmat. 5. "Hyzmata taýýardyryn, näme ýumuş bar, baş üstüne" diýmegi aňladýan ýüz tutma söz. – Gulluk – diýip tagzym etdi. \n\t‣ Gulluk etmek 1) hyzmat etmek. Men goşunda deňizçi bolup gulluk etdim. 2) bir zada uýmak, bir pikiri, işi we ş.m. dogry tapmak we ony goldamak, tarapdar bolmak. Sen şol pikiriň haýsysyna gulluk edýärsiň? gullukçy at. 1. Akyl zähmetiniň dürli ugurlarynda işleýän adam. Ol gullukçy maşgalasynda dünýä indi. 2. Hyzmatkär, hyzmatçy. gullukçylyk [gullukçuluk], at. Gullukçynyň wezipesi, gulluk edýäniň käri, hal-ýagdaýy. Ol gullukçylyk işine şeýle başlapdy. gullukdaş [gullukdoş], at. Goşunda bile gulluk eden ýa-da gulluk edýän adam. Duşuşykda gahrymanlar özleriniň hem-de gullukdaş ýoldaşlarynyň Watan öňündäki bitirýän hyzmatlary hakda aýtdylar (“Edebiýat we sungat”). gulman [gulma:n], at, kön.s. 1. Behişt ýigidi. Saçypdyrlar ol jennetiň zerini, Garypdyrlar gulman bilen hüýrüni (“Görogly”). 2. Oglana dakylýan at. gulp [gulup] I, at. Bir zadyň agzyny, gapysyny gulplamak üçin açar bilen ýapylýan we açylýan demir enjam. \n\t‣ Gulp urmak gulp bilen berkitmek, baglamak, gulplamak. \n\n\n GULP [gulup] II, 1. Käbir gaplaryň gapdalyndaky el tutary, götermek, tutmak üçin ýörite edilen tutawaç. Çäýnegiň gulpy. 2. Apbasy, şelpe ýaly käbir türkmen şaýlaryny düzmek, egin-eşige berkitmek üçin şol şaýlardaky halkajyk. Gyzyl çaýylan apbasynyň gulpy hem haşamly ýasalypdyr. gulpak [gulpok], at. 1. Ýaşajyk çagalaryň depesiniň iki gapdalyndan goýulýan çogdam saç. Şildirdäp akýan dury suwly ýapjagazyň boýunda gulpagyny tasadyp oýnaýanyny çala ýadyna getirýärdi (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Umuman örüme giren ýa- da örülen saç. Gulpajygyny ýaňy bogan, Gaýşarylyp maýa sagan (Halk aýdymyndan). 3. halyç. Şah şekillije nagyş. Dokadan düýpli gyňajymyň gulpagy gowy düşüpdir. 4. Mekgejöweniň we käbir ösümlikleriň başyndaky seçelenip duran seçegi. Günuzyn düýbünde saýalan hyşasynyň bir gulpagynyň ujundan dişläp köp durdy (H. Derýaýew). gulpaklamak [gulpoklomok], işl. Mekgejöwen ýaly ösümligiň hasylynyň ýokarsynda saç ýaly ösüntgi emele gelmek. Mekgejöwen gulpaklapdyr. gulpakly [gulpokly], syp. 1. Gulpajygy bar bolan, gulpajygy goýberilen. 2. Gulpak çykaran, gulpagy seçelenip duran (mekgejöwen hakynda). gulplama [guluplomo], iş ady. Gulplamak ýagdaýy. gulplamak [guluplomok], işl. 1. Gulp bilen baglamak, gulp urup ýapmak. 2. Türkmen şaý- sepleriniň bir gapdalyndan gulp etmek, halka ýasamak, halkalamak. gulplamaklyk [guluplomokluk], iş ady. Gulplamak ýagdaýy. gulplanmak [guluplonmok], işl. Gulp bilen baglanmak, gulp urlup ýapylmak. Gapy gulplandy. gulplaşmak [guluploşmok], işl. 1. Gulplamaga kömek etmek. Men derwezäni gulplaşdym. 2. Bilelikde gulplamak. Kümüş ussalary apbasylary gulplaşyp otyrdylar. gulplatmak [guluplotmok], işl. Gulplamak işini başga birine etdirmek. Gapyny daşyndan gulplatmak. Gyran gulplatmak. gulplaýyş [guluploýyş], iş ady. Gulplamak işi. gulply [guluply], syp. 1. Gulp bilen gulplanan, gulp bilen ýapylgy, bagly. Öýe gelsem, gapy gulply ekeni. 2. Gulp berkidilen, gulp oturdylan (şaý-sep hakynda). 3. göç.m. Doňup galan, hereket etmeýän. Kä halatda akylly-başly töwekgellik etseňiz gulply duran işler herekete girer (“Nesil”). gult-gult s. ş. aňl. söz., ser. Gulk-gulk. Gult- gult edip süýt içdi. gultum at, gepl.d. Bir ýuwdum, bir owurt (suw, süýt we ş.m. hakynda). gultuna-gultuna [gultuno-gultuno], hal. Ýuwduna-ýuwduna, sägine-sägine, zordan. Ol gultuna- gultuna sözüni dowam etdi. gultundyrmak [gultunnurmok], işl. Ät galdyrmak; garaşdyryp goýmak. gultunma [gultunmo], iş ady. Gultunmak ýagdaýy. gultunmak [gultunmok], işl. Bir zatdan hantama bolmak, nahardan tamakin bolup ýuwdunmak, ät galmak. Ol gözüni gazana dikip gultundy (B. Seýtäkow). gultunmaklyk [gultunmokluk], iş ady. Gultunmak ýagdaýy. gultunyş [gultunuş], iş ady. Gultunmak ýagdaýy. gultunyşmak [gultunuşmok], işl. Birnäçe bolup nahardan we ş.m. tamakin bolup ýuwdunyp garaşyp oturmak. Gultunyşyp oturmaň! gulun at. Süýt emýän taý. \n\t‣ Gulun atmak taýy öli dogmak, taý taşlamak (baýtal hakynda). Baýtal gulun atypdyr. gulunlama [gulunlomo], iş ady. Gulunlamak ýagdaýy. gulunlamak [gulunlomok], işl. Taýçanak guzlamak, taýçanagy bolmak (baýtal hakynda). Ýatandan soň gulunlap, bir gyr taýy boldy (Erteki). gum at.1. Ýeriň gabygynyň daşky gatlagyny emele getirýän garamtyl-goňur jisim, toprak, topur. 2. Giden çägelik çöl ýerler. Gumdan goýun sürüp gaýtmak Berdä aňsat düşmez (H. Derýaýew). 3. Tozan, çaň, kirşen. Agyz-burnuna giren gum demligini daraldyp barýardy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Guma garylmak ölmek, ölup-ýitip gitmek. Niçe ýitirim boldy, guma garyldy, Sen gaflat öýünde ýatdyň, Zelili (Seýdi). Gum pişigi gumda, çölde ýaşap ýören ýyrtyjy ýabany pişik. Gum sowurmak haýýarlyk edip ajyňy pürkmek, hapa sürtmek, esassyz günäkärlemek. gumak [gumok], syp. Ýer gaty däl-de, gumly, gum gatyşykly, gumsalt. Gumak ýer. Gumak ýol. gumaklyk [gumokluk], at. Gum gatyşykly ýumşak ýer. gumalak [gumolok], at. Düýäniň togalak tezegi. \n\t‣ Gumalak atmak belli bir mukdardaky gumalagy sanamak, bölmek bilen pal atmak. gumalakçy [gumolokçy], at, Gumalak bilen pal atýan (adam). gumalaklama [gumoloklomo], iş ady. Gumalaklamak ýagdaýy. gumalaklamak [gumoloklomok], işl. Gumalak gaçyrmak. gumalaklamaklyk [gumoloklomokluk], iş ady. Gumalaklamak ýagdaýy. gumalaklaýyş [gumolokloýuş], iş ady. Gumalaklamak ýagdaýy. gumanist [gumani:st], at. Gumanizmiň tarapdary we jemgyýetçilik işinde gumanizme eýerýän adam. gumanitar [gumanita:r], syp. 1. Adamy we onuň medeniýetini öwrenýän jemgyýetçilik ylymlaryna degişli. Gumanitar ylymlar. 2. Ynsanperwer. Dünýä türkmenleriniň gumanitar birleşigi. gumanizm [gumani:zim], at. 1. Jemgyýetçilik işinde ynsanperwerlik, adamsöýüjilik. 2. Ýewropada orta asyrlarda feodalizme garşy duran öňdebaryjy progressiw hereket. gumarpagan [gumarpağan], at. Arpa meňzeş, başy gylçykly ýabany ot. gumbaýrak [gummaýrak], at. Toýun ýaly özli bolman, pytrap ýatan çägesöw toprak. Böwediň gumbaýrak bolsa saklatmaz. gumdan [gumda:n], at. Piliň gumda durýan ýasy ýeri, gumhanadan aşaky bölegi. gumgan [gumğa:n], at. Suw guýlup, el-ýüz ýuwmak üçin ulanylýan uzyn jüründikli mis kündük. gum-gukluk [gum-ğu:kluk], syp. Sessiz- üýnsüzlik, yns-jyns ýokluk, dym-dyrslyk; çolalyk. Häzir onuň töweregi gum-gukluk bolup, şemalsyz güneş örän çogluja duýulýardy (B. Kerbabaýew). gum-gumursy at,ser. Gum 3. gumhana [gumha:na], at. Pil sapyny geýdirmek üçin ýarym aý şekilinde eplenip, piliň iç ýüzünde mis arkaly tutdurylan ýa-da dört sany çüý bilen berçinlenen ýazgynja demir bölegi. gumjuk at,gepl.d. Gum garyndyly, gum ýaly ýumşak. gumjumak [gumjumok], at. Gum pisint, gum görnüşli. gumlama [gumlomo], iş ady. Gumlamak ýagdaýy. gumlamak [gumlomok], işl. 1. Ösümligiň we ş.m. düýbüne gum dökmek, düýbüne gum üýşürmek. Joýanyň içiniň öl topragy bilen olaryň düýplerini gumlap çykdy (N. Esenmyradow). 2. Mal ýatagyndaky ölüň, çygyň üstüni gum bilen örtmek, gum, çäge sepmek. Sygyr döläniň içini gumlamak. gumlamaklyk [gumlomokluk], iş ady. Gumlamak işi. gumlamazlyk [gumlomozluk], iş ady. Gumlap çykmazlyk. gumlanmak [gumlonmok], işl. 1. Ösümlikleriň düýbüne gum üýşürilmek, gum dökülmek. Jöwenleriň düýpleri gumlandy. 2. Ölüň, çygyň üsti gum bilen örtülmek. gumlaşdyrmak [gumloşdurmok], işl. 1. Ösümligiň we ş.m. düýbüni gumlap çykmak, düýbüne gum üýşürişdirmek. Ýazlyk kelemleriň düýbüni gumlaş- dyrdym. 2. Mal ýatagyna, mallaryň aşagyna gum ýa-da çäge döküşdirmek. gumlaşmak [gumloşmok], işl. 1. Birine gumlamaga kömek etmek. Kelemleriň düýbüni gumlaşdym.2. Bilelikde gumlamak (gumlamak işligi hal işligiň -yp goşulmasyny kabul edenden soň ýörmek işligi getirilip ulanylýar). Adamlar gämikleriň düýbüni gumlaşyp ýördüler. gumlatmak [gumlotmok], işl. Gumlamak işini başga birine etdirmek. Ýazlyk kelemiň düýbüni gumlatmak. Sygyr ýatagyny gumlatmak. gumlaýyş [gumloýuş], iş ady. Gumlamak ýagdaýy. gumluk at. 1. Tutuş gum bolup ýatan ýer. Şondan aňyrdan bolsa melemtil gumluk başlanýardy (B. Annageldiýew). 2. Ürpük gumly, tozanlyk (köçe, ýol hakynda). Gumluk ýoldan daş ýola düşdük. gumlurak [gumlura:k], syp. Gum garyndyly, çala gumly. gumly I, syp. Gum garyndysy bar bolan, gum garylan, hapa, arassa däl. Gumly künji. Gumly duz. \n\n\n GUMLY II, syp. Gumuň ýaşaýjysy ýa-da asly, ýerligi şol ýerden bolan (adam). Bir seretseň, gülüp bakan, Bir seretseň, gamly gelin, Gumly gelin, gumly gelin (K.Gurbannepesow). gumra [gumro], at, ser. Gumhana. gumralaýyn :gumralaýyn guýmak gazanyp, köp mukdarda pul getirmek, gazanjyny getirmek (öýüne, hojalygyna we .m.). Ol özüni oňaryp işlän mahallary masgalasyny hor etmändi, baý, gumralaýyn guýandyr-a. gumry at. Kepderiler maşgalasyna degişli bolup, "gurrup-gurrup" edip saýraýan musyjadan ulurak guş. Gumrular owaz bilen, Tawus işi näz bilen, Kaknus guş müň saz bilen, Şol Hindistan içinde (Magtymguly). gumsalt [gumsolt], syp., ser. Gumak. gumsaw [gumsow], syp., ser. Gumsalt. Gumsaw ýer. gumuk at,ser. Gumuklar. Gumuk dili. Gumuk edebiýaty. gumuklar [gumuklor], at. Dagystanyň ilatynyň bir bölegini düzýän türki dilli halk. gumursga [gumursğo], at. Adamlaryň ýa-da haýwanlaryň köpçülikleýin üýşmegi. Ol ýer adamlardan gumursgady. gunan [gunon], at. Iki ýaşan erkek taý. Ilki bilen ýaş gunanlar dürli aralyga goýberildi. gunança [gunonço], at. Kiçijik gunan. Jeren baýtal ýok we bir gunança ýok (“Görogly”). gunça [gunço], at. 1. Doly açylmadyk gül naýçasy, gülüň gozasy. Gunçanyň söwdügi, pudagy güldür (“Saýatly – Hemra”). 2. Gyza dakylýan at. gunçalama [gunçolomo], iş ady. Gunçalamak ýagdaýy. gunçalamak [gunçolomok], işl. Gunça getirmek, gunça düwmek. Güller gunçalapdyr. gunçalamaklyk [gunçolomokluk], iş ady. Gunçalamak ýagdaýy. gunçalaýyş [gunçoloýuş], iş ady. Gunçalamak ýagdaýy. gunçalyk [gunçoluk], at. 1. Gunça ýagdaýynda bolmaklyk, heniz açylmadyk (bägül hakynda). 2. göç.m. Ýaşlyk, heniz kemala gelmedik, gögelelik (adam hakynda). Birden gunçalykda saralyp soldy (“Edebiýat we sungat”). gunda [gunno], at. Saýmak üçin üýşürilen bir üýşmek pagta, bir saýymlyk pagta. Saýylan pamygyň gundasy. gundabermek [gunna:vermek], işl. Gundamak işine başlamak, gundap ugramak. Sen agtygyňy gundaber, men eşiklerimi geýeýin. gundag [gunnoğ] I, at. Çaganyň el-aýagynyň dogry ösmegi we üşemezligi üçin, arlygyň üstünden dolanýan mata; daşky örtük. Gundagdaky çagany ekläp kemala getirmek aňsatmy näme? (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n GUNDAG [gunnoğ] II, at. 1. Tüpeňiň demir böleklerini birleşdirýän berk agaçdan ýörite ýasalan bölegi. Olar tüpeňleriniň gundagyny gysymlap, edil çüýlenen ýaly bolup ýatyrdylar (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Tamdyranyň gapak oturdylan bölegi, kädisi. gundagbag [gunnoğva:ğ], at. Gundag çözlenmez, açylmaz ýaly onuň daşyndan daňylýan ýörite ýüp. gundaglama [gunnoğlomo], iş ady. Gundag- lamak ýagdaýy. gundaglamak [gunnoğlomok], işl.1. Tüpeňe gundag oturtmak, gundag etmek. Ol tüpeňi gundaglap boldy. 2. gepl. d., ser.Gundamak. gundaglamaklyk [gunnoğlomokluk], iş ady. Gundaglamak ýagdaýy. gundaglanmak [gunnoğlonmok], işl. Gundag edilmek, gundag edilip berkidilmek. gundaglaşmak [gunnoğloşmok], işl. 1. Gundaglamaga kömek etmek. 2. Bile gundaglamak. gundaglatmak [gunnoğlotmok], işl. Gun- daglamak işini başga birine etdirmek, gundag etdirmek. gundaglaýyş [gunnoğloýuş], iş ady. Gundaglamak ýagdaýy. gundalmak [gunnolmok], işl. Daşyna gundag dolanmak, gundag bilen örtülmek. Dokuz aýy ötürip, inip jahana geldiň, Emip ene süýdüni, gundalyp dona geldiň (Magtymguly). gundama [gunnomo], iş ady. Gundamak ýagdaýy. gundamak [gunnomok], işl. Çagany gundaga dolamak, gundaga salmak. Bäbegi gundamak. gundamaklyk [gunnomokluk], iş ady. Gundamak ýagdaýy. gundaşdyrmak [gunnoşdurmok], işl. Bäbekleri ýeke-ýekeden gundaga dolap çykmak, gundap çykmak. gundaşmak [gunnoşmok], işl. 1. Gundamaga kömek etmek. Gaýyn enesi gelnine onuň çagasyny gundaşdy. 2. Bile gundamak. Enekeler çagajyklary gundaşyp durdular. gundatmak [gunnotmok], işl. Gundamak işini başga birine etdirmek. Çagany gundadyp ýatyrdym. gundaýyş [gunnoýuş], iş ady. Gundamak ýagdaýy. gunduz [gunnuz], at. Suwda ýaşaýan ak, garamtyl-goňur reňkli, gymmatbaha derili süýdemdiriji haýwan; şeýle hem şol haýwanyň derisinden tikilen telpek. Ýokarda ýyldyz, Telpegi gunduz, Jana-jan aşygym, Gelsene gündiz! (Halk döredijiliginden). \n\t‣ Gunduz ýaly (kimin, dek) ap-ak, çendenaşa ak, çuw ak. Onuň gunduz ýaly ap-ak, düzüm-düzüm sagdyn dişleri bardy. gunt at, kön.s. Künde, gandal. \n\t‣ Gunt düşen ýaly (dek) 1) çakdanaşa agyr, gaty agyr. 2) ýerlikli, göwnejaý, pähimli. Onuň sözleri gunt düşen ýalydy. gupba [gupbo], at, zergärç. Gyzlaryň tahýasynyň depesine dakýan, aşagy güberçek, ýokarsy turbajykly, şelpeli, gyzyl çaýylan kümüş bezeg şaýy. \n\t‣ Gupba ýaly gelşikli, owadan, ýerbe-ýer (jaý, öý hakynda). gupbaly [gupboly], syp.1. Depesi güberçekli, gupba şekilli tegelek gurluşly (jaý hakynda).2. Gupba dakylan. Gupbaly tahýa. gup-gury [gup-gu:ry], syp., ser. Gus-gury. Gup-gury odun. guragyry [gu:ra:ğyry], at. Ýiti syzlap agyrýan, damarda we bogunda döreýän kesel, goýaň. Ol guragyrydan ejir çekýärdi. guragyryly [gu:ra:ğyrly], syp. Guragyry bilen kesellän. Guragyryly bolsaň, çyg ýaramaz. gurak [gurok], syp. 1. Ygalsyz, ýagynsyz (ýyl, howa we ş.m. ). Bu aýda gurak hem çygly, maýyl we sowuk günler bolup biler. 2. Yzgarsyz, çygsyz, nemsiz gury (toprak we ş.m. hakynda). 3. Suwly däl, suwy az ýa-da suwsuz (köplenç, nahar, iýmit hakynda). Ol gurak iýmitleri iýmäni gowy görerdi. 4. göç.m. Täsirsiz, şüwlümsiz, gowşak, gyzykly bolmadyk (söz we ş.m. hakynda). Kellesin galdyrman gepledi gurak (K. Gurbannepesow). Makala gurak çykypdyr. gurakçylyk [gurokçuluk], at,ser. Guraklyk. guraklaşma [gurokloşmo], iş ady. Guraklaşmak ýagdaýy. guraklaşmak [gurokloşmok], işl. Gar, ýagyş ýagman, ygal düşmän, gurak bolup başlamak. Sähralarda howa barha guraklaşýar. guraklaşmaklyk [gurokloşmokluk], iş ady. Guraklaşmak ýagdaýy. guraklaşyş [gurokloşuş], iş ady. Guraklaşmak ýagdaýy. guraklyk [gurokluk], at. 1. Uzak wagtlap ygal düşmezligi, gar, ýagşyň ýagmazlygy sebäpli howanyň gurak bolmagy. 2. Yzgarsyzlyk, çygsyzlyk, nemsizlik. 3. göç.m. Täsirsizlik, gyzykly dällik. guraksy [guroksy], syp. 1. Öli-çygy az bolan, yzgary, nemi giden. Guraksy ýer. 2. göç.m. Göwünli- göwünsiz; täsirsiz, gyzyksyz. Guraksy adam. guraksyrak [guroksura:k], syp. Guraksa golaý, guraksyrak. guraksyrama [guroksuromo], iş ady. Guraksyramak ýagdaýy. guraksyramak [guroksuromok], işl. Suw- samak, suw islemek, öli-çygy, yzgary, nemi gitmek (toprak, ýer we ş.m. hakynda). Guraksyran ýerler ganyşdy. guraksyramaklyk [guroksuromokluk], iş ady. Guraksyramak ýagdaýy. guraksyraýyş [guroksuroýuş], iş ady. Guraksyramak ýagdaýy. gural [gura:l], at. Zat ýasamak, bejermek üçin ulanylýan, dürli hyzmaty ýerine ýetirýän enjam, şaý, serişde, esbap. Är öwner, gural işlär (Nakyl). guralmak [gurolmok], işl. Bir maksat üçin ýola goýulmak, döredilmek, esasy tutulmak. gurama [guromo] I, iş ady. Guramak ýagdaýy. \n\n\n GURAMA [guromo] II, at. 1.Her hili böleklerden taýýarlanan, ýasalan, tikilen zat. Bazar adamlarynyň egin-eşikleri örän dürli bolup, gurama kürtäçalym edýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Jemgyýetçilik birleşigi ýa-da döwlet edarasy. 3. dokm. Haly, palas we ş.m. dokamak üçin çarçuwa görnüşündäki sökülüp düzülýän ýörite agaç ýa-da demir gural, enjam. \n\n\n GURAMA [gu:romo], iş ady. Guramak ýagdaýy, guraýyş derejesi. guramaçy [guromoçy], at. 1. Bir zady guraýan, bir zadyň başyny başlaýan adam, edara, kärhana. Bu işiň guramaçysy biziň edaramyz. 2. Guramaçylyk işine ukyply, işi guramagy, köpçülik bilen işlemegi başarýan adam. Ol örän sada hem örän guramaçy adamdy (“Edebiýat we sungat”). guramaçylyk [guromoçuluk], syp. 1. Bir işi guramaga, düzgünli alyp barmaga, köpçülige ýolbaşçylyk etmäge degişli. Guramaçylyk işleri. 2.at. Guramaçy bolmaklyk, guramaçy bolmaga ukyp. Käbirimize guramaçylyk ýetenok. guramaçylykly [guromoçulukly], syp. Guramaçylyga degişli bolan, bir zady oňat guramaga gönükdirilen düzgün-tertipde. Ilat ýazuwy gurama- çylykly geçirildi. guramaçylyklylyk [guromoçulukluluk], at. Guramaçylykly ýagdaýda bolmaklyk. Adamlaryň iş başarjaňlygy olaryň guramaçylyklylygynda ýüze çykýar. guramaçylyksyz [guromoçuluksuz], syp. Guramaçylykly bolmadyk, düzgünsiz, başly- barat.Guramaçylyksyz gurlan ýaryş ýaramaz netije berer. guramak [guromok], işl. 1. Jemgyýetçilik häsi- ýetli bir zady, edarany döretmek, esasyny düzmek, ugrukdyrmak. 2. Ýola goýmak, tertibe salmak, berjaý etmek. Işleri maksadalaýyk guramak. 3. Bölek-bölek zatlardan düzülmek, gurnamak. \n\n\n GURAMAK [gu:romok], işl.1. Öli, çygy, nemi aýrylmak, sarykmak, çalykmak. Oglanyň egnindäki köýnegi kem-kemden guraýardy (N. Jumaýew). 2. gepl.d. Juda arryklamak, gaty horlanmak, iglemek. Halys gurapdyr-la, oňa näme bolýarka? 3. göç.m. Ýok bolmak, aýrylyp gitmek. Uruşgurasyn. 4. Ösüşden galmak, solup gitmek. Ýandak gurapdyr. guramaklyk [guromokluk], iş ady. Guramak ýagdaýy. guramazlyk [gu:romozluk], iş ady. Öli, çygy, nemi aýrylmazlyk, sarykmazlyk, çalykmazlyk. Serilen eşikler entek guramandyr. guranmak [gu:ronmok], işl. Öl, çyg ýeriňi guratmak. guraşdyrmak [guroşdurmok], işl. Işleri ýola goýuşdyrmak, tertibe salyşdyrmak. guraşmak [gu:roşmok], işl. Gurap başlamak, yzgary çekilişmek, sarygyşmak, birneme çalykmak. Ýer guraşypdyr. Serlen eşikler şemala guraşypdyr. gurat [gurot],syp. 1. Jany sag, sagat, sagdyn, guraw. Ol gaty gurat adam. 2. Etli-ganly, doly, semiz. Goýun sürüleri gurat, ýüňi ýetik. 3. ser. Gurgun. 4. Saz işleýän, abat, bir kemsiz (gural, mehanizm hakynda). Maşynlarymyzyň hemmesi hem gurat. guratdyrmak [gu:rotdurmok], işl. Öl, çyg zatlary serip, şemala we ş.m. çalykdyrtmak, çygyny kepdirtmek, gurar ýaly etdirtmek. guratlanma [gurotlonmo], iş ady. Guratlanmak ýagdaýy. guratlanmak [gurotlonmok], işl. 1. Sagalyp başlamak, etine-ganyna çykyp ugramak. Häzir onuň süňňi ýeňildi, argyn damarlary gaýtadan guratlanyp, ýüz keşbi ýagtylypdy (G. Kulyýew). 2. Maddy taýdan özüňi tutmak, üpjün bolmak. Pylanynyňam-a bolşy guratlanana meňzeýär. guratlanmaklyk [gurotlonmokluk], iş ady. Guratlanmak ýagdaýy. guratlanyş [gurotlonuş], iş ady. Guratlanmak ýagdaýy. guratlyk [gurotluk], at.1. Jany saglyk, sagatlyk, özüňi gowy duýmaklyk. 2. Etli-ganlylyk, dolulyk, semizlik. Dowarlaryň guratlygyna söz ýok. 3. Saz işlemeklik, abatlyk, bir kemsizlik (gural, mehanizm hakynda). Tehnikanyň guratlygyny gazanmak gerek. guratmak [gu:rotmok], işl.1. Öl, çyg bolan zatlary oda ýa-da güne, şemala tutup, serip çalyk- dyrmak, ölüni, çygyny kepdirmek. Olar ýyglan pagtalary serip guradýarlar.2. Batgalygyň suwuny çekdirmek, ekin meýdany üçin peýdalanar ýaly edip bejermek. 3. Gögerip oturan agaçdyr ekinlere suw bermän, olary guramak katdyna ýetirmek. Bu üzümleri guradaýypsyň-la?! guraw [gurow], syp., gepl.d. Gurgun.–Dost, gurawmysyň? gurawlyk [gurowluk], at,gepl.d. Gurgunlyk, saglyk. guraýak [gu:raýak], syp. Yrsgalsyz, döwletsiz, baran ýa gelen ýerini guradyp barýan, garyp düşürýän. guraýyş [guroýuş], iş ady. Guramak ýagdaýy. \n\n\n GURAÝYŞ [gu:roýuş], iş ady. Guramak ýagdaýy. gurbaga [gurva:ğa], at. Art aýaklary uzyn, suwda we gury ýerde ýaşaýan guýruksyz, böküp hereket edýän jandar. Garynja gara günde, gurbaga saz bilen söhbetde (Nakyl). gurbagagöl [gurva:ğağö:l], at. Halynyň uly gölüniň gapdalyndan salynýan nagyş. gurban [gurva:n] I, at.1. Musulmanlaryň hijri- kamary aý hasabynda on ikinji aýyň ady. 2. Adam ady. \n\n\n GURBAN [gurva:n] II at.1. Öz janyňy goýup edilýän pida. 2. Gowy görlüp aýdylýan söz. Men seniň adyňa gurban! \n\t‣ Gurban bolmak bir zadyň ugrunda, bir zat üçin janyňdan geçmek, wepat bolmak. Gurban etmek bir iş, zat üçin jandan geçmek, janyňy pida etmek, bir iş ugrunda janyňy bermek; bir zada pida etmek, bagyş etmek. Ol biziň üçin janyny gurban etdi. gurbanlyk [gurva:nlyk], at.1. Her ýylyň gurban aýynda üç günläp edilýän baýram. 2. Gurban aýynda baýram etmek üçin niýetlenen, gurban berilýän mal. Gurbanlyk üçin alnan işşek. gurbanşor [gurva:nşo:r], at. Gurbanlyk mynasybetli gün dogmazyndan oň suw akydynmaklyk, ýuwunmaklyk, suwa düşmeklik. gurbat [gurvot],at. Adamyň güýç-kuwwaty ragbaty, ysgyn-deramaty. gurbatlanma [gurvotlonmo], iş ady. Gurbatlanmak ýagdaýy. gurbatlanmak [gurvotlonmok], işl. Kem- kemden güýç ýygnamak, güýçli bolmak. gurbatlanmaklyk [gurvotlonmokluk], iş ady. Gurbatlanmak ýagdaýy. gurbatlanyş [gurvotlonuş], iş ady. Gurbatlanmak ýagdaýy. gurbatly [gurvotly], syp. Gurbaty bar, gurbatsyz däl. gurbatlylyk [gurvotluluk], at. Gurbaty barlyk, gurbatsyz dällik, gurbatly bolmaklyk. gurbatsyz [gurvossuz], syp. Gurbaty ýok, gurbatly däl. gurbatsyzlyk [gurvossuzluk], at. Gurbaty ýokluk, gurbatly dällik, gurbatsyz bolmaklyk. gurçuk at. Uzyn bedenini ýygryp hereket edýän, oňurgasyz bogun-bogun jandar. Ýüpek gurçugy. gurçuklama [gurçuklomo], iş ady. Gurçuklamak ýagdaýy. gurçuklamak [gurçuklomok], işl. Gurçuk düşmek, gurçuk döremek. Alma gurçuklapdyr. gurçuklamaklyk [gurçuklomokluk], iş ady. Gurçuklamak ýagdaýy. gurçuklatdyrmak [gurçuklotdurmok], işl. Gurçuk düşürtmek, gurçuk düşürdip zaýalatdyrmak, gurçugyň düşmegine ýol bermek. gurçuklatmak [gurçuklotmok], işl. Gurçuk düşürmek, gurçuk düşürip zaýalatmak. gurdalmak [gu:rdolmok], işl. Jübtek bilen gurdy aýrylmak, gurtdan saplanmak. Düýäniň gurdy gurdaldy. gurdama [gu:rdomo], iş ady. Gurdamak ýagdaýy. gurdamak [gu:rdomok], işl. Malyň ýarasyna düşen gurdy jübtek ýa-da başga bir zat bilen aýyrmak. Goýnuň, geçiniň ýarasyna düşen gurdy gurdamak. gurdatmak [gu:rdotmok], işl. Gurdamak işini başga birine etdirmek. gurdukmak [gu:rdukmok] I, işl., ser. Gurtlamak. \n\n\n GURDUKMAK [gu:rdukmok] II, işl. Sürä gurt, möjek çozup, darap sürini, mallary zaýalamak. gurdurmak [gurdurmok], işl. Gurmak işini başga birine etdirmek. gurgun [gurğun], syp.1. Sag, jan saglygy oňat, sagdyn, sagat. – Gurgunmy? Haçan geldiň?2. göç.m. Maddy taýdan üpjün, gurply, barly. Biz gaty gurgun ýaşaýarys. gurgunçylyk [gurğunçuluk], at,ser.Gurgunlyk1. Salam iberenem, getirenem sag bolsun, gurgunçylykmy özi? (“Edebiýat we sungat”). gurgunlaşma [gurğunloşmo], iş ady. Gurgunlaşmak ýagdaýy. gurgunlaşmak [gurğunloşmok], işl.1. Keselden açylyşmak, gowulaşmak, etine-ganyna çykyp sagdynlaşmak. Keselden soň birneme gurgunlaşdym. 2. göç.m. Oňat ýaşap başlamak, gurplanmak. Olaryň oglanlary ýetişip, işläp başlaly bäri gurgunlaşypdyrlar. gurgunlyk [gurğunluk], at.1. Jany saglyk, guratlyk. 2. Gurplulyk, barlylyk, maddy taýdan üpjünlik. gur-gur [gur-ğur], s. ş. aňl. söz. Gurbaganyň ýaşyl reňklisi däl-de, kül reňkindäki gurlawuk diýen görnüşi yzly-yzyna seslenende çykarýan sesi. gurhan [gurha:n], at. Yslam dininiň düzgünlerini we şerigatyň beýanyny öz içine alýan mukaddes kitap. gurjak [gurjok], at. Adamyň, çaganyň keşbine meňzedilip ýasalýan çaga oýnawajy. \n\t‣ Gurjak teatry adamyň ýa-da haýwanyň şekiline meňzedilip oýun görkezilýän teatr. Gurjak ýaly gelşikli, owadan. Iş otagymy gurjak ýaly bezedim (T. Jürdekow). gurjankel [gurjonkel], at. Döşi ak, gerşi gara, uzyn egri boýunly suw guşy. gurlama [gurlomo], iş ady. Gurlamak hereketi. gurlamak [gurlomok], işl. Gur-gur edip seslenmek. Gurlawuk gurlaýar. gurluş I, at Döwlet, jemgyýetçilik gurluşynyň ulgamy. Jemgyýetçilik gurluşynyň üýtgeýän halatynda ähli işi birden amala aşyryp bolmaýar (“Türkmenistan”). \n\n\n GURLUŞ II, at.1. Bir zadyň düzüliş, ýasalyş düzgüni. Okuwçylar gezelenç edýärkäler, derýanyň geçýän ugruna we onuň gurluşyna gyzyklanmak bilen syn etdiler (“Mugallymlar gazeti”). 2. Sözlemde sözleriň baglanyş tertibi. Söz we onuň gurluş hilleri. gurluşyk [gurluşuk], at.1. Jaý, kärhana, desga we ş.m. gurmak bilen bagly iş. 2. Bir zady döretmek, gurmak, ýola goýmak bilen baglanyşykly geçirilýän çäre, iş. Oba gurluşygy. Ýol gurluşygy. gurluşykçy [gurluşukçy], at. Gurluşyk işinde işleýän, gurluşyk işine gatnaşýan, gurluşygy alyp barýan adam. Gurluşykçy bolup işlemek. gurma [gurmo], 1. iş ady. Gurmak işi. 2. at. Balyk tutmak üçin gurulýan tor esbaplary. gurmak [gurmok], işl.1. Bir zady bina etmek, salmak, dikmek. Jaý gurmak. Bent gurmak. Köpri gurmak. 2. Emele getirmek, düzmek, döretmek. Garaşsyz döwlet gurmak. Adalatly jemgyýet gurmak. 3. Gapan, duzak ýaly aw gurallaryny aw tutmaga taýýar edip goýmak. Gapan gurmak. Çirtmek gurup goýmak. 4. Tow berip, belli bir wagta sazlap goýmak (sagat hakynda). Sagady üçe gurduk. 5. Gan ýeterlik derejede barman, adamyň eli, aýagy we ş.m.ýeri doňmak, guruşmak. Eliň gurmak. gurmaklyk [gurmokluk], iş ady. Gurmak ýagdaýy. gurnalmak [gurnolmok], işl.1. Bölek-büçek zatdan ýasalmak, tikilmek. 2. Dürli şaýlardan bir bitewi enjam, mehanizm düzülmek. 3. gepl.d. Guralmak. gurnama [gurnomo], 1.iş ady. Gurnamak işi. 2. syp. Dürli reňkdäki mata böleklerindengurnalan zat. Çaganyň gurnama kürtekçesi. gurnamak [gurnomok], işl., 1. Dürli reňkdäki mata böleklerinden zat tikmek. 2. Dürli şaýlardan bir bitewi enjamy, mehanizmi düzmek. 3. gepl.d. Guramak. gurnaşdyrmak [gurnoşdurmok], işl. Birin- birin gurnap çykmak. gurnaşmak [gurnoşmok], işl.1. Gurnamaga kömekleşmek. 2. Bileleşip gurnamak . Ussalar elektrik geçirijilerini gurnaşyp ýördüler. gurnatmak [gurnotmok], işl. Gurnamak işini birine etdirmek. Toýy gurnatmak. gurnaýjy [gurnoýjy], at. Enjamy, mehanizmi düzýän, sazlaýan işgär. gurp [gurup], at.1. Fiziki güýç, kuwwat, gurbat; ragbat, ysgyn. 2. Maddy taýdan üpjünçilik, mal, mülk, baýlyk. \n\t‣ Gurba getirmek ser. Gurp bermek. Gurby ýetmek (çatmak) 1) bir iş etmäge güýji-kuwwaty bolmak, gurbaty bolmak. 2) maddy taýdan mümkinçiligi bolmak, gazanjy ýetmek. Ýekeje gyzymyzyň göwnüne degmäli diýşip, öz gyzlaryny ýaňky ýigide berip, gurplarynyň ýetdiginden toý edipdirler (Erteki). Gurp bermek güýç bermek. Gurpdan düşmek 1) güýç-kuwwatyň gitmek, ysgynyň gaçmak. 2) maddy taýdan horlanmak, garyplaşmak. Gurp gelmek güýç gelmek, özüňi dürsemek. gurplandyrmak [guruplonnurmok], işl. 1. Birneme semretmek, daýandyrmak, gurply etmek. Hor düşen goýunlary gurplandyrmak. 2. Durmuş ýagdaýyny gowulandyrmak, maddy taýdan üpjün etmek, ykdysady taýdan aýaga galdyrmak. 3. Dökün döküp, bejergi geçirip, ýeri küpürsäp ýatan topraga öwürmek. gurplanma [guruplonmo], iş ady. Gurplanmak ýagdaýy. gurplanmak [guruplonmok], işl.1. Güýç toplap, özüňe gelmek, daýanmak. Siz özüňiz hem güneşli Türkmenistanyň şerbetli miwesinden gurplanyp, täze güýç bilen gelersiňiz! (B. Kerbabaýew). 2. Maddy taýdan özüňi tutmak, ykdysady taýdan galkynmak, durmuş ýagdaýy ýokarlanmak. Erjel adamlaryň gurplanmagy üçin mümkinçilik köp. gurplanybermek [guruplonuvermek], işl. 1.Daýanyp başlamak. 2.Kem-kemden gurply bolmak, gurplanyp ugramak. gurplanyş [guruplonuş], iş ady. Gurplanmak ýagdaýy. gurply [guruply], syp. Gurby bar, gurpsyz däl. Gurply adam. Gurply ýaşamak. Gurply toprak. gurplulyk [gurupluluk], at. Gurby barlyk, gurpsyz dällik, gurply ýagdaýda bolmaklyk. Topragyň gurplulygy. gurpsuz [gurupsyz], syp. Gurby ýok, gurply däl. Gurpsuz göwre. Gurpsuz toprak. gurpsuzlyk [gurupsuzluk], at. Gurby ýokluk, gurply dällik, gurpsyz ýagdaýda bolmaklyk. Ol özünde ýene gurpsuzlyk syzyp, öýe gidip gyşarmaga, dynç almaga meýil etdi (B. Kerbabaýew). Ýeriň gurpsuzlygy. gurra [gurro], at. Pal. \n\t‣ Gurra taşlamak pal atmak.Mama gurra taşlady (“Şasenem – Garyp”). Ýaşymyň soňunda taşladym gurra, Nesip bolsa, garry gurda ýaş berre (Kemine). Gurrasy duşmazlyk bir iş wagty bilen başa barmazlyk, wagty bilen edip bolmazlyk, bolar ýerde bolmazlyk, köp garaşdyrmaklyk, öňi-ardy gelmezlik, eglemeklik. Aý, näbileýin. Ikimiziň gurramyz duşýança, boljak iş bolaýmasa (G. Kulyýew). gurraçy [gurroçy], at,ser. Gurrandaz. Müneç- jimler kitap açdylar, gurraçylar gurra taşladylar (“Hüýrlukga – Hemra”). gurraçylyk [gurroçuluk], at,ser. Gurrandazlyk. gurrandaz [gurronna:z], at. Gurra taşlaýan, pal atýan, palçy. Gurrandazlar gurra saldy, müneçjimler kitap açdy, palmanlar pal garady (“Görogly”). gurrandazlyk [gurronna:zlyk], at. Gurrandazyň käri, ýagdaýy. gurruk at.1. Ulanylman taşlanan, gömlüp galan suwsuz guýy. Olar birnäçe wagtdan soň bir gurruk guýynyň agzyna barypdyrlar (“Myraly”). 2.göç.m. Süýdi juda az berýän, süýtsüz (sygyr hakynda). gurruk-gurruk at. Gurbaga ýaly jandarlaryň, durna ýaly guşlaryň çykarýan sesi. gurruldama [gurrullomo], iş ady. Gurruldamak ýagdaýy. gurruldamak [gurrullomok], işl. Gurruk- gurruk edip ses çykarmak. gurruldaşmak [gurrulloşmok], işl. Köp bolup gurruldamak, birnäçe bolup gurruldamak. gurruldaýyş [gurrulloýuş], iş ady. Gurruldamak ýagdaýy. gurruldy at. Gurbaga, gurlawuk ýaly jandarlaryň, durna ýaly guşuň çykarýan sesinin ady. gurrumsak [gurrumsok], at,göd. s. Adamkärçiliksiz, binamys, ar-namysy bilmeýän, gaýratsyz. Özüni öwen akmak, aýalyny öwen gurrumsak (Nakyl). gurrumsaklyk [gurrumsokluk], at. Adamkärçiliksizlik, binamyslyk, ar-namysy bilmezlik, gaýratsyzlyk. gurruýt üml. Dowarlar suwa ýakylanda aýdylýar. gursak [gursok], at.1. Göwräniň öň tarapynyň ýokary bölegi, kükrek, döş, peteke. Gursagym agyrýar. 2.göç.m. Kalp, ýürek. gursakça [gursokço], at. 1. Guşaklygyňdan ýokarysyny ýapýan, içine ýüň ýa-da pagta salnyp tikilen ýeňsiz ýyly eşik. Täzeje gursakça. 2. zergärç.s. Aýallaryň döşüniň üstünden dakynýan, kümüşden ýasalyp, ýüzüne gyzyl çaýylan, ýüzi köp gaşly bezeg şaýy. Onuň boýnunda goşa towuk, ondan asylyp duran gursakça, gollarynda bäşgoşma bilezik, barmaklarynda hatara ýüzükdi (B. Kerbabaýew). gurşalmak [gurşolmok], işl. Daş-töweregine aýlanylmak, daşy alynmak, gabalmak. Oba dag bilen gurşalypdyr. gurşama [gurşomo], iş ady. Gurşamak ýagdaýy. gurşamak [gurşomok], işl.1. Hemme tarapyny baglamak, daşyny almak, daş-töweregini, ýüzüni tutmak. Haýsydyr bir ugurdan güýçli ýalkym göterilip, älemi gurşaýar, garaňky asmanyň ýüzüni dym-ak edip, bir tarapa baka syrylyp gidýär (A. Gowşudow). 2. Biriniň daşyny, töweregini gallamak, daşyna üýşmek. gurşatmak [gurşotmok], işl. Gurşap durar ýaly etmek. gurşaýyş [gurşoýuş], iş ady. Gurşamak ýagdaýy. gurşaw [gurşow], at.1. Çelegiň we ş.m. daşyna berklik üçin geýdirilýän demir halka. Elegiň daşynyň gurşawy demirden edilipdir. 2. Bir zadyň töweregini gurşap alýan zatlar. Söz gurşawy. \n\t‣ Gurşawy çykmak gaty ýadamak, lüt bolmak, lütüň çykmak. Daşky gurşaw adamy gurşap alýan daş- töwerek, tebigat. gurşuk at. Damarlara ganyň kadaly gelmezligi zerarly eliň ýa aýagyň doňan ýaly bolup, çümşüldäp duran ýagdaýy. Aýagyň gurşugyny ýazmak. gurşun at. Gögümtil-çal reňkli, ýumşak, tiz ereýän agyr metal, himiki element. Gurşundan ok guýmak. \n\t‣ Gurşun guýlan ýaly bolmak agralmak, agyr bolmak. Gurşun ýaly agyr, agramy bar. gurşunlama [gurşunlomo], iş ady. Gurşunlamak ýagdaýy. gurşunlamak [gurşunlomok], işl. Gurşun bilen tutdurmak, gurşun guýmak. Kenegi gurşunlamak. gurşunlanmak [gurşunlonmok], işl. Gurşun bilen tutdurylmak, gurşun guýulmak. gurşunlaşmak [gurşunloşmok], işl. Gurşun- lamak işini başga biri bilen bile etmek. Kenekleri gurşunlaşmak. gurşunlatmak [gurşunlotmok], işl. Gurşunlamak işini başga birine etdirmek. gurşunlaýyş [gurşunloýuş], iş ady. Gurşunlamak ýagdaýy. gurşunly syp. Öz düzüminde gurşun bar bolan (magdan hakda). \n\t‣ Gurşunly kenek jikge tarapy deşilip, içine gurşun guýlan kenek. Gurşunly kenek ýaly salyhatly; güýçli, ykjam, gabyl. Tüweleme, Mawym gurşunly kenek ýaly agrasdyr (B. Kerbabaýew). gurşuş iş ady. Guruşmak ýagdaýy. gurt at. Togalajyk-togalajyk edilip, serlip guradylan süzme. Teläriň aşagynda gurt sermek. \n\t‣ Gurt bolmak1) gymyldaman, gozganman ýygrylyp ýatmak. 2) doňup, gatap galmak. Gurt bolup oturmak gymyldaman ýygrylyp oturmak (köplenç, garrylar hakda). Gurt etmek özüňe ýa-da başga birine degişli emlägi, puly sowurmak, harçlap gutarmak. Ol kakasynyň beren puluny gurt etdi. \n\n\n GURT [gu:rt] I, at.1. Ite meňzeş çal reňkli ýyrtyjy haýwan, möjek, böri. Gurt çagasyndan ekdi bolmaz (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Gurt arkasyndan guş doýmuş güýçliniň arkasyndan gün görmek. Gurtmusyň ýa tilki? möhüm iş üçin giden adam gelende, iş bitirenligini ýa-da bitirmänligini bilmek üçin berilýän sorag. – Kürşük aga, gurtmuň ýa tilki? Kän eglendiň, guda bolansyň belki (Ç. Gurbangylyjow). Gurt oýnuny gurmak (görkezmek, turuzmak) gyran-jyran etmek, paýhyn etmek. Duşmanlaryň başynda, Gurt oýnuny guranňy, Diňledim men barysyn (R. Seýidow). Gurt ýaly gaty edermen, batyr. \n\n\n GURT [gu:rt] II, at. Ýaşyl siňegiň tohumyndan emele gelýän aýaksyz, göwresi bilen süýşýän süňksüz möjejik. Goýnuň ýarasyna düşen gurdy gurdap aýyrmak. gurtlama [gu:rtlomo], iş ady. Gurtlamak ýagdaýy, derejesi. gurtlamak [gu:rtlomok], işl. Gurt düşmek, gurt döremek. Biziň guzuly goýnumyz gurtlapdyr. \n\t‣ Gurtlan gaýyň ýaly bir ýerde durup bilmeýän, iki ýana hars urýan (adam, mal hakynda). gurtlatmak [gu:rtlotmok], işl. Gurt düşürmek, gurt döretmek. Mallaryň ýaralaryny we gulaklaryny gurtladýan siňekler maldarçylygyň ganym duşmanlarydyr. gurtlaýyş [gu:rtloýuş], iş ady. Gurtlamak derejesi. gurtly [gu:rtly], syp. Gurdy bar bolan. Gurtly çebiş bir ýerde durup bilenokdy (“Edebiýat we sungat”). gurugançylyk [gu:ruğonçuluk], at, ser. Gurakçylyk. guruganlyk [gu:ruğonluk], at. ser. Gurakçylyk. gurujy at. Nämedir bir zady gurýan, bina edýän adam. Köpri gurujylar. gurulgy [gurulğy], at.1. Gulplangy, gulp urlup ýapylan. Barlagçylar gelende gapy gurulgydy.2. Bellenilen ýerde gurlup goýlan (gapan, duzak we ş.m. hakynda). Sen gurulgy gapan ýaly ýazasyň gelip dur- ow. gurulmak [gurulmok], işl. 1. Bina edilmek, salynmak. 2. Gurup goýulmak (gapan we ş.m. hakda). 3. Tow berlip, belli bir wagta sazlanyp goýulmak (sagat hakynda). Sagat 5-e guruldy. gurultaý at. Bir uly guramanyň, belli bir topara degişli ilatyň we ş.m. wekilleriniň jemgyýetçilik-syýasy ýa-da ylmy häsiýetli ýygnagy. gurulyk [gu:ruluk], at. 1. Öl, çyg däl-de, gury halda bolmaklyk, çygsyzlyk, nemsizlik. 2. ser. Guruganlyk. gurum at.1. Oduň, tüssäniň emele getirýän garasy, gara ört gatlagy, düýdüň siňen garasy. 2. Ýakylmak arkaly alynýan we senagatda önüm üçin peýdalanylýan çig mal. gurumlama [gurumlomo], iş ady. Gurum bilen örtüliş. gurumlamak [gurumlomok], işl. Gurum baglamak, tüsse siňip garalmak, gara ört bolmak. Gurumlap giden tüýnük. gurumlamaklyk [gurumlomokluk], iş ady. Gurumlamak ýagdaýy. gurumlatmak [gurumlotmok], işl. Gurum baglatmak, tüsse siňip garaltmak. gurumlaýyş [gurumloýuş], iş ady. Gurumlamak ýagdaýy. gurunmak [gurunmok], işl. Özüň üçin gurmak. Jaý gurunmak. guruşdyrmak [guruşdurmok] I, işl. Birnäçesini gurup çykmak, yzly-yzyna gurmak, gurup gutarmak. Gapanlaryny guruşdyryp, olaryň çitiklerine kädi, gawun-garpyz çigidini meň edip goýdy (N. Esen- myradow). \n\n\n GURUŞDYRMAK [guruşdurmok] II, işl. Bedeniň bir ýeriniň guruşmagyna ýol bermek (ser. Guruşmak II). Gymyldaman köp oturup, aýagymy guruşdyraýypdyryn. guruşma [guruşmo], iş ady. Guruşmak ýagdaýy. guruşmak [guruşmok] I, işl.1. Gurmaga kömek etmek. Ýowar güni ýaşlar gurluşykçylara jaý guruşmaga geldiler. 2. Bilelikde gurmak. \n\n\n GURUŞMAK [guruşmok] II, işl. Ganyň damarlara kadaly gelmezligi sebäpli eliňde, aýagyňda çümşüldi peýda bolmak, el-aýagyň doňan ýaly bolmak. Ol gurşan bedenini ýazmak üçin gerindi. guruw at. Adamyň beden gurluşy, beden ýasawy. Daş guruwy gelşikli adam. gury [gu:ry] I, syp.1. Öl däl, çygsyz, yzgarsyz, nemi giden. Gury bede. 2. Ösmegi kesilen, gurap giden. Ekseň bar getirmez, ol gury söwüt, Akylsyz nadanlar almaz hiç öwüt (Magtymguly). \n\t‣ Gury aýaz gyş aýlary guruganlyk howada bolýan gaty sowuk aýaz, ýüzüňi ýalap barýan çakyr aýaz. \n\n\n GURY [gu:ry] II, syp. Biderek, netijesiz, boş. Magtymguly, sözüň bilene sözdür, Bilmedik adama gury owazdyr (Magtymguly). \n\t‣ Gury hyýal başa barmagy mümkin ýa-da mümkin bolmadyk, esassyz, boş arzuw. Gury san (bolmak) bihepbe, hiç zadyň alnyndan däl, adam hatarynda görülmeýän, sana geçmeýän. Gury söz biderek, boş söz, hiç bir esasy bolmadyk, netije bermeýän söz, boş wada. gusdurmak [gussurmok], işl. Iýenini agzyndan getirtmek, gaýtartmak; ýüregiňi bulamak. gusduryjy [gussurujy], syp. Gusmaga, gaýtarmaga kömek edýän, gusduryp bilýän. Gusduryjy serişde. gus-gury [gus-ğu:ry], syp. Gaty gury, çakdanaşa guran, yzgardan nam-nyşan galmadyk. gusma [gusmo], iş ady. Gusmak ýagdaýy. gusmak [gusmok], işl. Iýeniň agzyňdan gelmek, iýeniňi gaýtarmak. Onuň ýüregi bulanyp, iýenini gusdy. gusmaklyk [gusmokluk], iş ady. Gusmak ýagdaýy. gussa [gusso], at. Güýçli gaýgy-alada, gam. Ataň pahyryň ýaşlygy gam bilen gussa içinde geçdi, köne güpbi bilen ham çarykdan başga zada gözi düşmedi (G. Gurbansähedow). gussaly [gussoly], syp. Gaýgyly, gamly, aladaly. gussalylyk [gussoluluk], at. Agyr gaýgy- gamlylyk, gaty gynanyp ýörmeklik, gussa çekmeklik. gusuk at. Iýeniň ýüregiňe batman, ögemek arkaly gaýtarylýan zat. gusul at. Ýuwunma, suwa düşme. \n\t‣Gusul etmek (eýlemek) suwa düşmek, ýuwunmak. guş I, at. Oňurgalylar, ganatlylar maşgalasyndan bolan, iki aýakly, çüňkli, sütük we ýelek bilen örtülen, uçýan jandar. \n\t‣ Guş bolup uçmak ser. Guşy uçmak. Ol guş bolup uçdy.Guş goýbermek (tikinç.) mäşirik bükdürilende ýüpüň tow almagy üçin iki igi pyrlap, gezek-gezegine aýlap goýbermek. Guş salmak aw guşuny aw awlamak üçin uçuryp goýbermek. Guş salsalar awuň alar, Awlakly çölleri bardyr (“Görogly”). Guş tutmak (tikinç.) mäşirik bükdürilende ýüpüň tow almagy üçin pyrlanyp goýberilen igi tutmak. Guşy uçmak bir zada gaty begenmek, şatlanmak. Diýeniniň ýerine düşjegine gözi ýeten gyzyň guşy uçdy. Guş ýaly ýeňil. Guş ýürek sähel zatdan gorkup, tisginip duran, gorkak. \n\n\n GUŞ II, at. Çagalaryň "kepbäm guruldy" oýnunda eşekçileri döwçüleriň atlanmagyndan, münmeginden goraýan we olary eşekçilikden çykarýan sakçy. Guş aýlanýar weli, onda-da oglanlar kepbe bolup duran oglanlaryň üstüne münýärdiler we guşa depdirmejek bolýardylar. guşabermek [guşa:vermek], işl.Guşap ugramak. Senem öýli-işikli bolduň, indiden beýläk biliňi bekje guşabermeli bolarsyň. guşak [guşok], at.1. Gaýyşdan, ýüpden ýa-da dokalan matadan bile baglamak, daňmak üçin ýörite edilen bag. Täze görnüşlerde tikýän köýneklerini owadan guşaklar, kä nagyşly, käte nagyşsyz taýýarlaýarlar (“Türkmenistan”). 2. ser. Gurşaw1. \n\t‣ Guşak çözdürmek däp-dessura görä, öýlenen ýigidiň biline guşagy berk baglap, ony gelne çözdürmek. guşakçy [guşokçy], at. Toýlarda göreş tutulanda, pälwanlara guşak berýän, billerine guşak daňýan, göreşiň gidişine gözegçilik edýän adam. Guşakçy olaryň birine guşagy uzatsa-da, onuň garşydaşyna guşak bermekden saklandy. guşakgapdy [guşokgapdy], at. Iki tarap bolup, towlanan guşak oklanyp, gapylyp oýnalýan oýun. guşaklyk [guşokluk] I, at.1. Biliň inçelen ýeri, biliň guşak daňylýan ýeri. Gyzyň şar gara saçlary guşaklygyna düşüp durdy.2. Guşak eder ýaly gaýyş, ýüp, mata. Guşaklyk ýaglyk. \n\n\n GUŞAKLYK [guşokluk] II, at,geogr.1. Ýer togalagynyň iki meridian aralygyndaky bölegi. 2. Ýer togalagynyň howa şertlerine görä bölünen geografik zolagy. Yssy guşaklyk. Orta guşaklyk. guşalmak [guşolmok], işl.1. Bile daňylmak, baglanmak, oralmak. Ykjam guşalypdyr bir gysym bili (K. Gurbannepesow). 2. ser. Gurşalmak. guşama [guşomo], iş ady. Guşamak ýagdaýy. guşamak [guşomok], işl. Biline guşak daňmak, oramak, baglamak. guşamaklyk [guşomokluk], iş ady. Guşamak ýagdaýy. guşanmak [guşonmok], işl. Öz biliňe guşamak. Okly hataryny biline guşandy(A. Gowşudow). guşatmak [guşotmok], işl. Guşamak işini başga birine etdirmek. Biliňe guşak guşatmak. guşaýyş [guşoýuş], iş ady. Guşamak ýagdaýy. guşburun [guşvurun], at,senetç. Agzy guşuň çüňküne meňzeş uzyn saply gysaç. guşçulyk [guşşuluk], at. Maldarçylygyň öý guşlaryny ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan pudagy. Ilatynyň esasy bölegi oba ýerlerinde ýaşaýan Türkmenistan üçin şahsy hojalyklarda, esasan, guşçulyk bilen meşgullanmak bähbitlidir (“Türkmenistan”). guşçy [guşşy], at. Guşçulykda işleýän işgär, guşçulykdan hünärli adam. guşdamak syp., gepl.d.Nahary az iýýän, çümhörek. Guşdamak adam. guşdili at. Ekinçilikde, ekin arasynda gögerýän inçe ýaprakly ot. guşdyrnak at. El işlerine guşuň dyrnagyna meňzedilip salynýan nagyş we onuň ady. Guşdyrnak nagşy. \n\t‣ Guşdyrnak çaý iri, ýokary hilli gök çaý, her digri guşuň dyrnagyna meňzeş çaý. guşganat [guşğa:nat], at. Gyzlaryň tahýasyna we aýallaryň iç geýimine salynýan guşuň ganatyna meňzeş nagyş. guşgonmaz [guşğonmoz], at. Tutuşlygyna tiken bolup, peşşerip oturan ösümlik. guşgözi [guşğözü], at.1. Pessejik boýly, şor ýerlerde topbak ösýän, guşuň gözüne meňzeş güllüje, çal reňkli birýyllyk ot. Ol: – Goýun janawerler, gyrtyç bolsun, guşgözi bolsun, gaýtmyşy bolmaz – diýdi (“Edebiýat we sungat”). 2. tikinç. Gyz tahýasynda "sekizkeşdäniň" ortasyndaky ak tegelek nokatjyk, şonuň ýaly-da halynyň esasy gyra nagyşlarynyň arasyna salynýan kiçijik dörtburç nagyş. guş-gumry [guş-ğumry], at. Guşlaryň we gumrularyň umumy ady. Olaryň sansyz şahalarynda guş-gumrular adaty şadyýanlyk bilen bökjekleşýärdiler (G. Kulyýew). guşgun [guşğun], at. Howut öňe süýşmez ýaly düýäniň guýrugynyň aşagyndan alnyp howuda berkidilýän ýüp. \n\t‣ Guşgunyňy syrdamak bir işi ýerine ýetirmek üçin çynyňy etmek, eliňde baryny etmek, biliňi berk guşamak. guşgursak [guşğursok]: guşgursak bugdaý (däne) güýz aýlarynda ekilip tomus paslynda ýetişýän irki ak bugdaý. Şertnamalaýyn borçnamalara laýyklykda kärendeçiler we daýhanlar şol ýerlerden guşgursak dänäniň azyndan 130 müň tonnasyny almakçy bolýarlar (“Türkmenistan”). guşhana [guşha:na], at. Guş saklanýan jaý. guşigde [guşiğde], at.1. ser. Jigirdek. 2. Şol igde agajynyň owunjak miwesi. guşkelle syp. Ýeňil kelle, kemakyl. guşluk I, at.1. Günüň ýokarrak saýlanyp başlan wagtlary. Gün guşluk galypdyr, hany gelsene, Jaňdan öň baraly, basym bolsana! (A. Kekilow). Guşluk çaýy. Guşluk nahary. 2. Gündogar bilen günorta aralyk tarap. \n\n\n GUŞLUK II, at. Guşuň köp bolýan ýeri, köp guş ýygnanýan ýer. guşyzy [guşy:zy], at. Haly gölüniň içine guşuň aýak yzyna meňzedilip salynýan nagyş. gut I, at, kön.s. Bagt. It geldi – gut geldi (Nakyl). \n\n\n GUT II, at. Gulagyň içinde emele gelýän kir. gutamat [guta:mat]: gutamatyň guramak gaty horlanmak, çöpe dönmek, arryklamak. gutap [guta:p], at. Ýuka ýaýylýan hamyryň içine et, bişirilip jazlanan ot salnyp saçda bişirilýän ýarym tegelek şekilli hörek, somsa. gutaraňkyrlamak [gutoroňkurlomok], işl. Bir işi gutarmaga ýakynlamak, gutaryp barmak, gutarara gelmek. Oýun gutaraňkyrlapdy. gutardyş [gutorduş], syp. Okuwçylaryň, talyplaryň okuw jaýlaryny tamamlamagy, okuwy gutarmagy. Gutardyş ekzamenleri. gutarma [gutormo], iş ady. Gutarmak ýagdaýy. gutarmak [gutormok], işl.1. Zat galmazlyk, tükenmek. Myhman çaýyny içip gutardy. 2. Bes etmek, tamamlamak, tükellemek. Uzuk düýn dokmasynyň iň soňky gölüni gutaryp ýatypdy (H. Derýaýew). 3. Aladadan, işden we ş.m. halas etmek, dyndarmak. Muny gapy-gapy elenip ýörmekden gutaralyň! (“Görogly”). 4. gepl.d. Jan bermek, aradan çykmak, ýogalmak, ölmek, aýrylmak, gaýtmak. 5.gepl.d. Gaty horlanmak, gutumyň guramak. – Saňa näme boldy, gutarypsyň-la? 6. Gutarmak işliginden soň barmak, gelmek ýaly kömekçi işlikler gelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Gutaryp barmak gutarmaga ýakynlamak, bir işiň tamamlanmagyna, bir zadyň gutarmagyna, tükenmegine az galmak. Gutaryp gelmek tamamlamaga, gutarmaga, tüketmäge ýakynlamak, az galmak, gutaryp barmak, bolup barmak. Edip oturan işimi gutaryp gelýän. Gutarara gelmek gutarjak-gutarjak bolup durmak, iýip gutaraňkyrlamak.– Öňümde käseläp goýan gawunyňy gutarara geläýipdirin. 6. Kömekçi işlik hyzmatynda ýanaşyp gelýän işligi bilen birlikde gymyldynyň bolup gutarandygyny görkezýär. Ýazyp gutarmakýazmak işini tamamlamak.Iýip gutarmak soňuna çenli iýmek, hemmesini iýmek. \n\t‣Gutarar ýerde gutarmazlyk gutarmaly ýerinde, gutarmaly wagty bes etmezlik(edilýän gürrüň hakynda). Ol suw küýzä ýel düşen ýaly bolup, başlan gürrüňini gutarar ýerde gutarmady. Işini gutaran! dereksiz iş bilen meşgullanýan, bolgusyz hereket edýän, bolgusyzlyk edýän adama aýdylýar. – Haý, işini gutaran. Şu boýuňa aşyk oýnamaly bolduňmy!? gutarmaklyk [gutormokluk], iş ady. Gutarmak ýagdaýy. gutarmazlyk [gutormozluk], iş ady. 1. Bir zat tükenmezlik; tamamlanmazlyk. Çapyp goýan odunyň gutarmazlyk. Okuw gutarmazlyk.2. Bir işi tamamlamazlyk, soňuna çenli edip bolmazlyk. gutarnykly [gutornukly], syp. Belli we soňky netijä gelnen, kesgitlenen, bütinleý belli bolan. Gutarnykly karara gelindi. gutartmak [gutortmok], işl. Gutarmak işini başga birine etdirmek. Matany satdyryp gutartmak. Pagtany ýygdyryp gutartmak. gutarybermek [gutoruvermek], işl. Gutarmaga ýakynlamak, gutaraňkyrlamak. Suw tutmak işimi gutaryberdim öýdýän. gutarylmak [gutorulmok], işl.1. Boldy edilmek, tamamlanmak. Jaý salnyp gutaryldy. 2. Tükedilmek. Harytlar satylyp gutaryldy. gutaryş [gutoruş], iş ady. Gutarmak ýagdaýy. gutaryşdyrmak [gutoruşdurmok], işl. Işleri tamamlamak, hemmesini gutarmak. gutaryşmak [gutoruşmok], işl.1. Gutarmaga kömekleşmek. Men onuň jaýyny gutaryşdym.2. Bir ýa- da birnäçe zat gutarara gelmek, gutarmaga ýakynlamak, gutaraňkyrlamak. Çopanlaryň azyk-suwlugy gutaryşyp ugrapdy. gutlabermek [gutla:vermek], işl. Bir ýanyndan gutlap ugramak. gutlag [gutloğ], at. Işdäki, durmuşdaky üstünligi, şatlykly habary we ş.m. gutlap, mübärekläp aýdylýan sözler. gutlagnama [gutloğna:ma], at. Gutlag haty, gutlag ýazylan ýazgy. Ol gutlagnamalar dürli ýerlerden, dürli hünärdäki, dürli wezipedäki adam- lardan gelipdir. gutlama [gutlomo], iş ady. Gutlamak ýagdaýy. gutlamak [gutlomok], işl.Şatlykly, ýakymly bir zat bilen mübäreklemek, “gutly bolsun” diýmek. gutlamaklyk [gutlomokluk], iş ady. Gutlamak ýagdaýy. gutlaşmak [gutloşmok], işl. Iki ýa birnäçe bolup kimdir birini ýa-da biri-birini gutlamak (hal işligiň -yp goşulmasyny kabul eden gutlamak işliginden soň durmak, oturmak kömekçi işlikleri getirilip ulanylýar). Adamlar öý eýesini toýy bilen gutlaşyp durdular. gutlatmak [gutlotmok], işl. Kimdir biriniň gutlamagyny gazanmak; başga birine “gutly bolsun”diýdirmek; gutlar ýaly mümkinçilik döretmek. gutlaýyş [gutloýuş], iş ady. Gutlamak ýagdaýy. gutluk at. Täze geýim, aýakgap geýen çaga sylag hökmünde berilýän paý, zat. gutly syp., kön.s. 1. Bagtly, döwletli. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Gutly bolsun! täze bir zady ýa dabarany gutlap, mübärekläp aýdylýan söz. Toýuňyz gutly bolsun, adamlar! gutulgysyz [gutulğusuz], syp.1. Gutulmak mümkinçiligi bolmadyk, çykalgasyz, alaçsyz, bialaç. Onuň ýagdaýy indi gutulgysyzdy (B. Kerbabaýew). 2. Hökman, gümansyz, ikuçsyz. Bütin dünýäde parahatçylygyň üstün çykmagy gutulgysyzdyr. gutulgysyzlyk [gutulğusuzluk], at.1. Gutul- mak mümkinçiligi ýokluk, çykalgasyzlyk, alaçsyzlyk, bialaçlyk. 2. Hökmanlyk, gümansyzlyk, ikuçsuzlyk. gutulmak [gutulmok], işl.1. Kowalaýan adamdan, ýyrtyjy haýwandan we ş.m. gaçyp, eline düşmezlik, sypmak. Gaçyp gutulmak. 2. Howpdan halas bolmak, howpdan sypmak, dynmak, azat bolmak. Zalym duşmanyň jebir-süteminden gutulmak. 3. Keselden açylmak, sagalmak, nähoşlukdan saplanmak. On-on bäş gün geçensoň, Sona ýagşy gutuldy (A. Alamyşow). gutum : gutumy guramak duluklaryň çöküp, hor düşmek, gaty horlanmak. gutun : gutunyň guramak gaty suwsamak, bogazyň guramak, suwsap tebsiremek. guty at.1. Agaçdan, gaýyşdan, demirden we ş.m. ýasalan kiçijik gap, gapyrjajyk. Täze önümçiligiň ýola goýulmagy "Balkanbalykda" galaýy gutularda önüm öndürilişini kadaly ýola goýmaga ýardam eder (“Türkmenistan”). 2. Keçä salynýan "byçgy" nagşynyň aralaryndaky gyzyl ýa-da ýaşyl reňkdäki gül. guw at. Uzyn egri boýunly, ullakan suw guşy. Halkyň yhlas bilen guran kölünde, Garkyldap erkana ak guwlar ýüzýär (A. Kowusow). guwanç [guwonç], at.1. Bir zada bolan begenç, şatlyk. 2. Oglana dakylýan at. guwançly [guwonuşly], syp. Şatlykly, begençli, guwanç bilen. Ol adamlaryň ýüzüne guwançly bakdy. guwandyrmak [guwonnurmok], işl. Gowy, peýdaly iş bilen adamlary begendirmek, şatlandyrmak, guwanjyň bolmagyny gazanmak. guwanma [guwonmo], iş ady. Guwanmak ýagdaýy. guwanmak [guwonmok], işl. Höwesiň artmak, begenmek, şatlanmak, ruhlanmak. guwanmaklyk [guwonmokluk], iş ady. Guwanmak derejesi. guwanybermek [guwonuvermek], işl. Guwanyp ugramak; guwanmagyny dowam etdirmek. guwanyş [guwonuş], iş ady. Guwanmak ýagdaýy. guwanyşmak [guwonuşmak], işl. Iki ýa birnäçe bolup guwanmak (hal işligiň -yp goşulmasyny kabul eden guwanmak işliginden soň oturmak kömekçi işligi getirilip ulanylýar). Bizem şu günümize, agtyk- çowluklarymyza guwanyşyp otyrys. guwwas [guwwa:s], at,k. d.1. Suwuň düýbüne çümüji, suwa giriji. – Guwwaslara aýdyň, sandygy çykarsynlar – diýdi (“Zöhre – Tahyr”). guýdurmak [guýdurmok], işl. Guýmak işini birine etdirmek. guýguç [guýğuç], at. Agzy darajyk gaba suwuklyk guýmak üçin düýbi çüri, agzy giň enjam. guýlamak [guýlomok], at. Gowşak kelleli kelemleri goparyp, daşky uly ýapraklaryny aýry bir ýere jebis oturtmak. guýma [guýmo] I, 1. iş ady. Guýmak işi, ýagdaýy. 2. Guýlup ýasalýan önüm. Guýma kündük. \n\n\n GUÝMA [guýmo] II, at. Meýdan ýerinde ýagyn suwunyň köp ýygnanýan ýeri, çöketlik ýer, kakyň uly görnüşi. Guýmada çüýşe ýaly suw bardy. guýmagursak [guýmoğursok], syp. Tebigy akylly, doga akylly, düşbi. guýmak [guýmok] I, işl.1. Suwuklygy, dänäni we ş.m. bir gaba ýa-da bir gapdan başga bir gaba dökmek, gapgarmak, agdarmak. 2. Metal ergininden ýa-da laýdan zat ýasamak, galypa salyp belli bir şekil bermek, şaý-sep ýasamak. 3. Bir zada ikinji bir zady garmak, goşmak. 4. göç.m. Güýçli ýagmak, dynman ýagyp durmak (ygal hakynda). Ýagyş şol bir guýup durdy,guýupdurdy.5. göç.m. Ornaşdyrmak. \n\n\n GUÝMAK [guýmok] II, at. Gowrulan una azajyk ýag, suw garylyp bişirilýän nahar. Ýagly guýmak. guýmaklyk [guýmokluk], iş ady. Guýmak ýagdaýy. guýruk at.1. Haýwanyň oňurga ujasynyň uzalyp gidýän syrtky inçe bölegi. Düzje ýola düşen mes taýhar guýrugyny bulaýlap dikgirdedi. 2. Goýnuň türre tarapyndaky ýumşak ýag bölegi. Guýrugy elek ýaly tokly. 3. Guş, balyk ýaly jandarlaryň yzky, syrtky bölegi, yz tarapy. 4. göç.m. Bir toparyň ýa-da bir adamyň tarapdary, onuň yzyna eýeriji (ýaňsy äheňinde). \n\t‣Guýrugyny ýamzyna gysmak müýnürgemek, çekinmek, gorkmak. Guýruk bulamak birine ýalynjaňlyk etmek, ýaramsaklyk etmek; iki baka sypjyklamak. Guýruk gapdyrmak möjek bilen urşan ite goýnuň guýrugyny iýdirmek. Möjekler bilen gemrişip, munça iş bitiren itlere bir guýruk gapdyraýyn (A. Gowşudow). Guýruk tutdurmazlyk müň bahana tapyp, sözünde durmazlyk, sypjyklyk etmeklik. guýrukly syp. Guýrugy bar, guýruksyz däl. Uzyn guýrukly haýwanlar. \n\t‣ Guýrukly ýyldyz guýruk ýaly tozga görnüşli yşyk zolagy bolan ýyldyz. Käte asmanda guýrukly ýyldyz görünýär. guýrukman [guýrukmon], syp. Ullakan guýrukly, guýrugy tegelenip duran. Guýrukman goýun. guýruksyz [guýruksuz], syp.1. Guýrugy kesilip aýrylan, guýrugy ýok, guýrukly däl. Söz manysy aňmaz adam, Bir guýruksyz ite meňzär (Magtymguly). 2. göç.m. Wadasynda durmaýan, sapalak atyp, lebizsizlik edýän. guýruksyzlyk [guýruksuzluk], at. 1. Guýrugy ýokluk, guýrukly dällik. 2. göç.m. Wadada wepasyzlyk, lebizsizlik, guýruk tutdurmazlyk. Guýruksyzlygyňam çeni-çaky bar. guýruktutdy at. Çaga oýnunyň ady (bir topar çaga – döwçüler "çopanyň" yzynda eşikleriniň bir ýerinden tutup düzülýärler, eşekçi – "möjek" bolsa olardan birini tutjak bolýar). Çagalar guýruktutdy oýnaýarlar. \n\t‣ Guýruktutdy oýnap ýörmek biri-biriň yzyna düşüp, tutaklaşyp ýörmek, biri-biriňi sypdyrman gezmek. guýubermek [guýuvermek], işl. Guýmaga başlamak, guýmaga girişmek; guýmagy dowam etdirmek. Çorbany jamlara susak bilen guýuber. guýujy at. Ergin metaly galyplara guýýan, metal guýmak boýunça hünärmen. Ol guýujy bolup işleýär. guýulmak [guýulmok], işl.1. Bir gapdan başga bir gaba dökülmek, başga bir gaba salynmak. 2. Metal ergininden zat ýasalmak. Bürünçden heýkel guýulmak. guýum at. Käbir zatlaryň belli bir mukdardaky ölçegi. Bir guýum däri. Iki guýum seçme. guýunmak [guýunmok], işl. Özüň üçin guýmak, özüňe guýmak. Bir bulgur süýt guýundym. Ol käsesine çaý guýundy. guýuşdyrmak [guýuşdurmok], işl. Yzly- yzyna gaplara ýa-da galyplara we ş.m. zatlara guýmak, guýup çykmak, guýup taýýar edip goýmak. guýuşmak [guýuşmok], işl.1. Guýmaga kömekleşmek. 2. Guýmak işini biri bilen bile etmek, bilelikde etmek (hal işligiň -up goşulmasyny kabul eden guýuşmak işliginden soň ýörmek kömekçi işligi ulanylýar). Oglanlar gazanlara suw guýşup ýördüler. guýy at.1. Suw almak maksady bilen tegelek edilip gazylan çuň çukur. 2. Dürli tehniki bähbitler üçin burawlanyp gazylan çuň çukur. Şu guýy gije-gündizde näçe nebit berýär? (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Guýa gaçan ýaly bolmak ýitirim bolmak, dereksiz gürüm-jürüm bolmak. guzaý [guzoý], at. Dagyň, depäniň we ş.m. gün düşmeýän demirgazyk tarapy, kölege tarapy. Adamlar bolsa galanyň güneýinde ýa-da guzaýynda üýşüşip, gürrüňe meşguldylar (A. Gowşudow). guzlagyr [guzloğur], syp. Köp guzlaýan, gysyr galman guzlaýan. Guzlagyr goýun. Guzlagyr towuk. guzlagyrlyk [guzloğurluk], at. Guzlagyr ýagdaýynda bolmaklyk. Soňky guzy alnyşda dowarlaryň guzlagyrlygynyň artandygy mälim boldy. guzlama [guzlomo], iş ady. Guzlamak ýagdaýy. guzlamak [guzlomok], işl.1. Guzusy, owlagy, gölesi bolmak (käbir haýwanlar hakynda). Eje, sygryň guzladymy? Höwri köp bolsun!2. Ýumurtgalamak. Towuklaryň guzlan ýumurtgalaryny ýygnamak. guzlamaklyk [guzlomokluk], iş ady. Guzlamak ýagdaýy. guzlaşmak [guzloşmok], işl. Köpçülikleýin guzlap ugramak. Alabahardan goýunlar, geçiler guzlaşyp başlady. guzlatmak [guzlotmok], işl. Guzlamaga ýagdaý, şert, mümkinçilik döretmek. guzlaýyş [guzloýuş], iş ady. Guzlamak ýagdaýy. guzy at.1. Goýnuň alty aýa çenli döwürdäki kiçijik çagasy. Guzular bu mahal doýuşup ýatypdylar. 2. göç.m. Ene-atalaryň "balam, oglum" diýen ýaly manylarda, çagalara ýüzlenip aýdýan sözi (köplenç, birinji şahsyň birliginiň, kä halatda köplüginiň san goşulmasy goşulyp ulanylýar). \n\t‣ Guzy diş gaty garry adamyň kentlewüginiň etiniň sürülmegi netijesinde ýüze çykýan agymtyl ösüntgi. Dişleriniň käbiri indi öz-özünden owranyp aýrylyp, onuň ornunda guzy dişi peýda bolupdyr (A. Gowşudow). güberçek [güvörçök], syp. Üsti güberilip duran, tümmerip duran, pökgi. güberçekleme [güvörçöklömö], iş ady. Güberçeklemek ýagdaýy. güberçeklemek [güvörçöklömök], işl.1. Güberçek görnüşinde bolmak, pökgermek, gabarmak, pakgarmak. 2. göç.m. Mese-mälim bolmak. güberçeklemeklik [güvörçöklömöklük], iş ady. Güberçeklemek ýagdaýy. güberçekleýiş [güvörçöklöýüş], iş ady. Güberçeklemek işi. güberçeklik [güvörçöklük], at. Güberçek ýagdaýda bolmaklyk, güberçek halda bolmaklyk. güberilmek [güvörülmök], işl., ser. Gübermek. Amyderýanyň boýunda edil gaýa ýaly güberilip duran ullakan bir gala bar (N. Jumaýew). Ýaz ýagşy ýagyp, gün çykansoň, kömelekler güberilip çykdylar. güberiş [güvörüş], iş ady. Gübermek ýagdaýy. güberişmek [güvörüşmök], işl.1. Onda-munda güberip, görnüşip durmak. Kömelekler güberişip çykypdyr. 2. göç.m. Hondanbärsi bolşup, gabarylyşyp, gopbamsyraşyp ýöremek. güberme [güvörmö], iş ady. Gübermek derejesi. gübermek [güvörmök], işl.1. Içine ýel düşen ýaly çişmek, ýokary galyp durmak, gabarmak, pökgermek. 2. göç.m. Hondanbärsi bolmak, epeýsiremek, gopbamsyramak. gübermeklik [güvörmöklük], iş ady. Gübermek ýagdaýy. gübertmek [güvörtmök], işl. Içine ýel düşen ýaly gabartmak, pökgertmek, çişirmek. Dursunyň köýnegini güberdip duran göwsi Muhadyň ýüregini eretdi (H. Ysmaýylow). gübürdeme [güvürdömö], iş ady. Gübürdemek ýagdaýy. gübürdemek [güvürdömök], işl. Ýyldyrym çakanda, ot tutaşyp ýananda we ş.m. gübürdili ses çykmak, gübür-gübür etmek. Daňdana golaý gök gübürdäp, ýyldyrym çakdy (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). Ojar ody gübürdäp ýanýardy. gübürdemeklik [güvürdömöklük], iş ady. Gübürdemek ýagdaýy. gübürdeşmek [güvürdöşmök], işl. Gübür- gübür edişmek. gübürdetmek [güvürdötmök], işl. Gübür- gübür etdirmek, gübürdili ses çykartmak. Gyzlar- gelinler onuň göwnüni göterjek bolşup, gübürdedip gopuz çalşyp, atbaşça öýkünipdirler (N. Pomma). gübürdewük [güvürdöwük], işl. Birsyhly gübürdäp eşidilýän, gübürdäp seslenýän, gübürdäp duran. gübürdeýiş [güvürdöýüş], iş ady. Gübürdemek ýagdaýy. gübürdi [güvürdü], at. Gök gürlände, peçde ot ýananda we ş.m. çykýan sesiň ady. gübürdiň-gübürdiň [güvürdüň-ňüvürdüň], at. Haly dokalyp, darak urlanda çykýan ses. Urulýan daraklaryň gübürdiň-gübürdiň sesi eşidilýärdi. gübür-gübür [güvür-ğüvür], at. Gök gürlände, ot tutaşyp ýananda we ş.m. çykýan ses. güjeň [güjöň], at, ser. Göjek. güjeň-güjeň [güjöň-ňüjöň]: güjeň-güjeň etmekser. Güjeňlemek 2. güjeňleme [güjöňlömö], iş ady. Güjeňlemek ýagdaýy, täri. güjeňlemek [güjöňlömök], işl.1. Ýaý bilen göjek atmak. 2. Bir zady buýsanjaňlyk bilen birine görkezip, bermän gyzykdyrmak, mazamlamak. Agaçlar täze geýnen gök lybaslaryny güjeňleýärdiler (A. Gow- şudow). Altyn dişli kişi gün-günden azýar, Ili hem azdyrýar. Güjeňläp dişin, Bir ajap maşgalaň başyn aýlaýar. Sen ýene diýýärsiň: "Meniň nä işim!" (K.Gurbannepesow). \n\t‣Gözi bilen güjeňlemek gözi bilen urup ýykmak, göz degrip, galmaz etmek. “Pylanynyň gözi degegendir, edil gözi bilen güjeňläýýändir” diýerdiler. güjeňlemeklik [güjöňlömöklük], iş ady. Güjeňlemek ýagdaýy. güjeňlenmek [güjöňlönmök], işl.1. Ýaý bilen göjek atylmak. 2. Bir zat buýsanjaňlyk bilen birine görkezilip, berilmän gyzykdyrylmak, mazamlanmak. güjeňleşmek [güjöňlöşmök], işl.1. Biri-biriňi güjeňlemek, biri-biriňe ýaý bilen göjek atmak. 2. Gözüň gitsin diýýän ýaly, özlerini mazamlaşmak. "Meni al-da meni al" diýýän ýaly özüni güjeňleşip duran almalar uzakdan görünýärler. güjeňletmek [güjöňlötmök], işl. Güjeňlemäge mejbur etmek, güjeňlemäge ýol bermek (güjeňlemek sözüniň 1, 2 manylaryndan ýasalýar). güjeňleýiş [güjöňlöýüş], iş ady. Güjeňlemek ýagdaýy. güjük at.1. Itiň we ş.m. haýwanyň ýaşajyk çagasy. Bir tazynyň ganjyk güjügini getirip, onuň öňüne taşlady (“Görogly”). 2. Ite deňelip aýdylýan gödek söz. 3. Oglana dakylýan at. güjükleme [güjüklömö], iş ady. Güjüklemek ýagdaýy. güjüklemek [güjüklömök], işl.1. Itiň we ş.m. haýwanyň çagasy bolmak. Güjüklän ganjyk güjüklerini gabanýardy. 2. Ýaranyň töwereginde kiçijik ýara örgünleri emele gelmek; azyp ugramak. Çyban güjükläpdir. 3. gepl., d. Namartlamak, bigaýratlamak. güjüklemeklik [güjüklömöklük], iş ady. Güjüklemek ýagdaýy. güjükleýiş [güjüklöýüş], iş ady. Güjüklemek ýagdaýy, işi. güjüklik [güjüklük], at. Güjük ýagdaýynda bolmaklyk, güjük ýaşynda bolmaklyk. Ol güjükliginden şu öýde ulaldy. \n\t‣ Güjükligine dalanmak ýaşlygyndan gözüniň ody alynmak, tejribesizkä agzy uçukladylmak. güjüm at.1. Ownuk şahaly, gür ýaprakly, miwesiz, köpýyllyk ullakan agaç. 2. Oglana dakylýan at. güjürdeme [güjürdömö], iş ady. Güjürdemek ýagdaýy. güjürdemek [güjürdömök], işl.1. Güjürdili seslenmek, güjür-güjür etmek. 2. Güjür-güjür edip geplemek, wüjürdemek (çagajygyň gepleýşi hakynda). güjürdemeklik [güjürdömöklük], iş ady. Güjürdemek ýagdaýy. güjürdeşmek [güjürdöşmök], işl.1. Güjür- güjür edip gürleşmek; güjürdeşmek (çaga hakynda). Güjürdeşip, çagalaryň hemmesi birden gepläp başlady. güjürdeýiş [güjürdöýüş], iş ady. Güjürdemek hereketi. güjürdi [güjürdü], at. Çagajygyň gepleýşi. güjür-güjür [güjür-ğüjür]: güjür-güjür etmek ser. Güjürdemek. güž-güž :güž-güž etmekser. Güžžüldemek. güžžüldeme [güžžüllömö], iş ady. Güžžüldemek derejesi, güžžüldäp biliş ýagdaýy. güžžüldemek [güžžüllömök], işl. Güžžüldili seslenmek, güž-güž edip ses çykmak. gužžüldemeklik [güžžüllömöklük], iş ady, Güžžüldemek ýagdaýy. güžžüldetmek [güžžüllötmök], işl. Güžžüldili ses çykarmak. Aýna ýanlygy ýygy-ýygydan güžžüldedýär (B. Kerbabaýew). güžžüldeýiş [güžžüllöýüş], iş ady. Güžžüldemek ýagdaýy. güžžüldi [güžžüllü], at. Süýt saglanda, ýanlyk ýaýylanda, mör-möjekler köp bolup uçanda çykýan sesiň ady. Diňe sygyr ýatak tarapdan sagylýan süýdüň ukyňy getiriji bir meňzeş güžžüldisi eşidilýärdi (G. Gurbansähedow). güžžül-güžžül , at. Süýt saglanda, ýanlyk ýaýylanda yzygiderli güžžüldäp çykýan ses. güžlemek [güžlömök], işl., ser. Güžžüldemek. güli at.1. Ösümligiň gültäji we gül ýaprajyklary görnüşine eýe bolan bölegi. Dünýäň her gülünde men seni görýän. Şonuň üçin bu dünýeden gitme ýok (G. Ezizow). Ýandagyň güli. Gawunyň güli. 2. Şolar ýaly bölege eýe bolan ösümligiň köpeliş agzasy. 3. Bezeg üçin ekilýän gyrymsy agaç we şol ösümligiň dürli reňkdäki ysly hasyly. 4. Dürli ösümlikleriň gülüne meňzedilip mata, ýaglyga, keçäniň ýüzüne salynýan nagyş. 5. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Gül açmak arzuwyň hasyl bolmak, maksat- myradyňa ýetmek. Gülden çykmak güllemek möhleti dolup, gülüni dökmek, gülläp bolup, hasyla durup ugramak.Bakja ekinleriniň gülden çykanyna ep-esli wagt boldy. Gül meňzi saralmak (solmak) gaýgy, gamdan horlanmak, saralmak. Niçesiniň gül meňzini soldurdy, Bir aýralyk, bir ýoksullyk, bir ölüm (Garajaoglan). Gül ömrüňi kül etmek biri üçin köp jepa çekmek, köp ýyllap bir zadyň aladasynda bolmak, horlanmak. Gül pürkülen ýaly örän arassa we bezelen, rejeli hem-de owadan. Gül suwy bugdaýa, jöwene berilýän iň soňky suwuň öň ýanyndaky suw, ekin güle duranda berilýän suw. Gülüni çirtmek bir zadyň iň gowusyndan peýdalanmak, iň gowusyny saýlamak. Gül ýaly örän gowy, gaty gowy, ajaýyp.Gül ýüzli owadan, gelşikli, görmegeý ýüzli. Gül ýüzli zenan. Gel, golaýma, öpeýin gül ýüzüňden (I. Nuryýew). gül II, at.1. Adamyň gözüne düşýän akja nokat. Birje aýby çep gözüniň, Künji ýaljak güli bardy(K. Gurbannepesow). 2. Bagananyň buýrasy. 3.Tamdyra çörek ýapylanda hamyryň gowy almanlygy, çişmänligi sebäpli çöregiň ýüzünde emele gelýän tegelejik- tegelejik ýanyk. gülaby [güla:vy], at. Daşy torly we sary reňkli etlek gawunyň bir görnüşi. gülala-güllük [güla:la-ğüllük], syp. Gowulyk, oňatlyk, parahatlyk, asudalyk, ýerbe-ýerlik (durmuşyň ähli taraplary, adamyň ýagdaýy we ş.m. hakynda). gülap [güla:p], at, kön.s. Gül suwy, gülüň suwundan edilýän atyr. Bir zamandan soň kenizler Mahymyň ýüzüne gülap sepip, ony huşuna getirdiler (“Zöhre – Tahyr”). Güller ýaly görenim, gülap suwun berenim, Eziz balam Gülälek, Sensiň meniň jerenim (Hüwdi). gülbent [gülvent], at. Gylyjyň, pyçagyň sap tarapynyň öňüne berkidilýän ýasy demir ýa-da bürünç, tylla ýaglaw. gülber [gülver], at. Paty-puty, aňry-bäri, goş- golam. Sen gülberiňi al-da, öýe garşy ugra. \n\t‣ Gülberini arkasyna daňmak paty-putusyny berip, çykaryp kowmak. gülç s. ş. aňl. söz. Adam ýere gaty ýykylanda ýa-da küýze, golça we ş.m. zatlar ýere batly gaçanynda çykýan ses. \n\t‣Gülç etmekgülçüldemek. Ol barýan adam ýaňyja şu ýerde gülç edip ýykylypdy. gül-çeçek at. Her dürli gülleriň jemi. gülçi [gülçü], at.1. Gül ösdürip ýetişdirýän adam, gülçülikden hünärmen. 2. Gül satýan adam. gülçüldeme [gülçüllömö], iş ady. Gülçüldemek ýagdaýy. gülçüldemek [gülçüllömök], işl. Ýere gaty ýykylmak, gütläp ýere gaçmak, gülç edip seslenmek. Ol gülçüldäp ýere düşdi. gülçüldemeklik [gülçüllömöklük], iş ady. Gülçüldemek ýagdaýy. gülçüldetmek [gülçüllötmök], işl. Ýere batly bulap urmak, ýykmak, gütledip urmak, gülçüldili seslendirmek. Ol küýzejigi gülçüldedip, Tarhanyň öňünde goýdy (G. Kulyýew). gülçüldeýiş [gülçüllöýüş], iş ady. Gülçüldemek ýagdaýy. gülçüldi [gülçüllü], at. Adam ýere gaty ýykylanda ýa-da küýze, golça we ş.m. zatlar ýere batly gaçanynda çykýan sesiň ady. Gütläp gaçan zadyň gülçüldisi eşidildi. gülçülik [gülçülük], at. Bagçylygyň bir pudagy hökmünde bezeg ösümlikleri ösdürip ýetişdirmeklik. Men indi birnäçe ýyl bäri gülçülik bilen meşgullanýaryn (“Mugallymlar gazeti”). güldan [gülla:n], at. Gül ekilen küýze, gül goýulýan gap. güldürmek [güllürmök], işl.1. Gülmäge mejbur etmek, güler ýaly etmek. 2. göç.m.Begendirmek. Beýtsek, biz öz duşmanymyzy güldüreris (B. Seýtäkow). güle [gülö], at.1. dokm. Argaç geçirmek üçin erişleriň arasyny açmak hyzmatyny ýerine ýetirýän gural. 2. Käriziň iki guýusynyň arasyndaky suw akýan ýap gömülmezlik üçin onuň iki gyrasyna, ýokarsyna örülýän agaç, betondan guýlan egri daş. gülebagy [gülöva:ğy], at,dokm. Ujy gülä baglanylýan, aýagyň bilen basmak üçin gozagyň içine sallanyp duran üzeňňi görnüşli halka ýüp. gülebent [gülövent], at. Daşy dolanyp daňlan goş, daşy daňylgy ýük, goş-golam. Keçelerdir halylary gülebent edip daňyşdyrdylar. \n\t‣Gülebent ýaly örän daýaw, äpet göwreli (aýallara degişli ). Gülebent ýaly aýal. gülegen [gülöğön], syp. Köp gülýän, gülek, gülmegi halaýan. Gülegen adam. gülegenlik [gülöğönlük], at. Sähel zada gülüp durmaklyk, gülegen häsiýetlilik, güleklik. gülek [gülök], syp., ser. Gülegen. Gülek çaga. gülek-gülek [gülök-gülök], syp. Gundagdaky çagany güldürmek üçin oňa ýüzlenilip aýdylýan söz. güleklik [gülöklük], at,ser. Gülegenlik. güles-ýalas : güles-ýalas etmekser. Gülüm- ýalym etmek. Ol güles-ýalas edip, maňa ýüzlendi. gülälek [gülä:lek], at.1. Ýazyna meýdanda gögerýän gyralary kertik-kertik ýyrtyk ýaprakly, tüýjümek baldakly, owadan gyzyl gülli otjumak ösümlik. 2. Gyza dakylýan at. gül-gunça [gül-ğunço], at. Gül we doly açylmadyk gül naýçasy. Bilbil perini gyrgan, gül-gunça dahan sen-sen (Halk aýdymyndan). gülgün [gülğün], syp. Öwşün atýan gyzyl reňk, narynç reňk, gülgüne. Gülgündir dodagy, hünji dişleri, Şuňkar ala gözler al bile oýnar (Garajaoglan). gülgüne [gülğünö], syp., ser. Gülgün. Gülgüne geýgin ýarym, gara ýaraşmaz (“Saýatly – Hemra”). gülgüzar [gülğüza:r], at,ser. Gülzar. Ter açylan täze bagym gülşeni, Gülgüzarym, lälezarym amanmy? (Zelili). gülhana [gülha:na], at. Gül ekilýän we ösdürilip ýetişdirilýän jaý, gül hojalygynyň jaýy. gülkejre [gülkejire], at. Süýri ýaprakly, çopantelpege meňzeş sary gülli, ak çigitli köpýyllyk otjumak ösümlik. gülki [gülkü], at. 1. Bogazda döräp, göwün hoşlugyny, keýpiköklügi, şatlygy hem-de birini ýaňsa almagy, içiniň garalygyndan biriniň betbagtlygyna, şowsuzlyga uçramagyna begenip gülmegi we başga duýgulary aňladýan gysgadan özboluşly sesler. 2. ser. Gülkünç 2. \n\t‣Gülki astyna almak kimdir birine gülüp, ony masgaralamak. Gülki bolmak ser. Ile gülki bolmak. Gülkiň gelmek ser. Gülkiň tutmak. Gülkiň tutmak gülesiň gelmek. Ile gülki bolmak üstünden gülnüp, il masgarasy bolmak. Üstünden gülmek masgaralajak bolup, kimdir birine gülmek. gülküli [gülkülü], syp.1. Gülki döredýän, gülkiňi tutdurýan. Bir topar gülküli sözler aýdyp hezil berdi (N. Pomma). 2. Gulki gursap alan, sagalaňly, begençli. Gülküli, şatlykly günler geçip dur (R. Gelenow). gülkülik [gülkülük], at,ser. Gülkünçlik. gülkünç syp.1. Gülki döredýän, güldürýän, gülküli. Gülkünç oýun. 2. Masgaraçylyk, gülki. Gülkünç ýagdaýda galmak. Ýapa degmeýän zada ynanmagyň özi bir gülkünç. gülkünçlik [gülkünüşlük], at. Göz-gülbanlyk, ile gülkülik, masgaraçylyk. gülle [güllö], at. Peşeňdäki seçmäniň üstünden goýulýan togalak ýa süýrüräk gurşun bölegi. gülleme [güllömö], iş ady. Güllemek ýagdaýy. güllemek [güllömök], işl.1. Gül açmak, gül çykarmak, gül getirmek. 2. Keçe edilende dürli gülleri basmak, nagyş salmak. Keçe güllemek. 3. göç.m.Ýokary ösüş derejesinde bolmak, pajarlap ösmek. 4. göç.m. Içip oturan çaýyň keýpini görmek, hezil edip çaý içmek. Gök çaýy gülläp otyrdylar.5. Bişirilýän çöregiň ýüzi gara-gara ýanyk bolup gallygmak. Şu günki bişiren çöregimiz gülläpdir. 6. Hal işligiň –p goşulmasyny kabul eden güllemek işliginden soň gelmek kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Gülläp gelmek gülläp ugramak. Şol gapdaldan asuda öwüsýän salkyn şemal ýaňy gülläp gelýän gowaçalary ýadawsyz sypalaýardy (Ö. Abdyllaýew). Gülläp ösmek hemmetaraplaýyn gowulaşmak, ajaýyp keşbe gelmek; güýçli ösmek. Biziň gülläp ösýän ajaýyp ýurdumyz bar. güllemeklik [güllömöklük], iş ady. Güllemek ýagdaýy. gülleşmek [güllöşmök], işl.1. Güllemäge kömekleşmek. Goňşymyza keçe gülleşdim. 2. Köpçülikleýin güllemek. Gowaçalar gülleşip ugrapdyr. gülletdirmek [güllötdürmök], işl. Gülletmek işini birine etdirmek. gülletmek [güllötmök], işl.1. Gül getirtmek, gül açdyrmak. Ir ösen ýyly şemal baglary gülletdi. 2. Keçä gül basdyrmak, nagyş etdirmek. Keçe gülletmek. 3. göç.m. Bag-bakjalyga, gülzarlyga öwürmek, pajarlap ösdürmek. 4. göç.m. Çörek bişirilende belli bir sebäbe görä çöregiň ýüzünde goňrumtyl tegmil, tegelejik ýanyk emele gelmegine ýol bermek. gülläbermek [güllävermek], isl. Gülläp başlamak; güllemäge girişmek. Senem indi şeýt-de keçäni gülläber. gülleýiş [güllöýüş], iş ady. Güllemek ýagdaýy. gülli [güllü], syp.1. Güli bar, gül bilen örtülen, güli köp. Gülli meýdan. 2. Gül basylan, gül nagşy salnan. Aýagynda gülli jorap, Bir görmesem, halym harap (Halk aýdymyndan). 3. Gül açýan. Gülli ösümlikler. güllük syp. Köp gül gögerip, gül açyp, gülläp oturan ýer, gülzarlyk. Olar güllük ýerde düşlediler. gülme [gülmö], iş ady. Gülmek ýagdaýy. gülmek [gülmök], işl.1. Gülküli ses çykarmak. Çagajyk hezil edip güldi. 2. Birini ýaňsa almak, masgaralamak üçin gülki astyna almak. Gülme goňşyňa, geler başyňa (Nakyl). \n\t‣ Güler ýüzli hoşgylaw, polady ýumşak, ýüzi gülüp duran, mylakatly. Gülüp bakmak 1) mähirli seretmek; 2) mähirli garşy almak, ýüz bermek. Gülüp kese ýykylmak bir zada hezil edip yzygiderli, dowamly gülmek, gülüp-gülüp halys bolmak. Onuň edýän oýunlaryny görüp, tomaşaçylar gülüp kese ýykyldylar. gülmeklik [gülmöklük], iş ady. Gülmek ýagdaýy. gülmän-yşman [gülmä:n-yşma:n], hal. Hiç gülmän, ýylgyrman, oýun edýänini, degişýänini bildirmän. Ol gülmän-yşman, gülşükli sahna görkezdi. gülmyh [gülmy:h], at.1. Eýeriň gaşyna, gapynyň ýüzüne gaýyş çekilende kakylýan owadan kelleli bezeg, haşam çüýi. 2. Teble, ujy halkalyja demir gazyk. Gyraty gülmyhda bent etdi (“Görogly”). 3. Arabanyň agaç tigriniň daşyna demir gurşaw hökmünde kakylýan uly kelleli myhyň bir görnüşi. Gülmyhly araba tigri. gül-pürçük syp.1. Güllere bürenip oturan. Dürli guşlar gül-pürçük pudaklarda saýraýar. 2. göç.m. Gelşikli, owadan, gözüň gidýän ýagdaý, görnüş. Otagyň içi gül-pürçük bezelipdir. gülşen [gülşön], syp.1. ser. Gülzar. 2. Gyza dakylýan at. gülşük at,gepl. d., ser. Gülki. gülşükli [gülşüklü], syp., gepl. d., ser. Gülküli. Ol birden gülşükli gürrüň tapýar. gültaraş at. Pagsadan edilýän jaýyň ýüzüne çekilýän bezeg, çyzmykly nagyş. gültäç [gültäç], at. Güljagazyň ortasynda ýerleşýän we düzüminde tozanjyklar bolan organ.Galgan çylşyrymly güllüler maşgalasyna degişli, boýy 30-60 santimetre ýetýän baldagy kerepli ösüntgijikler bilen örtülen, ýapragy ýumşak, süýnmegräk, gyralary tikenli, gültäji gyzyl ýa-da gyzgylt reňkli birýyllyk otdur. gülümjireme [gülümjürömö], iş ady. Gülümjiremek ýagdaýy. gülümjiremek [gülümjürömök], işl. Çala ýylgyrmak, gülümsiremek, ýuwaşja gülmek. Gelin birhili gülümjiredi (T. Taganow). gülümjiremeklik [gülümjürömöklük], iş ady. Gülümjiremek işi. gülümjireşmek [gülümjüröşmök], işl. Iki ýa- da birnäçe bolup gülümjiremek. gülümjireýiş [gülümjüröýüş], iş ady. Gülümjiremek ýagdaýy. gülümsemek [gülümsömök], işl., gepl.d.,ser. Gülümsiremek. Bagt bilen balkyldaýan garamtyl gözleri, gülümseýän näzik dodaklary nähili gözel (“Edebiýat we sungat”). gülümsireme [gülümsürömö], iş ady. Gülümsiremek ýagdaýy. gülümsiremek [gülümsürömök], işl., ser. Gülümjiremek. Onuň ...gülümsireýän gözlerine nazaryny dikdi (G. Kulyýew). gülümsiremeklik [gülümsürömöklük], iş ady. Gülümsiremek ýagdaýy. gülümsireşmek [gülümsüröşmök], işl., ser. Gülümjireşmek. gülümsireýiş [gülümsüröýüş], iş ady. Gülümsiremek ýagdaýy. gülüm-ýalym : gülüm-ýalym etmek ýalandan gülümsirän bolmak, ýaranjaňlyk etmek, güles-ýalas etmek, ýaýaplamak. gülünmek [gülünmök], işl.1. Gülküli ses çykarylmak. Ýol bilen geçip barýanyň yzyndan gaty gülünse, edepsizlik hasaplanýar. 2. Birini ýaňsa almak, masgaralamak üçin gülki astyna almak. gülüstan [gülüssa:n], syp.1. Bagy-bossan, güller mesgeni, giden güllük ýer, gülzar. 2. Gyza dakylýan at. gülüstanlyk [gülüssa:nlyk], syp. Bagy- bossanlyk, gülzarlyk. Adamlar patyşanyň bu ýeri gülüstanlyga öwrenini görüp, ýene şol ýigidi patyşa edinipdirler (Erteki). gülüş iş ady. Gülmek ýagdaýy. gülüşdirmek [gülüşdürmök], işl. Köpçüligi güldürmek, adamlaryň gülmegini gazanmak. Ol çaý başynda şorta sözi orta atyp, töweregindäkileri gülüşdirýärdi. gülüşmek [gülüşmök], işl. Bilelikde gülmek, köpçülik bolup gülmek. gülýaka at. 1. zergärç. s. Türkmen gelin- gyzlarynyň ýakalaryna dakynýan ýüzi gaşly tegelek bezeg şaýy. Gülýakaňy gül dek boýna, dakan çagyň ýatla meni (G. Seýitliýew). 2. Tahýa, kürtä salynýan gülýaka meňzeş nagyş. gülýaýdy at. Palasa, kürtä we ş.m. salynýan nagyş. Gülýaýdy gelmez elinden, Iller ýatmaz dilinden (Nakyl). gülzar [gülza:r], syp.1. Bag-bakjaly gülli ýer, otluk lälezar. Ýaz bolsa açylar müň dürli gülzar, Baryp görgül eger bolsaň hyrydar (Misgingylyç). 2. Gyza dakylýan at. gülzarlyk [gülza:rlyk], syp. Bag-bakjalyk, çemenlik, lälezarlyk. Gyz: – Mähribanym, daş- töweregiň gülzarlyk, näme kemiň bolup ah çekdiň – diýipdir (Erteki). güm : güm bolmak ýitirim bolmak, ýok bolmak, owarra bolmak. Gurlamaz gurbaga sazyny goýar, Dem tartmaz güm bolar mar sesin aňsa (Zelili). Güm etmekýitirim etmek, ýok etmek, owarra etmek. Dost bahasyn kem etdigiň - Öz bahaňy güm etdigiň (G. Daşgynow). Gümüni çekmek ýok etmek, güm etmek, ýoguna ýanmak. güman [güma:n], at.1. Bir zat hakynda edilýän çak, çaklama. Müňküre bilin baglanyň, Köňlünden güman gitmezmiş (Magtymguly). 2. ser. Gümana. Bu dem ganymatdyr, neçün bilmezmen, Çyksa dem girmesi güman görüner (Magtymguly). \n\t‣ Güman etmek biridir ýa bir zatdyr öýtmek, bir göreniňe meňzetmek, çak etmek, çen etmek. At bolsa eýesi oturandyr güman edip gymyldaman durdy (A. Gowşudow). gümana [güma:na], syp. Boljagy-bolmajagy belli däl, näbelli, ikuçly, anyk, takyk däl. Ertir hem geljegi gümana. gümansyradyş [güma:nsyradyş], iş ady. Gümansyratmak derejesi. gümansyratma [güma:nsyratma],iş ady. Gümansyratmak ýagdaýy. gümansyratmak [güma:nsyratmak], işl. Ikuçly etmek, näbelli etmek. Gümansyradyp jogap bermek. gümansyz [güma:nsyz], syp. Açyk, açykdan- açyk, ikuçly däl, hökman, takyk. gümgiden [gümğiden]: gümgidene gitmek gitse gelmeze gitmek. Kymyş duzçy şol arkasyny öýüniň tärimine berip oturan ýerinde ogullarynyň, gelinleriniň, mähriban agtyklarynyň ýüregini sogrup, gümgidene gidip barýandyklary, olary beýtdirmezlige özüniň ýagdaýynyň ýokdugyny, biçäreligini ýatlap, gyýlyp gynanýardy (A. Allanazarow). gümlam [gümla:m]: gümlam etmek ady-sory çykmaz ýaly ýere iberip ýok etmek. gümleme [gümlömö], iş ady. Gümlemek ýagdaýy. gümlemek [gümlömök], işl. Bildirmän ýok etmek, ýitirim etmek, öldürmek, güm etmek. gümlemeklik [gümlömöklük], iş ady. Gümlemek işi. gümleýiş [gümlöýüş], iş ady. Gümlemek ýagdaýy. gümmerçek [gümmörçök], syp., gepl.d. Ýokaryk galyp, güberilip duran ýer, gümmez şekilli beýiklik. gümmez [gümmöz], at. Käbir ymaratlaryň, metjitleriň we ş.m. üstündäki gupba şekilli ullakan güberçek we şol jaýyň özi. Köne Marydan ýadygär Soltan Sanjar gümmezi uzakdan seleňläp görünýärdi (B. Kerbabaýew). gümmezek [gümmözök], at. Gupbanyň gümmez şekilli güberçek depesi. Asmanam altyn çaýylan gupbanyň gümmezegi kimin depäňde lowurdap dur (“Edebiýat we sungat”). gümmezekleme [gümmözöklömö], iş ady. Gümmezeklemek ýagdaýy. gümmezeklemek [gümmözöklömök], işl. Ýokaryk galyp, güberilip durmak, gümmez ýaly bolup durmak, tekizligiň üstünde saýlanyp durmak. Sagrysy gümmezekläp duran owadan at. gümmezekleşmek [gümmözöklöşmök], işl. Ýokaryk galşyp, güberilişip durmak, gümmez ýaly bolup durmak. Daglaryň depeleri uzakdan gümmezekleşip görünýärdi. gümmezekleýiş [gümmözöklöýüş], iş ady. Gümmezeklemek ýagdaýy. gümmezleme [gümmözlömö], iş ady. Gümmezlemek işi. gümmezlemek [gümmözlömök], işl., ser. Gümmezeklemek. gümmezleýiş [gümmözlöýüş], iş ady. Gümmezlemek işi. gümmi-sümmi [gümmü-sümmü], syp. Näbelli, ikuçly, gümürtik, düşnüksiz. Ol gümmi-sümmi jogap berdi. \n\t‣ Gümmi-sümmä urmak belli, anyk bir zat aýtman, aýdyňlaşdyrman goýmak. Açyk bir zat diýip bilmedi-de, gümmi-sümmä urdy (A. Gurbanow). Gümmi-sümmi etmek belli bir jogapsyz, gümürtik, näbelli edip goýmak, aýdyňlaşdyrman, düşnüksiz jogap bermek. Sen gümmi-sümmi etme-de, düşnükliräk aýtsana! gümmük-sümmük at,ser. Gümmi-sümmi. gümmürdeme [gümmürdömö], iş ady. Gümmürdemek ýagdaýy. gümmürdemek [gümmürdömök], işl. Gümmürdili ses çykmak, gümmürdili ses etmek, yzly- yzyna atylmak. Toplar gümmürdäp başlady. gümmürdeşmek [gümmürdöşmök], işl. Gümmürdili sesler çykyp başlamak, yzly-yzyna gümmürdemek. gümmürdetmek [gümmürdötmök], işl. Güm- mürdili ses çykarmak, gümmürdili seslendirmek. Topçular toplary gümmürdedip başlaýar. gümmürdeýiş [gümmürdöýüş], iş ady. Gümmürdemek ýagdaýy. gümmürdi [gümmürdü], at. Top atylanda, gök gürlände, äpet bir jaý, ymarat ýykylanda we ş.m. döreýän güýçli güňleç sesiň ady. Toplaryň gümmürdisi böwşeňleşdi (A. Nazarow). gümmür-gümmür s. ş. aňl. söz. Dowamly çykýan gümmürdili ses. Uzakda toplar gümmür- gümmür edip atylýardy. gümp s. ş. aňl. söz. Agyr bir zat ýere gaçanda, zarply atylanda ýa-da ýere urlup degende emele gelýän gysga, güňleç ses. gümp-gümp s. ş. aňl. söz. Top, tüpeň we ş.m. yzly-yzyna atylanda çykýan sesler. Atylýan topuň gümp-gümpi uzyn gije ýatmandyr. gümp-samp : gümp-samp etmek ynamsyz geplemek, aýtjak zadyňy pert-pert aýdyp bilmän, gümmi-sümmi etmek, sapajaklamak. Ol bize netijeli bir zat aýtman, ýöne gümp-samp edip otyr. gümpüldeme [gümpüllömö], iş ady. Gümpüldemek ýagdaýy. gümpüldemek [gümpüllömök], işl.1. Gümpüldili ses çykmak, gümpüldili ses emele gelmek. Birden gümpüldäp, tüpeň sesi çykdy.2. Gümp edip, atylyp gitmek. gümpüldemeklik [gümpüllömöklük], iş ady. Gümpüldemek ýagdaýy. gümpüldetmek [gümpüllötmök], işl. Gümpüldili ses çykarmak, gümpüldili seslendirmek. Ol tüpeňi birden gümpüldedip atyp goýberdi. gümpüldeýiş [gümpüllöýüş], iş ady. Gümpül- demek ýagdaýy. gümpüldi [gümpüllü], at. Top, tüpeň we ş.m. atylanda, bir zat batly urlanda ýa-da ýere gaçanda döreýän sesiň ady. gümra [gümra:], syp.1. Bir işe, pikire berlip, diňe şoňa meşgullanýan, bir zada meşgul. Her kim öz işi bilen gümrady (B. Annageldiýew). 2. Bir zada meşgullanyp, başga zatdan gapyl, daş-töwerekden bihabar. Magtymguly, boýun goýgun bu emre, Mala meşgul bolup, ýatmagyn gümra (Magtymguly). \n\t‣ Gümra bolmak bir zada meşgullanmak, bir işe ünsüňi bermek. Ýaşlardan saýlanyp çykyp bir gyra, Garrylar gürrüňe boldular gümra (A. Kekilow). gümrük at. Serhetden geçirilip başga ýurda äkidilýän harytlardan, mallardan döwlet tarapyndan kesgitlenen möçberde alynýan pul, salgyt, paç. gümrükçi [gümrükçü], at. Gümrükhananyň işgäri, gümrük ýygnaýan ýa-da alýan adam. gümrükhana [gümrükha:na], Serhetden geçirilýän harytlary barlamak hem-de paç almak işlerini alyp barýan edara. gümürdeşme [gümürdöşmö], iş ady. Gümürdeşmek ýagdaýy. gümürdeşmek [gümürdöşmök], işl. Özara gürrüň edişmek. Gümürdeşip oturmak. gümürdi [gümürdü], at. Gürrüň, gep, gümür- ýamyr, hümürdi. Meniň-ä gümürdim özüme ýetik. gümürtik [gümürtük], syp.1. Gaty düşnükli däl, anyk däl, nätakyk. Men oňa gümürtik jogap berdim. 2. Ynamsyz, şübheli. gümürtiksiz [gümürtüksüz], syp. Gutarnykly, gep-gürrüňsiz. Gümürtiksiz boýun egmek. gümür-ýamyr at. Öz peýwagtyňa biri bilen edilýän gürrüň, özara mesaýy söhbet. Olar esli wagt gümür-ýamyr edip oturdylar. gün at.1. Gyzyl ot bolup duran we daşynda Ýer we beýleki planetalar aýlanýan togalak şekilli ägirt uly asman jisimi. Gün dogup, äleme nuruny saçdy, dünýäni ýagtyltdy (A. Gowşudow). 2. Ir ertirden agşama çenli bolan wagt aralygy. Uzyn gün. Uzakly gün. Her gün. On gün. Gün içinde bir gezek. Günüň dowamynda. Taňryň berha güni. 3. Ýaşaýyş, durmuş; güzeran. Günüm üçin günim oglun allalaryn (Nakyl). Günüň namarda galmasyn. \n\t‣ Gün bermezlik azar bermek, ezýet bermek, ruhy taýdan ejir çekdirmek. Güne gargap oturmak uzak wagtlap günüň aşagynda oturmak. Gün geçirmek wagt geçirmek. Güni gelmek bir zat sebäpli özi üçin köp mümkinçilikler döremek, döwran aýlanmak. Kösäniň güni geldi (“Görogly”). Möjek bolsa şunuň ýaly şum gijäniň gelmegine garaşýar, şeýle başagaýlykda onuň güni gelýär (B. Gurbanow). Gün görmek durmuş üçin zähmet çekmek, güzeran görmek, eklenç etmek. Gün orta bolmak günüň gözýetimde iň ýokarda durýan wagty bolmak, günortan çagy bolmak. Gününe goýmazlyk öz erkine goýmazlyk, biriniň raýyna garaman azar bermek. Indem ol naçaryň öňki adamsy gününe goýmaýarmyş (G. Ezizow). Garry geolog bolsa oglanlary getiriň diýip, bizi günümize goýman bärik iberdi (N. Baýramow). Gününe it aglamak jebir- jepada ýaşamak, kyn durmuş geçirmek. Ýyl agyr gelende, çopanyň gününe it aglardy. Gününi bulamak (çaýkamak) rahat durmuşy bozmak, maşgala durmuşyna agzalalyk salmak. Gününi geçirmek bir işi ýerine ýetirmek üçin köp eglenmek. – Dükana diýip gideliň näçe wagt boldy, o ýerde günüňi geçiräýdiň- le!? Gününi sanap barmak çalt ösmek, ulalmak, günsaýyn ösmek. Gün tertibi1) ýygnakda garaljak meseleleriň jemi, yzygiderliligi. 2) gündelik edilmeli işler hakynda düzgün, tertip. Günüňe ýanaýyn! tabşyrylan işi ýerine ýetiriji düýbünden oňarmadyk ýa- da örän ýaramaz ýerine ýetirende şonuň özi babatynda aýdylýan söz. Gün ýamanyny görmek agyr günde bolmak, kynçylyk çekmek, gaty horlanmak, jebir-sütem çekmek. Türkmenistan özbaşdak bolýança halk gün ýamanyny gördi.Iş güni 1) edarada, kärhanada işlenýän gün. 2) taryh. kolhozçylaryň zähmetini hasaba alyş birligi. Ýele – ýelken, güne – galkan (bolmak) yssy, sowuk diýmän zähmet çekmek, işlemek. Ol bütin ömrüne ýele – ýelken, güne – galkan bolup, gün- güzeranyny aýlapdy, şeýdip atasyz galan çagajyklaryny ulaldyp, adam edip ýetişdiripdi. günaşa [güna:şa], hal. Bir gün geçirip, ikinji gün, bir gün ara salyp, başaşa gün. günaşalyk [güna:şalyk], syp. Bir günden artyk wagt aralygy üçin çaklanan, bir günden artygrak bolar ýaly. Günaşalyk azyk. günbatar [günmatar], at.1. Gündogaryň garşysy we şol ugur, günüň ýaşýan tarapy. Myrat aga eşegini münüp, obadan saýlandy-da, ýokarrakdan derýanyň köprüsinden günbatar tarapyna geçdi (H. Derýaýew). 2. geogr. Günbatar Ýewropa ýurtlary. günbe-günden [günmö-ğünnön], hal., ser. Gün-günden. günde [günnö], hal. Her gün. günde-günaşa [günnö-ğüna:şa], hal. Her gün ýa-da gün aşyryp. Men saňa günde-günaşa diýen ýaly hat ýazyp duraryn. günde-günde [günnö-ğünnö], hal. Gün yrman, her gün, her gün. Gözel bardyr günde-günde görmeli, Şol gözeliň syýa zülpün örmeli (Magtymguly). Mekdep müdiriniň günde-günde gelip-gitmesi adaty zat (“Türkmenistan”). gündeki [günnökü], syp. Bir günüň içinde, bir günlük. Gündeki iýjegiňi günde gazanmak. gündelik [günnölük], at.1. Her gün çykýan. Gündelik gazet. 2. Öýe berlen ýumuşlar we okuwçynyň ýetişigi boýunça alan bahasy goýulýan depderçe. Okuwçynyň gündeligi. 3. Öz pikiriň, hyýalyň we ş.m. zatlar ýazmak üçin tutulan depder. gündeş [günnüş], at, ser. Güni. gündiz [günnüýz], hal. Gün dogandan başlap,onuň tä ýaşýan wagtyna çenli aralyk, ir ertirden agşama çenli aralyk, howanyň ýagty wagty. gündizine [günnüýzünö], hal. Gündiz wagty, günüň dowamynda, Gün barka. Gündizine bu meýdan- lar tamdyr ýaly gyzýardy. gündizki [günnüýzkü], syp. Gündiz bolýan, gündize degişli, gündiz dowam edýän. Gündizki otly. gündizkör [günnüýzkö:r], at. Kepderiden kiçiräk garamtyl, çal-goňur ýelekli, guýrugy sarymtyl çyzmykly, möwsümleýin göçýän, ýerde höwürtgeleýän, uly bolmadyk çüňkli, mör-möjekleri iýýän, gije uçýan guş. gündizlik [günnüýzlük], at. Gündiz wagty. Bu işiňi gündizlikde edäýseň kem bolmazdy. Göze dürtme aýsyz garaňky gije, Ýagtylanyp, gündizlige öwrüldi (A. Kekilow). \n\t‣Gündizlik ýaly örän ýagty. Çyralar ýanyp, garaňky köçe gündizlik ýaly boldy. gündogar [günnoğor], at.1. Günbataryň garşysy we şol ugur, Günüň dogýan tarapy. 2. geogr. Günbatar ýurtlaryň garşysynda ýerleşýän ýurtlar. gündüşmez [günnüşmöz], at. Atyň toýnagynyň syrt gapdalyndaky çukanak ýer. günebakar [günövakar], a, ösüml.d. Däneliler maşgalasyna degişli, boýy 1,5-2 m. ýetýän güýçli kökli, şahaly, uly ýaprakly, ösüp boýuny alansoň, tegelek, ortasy güberçek görnüşli baş getirip tohumlanýan bir ýyllyk ösümlik. Baş turba şekilli sary güller bilen örtülýär. Tohumy-çigidi bişip ugransoň, gülleri dökülýär. Başy dik ýa-da eglip duran görnüşde bolýar. Çigidinden ýag alynýar. Günebakaryň başy Günuň hereketi bilen bagly bolansoň, oňa günebakar diýen at berlipdir. günegargan [günöğarğa:n], at. Hažžygyň bir görnüşi, kelpeze, gökdamak, günesöger, günegargar. günegargar [günöğarğa:r], at, ser Günegargan. günema [günöma:], at,ser. Güzeran. güneş [günöş], at.1. Gün düşýän ýer, gün düşýän tarap, Günüň şöhlesi düşýän ýer. Ýaşulylar güneşde çaý içip otyrdylar.2. Günüň nury, şöhlesi. Gün guşluga galanda,bulutlar syrylyp, güneş ýalpyldap çykdy. güneşleme [günöşlömö], iş ady. Güneşlemek ýagdaýy. güneşlemek [günöşlömök], işl. Güneşde oturmak, Gün düşýän ýerde oturyp, güne çoýunmak, Günüň gyzgynyna ýylynmak, güneşe çykmak. Haçan görseň öýüň gapdalynda güneşläp otyrsyň-la? (Ý. Mämmediýew). güneşlemezlik [günöşlömözlük], iş ady. Güneşläp oturmazlyk. güneşleýiş [günöşlöýüş], iş ady. Güneşlemek ýagdaýy. güneşli [günöşlü], syp. Günüň şöhlesi düşýän, günüň ýagtysy, ýylysy köp bolan. Birden güneşli ülkesi hakydasyna geldi (A. Nazarow). güneşlik [günöşlük], at. Güneş ýer, gün şöhlesiniň köp düşýän ýeri. güneý [günöý], at. Dagyň, depäniň we ş.m. gün düşýän tarapy. Ýandakdan basylyp edilen agyllaryň ygynda, ýylgyndyr gandymlaryň düýbünde, gum depeleriniň gýneýinde iňňäň ujy ýaly bolup dürterip çykan gyrtyçlar basym geljek joşgunly baharyň buşlukçylary ýaly bolup jyklaşýardylar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 8 s.). Adamlar bolsa galanyň güneýinde ýa-da guzaýynda üýşüşip, gürrüňe meşguldylar (A. Gowşudow). Güneýleri bardyr ýaşyl ýylakly (K. Gurbannepesow). güneýik [günöýük], at. ösümlik d. Çägesöw depelerde bitýän, inçejik ýaprakly, ak gülli ot. günä at. 1. Şerigatyň düzgünlerini bozmaklyk, dini taglymata ters gelýän hereket. Çöregi zyňmak günädir.2. Ýüregiňe düwmek ýa-da seresapsyzlyk bilen edilen jenaýatçylykly hereket, etmiş. 3. Pähimsizlik bilen edilen hata, ýalňyşlyk. \n\t‣ Günä etmek ýalňyş, nädogry iş etmek. Günä ýüklemek boýnuna günä atmak, günä ýöňkemek, ýazykly hasaplamak. Günäňi dökmek günäden saplanmak. Gadym zamanlarda adamlar günäsini dökmek üçin şaman odunyň üstünden böküpdirler. günäkär [günä:kä:r], syp.1. Jenaýatçylykly iş eden, etmişli. 2. Özüni günäli duýýan. Myrat günäkär görnüşde gözlerini mölerdipjik ýere seredip durdy (Ö. Abdyllaýew). 3. göç.m., ser. Sebäpkär. günäkärleme [günä:kä:rleme], iş ady. Günäkärlemek ýagdaýy. günäkärlemek [günä:kä:rlemek], işl. Günä ýüklemek, aýyplamak. günäkärlemezlik [günä:kä:rlemezlik], iş ady. Günä ýöňkemezlik, günä ýüklemezlik. günäkärlenmek [günä:kä:rlenmek], işl., ser. Günälenmek. günäkärleýiş [günä:kä:rleýiş], iş ady. Günä- kärlemek ýagdaýy. günäkärlik [günä:kä:rlik], at. Günäkär bolmaklyk, günäli ýagdaýda bolmaklyk, günäsi barlyk, günäsiz dällik. günäleme [günä:leme], iş ady. Günälemek ýagdaýy. günälemek [günä:lemek], işl. Günä bildirmek, günä ýöňkemek. günälemezlik [günä:lemezlik], iş ady. Günä bildirmezlik, günä ýöňkemezlik. günälenmek [günä:lenmek], işl., ser. Günä bildirilmek, günä ýöňkelmek. Kazy günälenýäne iň soňky sözüni berdi. günäläbermek [günä:lävermek], işl. Günäläp ugramak. Adamy beýdip ýersiz ýere günäläbermek bolarmy? günäli [günä:li], syp. Jenaýatçylykly iş eden, etmişli, gunali hasaplanan. Günäliň oduna bigünä ýanar (Nakyl). günälilik [günä:lilik], at. Günäli bolmaklyk, günäsi barlyk, günäsiz dällik. günäsiz [günä:siz], syp. Günäsi ýok, günäli däl. günäsizlik [günä:sizlik], at. Günäsiz bolmaklyk, günäsi ýokluk, günäli dällik. gün-günden [gün-ğünnön], hal. Günsaýyn, gün geldikçe, günbe-günden. güni [günü], at. Köp aýally adamyň aýallarynyň biri-birine bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. günin [günüýn], hal. Bir günüň içinde, şol günüň dowamynda, gün aşman. Günin gaýdyp geljek bolaryn. günlük at.1. Gün hasaby bilen ölçelýän, hasaplanýan, bir güne barabar, deň bolan mukdar (ýol, azyk we ş.m.). Bir günlük ýola çyksaň, üç günlük azyk al (Nakyl). 2. kön.s. Saýawan. Beset altynly günlügini dikip oturar eken (“Kitaby dedem Gorkut”). günlükçi [günlükçü], at. Geçmişde her günki eden işine görä hak alyp işlän adam. günlükçilik [günlükçülük], at. Günlükçi bolup işlemeklik, günlükçiniň ýagdaýy. Günlükçilik etmek. günorta [günorto], at.1. Demirgazygyň gabat garşysy we şol ugur, ileri. 2. Demirgazygyň garşysynda ýerleşýän ýerler. 3. Günüň ýerden iň ýokary derejesine galyp, orta bolýan wagtynyň ady. Günortadan soň gelerin. günorta-günbatar [günorto-ğünmatar], at. Günorta bilen Günbataryň aralygy. günorta-gündogar [günorto-ğünnoğor], at. Günorta bilen Gündogaryň aralygy. günortan [günorta:n], hal. Günüň orta bolýan wagty. Şol gün günortan bolsa kolhoz harmantoý berdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). Çopanlar günortan mallary ýatyrýarlar. günsaýyn [günsa:ýyn], hal,ser. Günbe-günden. Güneşli paýtagtymyz günsaýyn gözellenýär (“Edebiýat we sungat”). günuzyn [günuzuýn], hal. Bütin bir günüň dowamynda, ertirden tä agşama çenli, uzynly gün. Howa sowuk bolanda, ol sygyrlaryna günuzyn ýyly suw berýärdi. günübirin [günüvi:ri:n], hal. Edil şol günüň özünde, bir günde, arasyna gün salman, çalt, derrew, salymyny bermän. Kemçilikleriň günübirin öňüni almaly. güň syp.1. Ker hem lal, gulagy eşitmeýän we geplemeýän. 2. göç.m. Bir sebäbe görä huşy giden, aňkaw, aňkasy aşan. Men güýçli partlamalaryň zarbyn- dan güň bolupdyryn. güňleç [güňlöç], syp. Tutuk, güňläp çykýan (ses). Güňleç ses. güňleme [güňlömö], iş ady. Güňlemek ýagdaýy. güňlemek [güňlömök], işl. Güň-güň edip tutuk ses çykmak. güňleýiş [güňlöýüş], iş ady. Güňlemek ýagdaýy. güňlük at. Lallyk, geplemekden,eşitmekden mahrumlyk. güp syp. Bolar-bolmaz öwünýän, bir zady ulaldyp, dilde aňsat edip paňlaýan (adam hakynda). Seni beýle güpsüň öýtmeýärdim. \n\t‣ Güp urmak öwünmek, çeniňi-çakyňy bilmän paňlamak. Güp ýaly çişmek uly çiş emele gelmek. Kesek degen ýeri güp ýaly çişipdir. \n\n\n GÜP II, at. Aşagynda ot ýakylyp, çaý suwuny gaýnatmak üçin ulanylýan uly gap, kip. Toýlarda güp oturdylyp çaý gaýnadylýar. \n\n\n GÜP III, s. ş. aňl. söz . Bir zat ýere gaçanda çykýan ses. Ýüküň üstündäki ýassyk güp edip ýere gaçdy. güpbag [güpba:ğ], at,gepl. d., kön.s. Harby gullukçylaryň wagtlaýyn tussaglykda saklanylýan jaýy. güpbassy ser. Gürpbasdy. güpbe [güpbö], hal. Bada-bat, derrew, birden. Halyçylyk ussahanasyna baranyňda-da, şol söz güpbe ýadyňa düşýär (“Edebiýat we sungat”). güpberilmek [güpbörülmök], işl. Çişip, galňap tümmermek, gabarylmak, güberilmek. Galyň eşik geýip güpberilmek. güpberiş [güpbörüş], iş ady. Güpbermek ýagdaýy. güpberişmek [güpbörüşmök], işl. Çişip, galňap tümmerişmek, güberişmek. güpberme [güpbörmö], iş ady. Güpbermek ýagdaýy. güpbermek [güpbörmök], işl. Çişip, galňap tümmermek, gabarmak, gübermek. Galyň egin-eşik geýip güpbermek. güpbertmek [güpbörtmök], işl. Çişirip, galňadyp tümmertmek, gabartmak. güpbi [güpbü], at. Içine pagta salnyp tikilen gysga we galyň daşky eşik. güpbüldeme [güpbüllömö], iş ady. Güpbüldemek ýagdaýy. güpbüldemek [güpbüllömök], işl. Urgudan güňleç güpbüldili ses çykmak, ýumşak zat urlanda güp- güp edip seslenmek. güpbüldetmek [güpbüllötmök], işl. Ýumşak zady urup güp-güp etdirmek, güpbüldili ses çykarmak. güpbüldeýiş [güpbüllöýüş], iş ady. Güpbüldemek ýagdaýy. güpbüldi [güpbüllü], syp. Bir zat başga bir ýumşak zada urlup, degip çykýan sesiň ady. Daşardan güpbüldi sesi eşidildi. güp-güp : güp-güp etmek 1) yzly-yzyna güpbüldemek, lap-lap edip ýanmak. 2) uly-uly gürlemek, hondanbärsi bolup gopbamsy gürlemek. Güp-güp eder, men-men diýer, şondan habardar boluň! (G. Seýitliýew). güpi [güpü], at. Gatygy ýaýyp, ýagyny almak üçin ýanlyk deregine ulanylýan içi köwlen süýri daş ýa- da agaç gap. güpjek [güpjök], at. Iki tarapy büzülen togalak, süýri ýassyk. güpleme [güpülömö], iş ady. Güplemek ýagdaýy. güplemek [güpülömök], işl. 1. Ýere batly urulmak, güpbüldili seslenmek. Düýbüne orak salnan jöwen palajy ýaly güpläp gaýtdy (N. Jumaýew). 2. Gaz ýa-da ýangyr jisimler toplanyp, birden partlap ýanmak. Birden pejiň ody güpläp, daşyna urdy. 3.Çakdanaşa özüňi öwmek, öwnüp gürlemek, öwünmek, paňlamak. Güpläp oturmagyň özi bir gowy gylyk däl. güpleşmek [güpülöşmök], işl. Iki ýa-ondan köp bolup güplemek (ser. Güplemek 2), paňlaşmak. güpletmek [güpülötmök], işl. Gaty urmak, batly urmak, güpbüldili ses çykarmak. güpleýiş [güpülöýüş], iş ady. Güplemek ýagdaýy. güplük at. Öwünjeňlik, men-menlik, paň- paňlyk. güpürdeme [güpürdömö], iş ady. Güpürdemek ýagdaýy. güpürdemek [güpürdömök], işl.1. Güpürdili seslenmek, güpür-güpür ses çykmak. Dokma daragyň sesi güpürdäp çykýardy. 2. Jugurdamak (iç hakynda). güpürdeşmek [güpürdöşmök], işl. Ýerli- ýerden güpürdäp, köp bolup güpürdäp başlamak. Agyr süri möjek gören ýaly, güpürdeşip ördi (B. Seýtäkow). güpürdetmek [güpürdötmök], işl. Güpürdili seslendirmek, güpür-güpür ses çykarmak. Ýaş ýigit atyny güpürdedip geldi. güpürdeýiş [güpürdöýüş], iş ady. Güpürdemek ýagdaýy. güpürdi [güpürdü], at.1. Käbir haýwanyň, adamyň we ş.m. çalt hem sazlaşykly hereket edýän wagty aýaklaryndan çykýan sesiň ady. At toýnagynyň güpürdisi. 2. Bir zat ýere gaçanda, ýykylanda çykýan sesiň ady. Ol sözüni soňlap-soňlamanka-da bir güpürdi boldy (“Edebiýat we sungat”). güpür-güpür [güpür-ğüpür], s. ş. aňl. söz. 1. Käbir haýwanyň, adamyň we ş.m. çalt hem sazlaşykly hereket edýän wagty aýaklaryndan çykýan tapyrdyly, güpürdili sesler. Dokma kakylanda daraklar güpür- güpür edip seslenýär. – Baryň, aýlanyň, ýatagyň golaýynda güpür-güpür sesler bar ýaly-la?! 2. Içegelere ýel düşüp, yzygiderli seslenmeginden çykýan ses. Içiň güpür-güpür etmek. güpür-tapyr at. 1. Başly-baratly çykýan güpürdili hem-de tapyrdyly sesler. Bu güpür-tapyra Baharyň ejesi oýanypdyr (A. Gowşudow). 2. hal. Birden, bada-bat, hasyr-husur, ur-tut, çalt, derrew. Güpür-tapyr basmak. güpür-tapyrlyk at. Güpürdi hem tapyrdy garyşykly döreýän ýagdaý, başagaýlyk. Bu güpür- tapyrlyk daň saz berýänçä dowam etdi (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). Güpür- tapyrlygyň arasynda bir adam dazyrdap çadyrdan çykdy (Ý. Mämmediýew). güpürt-güpürt s. ş. aňl. söz, ser. Güpür- güpür. güpürt-tapyrt s. ş. aňl. söz, ser. Güpür- tapyr. güpürt-tapyrtlyk at,ser. Güpür- tapyrlyk. gür I, syp. Biri-birine gaty ýakyn, arasy ýygy, biri-birine degip duran, seýrek däl. Gür tokaýlyk. \n\n\n GÜR II: gür bermek bir zat hakynda gürrüň bermek, ondan-mundan gürrüň etmek. Otuz ýaşy ýaňy arka atan gelin joşgunly gür berýär (“Edebiýat we sungat”). gürbe [gürvö], at, kön.s. Pişik. Gaplaň güýçden galar, döner gurt gürbä (Magtymguly). gürçüldeme [gürçüllömö], iş ady. Gürçüldemek ýagdaýy. gürçüldemek [gürçüllömök], işl. Gürçüldili ses çykmak, gürç-gürç edip seslenmek. Atyň agzynda arpa gürçüldeýärdi. gürçüldetmek [gürçüllötmök], işl. Gürç- gürç edip ses çykarmak, gürçüldili çeýnemek. Eşek bugdaý jaryny gürçüldedýärdi. gürçüldeýiş [gürçüllöýüş], iş ady. Gürçüldemek ýagdaýy. gürçüldi [gürçüllü], at. Mallar arpa we ş.m. däne iýen wagty çykýan sesiň ady. güreliş [gürölüş], iş ady. Gürelmek ýagdaýy. gürelişmek [gürölüşmök], işl.1. Gür bolup başlamak, ýygylaşmak. Meniň saçym ýyl-ýyldan gürelişýär.2. Bir ýere köp gelişmek, toplanyşmak. Märeke dura-bara gürelişip ugrady. gürelme [gürölmö], iş ady. Gürelmek ýagdaýy. gürelmek [gürölmök], işl.1. Arasy biri-birine ýakyn bolmak, ýygalmak, gür bolmak. Tokaýyň agajy barha gürelýär. 2. Ýygy-ýygydan, çalt-çaltdan, tiz- tizden ýüze çykmak. Şeýle gatnaşyklaryň hasam gürelmegini arzuw edeliň! (“Edebiýat we sungat”). 3. Bir ýere ýeke-ýekeden, köp-köpden gelip toplanmak, üýşmek. Bazardaky adamlar gitdigiçe gürelýärdi. güreltmek [güröltmök], işl.1. Arasyny biri- biri bilen ýygy etmek, ýakyn etmek, ýygaltmak. Agaçlaryň arasyny güreltmek üçin, ýaş nahallar oturtdyk. 2. Ýygy-ýygydan, çalt-çaltdan gelmek, gitmek, barmak. Goňşyňyz soňky döwürde size gelip-gitmesini gürelden ýaly. güreme [gürömö], iş ady. Güremek ýagdaýy. güremek [gürömök], işl., gepl. d., ser. Gürelmek. Ýaňyrak uçganaklap başlan gar kem- kemden güredi. güreýiş [güröýüş], iş ady. Güremek ýagdaýy. gür-gür [gür-ğür], s. ş. aňl. söz. Gök gürlände, motor işlände, maşyn ýörände, çarh aýlananda we ş.m. ýagdaýlarda çykýan sesler. \n\t‣Gür-gür silkinmek yzly-yzyna gaty-gaty silkinmek, öwran-öwran silkinmek. Dor alaşa gür-gür silkindi. güri [gürü], syp., ser. Gür. Ol güri gara sakgalynyň ujuny çyrpyp, gyrçuw edipdir (A. Gowşudow). gürji [gürjü] I, at,kön.s., ser. Gruzin. Geçer egremçeden bili gürjiniň (“Saýatly – Hemra”). Heniz uly bir kynçylygy görmedik bu gürji ýigidi üçin Garagum howasy ýarasa-da, meýdan işi bada-bat ýeňil düşmedi (K. Berdiýew). \n\n\n GÜRJI [gürjü] II, at,gepl.d. Itleriň müçesi kiçijik tohumy hem-de şol tohumdan bolan it. Seresap bol, onuň gapysynda gürjüsi bardyr. gürleme [gürlömö], iş ady. Gürlemek ýagdaýy. gürlemek [gürlömök], işl.1. Gürrüň etmek, söz sözlemek, geplemek. Gürläp oturmak. 2. Gürrüldili seslenmek, ses çykarmak, arlamak. Gaplaň gürlär çaý içinde, Gurçuk ýörär laý içinde (Magtymguly). Gök gürledi. gürlemeklik [gürlömöklük], iş ady. Gürlemek ýagdaýy. gürlemezlik [gürlömözlük], iş ady. 1. Geplemezlik. 2. Gürrüldili seslenmezlik, gürrüldili ses çykarmazlyk, arlamazlyk. gürlemsek [gürlömsök], syp. Gürlemegi gowy görýän, köp gürleýän, ýaňra. Ýaş-ýeleň gürlemsek bolsa halamaz (“Edebiýat we sungat”). gürlemseklik [gürlömsökluk], at. Gürlemsek gylykly bolmaklyk. gürlenmek [gürlönmök], işl. Gürrüň edilmek, geplenmek, sözlenmek. Biziň dilimizde beýle gürlen- meýär. gürleňgüjük [gürlöňňüjük], at. Ýumşak ýerde guýguç şekillije çukanak edinip ýaşaýan kiçijik möjejik. gürleşdirmek [gürlöşdürmök], işl. Pikir alyşmak maksady bilen iki adamy ýa-da iki tarapy gepleşdirmek. Olary gürleşdirip görmeli. gürleşilmek [gürlöşülmök], işl., ser. Gürleş- mek. Olar bilen öz ýerinde kesgitli gürleşildi. gürleşmek [gürlöşmök], işl.1. Biri bilen gürrüň etmek, söhbet edişmek. 2. Wadalaşmak, dilleşmek, belli bir netijä gelmek. Gep şu bolsun, gürleşdik! gürletdirmek [gürlötdürmök], işl., ser. Gürletmek. gürletmek [gürlötmök], işl.1. Gürlär ýaly etmek, gür berdirmek. Radioda gürletmek. 2. Diýmedik zadyňa diýdi diýmek, diýmedigiňi diýdirmek. Ýok ýerinde birini gürletmek. gürlewük [gürlöwük] I, syp. Gür-gür edýän, gürrüldili ses çykarýan. \n\n\n GÜRLEWÜK [gürlöwük] II, at. Sapana salyp atylanda seslenip, öz sesi bilen guşlary ürküzýän, ýörite eýlenip ýasalan, içi birnäçe deşikli guran togalak palçyk. gürläbermek [gürlävermek], işl. Gürläp ugramak. Geplemän oturanlaram birden gürläberdi. gürlük I, at. Arasy ýakynlyk, ýygylyk, selçeň dällik. Bu ýerde gowaçalaryň gürlük ýagdaýy hem, bejerilişi hem gowy. \n\n\n GÜRLÜK II, at. Gaňňanyň ýan agaçlaryny birleşdirýän egri agaç. Ol eşegiň gürlüginden asylgy torbany aldy. gürmek [gürmök], syp., at. Bir ýerde üýşüp duran, bir ýere toplanan, topbak, üýşmek. Gürmege siňmek. Gürmek goýun. gürmekbag [gürmökba:ğ], at.Daňylýan bagyň bir görnüşi. Sygryň boýnuna gürmekbag salmak. gürmeklik [gürmöklük], at. Köp adam üýşen ýer, üýşmeleň, köpçülik, märeke. Gurban gürmeklige tarap ylgap gitdi. gürmetop [gürmötop], at. Toýuň soňunda ýakyn aralyga köp at goýberilip geçirilýän ýaryş, jemleýji çapyşyk; sürmetop. gürp I, s. ş. aňl. söz. Bir zat ýere gaçanda ýa-da bir zada urlanda çykýan ses. \n\n\n GÜRP II: orta gürp 1) orta hal, orta dereje, orta ýagdaý, ne baý, ne garyp. Ol orta gürp adamdy. 2) takmynan ortasy, ortaky bölek, merkez. Obanyň orta gürpi. gürpbasdy at. Duzak hökmünde, üsti bilinmez ýaly edilip, ýuka, ýeňil basyrylýan çukur ýa-da garym. – Seresap bolan ýagşy, basan ýerimiz gürpbassy bolup çykaýmasyn – diýdi (G. Kulyýew). gürpede-gürpe [gürpödö-ğürpö], s. ş. aňl. söz. Ýumruk, taýak we ş.m. bilen urlanda çykýan ses, gezekli-gezegine çykýan gürp-gürp ses. gürp-gürp s. ş. aňl. söz. Yzly-yzyna çykýan gürpüldili ses. gürpüldeme [gürpüllömö], iş ady. Gürpüldemek ýagdaýy. gürpüldemek [gürpüllömök], işl.1. Gürpüldili ses çykmak, gürpüldili seslenmek. Şol bada sapança güňleç ses bilen gürpüldedi (B. Seýtäkow). 2. Bat bilen ýykylmak. Gürpüldäp ýykylmak. gürpüldeşmek [gürpüllöşmök], işl. Yzly- yzyna gürpüldili ses çykmak, köp ýerden gürpüldili ses etmek. gürpüldetmek [gürpüllötmök], işl. 1. Gürpüldili ses çykarmak. Ädigiňi gürpüldedip ýöremek.2. Bat bilen ýykmak. Birdenem elhenç şakyrdyly güwwüldi kiçijik tamymyzy gürpüldetdi (“Edebiýat we sungat”). gürpüldeýiş [gürpüllöýüş], iş ady. Gürpüldemek ýagdaýy. gürpüldi [gürpüllü], at. Ýumşak, gowşak zada urlanda ýa-da bir zat ýykylanda çykýan sesiň ady. Aýylganç gürpüldi. gürre [gürrö]: gürre örmek birden turmak, birden galmak, topary bilen turmak. Gäwüşini çalyp, rahat ýatan süri gürre örýär. Gürre silkinmek ser. Gür-gür silkinmek. Taý bir agynap turdy-da, gürre silkindi (“Görogly”). gürrüldeme [gürrüllömö], iş ady. Gürrüldemek ýagdaýy. gürrüldemek [gürrüllömök], işl. Gürrüldili ses çykmak, gür-gür edip seslenmek. gürrüldeşmek [gürrüllöşmök], işl. Köp zat ýerli-ýerden gürrüldili ses çykarmak, gürrüldili seslenmek. Traktorlar gürrüldeşip başladylar. gürrüldetmek [gürrüllötmök], işl. Gürrüldili ses çykartmak, gürrüldili ses etdirmek. gürrüldeýiş [gürrüllöýüş], iş ady. Gürrüldemek ýagdaýy. gürrüldi [gürrüllü], at. Gök gürlände, motor işlände, maşyn ýörände, çarh aýlananda we ş.m. ýagdaýlarda çykýan sesiň ady. gürrüldili [gürrüllülü], syp. Gürrüldisi bar, gürrüldeýän (ses hakda). Güýçli gürrüldili, haýbatly sesli, Al howada gezýär, polatdyr asly (A. Salyh). Gürrüldili el çarpyşmalar. gürrüň at. 1. Pikir alyşmak üçin iki ýa-da köp adamyň arasynda bolýan gepleşik, söhbet. 2. Il içinde bolýan dürli çaklama habar, myş-myş. Garaz, bu gürrüň onunjy, on bäşinji adamdan geçip, saý-sebäp bilen onuň gulagyna ýetipdir (B. Seýtäkow). 3. Biri ýa- da bir zat hakynda edilýän söhbet. \n\t‣ Gürrüň açmak bir mesele hakynda gürrüň edip başlamak, söz açmak. Gürrüň bermek bir zat hakynda birini habarly etmek, aýtmak. Gürrüň bolmak eden bir etmişiň, ýazygyň üçin il agzyna düşmek, gybat üçin esas bolmak, masgara bolmak. Ol bolgusyz hereketi bilen ile gürrüň boldy.Gürrüň çykmak bir zat barasynda gürrüň ýaýramak, myş-myş döremek. Gürrüňe gyzmak edilýän gürrüňe pugta girişmek, gürrüňe keýpiň göterilmek. Gürrüňi başga tarapa sowmak edilýän gürrüňi başga ugra ugrukdyrmak, sowmak. Gürrüňi bolmaz (ýok) birinden bir zat haýyş edilende “hökman bitirerin” diýen manyda berilýän jogap, gaýtargy . Gürrüňi çöpe-çalama urmak kesgitli zat aýtmazlyk, bulaşdyrmak, ikuçly edip goýmak, gümürtik, bolgusyz gürlemek. Gürrüňi näme?!ser. Gürrüňi bolmaz (ýok). Gürrüňiň alyşmak biri bilen ümmüldeşip gitmek, biri-biriňe oňat düşünişmek, gepiň alyşmak. gürrüňçi [gürrüňçü], at. Gürrüň etmäge ökde, gürrüň bermegi gowy görýän, gürrüňçil. Ol örän gürrüňçi hem wäşi adamdy (“Edebiýat we sungat”). gürrüňçil [gürrüňçül], syp., ser. Gürrüňçi. Gürrüňçil ýigit. gürrüňçilik [gürrüňçülük], at. Köpçülik bolup üýşüp gürrüň etmeklik, köp bolup gürrüň edilýän ýer, gürrüň edip oturan köpçülik. Kemine agşamara egnine içmegini ýasgynjak atyp, goňşularyna gürrüňçilige ugraýar (Keminäniň adyna aýdylýan şorta sözlerden). gürrüňdeş [gürrüňdöş], at. Biri bilen bile gürrüň edişilýän, gürrüňleşilýän adam. gürrüňdeşlik [gürrüňdöşlük], at. Bir mesele, iş hakynda pikir alyşmaklyk, biri bilen gürrüň edişmeklik. gürrüňleşiş [gürrüňlöşüş], iş ady. Gürrüň- leşmek ýagdaýy. gürrüňleşme [gürrüňlöşmö], iş ady. Gürrüň- leşmek ýagdaýy. gürrüňleşmek [gürrüňlöşmök], işl. Pikir alyşmak üçin gürrüň edişmek, özara gepleşmek, gürrüňdeş bolmak, sözleşmek. gürrüňleşmeklik [gürrüňlöşmöklük], iş ady. Gürrüňleşmek ýagdaýy. gürrüňsiz [gürrüňsüz], syp.1. Gürrüňi ýok, gürrüňi edilmeýän. 2. "Hakykatdan-da, hakykat ýüzünde, aýdylyşy ýaly, gepsiz-gürrüňsiz " diýen manydaky giriş sözi. Munuň özi, gürrüňsiz, eseriň gowy tarapydyr. gürs-gürs [gürs-ğürs], s. ş. aňl. söz. Ýürek gürsüldäp uranda çykýan sesler. gürsüldeme [gürsüllömö], iş ady. Gürsüldemek ýagdaýy. gürsüldemek [gürsüllömök], işl. Gürs-gürs edip işlemek,gürsüldili seslenmek. gürsüldemezlik [gürsüllömözlük], iş ady. Gürsüldäp urmazlyk. gürsüldetmek [gürsüllötmök], işl. Ýüregiňi gürs-gürs etdirip urdurmak. gürsüldeýiş [gürsüllöýüş], iş ady. Gürsüldemek ýagdaýy. gürsüldäbermek [gürsüllävermek], işl. Gürsüldäp ugramak. Bir zada gynandygym ýüregim gürsüldäberýär. gürsüldi [gürsüllü], at. Ýürek güýçli uranda, batly ýörelende emele gelýän ýürek urgusynyň sesiniň ady. Ýürekleriniň gürsüldisinden başga zat eşidenokdy (A. Nazarow). gürüm-jürüm : gürüm-jürüm bolmak birden gözden ýitmek, ýitirim bolmak, zym-zyýat bolmak, nirä gideni belli bolman galmak. Gürüm-jürüm boldy olar, Edil ýiten ýaly diri (Ç. Aşyr). Ejem meniň gürüm- jürüm bolanymy eşidip, howsala düşen eken (A. Allanazarow). gürzelek [gürzölök]: gürzelek sakgal gür, gabarasy uly, gaba sakgal. Ikinji hatarda oturan gürzelek sakgally garaýagyz adam hem söze goşuldy (B. Pürliýew). gürzi [gürzü], at. Gysga saply, togalak ujy diş- diş edilen söweş ýaragy. Bu ýaýy we gürzini maňa beriň – diýdi. Alty perli gürzi bile depesine gaty urdy (“Kitaby dedem Gorkut”). güsbent [güsvent], at,k. d. Goýun. Boz güsbent, gyr ýylky, gara gäwmişli, Argaly, gäw bolar maly Gürgeniň (Magtymguly). güssüldi [güssüllü], at. Ýygnanan howanyň, buguň darajyk ýerden gysylyp çykmagyndan döreýän sesiň ady. Otly ýöräp ugranda, onuň güssüldisi has hem artdy. güsür s. ş. aňl. söz. Köp sanly guş birden uçan wagtynda çykýan ses. güsürdeme [güsürdömö], iş ady. Güsürdemek ýagdaýy. güsürdemek [güsürdömök], işl. Güsürdili ses çykmak, güsürdili seslenmek, güsür-güsür etmek. Agaçda oturan guşlar güsürdäp uçdular. güsürdeşmek [güsürdöşmök], işl. Köp bolup güsürdäp uçmak, güsür-güsür edişip uçmak. Jöwenlikleriň ýokarsynda serçe sürüleri güsürdeşip uçýardy. güsürdetmek [güsürdötmök], işl. Güsür- güsür edip ses çykarmak, güsürdili seslendirmek. güsürdeýiş [güsürdöýüş], iş ady. Güsürdemek ýagdaýy. güsürdi [güsürdü], at. Guşlar ganat kakyp birden uçan ýagdaýynda çykýan sesiň ady. güsür-güsür [güsür-ğüsür], s. ş. aňl. söz. Köp sanly guş yzly-yzyna gürre ören wagtynda çykýan sesler. güt s. ş. aňl. söz. Bir zat başga bir zada batly urlanda, ýere gaçanda çykýan ses. Elindäki düwünçeginiň içinde agyr zat bar bolara çemeli, ol ýere güt edip düşdi. gütdüldeme [gütdüllömö], iş ady. Gütdüldemek ýagdaýy. gütdüldemek [gütdüllömök], işl., ser. Gütlemek. Gütdüldäp çykýan ses. gütdüldetmek [gütdüllötmök], işl., ser.Gütletmek. gütdüldeýiş [gütdüllöýüş], iş ady. Gütdüldemek ýagdaýy. gütdüldi [gütdüllü], at. Bir zat bir ýere batly, zarply urlanda, gaçanda çykýan sesiň ady. Ýekedabanyň gütdüldisi. gütleme [gütülömö], iş ady. Gütlemek ýagdaýy. gütlemek [gütülömök], işl. Güt edip bir ýere zarply degmek, bat bilen bir zada urulmak, gütdüldili seslenmek. Çekiç agaja degip gütleýärdi, käte demre degip taňkyldaýardy (B. Kerbabaýew). gütletmek [gütülötmök], işl.1. Güt edip bir ýere zarply degirmek, bat bilen bir zada urmak, gütdüldili seslendirmek. Daş ýaly gaty ýere dyzyny gütledip urdy. 2. göç.m. Bir meseläni, soragy birden orta atmak. Ol umumy ýygnakda bu meseläni gütledip goýdy. 3. göç.m. Güt edip batly basmak, urmak. Tegelek möhüri gütledip urdy. gütleýiş [gütülöýüş], iş ady. Gütlemek ýagdaýy. gütürdeme [gütürdömö], iş ady. Gütürdemek hal-ýagdaýy. gütürdemek [gütürdömök], işl. Gütürdili seslenmek, gütür-gütür edip ses çykmak. Gar ädigimiziň aşagynda gütürdeýärdi. gütürdetmek [gütürdötmök], işl. Gütürdili ses çykarmak; gütür-gütür edip çeýnemek, iýmek, gemirmek. Çagajyklar güýz ternesini gütürdedip gemirýärdi. gütürdeýiş [gütürdöýüş], iş ady. Gütürdemek ýagdaýy. gütürdi [gütürdü], at. Gaty zat gemrilende, iýlende, garyň üstünden ýörelende we ş.m. çykýan sesiň ady. Garyň üstünden ýöräp gelýäniň aýak sesiniň gütürdisi eşidildi. gütür-gütür [gütür-ğütür], s. ş. aňl. söz. Gaty zat gemrilende, iýlende, garyň üstünden ýörelende we ş.m. çykýan sesler. güwä [güwä:], at.Bir wakany gözi bilen gören, şonuň şaýady bolan adam, şaýat, tassyklaýjy. – Ynha- da şaýadym! – diýip, Atalyny güwä tutundy (N. Pomma). \n\t‣ Güwä geçmek şaýat bolmak, şaýatlyk etmek, bir zady tassyklamak. güw s. ş. aňl. söz. Harasat gopanda, güýçli gara ýel turanda ýa-da äpet bir zat uçup geçende we ş.m. ýagdaýlarda çykýan ses, güwwüldi. güwäçi [güwä:çi], at. Güwä geçýän adam. güwälik [güwä:lik], at. Bir wakanyň şaýady bolmaklyk, güwä geçmeklik, şaýatlyk. Wezirleri güwälik beriberdiler (“Görogly”). güwänama [güwä:na:ma], at. Biri ýa-da bir zat hakynda tassyklaýjy maglumat berýän, beýan edilýän zada güwä geçýän resminama. güw-güw [güw-ğüw], s. ş. aňl. söz. Harasat gopanda, güýçli gara ýel turanda ýa-da äpet bir zat uçup geçende we ş.m. ýagdaýlarda yzly-yzyna çykýan sesler. \n\t‣ Güw-güw etmek yzly-yzyna güwwüldäp ses çykmak, yzly-yzyna güwwüldemek. Güw-güw edip, tolkunlaryň sesi eşidildi. güwleme [güwlömö], iş ady. Güwlemek ýagdaýy. güwlemek [güwlömök], işl. Güwläp ses etmek, güwwüldili seslenmek, güwwüldemek. güwlempaç [güwlömpa:ç], at. 1. Güwwüldi, şaggyldy. Ýadawlykdan kelläm güwlempaç deý güwläp dur. 2. göç.m. Uly gürleýän, öwünýän, badyhowa (adam hakynda). Güwlempaç adam. güwleşmek [güwlöşmök], işl. Birnäçe zatdan güwwüldili sesler çykmak. Uzakda atylýan toplaryň güwleşýän sesleri eşidilýärdi. güwletmek [güwlötmök], işl. Güwwüldili ses etdirmek, güwwüldili ses çykartmak. Tüpeňi güwledip atmak. güwleýiş [güwlöýüş], iş ady. Güwlemek ýagdaýy. güwwüldeme [güwwüllömö], iş ady. Güwwüldemek ýagdaýy. güwwüldemek [güwwüllömök], işl. Güwläp ses etmek, güwwüldili seslenmek, güwlemek. güwwüldeşmek [güwwüllöşmök], işl. Köp zat güwwüldili seslenmek, güw-güw edmek. güwwüldetmek [güwwüllötmök], işl. Güwwüldili seslendirmek, güwwüldäp ses çykar ýaly etmek. güwwüldeýiş [güwwüllöýüş], iş ady. Güwwüldemek ýagdaýy. güwwüldi [güwwüllü], at. Örän uly maşyn we ş.m. hereket edende, tupan turanda, harasat gopanda eşidilýän, çykýan sesiň ady. güýç at. 1. Janly jandarlaryň özleriniň bedenleriniň kömegi bilen hereket etmäge bolan ukyby; işjeň hereket etmek üçin fiziki we ruhy mümkinçilik. Güýç bilen iteklemek. Güýç toplamak. Güýjuň gitmek. Täze güýç bilen işe girişmek. 2. fiz. Maddy jisimlere täsir edýän kuwwat hem-de onuň intensiwlik, dartgynlylyk derejesi. Güýç birligi. Toguň güýji.Agyrlyk güýji. Ýeliň güýji. Ýer titremesiniň güýji. 3. Bir zat öndürmeklige ýardam berip biljek ähli enjamlar hem-de hünärli adamlar. Kärhananyň güýjüniň ýeterlik bolmagy ugrunda çalyşmak.4.Başarnyk, gujur-gaýrat; kuwwat. Öz güýjüňe daýanmak.Öz güýjüňe okuwa girmek. Iliň güýji – siliň güýji (Nakyl). 5. Täsir edijilik derejesi. Dermanyň güýji bilen ýaşamak. 6. Harby birikmeler, ýaragly goşun. Harby-howa güýçleri. Ýaragly güýçler.ţ7.Oglana dakylýan at. \n\t‣ Güýç bermek güýçlendirmek, kuwwatlandyrmak, güýjüni artdyrmak. Güýçden gaçmak halys bolmak, hereket etmäge ýagdaýy bolmazlyk. Güýç deňlemek iki tarapyň hem güýji deň bolmak, deň gelmek. Güýç goşmak güýji artdyrmak, gurplandyrmak, güýç birikdirmek. Güýç sarp etmek güýç goýmak. Güýç synamak bir işde öz ukybyňy, gaýratyňy, başarjaňlygyňy barlap görmek. Güýç ýygnamak 1) dynç almak, oňat iýmitlenip kuwwatlanmak. 2) urşa taýýarlyk görmek, goşun toplamak. Güýje girmek 1) gurlup, salnyp gutaransoň, işläp başlamak. 2) kanun, höküm ýaly zatlar doly kanuny bolmak. Gara güýçler adalatlylyga, parahatçylyga we adamlaryň rahat durmuşyna howp salýan täsirli güýçler. Gara güýjüň bilen eliňde, aýagyňda bar bolan beden güýjüni ulanmak arkaly.Ol dikilgi pürsi gara güýji bilen itip ýykjak boldy. güýç-gaýrat [güýç-ğaýra:t], at. Bar bolan ähli mümkinçilik, başarjaňlyk, kuwwat, gujur. Men bu hormatly ady ödemek üçin bar güýç-gaýratymy döredi- jilik işine berdim. güýç-kuwwat [güýç-kuwwa:t],at,ser. Güýç- gaýrat. güýçlendiriji [güýşlönnürüjü], at,teh. Elektrik toguny güýçlendirmek üçin gural. Güýçlendiriji transformator. güýçlendirmek [güýşlönnürmök], işl. 1. Güýjüne güýç goşmak, güýjüni köpeltmek, kuwwat- landyrmak. 2. Öňki derejesinden artdyrmak, batlandyrmak. Obalarda pagta ýygymynyň depginini gün-günden güýçlendirýärler. 3. Ýeriň hasyl berijiligini artdyrmak, mes etmek. Arryk topragy dökün bilen güýçlendirmek gerek. güýçleniş [güýşlönüş], iş ady. Güýçlenmek ýagdaýy. güýçlenme [güýşlönmö], iş ady. Güýçlenmek derejesi. Sesiň güýçlenmesi. güýçlenmek [güýşlönmök], işl.1. Güýji, kuwwaty artmak, güýçli bolmak, güýji köpelmek, kuwwatlanmak.2. Barha güýji artmak, güýjäp başlamak, batlanmak, möwç almak. Ýel barha güýçlenip barýardy. 3. Ýeriň hasyl berijiligi artmak. güýçlenmeklik [güýşlönmöklük], iş ady. Güýçlenmek ýagdaýy. güýçli [güýşlü], syp. 1. Tebigy güýji bilen tapawutlanýan. Güýçli at. 2. Gowy ýaraglanan, goranyş we hüjüm ediş mümkinçiligi bilen tapawutlanýan. 3. teh. Artykmaç kuwwata, güýje eýe bolan. Güýçli traktor. 4. Uly täsirli, abraýly. Güýçli adam. 5. Öz kesp-kärine, edýän isine örän ökde. Güýçli alym. 6. Alkogoly köp bolup, täsir ediş derejesi ýokary. Güýçli çakyr.7. Ýokumly maddasy köp. Güýçli naharlar näsagy aýak üstüne çalt galdyrdy.8. Döküni köp düşen, mes (ýer hakda). Güýçli toprak. güýçlülik [güýşlülük], at. Güýji barlyk, güýçsüz dällik, güýji köplük, güýçli bolmaklyk. Täze traktorlaryň güýçlüligi ýokary. Derýanyň akymynyň güýçlüligi. Topragyň güýçlüligi hasyldan görnüp dur. güýçsüz [güýşsüz], syp. 1. Güýji bolmadyk, güýji ýok, kuwwatsyz, örän gowşak, mejalsyz. 2. Berk däl, güýçli täsir etmeýän. Onuň sözleriniň täsiri güýçsüzdi. 4. Ýokumsyz, ýokumy bolmadyk. Güýçsüz nahar. 5. Arryk, hasyl bermeýän, hasylsyz, önümsiz (ýer hakynda). güýçsüzlendirmek [güýşsüzlönnürmök], işl. Güýçden gaçyrmak, güýçden mahrum etmek, gowşatmak, tapdan düşürmek. güýçsüzlenme [güýşsüzlönmö], iş ady. Güýçsüzlenmek derejesi. güýçsüzlenmek [güýşsüzlönmök], işl. Gowşamak, güýji gaçmak, tapdan düşmek. güýçsüzlik [güýşsüzlük], at. Güýji ýokluk, güýçli dällik, güýji azlyk, güýçsüz bolmaklyk. Ykdysady taýdan güýçsüzlik.Ýeliň güýçsüzligi.Hasyla ýeriň güýçsüzligi täsir etdi. güýdüşik [güýdüşük], at. Aňtap ahmalyna salyş, sapalak, göze çöp atyş. güýdüşmek [güýdüşmök]: göze güýdüşmek biriniň gözüne çöp atmak, duýdurman, bildirmän zady almak, ogurlamak. Göze güýdüşmek islän gurduň yzyny yzarlajak bolup durmady (O. Ödäýew). güýe [güýö], at. Ýerligi ýüňden bolan zatlara zyýan beriji kiçijik kebelejik we onuň gurçugy. güýjeme [güýjömö], iş ady. Güýjemek ýagdaýy. güýjemek [güýjömök], işl.1. Güýji artmak, barha güýji köpelmek, gitdikçe güýçlenmek, möwç almak, batlanmak. Bir salymdan barha güýjeýän ýel öwsüp başlady (B. Seýtäkow). 2. Beterlemek, erbetleşmek (kesel hakynda). Otuz ýaşly Bethowen barha güýjeýän kerlik keseline uçraýar (“Edebiýat we sungat”). güýjeşmek [güýjöşmök], işl. Güýji artyşmak, güýji köpelişmek, dura-bara bady artyşmak. güýjetmek [güýjötmök], işl., gepl. d., ser.Güýçlendirmek. güýjeýiş [güýjöýüş], iş ady. Güýjemek ýagdaýy. güýldürmek [güýllürmök], işl. Malyň dört aýagyny bir ýere getirip daňdyrmak, güýlmek işini birine etdirmek. güýlme [güýlmö], iş ady. Güýlmek hereketi. güýlmek [güýlmök], işl.1. Gyrkmak ýa öldürmek maksady bilen maly ýatyryp, dört aýagyny bir ýere getirip daňmak. Gyrkymçylar goýunlary güýlüp gyrkyma başladylar. 2. El-aýagyny baglamak, daňmak. güýlmeklik [güýlmöklük], iş ady. Güýlmek ýagdaýy. güýlügçi [güýlüğçü], at. Köpçülikleýin goýun gyrkylanda gyrkymça goýun güýlüp berýän adam. güýlük [güýlük], at. Goýun güýlmek üçin ulanylýan gysga ýüp. Güýlük ýüp. güýlüngi [güýlünğü], syp. Güýlünip goýlan. Güýlüngi goýun. güýlünmek [güýlünmök], işl. Gyrkmak ýa-da öldürmek maksady bilen malyň dört aýagy bir ýere getirilip daňylmak. Goýunlar we geçiler güýlündi. \n\n\n GÜÝLÜNMEK [güýlünmek], 1. işl. El-aýaklaryny, kellesini döşüne tarap ýygryp, büküdip ýatmak, ýygrylmak, düýrülmek. Oba itleri ýaly yssy wagty güýlünip, buz ýaly kölegede, sowuk wagty bolsa ýyly ketekde ýatjak gümany ýok (B. Annageldiýew). 2. Tegelenip, köke ýaly bolup ýatmak (ýylan hakda). Kölegede ýylan güýlünip ýatyr. güýlüş iş ady. Güýlmek ýagdaýy. güýlüşmek [güýlüşmök], işl. Güýlmäge kömek etmek. güýmeme [güýmömö], iş ady. Güýmemek ýagdaýy. güýmemek [güýmömök], işl. Dürli sebäp, bahana we ş.m. zatlar bilen eglemek, ünsüni özüňe çekmek. Meni mährem gülälekler güýmeýär, Tä gelýänçä ýüregimiň öz güli (M. Seýidow). güýmenişmek [güýmönüşmök], işl. Birnäçe bolup bir işe güýmenmek. Döwekçiler öz işleri bilen güýmenişip, dünýäden bihabardylar (A. Gowşudow). güýmenje [güýmönjö], at. Güýmenmäge sebäp bolýan zat, wagt geçirmek üçin meşgullanylýan iş. Indi hyrawa ekinler bütin maşgala güýmenje boldy (N. Esenmyradow). güýmenjelik [güýmönjölük], syp. Güýmenje bolar ýaly. Maňa güýmenjelik bir gyzyklyrak kitap gerek.Ýola güýmenjelik bir zat almaly. güýmenjiremek [güýmönjürömök], işl. Bir zada güýmenen bolmak, bir zat bilen meşgullanan bolmak. güýmenjireşmek [güýmönjüröşmök], işl. Birnäçe bolup güýmenjiremek, bir zada dümtünmek. Ine, şol otaglaryň birinde üç sany ýigit biderek zatlara ulaşyp, güýmenjireşip otyrdy (G. Kulyýew). güýmenmek [güýmönmök], işl.1. Bir iş bilen meşgul bolmak, bir zada dümtünmek. 2. Wagt geçirmek, eglenmek. Meňli köp güýmenip durman, küýzesini göterdi-de, ýola düşdi (T. Taganow). güýmeň-samaň [güýmöň-sa:maň]: güýmeň- samaň etmek bir zat üçin eglenmek, az wagt saklanyp galmak, az wagt güýmenmek. Şu ýerlerde biraz salym güýmeň-samaň ediberiň! (“Edebiýat we sungat”). güýmeýiş [güýmöýüş], iş ady. Güýmemek ýagdaýy. güýürdetmek [güýürdötmök], işl. Güýürdili ses çykarmak, güýürt-güýürt edip çeýnemek, iýmek. Ýadaw atlar dürüşde oty güýürdedip çeýneýärdiler. güýürdi [güýürdü], at. Mallar gaty iým iýende güýürdäp çykýan sesiň ady. güýürt-güýürt s. ş. aňl. söz. Käbir mallar gaty iým iýende çykýan sesler. Güýürt-güýürt edip çeýnemek. güýz at. Ýylyň üçünji paslynyň ady, tomus bilen gyşyň aralygyndaky pasyl. Ýapraklaryň gaýyp gaçy- şyndan güýzüň golaýlandygy aňylýardy. \n\t‣ Güýz gyrkymy gyrkymyň güýzki möwsümi. Dowarlaryň güýz gyrkymy ýerlerde guramaçylykly geçirilýär. güýzek [güýzök], syp., at, ser. Üzümiň ikinji gezek getiren hasyly . Güýzek üzüm. Güýzek çöplemek. güýzeki [güýzökü], syp., ser. Güýzemik. Güýzeki terne. Güýzeki üzüm. güýzeme [güýzömö], iş ady. Güýzemek ýagdaýy. güýzemek [güýzömök], işl. Güýz aýlary täzeden düwüp ugramak, güýzki hasyla durmak. Üzümler irräk çyrpylansoň güýzäpdir. güýzemeklik [güýzömöklük], iş ady. Güýzemek ýagdaýy. güýzemik [güýzömük], at. Ekiniň güýz ýetişýän hasyly, güýzeki, güýzek . Güýzemik gawun. güýzeýiş [güýzöýüş], iş ady. Güýzemek ýagdaýy, derejesi. Üzümiň güýzeýşi. güýzki [güýzkü], syp. Güýz wagtyndaky, güýz paslyndaky, güýzdäki. Oba güýzki gidişim. güýzlük syp. Güýz ekilýän (däne). \n\t‣ Güýzlük däne (bugdaý) gyşyň öň ýanynda ekilýän bugdaý. güz s. ş. aňl. söz. Maşyn ýörände ondan çykýan ses. güzap [güza:p], at. Beden we ruhy taýdan çekilýän kynçylyk; jebir-jepa, sütem-zulum, azap. güzaply [güza:ply], syp. Kynçylykly, köp azap berýän, ejirli. güzaplyk [güza:plyk], at. Güzap ýagdaý, kynçylyk. Ýörejek ýoluňy bilmän, ýola çykmagyň özi bir güzaplyk. güzer [güzör], at. Suw akýan derýanyň, çaýyň, ýabyň we ş.m. mal-gara iner ýaly ýalpagrak ýeri, inelge, olum. güzeran [güzöra:n], at. Ykdysady ýaşaýyş, oňşuk, gün geçirme, eklenç, durmuş. \n\t‣ Güzeran görmek zähmet çekip, ýaşaýyş durmuşyny aýlamak, gün görmek. Ol awçylyk bilen güzeran görýär (B. Gurbanow). güzerançylyk [güzera:nçylyk], at. Gün görmek, günüňi aýlamak, eklenç etmek, güzeranyňy dolamak. Eklenç güzerançylygynda welin, biri-birine söýenişmek ýokdy (A. Gowşudow). güzerlemek [güzörlömök], işl., gepl.d. Bir işi bir ýüzli etmek, işi gutarmak. Işimi güzerläp, oba gaýtdym. güz-güz [güz-ğüz],s. ş. aňl. söz. Maşyndan yzly- yzyna çykýan güzzüldili sesler.Duran masyn güz-güz edip, ýerinden gozgandy. güzleme [güzlömö / güzülömö], iş ady. Güzlemek ýagdaýy. güzlemek [güzlömök / güzülömök ], işl. Güzzüldili seslenip, gaty ýöremek..Bir maşyn güzläp geçip gitdi. güzlemeklik [güzlömöklük / güzülömöklükl], iş ady. Güzlemek ýagdaýy. güzleşmek [güzlöşmök / güzülöşmök], işl. Birnäçe maşyn güzzüldili seslenip gaty gitmek. Maşynlar güzleşip geçip gitdi. güzletmek [güzlötmök / güzülötmök], işl. Güzzüldili seslendirip, gaty sürmek (maşyn hakynda) güzleýiş [güzlöýüş / güzülöýüş], iş ady. Güzlemek ýagdaýy. güzläbermek [güzlä:vermek / güzülä:vermek], işl. Güzläp başlamak. güzürdeme [güzürdömö], iş ady. Güzürdemek derejesi. güzürdemek [güzürdömök], işl., ser. Güzlemek. Maşyn deňimizden güzürdäp geçdi. güzürdemeklik [güzürdömöklük], iş ady. Güzürdemek hereketi. güzürdeşmek [güzürdöşmök], işl. Birden köp maşyn we ş.m. güzürdemek. Güzürdeşip barmak. güzürdetmek [güzürdötmök], işl.,ser. Güzletmek. güzürdeýiş [güzürdöýüş], iş ady. Güzürdemek ýagdaýy. güzürdi [güzürdü], at,ser. Güzzüldi. Bir güzürdi bar welin, maşyn gelýär öýdýän. güzürt-güzürt s. ş. aňl. söz. Gapdalyňdan batly geçip barýan maşynlardan eşidilýän sesler. güzzüldeme [güzzüllömö], iş ady. Güzzüldemek hereketi. güzzüldemek [güzzüllömök], işl. Güzzüldili seslenip işlemek. güzzüldeşmek [güzzüllöşmök], işl. Köpçülikleýin güzzüldili ses çykarmak. güzzüldetmek [güzzüllötmök], işl. Güzzüldili seslendirip işletmek. güzzüldeýiş [güzzüllöýüş], iş ady. Güzzüldemek ýagdaýy. güzzüldi [güzzüllü], at. Uly agregatlar, maşynlar işlände çykýan sesiň ady. güzzül-güzzül [güzzül-ğüzzül], s. ş. aňl. söz. Maşyna yzly-yzyna gaz berlende, uly agregatlar işlände döreýän ses. gybat [gy:vat], at.1. Biri ýa-da bir zat hakynda anyk bolmadyk, düýbünden nädogry ýa-da toslanyp tapylan maglumatlara esaslanylyp ýaýradylýan gep. 2. Gybat sözüniň yzyndan etmek kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Gybat etmek gybat bilen meşgullanmak. Gybat etmek ýek ýigrenilýän zatdyr. gybatçy [gy:vatçy], at, ser.Gybatkeş. gybatçylyk [gy:vatçylyk], at.1. ser. Gybatkeşlik. 2. Gybat edilýän üýşmeleň, gybat edilýän ýer. Onuň gybatçylykda görünmesi ýokdur. gybatkeş [gy:vatkeş], syp. Gybat edip ýören, gybatçy. Kim zalym, gybatkeş, binamys bolsa, Onda niçe azap görer, har bolup (Seýdi). gybatkeşlik [gy:vatkeşlik], at. Gybatkeş bolmaklyk, gybatkeşe has bolan gylyk-häsiýet. gybyrdama [gyvyrdama], iş ady. Gybyrdamak hereketi. gybyrdamak [gyvyrdamak], işl.1. Kiçi ädimläp ýöremek, gybyrt-gybyrt edip ýöremek. 2. Gymyldamak (mor-mojek hakynda). Ýagyrnymda bir zat gybyrdaýar. gybyrdaşmak [gyvyrdaşmak], işl.1. Köp bolup gybyrt-gybyrt edip ýöremek. 2. Gybyr-gybyr edişmek. gybyrdaýyş [gyvyrdaýyş], iş ady. Gybyrdamak ýagdaýy. gybyrdy [gyvyrdy], at. Janly-jandarlaryň ýöreýiş aýratynlygy, gybyr-gybyr hereketi. gybyrdyk-gybyrdyk [gyvyrdyk- ğyvyrdyk], at,ser. Gybyr-gybyr. gybyrdyklama [gyvyrdyklama], iş ady. Gybyrdyklamak ýagdaýy. gybyrdyklamak [gyvyrdyklamak], işl. Gybyrdyk-gybyrdyk edip ýöremek, kiçi ädim bilen çalt, gybyrt-gybyrt edip ýöremek. Öýden gybyrdyklabrak ýöreýän orta ýaşlaryndaky adam çykdy (“Edebiýat we sungat”). gybyrdyklaşmak [gyvyrdyklaşmak], işl. Birnäçe bolup bilelikde kiçi ädimläp, çalt ýöremek. gybyrdyklaýyş [gyvyrdyklaýyş], iş ady. Gybyrdyklamak ýagdaýy. gybyr-gybyr [gyvyr-ğyvyr], s. ş. aňl. söz. 1. Gysgajyk ädim bilen edilýän hereket. Gybyr-gybyr edip, zordan onuň aýagyna eýerýärdiler (B. Seýtäkow). 2. Mör-möjekleriň gymyldysy, hereketi. Ýagyrnymda garynja gybyr-gybyr edýär öýdýän. gybyrt-gybyrt [gyvyrt-gyvyrt], s. ş. aňl. söz.,ser. Gybyr-gybyr. gyçyrdy at, ser. Gyjyrdy. gyçyrt s. ş. aňl. söz, ser. Gyjyrt. gyçyrt-gyçyrt s. ş. aňl. söz, Gyjyrt-gyjyrt. gydy-gydy [gydy-ğydy]: gydy-gydy etmek biderek, ýüregedüşgünç gürlemek, biderek gürläp irizmek. gydyramak işl., ser. Gydyrdamak. Gydyrap gezeýin, büdüräp öleýin (Atalar sözi). gydyrdama iş ady. Gydyrdamak hereketi. gydyrdamak işl. Azda-kände bir iş bilen meşgullanmak, başardygyňdan zähmet çekmek, ukybyňa, öz maýdalyňa, ýagdaýyňa görä işlemek. gydyrdanmak işl. Özüň gydyrdamak. Garaz, gydyrdanyp ýörseň, toprak diýeniň bir bereketli zatdyr (“Edebiýat we sungat”). gydyrdaşmak işl. Birnäçe bolup gydyrdamak, gydyrdap işleşip ýörmek. gydyrdaýyş iş ady. Gydyrdamak ýagdaýy. gygyldama [gy:ğyllama], iş ady. Gygyldamak ýagdaýy. gygyldamak [gy:ğyllamak], işl. Gygyldyly ses çykarmak, gyk-gyk etmek (käbir guşlar hakynda). gygyldamazlyk [gyğyllamazlyk], iş ady. Gyk-gyk etmezlik. gygyldaşmak [gy:ğyllaşmak], işl. Gygyldyly seslenişmek, gyk-gyk edişmek. gygyldatmak [gy:ğyllatmak], işl. Gygyldyly ses çykartmak. gygyldaýyş [gy:ğyllaýyş], iş ady. Gygyldamak ýagdaýy. gygyldy [gy:ğylly], at. Käbir guşlaryň gyk-gyk edip çykarýan sesiniň ady. gygyrak [gy:ğyrak], syp. Gygyrmaga endik eden, köp gygyrýan. Gygyrak mal. gygyrdama [gyğyrdama], iş ady. Gygyrdamak ýagdaýy. gygyrdamak [gyğyrdamak], işl. Demi gelmän gygyr-gygyr etmek, boglup zordan dem almak. Ol gygyrdap, zordan iki agyz söz aýtdy. gygyrdatmak [gyğyrdatmak], işl. Bogazyndan bogmak, bogup demini zordan alar ýaly etmek. gygyrdaýyş [gyğyrdaýyş], iş ady. Gygyrdamak ýagdaýy. gygyrma [gy:ğyrma], iş ady. Gygyrmak ýagdaýy. gygyrmak [gy:ğyrmak], işl.1. Kömege çagyrmak ýa-da bir zady jar etmek we ş.m. sebapli gaty ses bilen batly geplemek. Jarçy gygyrýardy. 2. Gaty ses bilen birine käýemek, . gygyrmaklyk [gy:ğyrmaklyk], iş ady. Gygyrmak ýagdaýy. gygyrtmak [gy:ğyrtmak], işl.1. Gygyrmaga mejbur etmek, gygyrmagyna sebäp bolmak. Ol çagany bijaý tutup gygyrtdy (B. Kerbabaýew). Adamyň gaharyny getirip, ýersiz ýere gygyrtmak nämä gerek?4. Signal bermek, düýtdüldetmek. Gelnalyjy gidenler maşynlaryny gygyrdyp geldiler. gygyryş [gy:ğyryş], iş ady. Gygyrmak ýagdaýy. gygyryşmak [gy:ğyryşmak], işl.1. Birnäçe bolup gygyrmak, köp bolup birden seslenmek, ýerli- ýerden gykylyk edişmek. Horazlar gygyryşýar. 2. Gaharyň gelip, biri-biriňe gygyrmak, gykylyklaşmak. gygyryşmazlyk [gy:ğyryşmazlyk], iş ady. Gaharyň gelip, biri-biriňe gygyrmazlyk. Gel, bir zat gepleşeli: gygyryşmalam, sögüşmälem (H. Meläýew). gyjak at. Kädisiniň ýüzüne ýary çekilen , üç kirişli, syhalyp çalynýan perdesiz saz guraly. Sary bagşynyň tutuş nesline mahsus bolşy ýaly, Pürli aga hem dutara-da, gyjaga-da erk ederdi (“Türkmenistan”). Gyjak çalmak. gyjakçy at. Gyjak çalýan sazanda. Gyjakçy hem bagşynyň golaýynda durup, näme etmelidigini bilmeýän ýaly töwerek-daşyna äňedýärdi (B. Seý- täkow). \n\t‣Ýüzüňi gyjakçyň ýüzi ýaly etmek gürrüňdeşiňe göwnüň ýetmän ýa-da onuň gürrüňine pisint etmän, äsgermezçilik bilen ýüzüňi kese-kese sowmak. Näme, ýüzüňi gyjakçyň ýüzi ýaly edip otyrsyň? gyjakçylyk at. Gyjak çalýan sazandanyň käri, ýagdaýy. Ol Sahy bagşynyň ýanynda gyjakçylyk edipdi. gyjalat [gyja:lat], at. Eden hereketiň ýa-da başarmadyk zadyň ýüzüňe basylyp aýdylýan söz, gyjyt. Öwez gyjalata çydap bilmedi (“Görogly”). \n\t‣ Gyjalat bermek biriniň bir zady oňarmaýanlygy hakynda janyna deger ýaly söz aýtmak. gyjalatly [gyja:latly], syp. Gyjytly, teýeneli (söz hakynda). Ejesiniň nämäni kakdyryp aýdýanyna düşünen Aýgül, oňa birhili gyjalatly garady (B. Ker- babaýew). gyjamak : diş gyjamak biri ýa-da bir zat barasynda ahmyr çekmek, gazaplanmak, gaty gahar- lanmak. Ol dişini gyjap gepledi (H. Meläýew). gyjy-gyjy [gyjy-ğyjy], at. Ýaz aýlarynda gögerýän ot. gyjyk at. Garny, böwri, aýagyň aşagyny başga biri gyjyklanda ýüze çykýan ten, beden duýgusy, gülkiňi tutduryjy täsir. Gyjygyň tutmak. Gyjygyň gelmek. gyjykçy at. Tenine degip-degmänkäň gyjygy tutup duran, gyjygy tutagan. gyjyk-gyjyk at. Gyjyklaman çaganyň gyjygyny tutdurmak, gyjygyny getirmek üçin aýdylýan söz. gyjyklama iş ady. Gyjyklamak hereketi. gyjyklamak işl. Başga biriniň, köplenç, garnynyň ýüzüni, dabanynyň aşagyny barmaklaryň bilen çala dyrmalamak. gyjyklanmak işl. Gyjygyny getirmek üçin gülki duýgusyna täsir edilmek, güler ýaly edilmek. Tomaşaçylar içleri gyjyklanana dönüp gülüşdiler. gyjyklaşmak işl. Biri-biriňi gyjyklamak. gyjyklatmak işl. Gyjyklamaga mejbur etmek; gyjyklamagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Özüňden kiçä-de aýagyň aşagyny gyjykladyp oturmak bolarmy?! gyjyklaýyş iş ady. Gyjyklamak hereketi. gyjyndyrmak [gyjynnyrmak], işl.1. Bir işi, hereketi ýerine ýetirmäge güýçli meýil döretmek. 2. Gaharlandyrmak, gaharyny getirmek. gyjynma iş ady. Gyjynmak ýagdaýy. gyjynmak işl.1. Bir işi, hereketi ýerine ýetirmäge güýçli meýil döremek, hyjuw etmek. Ýykylan pälwan gyjynyp galdy. 2. Gahar-gazaba münmek, ahmyrly hyjuwlanmak, gaharlanmak, öjükmek. Ol jedelleşende gyjynyp başlardy. gyjynmaklyk iş ady. Gyjynmak ýagdaýy. gyjynyşmak işl. Birnäçe bolup gyjynmak. Olar namysa galan ýaly gyjynyşyp otyrdylar. gyjyrdama iş ady. Gyjyrdamak hereketi. gyjyrdamak işl.1. Gyjyrdyly ses çykmak, gyjyr-gyjyr etmek. Onuň dişleri gyjyrdady. 2. göç.m. Sähel zada gaharlanmak, gaharyň gelmek, dişiňi gyjap çalt-çalt gürlemek. gyjyrdatmak işl. Gyjyrdyly ses çykarmak, gyjyrt-gyjyrt etmek. Men dişimi gyjyrdatdym-da, süýşeneklemäge başladym (“Edebiýat we sungat”). gyjyrdaýyş iş ady. Gyjyrdamak ýagdaýy. gyjyrdy at, Bir zat iýip otyrkaň iki dişin arasyna düşýän gaty jisimden çykýan sesiň ady. . gyjyrt s. ş. aňl. söz. Bir zat iýip otyrkaň iki dişin arasyna düşýän gaty jisimden çykýan ses. gyjyrt-gyjyrt s. ş. aňl. söz. Bir zat iýip otyrkaň iki dişin arasyna düşýän gaty jisimlerden çykýan sesler. gyjyt [gy:jyt], at,ser. Gyjalat. Sen kime gyjyt berýärsiň? gyjytly [gy:jytly], syp. Gyjalatly, igençli (söz hakynda). gyk [gy:k], at.1.Gäwüş gaýtarýan haýwanlaryň öň iýen zadyndan gäwüşemek üçin ýaňadan agyz boşlugyna gaýtarýan bölegi. 2. Esreýän erkegiň agzyndan çykýan köpürjik. \n\t‣ Gygy ajamak gaharjaň bolmak, gödek ajy sözli bolup ugramak. Gygyňy pürkmek ýakymsyz söz aýtmak, ajy söz aýtmak. gyk-bak [gy:k-ba:k], at. Alagalmagal, zenzele, gopgun, yzan-da-çuwanlyk. Aýal, oglan-uşagyň gyk- bagyndan, yzan-da-çuwanlygyndan ýaňa gulagyň kamata gelýärdi (Ý. Mämmediýew). gykda-bak [gy:k-da-va:k], at,ser. Gyk-bak. gykda-baklyk [gy:k-da-va:klyk], at,ser. Gyk-bak. Sygyrlar örüden gelensoň, obanyň içi gykda- baklyk bolýardy. gyk-gyk [gy:k-gy:k], s. ş. aňl. söz. Käbir guşlar gygyranda çykýan ses. gykuw [gy:kuw], at. 1. ser. Gykylyk. Şagallaryň gykuwlary, olara bakan uzyn-uzyn üýrýän itleriň sesleri eşidildi (B. Kerbabaýew). 2. Geçýän durnalaryň owazlaşýan sesleri. gykuwlama [gy:kuwlomo], iş ady. Gykuwlamak ýagdaýy. gykuwlamak [gy:kuwlomok], işl. Gykuw etmek, gykylyklamak, alagykylyk etmek. Gykuwlap möjegiň aldylar daşyn, Aňk bolup oturdy, syrtardyp dişin (N. Pomma). gykuwlaşmak [gy:kuwloşmok], işl. Birnäçe bolup gykuwlamak. Gykuwlaşyp, asmandan Durna gelýär ýurduma (M. Seýidow). gykuwlatmak [gy:kuwlotmok], işl. Gykuw etdirmek, gykuwlap gygyrtmak, gykylyklatmak. gykuwlaýyş [gy:kuwloýuş], iş ady. Gykuw- lamak ýagdaýy. gykylyk [gy:kylyk], at.1. Gaty çykýan gyk-bak ses, galmagal, zenzele, gopgun, gykuw. 2. Gykylyk sözüniň yzyndan etmek kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Gykylyk etmek edilýän, bolýan zatlar bilen ylalaşman, sesiňi batlandyryp gürlemek, galmagal etmek. Paýlaşyp bilmeýän zadyň bar ýaly, gykylyk edip durmaň näme? \n\t‣ Gykylyk gopmak galmagal, gopgun turmak. gykylykçy [gy:kylykçy], syp. Köp gykylyk edýän, galmagalçy, jenjelçi, gopgunçy. gykylyklabermek [gy:kylyklavermek], işl. Gykylyklap başlamak. Ol birden gykylyklaberdi. gykylyklama [gy:kylyklama], iş ady. Gykylyklamak ýagdaýy. gykylyklamak [gy:kylyklamak], işl. Gykylyk, galmagal etmek, zenzele, gopgun turuzmak. Ol boguk sesi bilen gykylyklamaga durdy. gykylyklamazlyk [gy:kylyklamazlyk], iş ady. Gykylyk etmezlik. Gykylyklaman oturyň. gykylyklaşmak [gy:kylyklaşmak], işl.1. Birnäçe bolup gykylyklamak. 2. Biri-biriňe gaty gygyryp, hemleli bir zatlar aýtmak, diýmek. Utanaňzokmy, ýöne gykylyklaşyp dursuňyz. gykylyklaýyş [gy:kylyklaýyş], iş ady. Gykylyklamak ýagdaýy. gyl at. Adamyň, haýwanyň derisiniň ýüzüne çykýan we sapaga çalym edýän sapak şekilli gatyja ösüntgi. \n\t‣ Gyly gyrylmadyk heniz geýilmedik, heniz ulanylmadyk, örän täze. Aradan gyl geçmezlik ser. Ara. gylaw [gylow] I, at.1. Bişen gawunyň etiniň ýüzündaki ýukajyk sary gatlak. Gawunyň gylawyny aýyr.2. Daşa çalnyp ýiteldilen pyçagyň, päkiniň ýiti ýüzündäki tozgalap duran owunjak demir bölejikleri; päkiniň, pyçagyň ýiti ýüzi. 3. Ýitije çigrek, iniňi tikenekledýän sowuk. Howanyň gylawy bar. \n\n\n GYLAW [gylow] II, at. Bir işi, zady ýerine ýetirmek üçin isleg, höwes, meýil, hyjuw. \n\t‣ Gylaw almak birinden ýa-da bir zatdan meçew beriji täsir ýetmek, meçewlendiriji täsir ýetmek. Dogumlyja Maýsajyk öňki sözüniň ýer alanyna has gylaw alyp, ýene gürlemäge başlady (B. Annageldiýew). Seniň kimden gylaw alýanyňy-ha bilemok weli, soňky wagtlarda bolup ýörşüň-a bir hiliräk görünýär. Gylaw bermek götergilemek, meçew bermek, küşgürmek. gylawlama [gylowlomo], iş ady. Gylawlamak ýagdaýy. gylawlamak [gylowlomok], işl.1. Ýüzi gylaw almak, ýüzünde gylaw emele gelmek. Çalnan päkiniň ýüzi gylawlady. 2. Bişip başlamak, suwy süýjemek. Gawun ýaňy gylawlap başlapdyr. gylawlandyrmak [gylowlonnurmok], işl. Bir işi, zady ýerine ýetirmäge höweslendirmek, isleg, meýil döretmek; gylaw bermek, hyjuwlandyrmak. Şatlykly habar ony täze ýeňişlere gylawlandyrdy. gylawlanmak [gylowlonmok], işl.Bir işi etmäge ýa-da haýsydyr bir zada höweslenmek, gylawly bolmak. Täzeden bäri sen okuwa gaty gylawlanyp başlapsyň. gylawly [gylowly] I, syp.1. Gylawy bar bolan, gylaw emele gelen. Seniň päkiň ýüzi gylawly.2. Ýüzünde gylawy bolan, bişip başlan (gawun hakynda). \n\n\n GYLAWLY [gylowly] II, syp. Bir işi, zady ýerine ýetirmäge islegi, meýli güýçli, höwesjeň, göwünjeň, hyjuwly. Gylawly söweş küýsänler, Sagdagyn egri asanlar (“Görogly”). gylawlylyk [gylowluluk], at. Bir işi, zady ýerine ýetirmäge islegi, meýli barlyk, höwesjeňlik, göwünjeňlik. gylçy syp., gepl.d. Ýaranjaňlyk edýän, ýaranjaň. gylçyk at.1. Arpanyň, bugdaýyň, arpaganyň we ş.m. däneleriniň, gabygynyň ujundaky dürterişip duran gyljymak püri. Daýhanlar döwek goşup, dänäni gylçykdyr samandan saýlaýardylar. 2. Balygyň etindäki inçejik uzyn süňkjagazlar. gylçykly syp. Gylçygy bar. Orakçylaryň penjesine agram berýän gylçykly towza bolsa bagt ýyldyzynyň şöhle syçratgysyna döndi (B. Kerbabaýew). Gylçykly balyk. gylçyllaşmak işl., gepl.d. Biri bilen gözdençykgynç derejede ýakyn aragatnaşyk saklamak, gaty ýakynsyrap gatnaşmak. Ol pylany bilen gaty gylçyllaşýar welin, beýle gatnaşygyň soňy bolaýsa näbileýin? gylçylyk at,gepl.d. Ýaranjaňlyk, ýalymsaklyk. gyldyrgan [gyllyrğan], at.1. Käbir haşal otlaryň baldagynda, ýapragynda ösýän gyl ýaly tikenjikler. Elime gyldyrgan çümdi. 2. Gumda bitýän iýilýän ot. gylguýruk [gylğuýruk], at. Möwsümleýin uçup gelýän, guýrugy inçe, müçesi kiçiräk aw guşy. Gyryljyk sesli, uçarman gylguýruklaryň ilkinji tapgyrlary agyp-dönýärdiler (B. Gurbanow). gyl-gymyr [gyl-ğymyr], at. Gylyň owunjak bölekleri, gylyň gyryndylary. gyljagaz [gyljağaz], at. Kiçijik gyl. gylla : gylla ýary bir zadyň deň ýary, ikiden bir bölegi. gyllak syp. Endamynda gyly kän , tüýlek, gylly. Gyllak adam. gyllaklyk at. Endamy tüýleklik, gyllylyk. gyllama iş ady. Gyllamak ýagdaýy. gyllamak işl. Geçiniň sütüginden çöpürini saýlamak, düýe ýüňüniň irimçigini saýlap aýyrmak. Egriljek ýüňi gyllamak. gyllaýyş iş ady. Gyllamak işi. gylly syp. 1. ser. Gyllak. Begenjiň gözüne onuň gylly barmaklary rula gelişmeýän ýalydy (B. Kerbabaýew). 2. Gyly bar bolan, gyly gowy aýrylmadyk. Diwana geldi işikden, Gözläp durdy deşikden, Diwana bir suw beriň, Gara gylly meşikden (Küştdepdi). \n\t‣ Gylly kelle (gepl. d.)gelin. Genjim beg diýen ogly, ýanyna bir gylly kelle getirilip öýlendirilenden soň, öz ugruna dünýä bilen mübtela bolup gidiberdi (“Görogly”). gyllyk at. Agyz boşlugyndan süýgüp çykýan sülekeý, suwuklyk, hyllyk. Agzyndan gyllygy akyp, kellesiniň aşagyna goýan telpeginiň biraz ýerini öl- myççyk etdi (O. Ödäýew). \n\t‣ Gyllygyňy akdyryp ýörmek özüni oňarman ýörmek, başarnyksyz bolmak. gyllylyk at,ser. Gyly baryk. gyltama iş ady. Gyltamak ýagdaýy. gyltamak işl. Çala degip geçmek, gyltyz degmek, sydyrdyp geçmek. gyltaýyş iş ady. Gyltamak derejesi. gyltym at. Ýerden ýaňy saýlanan gyrtyç, sähelçe ösen ot. Bu günler goýunlar gyltyma kowalaş- ýardylar. \n\t‣Gyltyma kowalaşmak ýaňy dürterip ugran ota çapmak, ýykgyn etmek, öwrenmek. gyltyz syp.1. Kemter, çalaja. Taýak oňa gyltyz degdi.2. Kelte, gysga,. Odun ýüpüm gyltyz geldi. \n\t‣ Gyltyz kakmak1) çala ýetmezlik. 2) çala degmek, kemter gaýtmak. gyltyzrak [gyltyzyra:k], syp.1. Bolmalysyndan has kemterräk, gysgarak. Mataň gyltyzrak geldi. 2. Ýeter-ýetmez, çala. Görogly munuň hem ýagyrnysyndan naýzany gyltyzrak ýetirip kowup barýar (“Görogly”). gylyç at.1. Polatdan ýasalýan uzyn egri, bir ýüzli sowuk ýarag. 2. dokm. Kilim, dolak ýaly zatlar dokalanda argajy kakmak üçin agaçdan ýasalan senet, gural. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Gylyçdan geçirmek gylyç bilen çapyp öldürmek, bir ýanyndan gylyç bilen gyrmak. gylyçlama [gylyşlama], iş ady. Gylyçlamak ýagdaýy. gylyçlamak [gylyşlamak], işl. Gylyç bilen urmak, gylyç bilen çapmak, gylyç salmak. Ol ýodajygyň iki gyrasyna dikilen çybyklary gylyçlap barýardy. gylyçlanmak [gylyşlanmak], işl.Gylyç bilen çapylmak, gylyç salynmak. gylyçlaşmak [gylyşlaşmak], işl. Biri-biriňe gylyç salmak. gylyçlatmak [gylyşlatmak], işl. Gylyçlamaga mejbur etmek, gylyçlamagy başga birine buýrup etdirmek. gylyçlaýyş [gylyşlaýyş], iş ady. Gylyçlamak ýagdaýy. gylyk at. Adamyň özüni alyp barşynda ýüze çykýan has durnukly ruhy häsiýeti, häsiýet. Biri baý bolupdyr diýseler ynan, beg bolupdyr diýseler ynan, gylygy üýtgäpdir diýseler ynanma (Atralar sözi). gylykdaş syp. Bir meňzeş gylykly, häsiýetleri meňzeş. gylyk-häsiýet [gylyk-hä:sýet], at. Adamyň özüni alyp barşynda ýüze çykýan ruhy özboluşlyklaryň jemi. Ahal-teke bedewleri bolsa, hakykatdan hem, tebigatyň adama eçilen aýratyn sowgadydyr, ol sazlaşyklylygyň, gözelligiň hem-de wepalylygyň ähli gylyk-häsiýetlerini özünde jemleýär (“Türkmenistan”). gylykly syp. Belli bir gylyga, häsiýete eýe bolan. Ol hoş gylykly, alçak ýigit. gylyksyz syp. Gylygy gowy däl. Gylyksyz adam. gylym at. Edilýän hereket, boluş, edim-gylym, özüňi alyp baryş. Olar erbet gylymlary bilen hemmelere bellendiler. gylynmak isl., gepl.d.Bir zada ýetmäge ymtylmak, gowurak iş ornuny we ş.m. eýelemegiň arzuwynda bolmak. Wezipä gylynmak. Baýraga gylynmak. gylýal [gylýa:l], at. Atlaryň ähli jynsyny öz içine alýan umumy ady. Tohum gylýallarymyz üçin athana saldyrdyk (A. Gowşudow). gylýalçy [gylýa:lçy], at. Gylýalçylyk bilen meşgullanýan adam. Gylýalçylar oňat aladalar netijesinde dünýäde iň oňat tohum gylýallary döretdiler. gylýalçylyk [gylýa:lçylyk], at. Maldarçylygyň pudagy hökmünde gylýal ösdürip ýetişdirmeklik. Tapylan süňkler gylýalçylygyň hem düýedarçylygyň ösdürilendigine şaýatlyk edýär (“Mugallymlar gazeti”). gymmat at.1. Öndürilen harydyň düşýän bahasy. 2.syp. Hakyky nyrhyndan ýokary, arzan däl.Gymmat haryt. 3. Bir zadyň gowulygy, artykmaçlygy. Göwher daşyn ýüzük etseň mis bile, Gymmaty egsilmez, hormat ýagşydyr (Magtymguly).4. ser. Gadyr-gymmat. 5. Gyza dakylýan at. gymmatbaha syp. Bahasy gymmat, köp pula durýan, örän bahaly. Bu goýunlaryň iň gymmatbaha, gowy ak ýüňi bolýar. Gymmatbaha metal. gymmatçyl syp. Zady öz bahasyndan gymmat satýan, ýokary baha bilen satýan. Gymmatçyl adam. gymmatçylyk at. Zatlaryň bahasynyň gymmat boluş ýagdaýy, nyrhy, bahasy ýokarylyk. Gymmatçylyga garşy göreşmek üçin önüm öndürilişini ýokarlandyrmaly. gymmatlama iş ady. Gymmatlamak derejesi. gymmatlamak işl. Öňki bahasyndan nyrhy ýokarlanmak, bahasy artmak, nyrhy galmak. gymmatlamaklyk iş ady. Gymmatlamak ýagdaýy. gymmatlamazlyk iş ady. Bahasy ýokary galmazlyk. gymmatlaşmak işl. Bahasy, nyrhy öňküsinden birneme ýokarlanmak, bahasy kem-kemden ýokary galmak, gymmatlap ugramak. gymmatlatmak işl. Bahasyny, nyrhyny öňküsinden galdyrmak, bahasyny köpeltmek, nyrhyny artdyrmak. gymmatlaýyş iş ady. Gymmatlamak derejesi. Harytlaryň gymmatlaýşy. gymmatly syp.1. Ähmiýetli, peýdaly, wajyp. Gymmatly maslahat. Gymmatly teklip. Gymmatly söz. 2. göç.m. Gadyrly, söýgüli, arzyly. Sen meniň üçin ähli dostdan gymmatly. \n\t‣ Gymmatly wagt iň ähmiýetli, peýdaly, gerekli pursat. gymmatlyk at.1. ser. Gymmatçylyk. 2. syp. Gymmatly zat, hadysa. Medeni gymmatlyklar. Maddy we ruhy gymmatlyklar. gympaý syp. Bir gözüniň ýokarky gabygy gözüniň üstüne bürelip, gözüni çala açyp seredýän, bir gözi gypygrak. Gympaý adam. gympaýlyk at. Gympaýyň ýagdaýy, bolşy. gymşamak işl., kön.s., ser. Gymyldamak 1. gymşaşmak işl., ser. Gymyldaşmak1. Sürüldiler il barysy eňşeşip, Pyganyndan daglar, daşlar gymşaşyp, Asman joşa geldi, zemin gowşaşyp, Bulutlar durdular nala, Seýidi! (Zelili). gymşatmak işl., ser. Gymyldatmak. Çagajyk ukynyň arasynda ýylgyrýar we dodaklaryny gym- şadýar-da, ýene uka gidýär. gymyldama [gy:myllama], iş ady.Gymyldamak hereketi. gymyldamak [gy:myllamak], işl.1. Eýläk- beýläk gozganmak, hereketlenmek. Goja sallançakda gymyldan Nazarjyga seretdi (H. Meläýew). 2. gepl.d. Azda-kände işlemek, zähmet çekmek. Şoldur-şol, bir kärde gymyldap ýörün. 3. Çala ýöräp ugramak, ýerinden gozganmak, hereketlenmek, gyrmyldamak. Araba ýuwaşlyk bilen gymyldap ugrady. gymyldamaklyk [gy:myllamaklyk], iş ady.Gymyldamak ýagdaýy. gymyldaşmak [gy:myllaşmak], işl.1. Birnäçe zat gymyldamak, köp bolup gymyldamak, hereketlenmek.2. gepl.d. Özünden basga birnäçe adam bilen bile bir zada meşgullanmak, bir işe güýmenmek. Bizem güýjümiziň ýetdiginden gymyldaşan bolup ýörüs. gymyldatmak [gy:myllatmak], işl. Bir zady çala hereketlendirmek (yrgyldatmak, ýerinden gozgamak). gymyldaýyş [gy:myllaýyş], iş ady. Gymyldamak hereketi. gymyldy [gy:mylly], at.1. Bir zat gymyldanda (çala hereketlenende, gozgananda, togalananda) emele gelýän hereketiň ady. 2. Başyňy çaramaklyk, işläp günüňi görmeklik, özüňi oňarmaklyk; – Girim-çykym nähili? Taplar ýagşymy? – Aý, bir gymyldy bar. gymyl-gymyl [gy:myl- ğy:myl], s. ş. aňl. söz. Çala gymyldanylanda emele gelýän hereket.Gymyl- gymyl etmek. gymyrsama iş ady. Gymyrsamak ýagdaýy. gymyrsamak işl. Köpçülik bolup hereket etmek, ýöremek, topar bolup bir ugra barmak (köplenç, ownuk mör-möjekler hakynda). Hiniň töwereginde garynjalar gymyrsaýardylar. gymyrsaýyş iş ady. Gymyrsamak ýagdaýy. gymyrsy at. Köpçülikleýin edilýän hereket, gymyldy, başly-baratlyk. Birinji tüpeň sesi çykan badyna, ibirt-de zibirtlik başlanyp, obanyň içi gymyrsy boldy (A. Gowşudow). gymyz at. Baýtal süýdünden taýýarlanýan çal. Gazak dostum maňa gymyz berdi. gyn [gy:n], at. Pyçagyň, gylyjyň tygyna laýyk edilip, gaýyşdan we ş.m. zatdan edilýän gap, gylap. \n\t‣ Gyn ýaly dar, syrlaşyp duran. Onuň jalbarynyň gonjy edil gyn ýalydy. gynalmak [gy:nalmak], işl. Sütem edilmek, süteme, jebre sezewar edilmek. gynama [gy:nama], iş ady.Gynamak hereketi. gynamak [gy:namak], işl.1. Sütem, zorluk etmek, jebir, azap çekdirmek, süteme sezewar etmek.2. Azar bermek, janyny ýakmak, ezýet bermek, ynjytmak. gynamaklyk [gy:namaklyk], iş ady.Gynamak ýagdaýy. gynanç [gy:nanç], at. Agyr ýitgi, şowsuzlyk we ş.m. zerarly döreýän gaýgyly duýgy, gam, gussa. Sen asyl öz gynanjyňy menden näme üçin gizlediň? \n\t‣ Gynanç bildirmek biriniň gynanjyna duýgudaşlyk bildirmek. gynançly [gy:nanyşly], syp. Gynanç döredýän. Gynançly habar. gynandyrmak [gy:nannyrmak], işl. Birinde gynanç döretmek, ýüregini awutmak. Bolan waka ýaman gynandyrdy. gynandyryjy [gy:nannyryjy], Gynanç dörediji, ýürek awudyjy. gynanjaň [gy:nanjaň], syp. Sähel zada gynanýan, ýüregi awaýan, nebsi agyrýan. Gynanjaň adam. gynanjaňlyk [gy:nanjaňlyk], at. Gynanjaň adamyň häsiýeti, gynanmak gylygy. gynanma [gy:nanma], iş ady. Gynanmak ýagdaýy. gynanmak [gy:nanmak], işl.1. Bir zat sebäpli ýüregiň awamak, nebsiň agyrmak, gynanç döremek. 2. Bir zada ökünmek, ahmyr etmek. Otludan galanyma gynanybam durmadym. gynanmaklyk [gy:nanmaklyk], iş ady. Gynanmak ýagdaýy. gynanyş [gy:nanyş], iş ady. Gynanmak ýagdaýy, derejesi. Gynanyşy gaty ýaly-la?! gynanyşmak [gy:nanyşmak], işl. Bile gynanmak, birnäçe bolup gynanmak. Gynanyşyp, köp arman çekip galdylar (“Görogly”). gynatmak [gy:natmak], işl. Gynamak katdyna ýetirtmek. gyn-gyssag [gy:n-ğyssağ] : gyn-gyssag görmezlik kynçylyk görmezlik. Ol gyn-gyssag görüp ýaşan adam däldir. gyňaç [gy:ňaç], at.1. Durmuşa çykan türkmen aýal maşgalalarynyň başyna ýa-da börügine oraýan uzyn üçburç ýaglygy. Haty gyňajynyň ujuna düwdi. 2. Başa atylýan, oralýan owadan gülli ullakan ýüň ýaglyk, şabrama ýa-da pişigöýme. gyňaçlyk [gy:ňaşlyk], syp. Gyňaç üçin niýetlenen, gyňaç eder ýaly, gyňaç bolar ýaly (mata). Gyňaçlyk mata. gyňajujy [gy:ňaju:jy], at. Gyňajyň ýasynylýan çowunyň ujuna berkidilip, börüge ildirilýän, ujy ildirgiçli ýasyja kümüş şaý, ýaşmagujy. gyňak at. Çöregiň gyrasynyn gatyrak bişen kitirdewük ýeri. Çöregiň gyňagy. gyňra syp., ser.Gyňyr. Gyňra adam. gyňralma iş ady. Gyňralmak ýagdaýy. gyňralmak işl.1. Azm urmak, dazarylmak, herrelmek. Ahyrsoňy gyňralmaly boldy. 2. Gyňyr bolmak, hyrsyzlanmak, gaharly seretmek. Ol gyňralyp seretdi. gyňralyş iş ady. Gyňralmak derejesi. gyňyr syp. Ýüzi agyr, hyrsyz, yzgytsyz, gyňra. gyňyrlyk at. Gyňyr gylyk-häsiýetlilik, hyrsyzlyk, yzgytsyzlyk, gyňralyk. Ol gyňyrlyk bilen gelnine seretdi-de çykyp gitdi (B. Gulow). gyp : gyp basmak birden gamça basmak, ýüzin salmak, aýak aldygyna çapdyryp gitmek. Pälwan aga başyny gutaryp bilse razy, atyny münüp gyp basdy (S. Annasähedow). gyp-gyrmyzy syp. Öte gyrmyzy, has gyrmyzy. Gyp-gyrmyzy gyňaç. gyp-gyzyl syp. Dym-gyzyl, öte gyzyl, gaty gyzyl. Gyp-gyzyl alma. gypjyk syp. Sähel bir hereket üçin gypjynyp duran, tisginmekden, gypjynmakdan öwrendekli bolan, gypjynagan. Gypjyk at. gypjyklyk at. Gypjyga mahsus bolan gylyk- häsiýet. Onuň gypjyklygy aýrylandyr. gypjyndyrmak [gypjynnyrmak], işl.1. Bede- niňe agram salyp agyrtmak, bijaý hereket edip, bir ýeriňi agyrtmak. Biliňi gypjyndyrmak. 2. Urjak ýaly edip, biriniň gözüni gyrp-gyrp etdirip tisgindirmek, tisgindirip gorkuzmak. gypjynma iş ady. Gypjynmak ýagdaýy. gypjynmak işl. 1. Bedeniň bir ýerine agram düşüp agyrmak. Onuň bili gypjynypdyr.2. Salganýan zat bir ýeriňe deger öýdüp, gözüňi gyrp-gyrp edip tisginmek, gorkup tisginmek. “Öňüňden alaja-mulaja pişik çyksa gorkjakmy?” diýende, jigisi:”Ýok” diýip, pert jogap beren dessine dogany iki elini onuň ýüzüne golaýladyp, çapak çaldy weli, ol tisginip, gözlerini gypanyny duýman galdy (Halk döredijiligi). gypjynyş iş ady. Gypjynmak ýagdaýy. gypjynyşmak işl. Birnäçe bolup gypjynmak, bilelikde gypjynmak. gypma iş ady. Gypmak ýagdaýy. gypmak işl.1. Köplenç, bir gözüňi çalt ýumup açmak arkaly birine yşarat etmek; gabaklary çalt hereketlendirmek. Ol göz gypyp, ýyljyraklap gepledi.2. ser. Gyrpmak 2. Eşek gulagyny gypyp, kürresine topuldy. gypmaklyk iş ady. Gypmak hereketi. gypyk syp.1. ser. Gympaý. 2. Gulaklary ýapyrylyp duran (mal hakda). Gulagy gypyk eşek. gypynç at. Birinden edilýän ätiýaç, howatyr, gorky-ürki. \n\t‣ Gypynç etmezlik birinden ýa bir zatdan çekinmezlik, gorkmazlyk, howatyr etmezlik. Seýdi handan hiç hili gypynç etmän, batyrgaý jogap beripdir (N. Pomma). gypyrtmak işl., gepl., d. Bir ýan ujundan kesip, ýatyryp ugramak, pürrelemek.. Sen näme mekgejöweni gypyrdyp, barýarsyň? (A. Gowşudow). gypyryş iş ady. Gypyrmak ýagdaýy. gypyş iş ady. Gypmak ýagdaýy. gypyşmak işl.1. Biri-biriňe göz gypmak. – Sen ony al, men muny – diýip, göz hem gypyşdy. 2. Gulaklary ýapyrmak, ýapyryşmak (at, eşek hakynda). Atlar gulaklaryny gypyşyp, suwly bedrä topuldylar. gyr I, at. Takyr, çöl, alaň bolup uzalyp gidýän daşlyk, çägelik ýer. Günortan yssy çagynda, Düşdüler ýalazy gyrda (M. Seýidow). \n\t‣ Gyryň daşy ýaly örän köp, bol, çendanaşa kän (köplenç, bakja ekinleri hakda). Ekinler başyna gören ýaly bitipdir, garpyzymyz dagy gyryň daşy ýaly (N. Esenmyradow). \n\n\n GYR II: gyr duşman biri-birine öçli, baryp ýatan duşman, tüýs duşman. Gyr kakyny (jyny) ser. Gyr- jyn, Gyr-kakyn. Olaryň gyr jyny ýolbarslaryň çagalarymyş (O. Ödäýew). \n\n\n GYR [gy:r], syp. Çalymtyl reňkli. Watan üçin çykdym gyr at üstüne, Tä janym çykynça dönmenem, begler! (Seýdi). gyra at. 1. Bir zadyň üst tekizligini çäklendirýän çeti, erňegi, töweregi. Gyrasyny gör-de, bizini al, Enesini gör-de, gyzyny al (Atalar sözi). 2. Giňişlik bilen baglanyşykly zatlaryň ýakasy, kenary. Deňziň gyrasy. Şäheriň gyrasy. Tokaýyň gyrasy. 3. Yz, yz tarap; çet. gyradeň syp. Hemmesiniň boýy, derejesi deň, bir meňzeş, birsydyrgyn. gyradeňlik at. Hemmesiniň boýy, derejesi deňlik, bir meňzeşlik, kybapdaşlyk, birsydyrgynlyk. Zähmete hak tölenende gyradeňlik bolup bilmez, her kimiň gazanjy işleýşine görädir. gyradolaw [gyradolow], at. Haly we haly önümleriniň iki gyrasyndaky bäş-alty erşiň daşyna uzynlygy boýunça saralýan gök, ýaşyl ýa-da gara ýüp. gyragara [gyrağara], at. 1. Keçäniň gyra- syndaky on-on bäş santimetr çemesindäki gara zolak. 2. Tarada dokalýan matalaryň gyrasyna goýberilýän bir- iki santimetr çemesindäki gara, ýaşyl çyzmyk. gyra-gyrma [gyra-ğyrma], syp. Erňegine çenli dolan, püre-pür, dos-doly, gyrma-gyrat. gyrak-bujak [gyrak-bu:jok], at. Bir zadyň çeti, gyrasy, gapdaly, eýlesi-beýlesi. Olaryň hyýaly gyrak-bujagrakdan habar tutup gaýtmakdy (Ý. Mämmediýew). gyraklatdyrmak işl. Gyraklatmak işini birine etdirmek. gyraklatmak işl. Işden, wezipeden we ş.m. çetleşdirmek. gyraky syp. Haýsydyr bir ýeriň gyrasyndaky, çetindäki. Gyraky tam. gyran syp., gepl. d., ser. Gyrgyn. Kyrk ýyl gyran gelse, içinde ajally öler (Atalar sözi). \n\t‣ Gyrana bermek 1) bir ýanyndan köpçülikleýin gyrmak, öldürmek. 2) göç.m. gülşükli sözler aýdyp, köp adamy gaty güldürmek, gyzylgyran bolup güler ýaly etmek. Ol gyzykly hem gülküli gürrüňleri bilen diňläp oturanlary gyrana berip otyrdy. Gyran alan (almyş)"gyrlyp tükenesiňiz" diýen manyda ulanylýan gargyş sözi. Gyran degen (degmiş)ser. Gyran alan (almyş). \n\n\n GYRAN [gyra:n], at. Tümeniň ondan birine barabar kümüş pul birligi. Sanadylar jyňňyrdadyp gyrany, Küde gyran haýran etdi göreni (B. Kerbabaýew). gyran-jyran [gyra:n-jyra:n]: gyran-jyrana salmakser. Gyran-jyran etmek.. Gyran-jyran etmek dyr-pytrak etmek, başly-barat dargatmak, hersini bir ýana kowmak. Öňünden çykan towşanlary kowalap, gyran-jyran edipdir (A. Soltanmyradow). gyrasary [gyrasa:ry], at. Aýal-gyzlaryň tarada dokaýan keteni, sowsany we ş.m. matalarynyň gyrasyndaky sary, ýaşyl zolak. Onda keteniniň gyrasarysy, Ýada salýar çopantelpek gülleri (M. Seýidow). gyrat [gyra:t], syp. Bir zada has ýakyn, has golaý. Ýorunjany ýere gyrat edip ormaly. gyratlama [gyra:tlama], iş ady. Gyratlamak ýagdaýy. gyratlamak [gyra:tlamak], işl.1. Haýsydyr bir ýere golaýlamak, ýakynlamak. Gün Köpetdagyň beýik gerşine gyratlapdy (A. Gowşudow). 2. Belli bir wagta laýyklamak. Gijä galaryn öýtmediňmi, edil otlyň ugrajak wagtyna gyratlap gelýäň!? gyratlaýyş [gyra:tlaýyş], iş ady. Gyratlamak işi. gyraw [gyrow], at. Ir ertiriň ümürliräk sowuk howasynda sowan ýeriň, otuň, çöp-çalamlaryň üstüne düşüp, ýukajyk ak örtük emele getirýän gar tozgajyklary görnüşindäki ygal. Ýere gyraw düşüpdir. \n\t‣ Gyraw düşen ýaly bolmak agarmak, çalarmak. Saç-sakgalyň-a gyraw düşen ýaly bolupdyr. gyrawlama [gyrowlomo], iş ady. Gyrawlamak ýagdaýy. gyrawlamak [gyrowlomok], işl.1. Ýüzünde, üstünde gyraw emele gelmek. Agaçlaryň ýapraklary gyrawlapdyr. 2. göç.m. Saç-sakgaly agaryp başlamak, çalarmak. Sakgaly gyrawlamak. gyrawlamazlyk [gyrowlomozluk], iş ady. Gyraw örtügi emele gelmezlik. gyrawlatmak [gyrowlotmok], işl. Gyraw emele getirmek. gyrawlaýyş [gyrowloýuş], iş ady. Gyrawlamak ýagdaýy. gyrçabermek [gyrça:vermek], işl. Gyrçap ugramak; gyrçamagy dowam etdirmek. Bol, piliňi al-da gyrçaber. Ýabyň içini şeýt-de ýadaýançaň gyrçaber. gyrçalmak işl.1. Suw geçýän ýabyň içi gyrlyp arassalanmak, hapasy gyrlyp aýrylmak. Suw akýan ýap gyrçaldy. Ýeriň çaýry gyrçalyp aýryldy. 2. Ýiti zat bilen ownuk böleklere bölünmek, kerçelmek. Gyrçalan ýorunja. gyrçama iş ady. Gyrçamak işi. gyrçamak işl. Ýabyň ýa-da bir ýeriň ot- çöpüni, üstki gatlagyny pil we ş.m. zatlar bilen gyrmak, gyryp aýyrmak. Haşal otlary gyrçap aýyrdyk. gyrçamaklyk iş ady. Gyrçamak ýagdaýy. gyrçamazlyk iş ady. Gyrçamak işini etmezlik, ýerine ýetirmezlik. Heniz ýaby gyrçamandyk. gyrçaşdyrmak işl. Gyrçap gutarmak, yzly- yzyna gyrçamak, gyrçap çykmak. Ýaplary gyrçaş- dyrmak. gyrçaşmak işl.1.Gyrçamak işini bile etmek, bilelikde gyrçamak. Adamlar ýaplary gyrçaşyp ýördüler. 2. Gyrçamaga kömek etmek. Ýaşula mellegindäki çaýyrlary gyrçaşdym. gyrçatmak işl. Gyrçamak işini birine etdirmek; gyrçamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Ýaby gyrçadyp arassalatmak. Ýorunjany gyrçatsaň, şony menem oňarjak ahyry. gyrçaýyş iş ady. Gyrçamak täri. gyrçuw syp. Gysga gyrkylan. Ol güri gara sakgalynyň ujuny çyrpyp, gyrçuw edipdir (A. Gowşudow). \n\t‣Gyrçuw sakgal gaýçy bilen gyrkylyp gysgaldylan, gyradeň edilip, gyrkylan gysgajyk sakgal. Gyrçuw sakgally adam. gyrçyldama [gyrçyllama], iş ady. Gyrçyldamak ýagdaýy. gyrçyldamak [gyrçyllamak], işl. At ýaly haýwanlar gatyrak ot, bede iýende gyrçyldyly ses çykmak. gyrçyldatmak [gyrçyllatmak], işl. Gyrçyldyly ses çykarmak. At oty gyrçyldadyp iýýärdi. gyrçyldaýyş [gyrçyllaýyş], iş ady. Gyrçyl- damak derejesi. gyrçyldy [gyrçylly], at. At ýaly haýwanlar gatyrak ot, bede iýende çykýan sesiň ady. gyrçym : gyrçym bolmak azrak ösmek, ele ilip ugramak, gyrçamaga, ormaga ýaramak (ot, ýorunja we ş.m. hakynda). Ýorunja gyrçym bolupdyr. gyrçyma at. Güýz aýlarynda ýorunjanyň iň soňky gowy ösüp bilmedik ýüzi; ýaňy boý alyp ugran ot. Gök gyrçyma ülpüldäp otyrdy. gyrdama iş ady. Gyrdamak ýagdaýy. gyrdamak işl. Büdür-südür ýerini gyryp düzlemek, ýonup ýylmamak, gyryp tekizlemek. Ussa ýasaýan çanakdyr okaralarynyň gyralaryny gyrdap goýupdyr. gyrdamazlyk iş ady. Gyryp düzlemezlik, ýonup ýylmamazlyk. gyrdaşdyrmak işl. Büdür-südür ýerlerini gyrdap düzleşdirmek, ýonup ýylmaşdyrmak. Tümüň agzynyň käbir göwnüne ýaramadyk ýerlerini gyrdaşdyryp ýylmamaga, taraş bermäge durdy (A. Gowşudow). Pil sapyny aýna döwügi bilen gyrdaşdyrmak. gyrdaşmak işl. Gyrdamak işini bile ýerine ýetirmek, bilelikde gyrdamak, gyrdamaga kömek etmek. gyrdatmak işl. Gyrdamak işini başga birine etdirmek. Eýeriň gaşyny gyrdatmak. gyrdaýyş iş ady. Gyrdamak işi. gyrdy at. Alçy we eşek taraplary sürlüp ýylmanan aşyk. gyrdyrmak I, işl. Gyrmaga mejbur etmek, köpçülikleýin öldürtmek; gyrylmagyna sebäp bolmak, ýol bermek. Az sanly gymmat baha goşuny biderek gyrdyrmagyň näme manysy bar (B. Kerbabaýew). \n\n\n GYRDYRMAK II, işl.1. Içiniň etini gyrgyç bilen aldyrmak (gawun, garpyz we ş.m. hakynda). Gawun gyrdyrmak.2. Ýüzüniň büdür-südür ýerlerini düzletmek, ýüzüni ýondurmak. Dutaryň gapagyny gyrdyrmak.3. Sesiňi gyrylmak katdyna ýetirmek. Gygyryp sesiňi gyrdyrmak.4. Oty owunjak edip çapdyrmak, kesdirmek. Ýorunja gyrdyrmak. 5. Edil üstünden gaýdyrmak, gyratlap geçirmek. Uçarlar tokaýy gyrdyryp uçýardylar (B. Kerbabaýew). gyrgy [gyrğy], at. Meleräk reňkli, çüňki egri, laçynlar maşgalasyndan bolan uly bolmadyk ýyrtyjy guş. Gyrgy jüýjäni alyp, ýokary göterildi. \n\t‣ Gyrgy gören serçä dönmek gorkup dyr-pytrak bolup gaçmak. Gyrgy gören serçä döndi duşmanlar, Goşun batly üstlerine inende (A. Kekilow). gyrgyç [gyrğyç], at.1. Gawunyň, garpyzyň, kädiniň we ş.m. içini gyrmak üçin ulanylýan, gyralary ownuk dişli, çemçä meňzeş, poslamaýan demirden ýasalan gural. 2. Bir, üç ýa-da dört gapdaly ownuk we iri dişli gök önüm gyrmak üçin aşhanada ulanylýan demir enjam. gyrgyn [gyrğyn] I, at,lukmanç. Köpçülikleýin häsiýetli ýokanç kesel, gyran. \n\t‣ Gyrgyna bermek 1) ölüme sezewar etmek. Şasepit agyr ýygnyny gyrgyna berip, özi zordan gaçyp gutuldy (“Görogly”). 2) göç.m. adamlary gaty gülüşdirmek, güldürip kese ýykmak. Ol her hili toslama gürrüňleri bilen oturanlary gülüşdirip gyrgyna berdi. Gyrgyna salmak gyran-jyran etmek, horlamak, heläkçilige sezewar etmek. \n\n\n GYRGYN [gyrğyn] II: gyrgyn suw ýata şor suwuň ýüzüne ýygnanýan süýji suw. gyrgynçylyk [gyrğynçylyk], at. Köpçülikleýin ölüm-ýitim, köpçülikleýin gyrylmaga sebäp bolýan ýagdaý. gyrgyz [gyrğyz], at,ser. Gyrgyzlar. gyrgyzlar [gyrğyzlar], at. Gyrgyzystanyň esasy ilatyny düzýän halk. gyr-jyn at. "Ýigreneni, ýigrendigi" ýaly many anladyp, birinji, ikinji we üçünji ýöňkemelerde ulanylýar. Onuň gyr-jyny ýylandy, görse ugry gaçardy. gyr-kakyn at. Ýek ýigrenýän zady, myrryh görýäni. gyrkdyrmak [gyrykdyrmak], işl. Gyrkmak işini başga birine etdirmek. Sürüdäki goýunlaryňy gyrkdyrmak. gyrk-gyrk s.ş.aňl.söz. Gark bolup barýan adamyň çykarýan sesi. \n\t‣ Gyrk-gyrky sanamak gark bolup başlamak, gark bolmak. gyrkma [gyrykma], iş ady. Gyrkmak ýagdaýy. gyrkmak [gyrykmak], işl.1. Ýüňi, saçy we ş.m. zatlary gaýçy, gyrkylyk bilen kesip aýyrmak. Ol sakgalyny gyrkyp azaltdy (A. Durdyýew). 2. Üznüksiz süýkeşmek, degip hereket edip durmak netijesinde ýolmak, gyrmak. Arabanyň arşy golgaýşyny gyrkypdyr. gyrkmaklyk [gyrykmaklyk], iş ady. Gyrkmak ýagdaýy. gyrkmazlyk [gyrykmazlyk], iş ady. Gaýçy, gyrkylyk bilen kesmezlik. gyrkybermek [gyrkyvermek], işl. Gyrkyp ugramak; gyrkmagy dowam etdirmek. Kagyzy şu ýerinden gyrkyber. Matany öňki edişiň ýaly şeýt-de gyrkyber. gyrkylmak işl. Ýüň, saç we ş.m. zatlar gaýçy, gyrkylyk bilen kesilip aýrylmak. Goýunlar öz wagtynda gyrkylyp, meýdana sürüldi. gyrkylyk at. Goýun, geçi we ş.m. mallaryň ýüňüni gyrkmak üçin ulanylýan uzyn sally demir gaýçy. Gyrkylyk bilen goýun gyrkmak. gyrkym at. Goýun-guzy gyrkylýan wagt, möwsüm. gyrkymçy at. Gyrkym döwründe dowar gyrkýan adam; gyrkym işinde işleýän adam. gyrkyndy [gyrkynny], işl.,ser. Gyýkyndy. Ol bende haýsy bir demriň gyrkyndysyny eline alsa-da, ol gopuz bolup saýrap durandyr (N. Pomma). gyrkynmak işl. Gyrkmak işini özüň ýerine ýetirmek, özüň üçin gyrkmak. gyrkyşdyrmak işl.1. Gyrkyp çykmak, gyrkyp gutarmak. 2. Çyrpyp, kesip çykmak, çyrpyşdyrmak. Hoşgeldi ýaş üzümiň biderek çybyklaryny gaýçysy bilen gyrkyşdyryp goýberýärdi (A. Gowşudow). gyrkyşmak işl.1. Gyrkmaga kömek etmek. Çopanlara goýun gyrkyşmak. 2. Gyrkmak işini bile etmek. Çopan bilen çoluk goýun gyrkyşyp durdular. gyrkytmak işl. Käbir ýiti: talh, turşy, ýympyk tagamly zatlary iýeniňde bokurdagyňda biynjalyk ediji täsir duýmak. Beýini bir dişläp ýuwutdym weli, bokurdagymy gyrkytdy. gyrlyk syp. Giden gyr bolup ýatan ýer. gyrlym at. Bir zat berilýän, satylýan ýerde emele gelýän basa-baslyk, dyknyşyk, itnişik, gyrlyşyk. \n\t‣ Gyrlym bermek (bolmak) bir zat üçin basga düşmek. Mallaryň guýularyň başynda gyrlym berýäni onuň gözüniň öňünden gitmeýärdi (B. Kerbabaýew). gyrlyşdyrmak işl. Iki tarapy biri-birine öjükdirip uruşdyrmak. – Adamlara gep berip, näme, gyrlyşdyrjak bolýarmyň? gyrlyşmak işl. 1. Iki tarap bolup uruşmak, biri-biriňi öldürmek, ölüşmek. 2. göç.m. Bir zat üçin basga düşmek, gyrlym bermek. gyrlyşyk at.1. Bir zat üstünde biri-biriň bilen urşup gyrlyşmaklyk, ölşük. 2. göç.m., ser. Gyrlym. Harydyň gaty gowy bolsa, üsti gyrlyşyk bolaýýar. gyrmaki işl. Hemmesini öldürmek, tutuşlygyna ýok etmek, öldürip çykmak. gyrmak II, işl.1. Bir zadyň büdür-südür ýerini ýonmak, ýylmamak, gazap aýyrmak. Polady berk paltany gyryp gutarmak aňsat iş däl (B. Kerbabaýew). 2. Bir zady kesmek, gyrkmak, gyrkyp aýyrmak. Her syrymdan soň darak kakyp, her iki syrymdan hem çitim gyrýardylar (“Edebiýat we sungat”). 3. Üzmek, ýolmak, ýok etmek. Möýüň kerebini gyrmak. 4. Ýüzündäki hapasyny, kesmegini we ş.m. zatlaryny aýyrmak. Çorbanyň ýüzüne çykan köpükleri gyryp aýyrmak. 5. Bölek-bölek edip kesmek, çapmak, kerçemek. Ýorunjany gyryp, goýna berseň gowy iýýär. 6. Belli bir sebäbe görä sesiňi boguk çykarmak. Sowuk suw sesini gyrypdyr. gyrmaköwüş at. Galyň gaýyşdan tikilen aşagy galyň, ökje tarapy beýik, burny ýasy köwüş. gyrmalama iş ady. Gyrmalamak ýagdaýy. gyrmalamak işl. Gabyň erňegine çenli doldurmak, püre-pür etmek, gyra-gyrma etmek. Sygryň diňe ertirki sagymy bedräni gyrmalady. gyrmalanmak işl. Gyra-gyrma edilmek, erňegine çenli doldurylmak. Çelek suwdan gyrmalandy. gyrmalatmak işl. Gyrmalamak işini başga birine etdirmek. Bedräni süýtden gyrmalatmak gyrmalaýyş iş ady. Gyrmalamak ýagdaýy. gyrmança at. Akar suwuň ýa-da sil suwunyň özi bilen getiren çäge görnüşli çökündisi. gyrmançaly syp. Gyrmançasy bar bolan, gyrmança basan. Köljagazyň gyrmançaly kenary guş- lardan doludy. gyrmyldabermek [gyrmylla:vermek], işl. Gyrmyldap ugramak. gyrmyldama [gyrmyllama], iş ady. Gyrmyldamak ýagdaýy. gyrmyldamak [gyrmyllamak], işl. Örän haýal ýöremek, ýuwaş hereket etmek. Gyrmyldan gyr aşar(Nakyl). Jaňly paýtunlar köçelerde garynja ýaly gyrmyldaýardy (B. Kerbabaýew). gyrmyldaşmak [gyrmyllaşmak], işl. Birnäçe bolup gyrmyldap ýöremek. gyrmyldaýyş [gyrmyllaýyş], iş ady. Gyrmyl- damak hereketi. gyrmyldy [gyrmylly], at. Ýuwaş hereket, örän çala ýöreýiş. Öňümizde bir gyrmyldy peýda boldy. gyrmyl-gyrmyl [gyrmyl-ğyrmyl], s. ş. aňl. söz. Ýuwaş ýörelende emele gelýän haýal hereket. Gyrmyl-gyrmyl edip ýöremek. gyrmyzy syp.1. Goýy gyzyl reňkli. Gyrmyzy keteni köýnek. 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Gyrmyzy don erkek adamlaryň erşiniň köpüsi gyzyl, argajy sap gyzyl hem-de gyzgylt sary, gara, ak sapaklardan zol-zol çyzmykly edilip, tarada dokalan ýüpek matadan içliklenip tikilýän daşky dony. gyrnak at, taryh. 1. Alamançylyk netijesinde ýesir alnan aýal-gyz. 2. Barjamly adamlaryň gapysynda öý hyzmatkäri hökmünde saklanan aýal, öýdençer. Gurban baýyň gapysynyň, Gyrnagydy Garagöz gyz (R. Seýidow). 3. göç.m. Aýal-gyzlar kemsidilip aýdylýan söz. Sem bol, gyrnak! gyrnakbag [gyrnakba:ğ]], at. Ýüp, bag bir çalnyp, ikinji gezek çalnanda daňynyň diňe bir tarapy halkaly baglanýan görnüşi. gyrnaklyk at, Gyrnagyň ýagdaýy, gyrnak bolup ýaşamaklyk. gyrnaksaç at. Ýaz aýlarynda gögerýän baldagy inçejik haşal ot. gyrpa syp.1. Sähel zada tisginýän, ziňkildeýän, gypjyk. 2. Gözüni gyrp-gyrp edýän, gözi gyrpyldap duran. gyrpajaklatmak işl. Gözüňi gyrp-gyrp edip durmak, yzly-yzyna gyrpyp durmak. Ol kiçiräk gözlerini gyrpajakladyp, Wepa baka dikdi (A. Gowşudow). gyrpak at. Suwuň ýüzündäki doňan ýukajyk buzly gatlak. Suwuň ýüzündäki gyrpagyny aýyrmak. gyrpaklama iş ady. Gyrpaklamak ýagdaýy. gyrpaklamak işl. Ýüzi çala doňmak, gyrpak emele gelmek, ýukajyk buz bilen örtülmek. Gyrpaklan suw. gyrpaklaşmak işl. Kem-kemden gyrpak baglamak, gyrpaklap ugramak, gyrpak baglamak. gyrpaklatmak işl. Gyrpak emele getirmek. Gijeki aýaz suwy gyrpakladypdyr. gyrpaklaýyş iş ady. Gyrpaklamak ýagdaýy, täri. gyrpalyk at. Gyrpa ýagdaýda bolmaklyk, gypjyklyk. gyrp-çyrp : gyrp-çyrp etmek 1) kem-käsleýin kesmek, az-owlak gyrkyp aýyrmak. Men hem şu töwerekde agaçlaryň artykmaç şahalaryny gyrp-çyrp edeýin.2) göç.m. köp zadyň ujundan ile görkezmän, az- azdan almak, az-owlak ýonmak. gyrp-gyrp s. ş. aňl. söz. Gözüňi çalt-çalt açyp- ýumup duranyňda emele gelýän şekil. gyrpma [gyrypma], iş ady. Gyrpmak ýagdaýy. gyrpmak [gyrypmak], işl.1. Gabaklaryny hereketlendirip, gözüni açyp-ýummak. 2. Gulaklaryny yzyna ýatyrmak, ýapyrmak (at, eşek hakynda).Gyr at agzyny açyp, gulagyny gyrpyp topuldy (“Görogly”). gyrpmaklyk [gyrypmaklyk], iş ady. Gyrpmak hereketi. gyrpyk at. Ýaş guzynyň gytyk tüýli derisi, ýaramazja bagana. gyrpyldama [gyrpyllama], iş ady. Gyrpyldamak ýagdaýy. gyrpyldamak [gyrpyllamak], işl.1. Gyrp-gyrp etmek, gözüň çalt açylyp-ýumlup durmak. Gözleri bir gezek süzülýärdi, bir gezek giňden açylyp, ýygy- ýygydan gyrpyldaýardy (B. Seýtäkow). 2. ser. Lyrpyldamak. Çyralar gyrpyldap ýanýardy. gyrpyldaşmak [gyrpyllaşmak], işl. Birnäçe bolup gözlerini gyrp-gyrp etmek . gyrpyldatmak [gyrpyllatmak], işl. Gözüňi birsyhly açyp-ýumup durmak, üznüksiz gyrp-gyrp etmek. Ol kiçijik gözlerini çalt-çalt gyrpyldatdy. gyrpyldaýyş [gyrpyllaýyş], iş ady. Gyrpyldamak hereketi. gyrpyldy [gyrpylly], at. Gabak gyrpyldanda, açylyp-ýumlanda emele gelýän hereketiň ady. gyrpynmak işl. Gabagyňy gyrp-gyrp etmek, gyrpmak. gyrpyş iş ady. Gyrpmak ýagdaýy. gyrpyşmak işl. Biri-biriňe göz gypyp yşarat etmek, göz gypyşmak, garşylykly göz gypmak. Gyzlar göz gyrpyşyp gülüşdiler. gyrra : gyrra ýalandüýbünden ýalan, bütinleý ýalan. Gyrra ýalandan uly ili bilen aglap oturybersin (“Görogly”). gyrrartmak işl. Ylgaşlap kowmak, baran ýerinden derrew çykarmak. Sakjy ekine giren geçileri eline taýak alyp, derrew gyrrardyp kowdy. gyrt-gyrt s. ş. aňl. söz. Towşan, owlak-guzy we ş.m. ot, iým iýende çykýan ses. Towşanjyk gyrt-gyrt edip käşir iýýärdi. gyr-tutuş syp., Örän jet, ters, oňşuksyz, erre- de-teşe. Olar biri-biri bilen hemişe gyr-tutuş. gyr-tutuşlyk [gyr-tutuşluk], at. Jetlik, terslik, oňşuksyzlyk, erre-de-teşelik. gyrtyç at. Ýaz aýlarynyň başynda gögerýän gytyk boýly, inçejik baldakly haşal ot. gyrtyçlyk [gyrtyşlyk], at. Gyrtyjyň köp gögeren, biten ýeri. gyruw at, sazç. Dutarda sag elde amala aşyrylýan tilsim. gyryjy syp. Gyrýan, köpçülikleýin öldürýän, ýok edýän (zäherli derman, gaz we ş.m. zatlar). Gemrijileri gyryjy derman. gyryk syp.1. Ujundan gyrdalan, kesilen, gyrlan. Ol gysga gyryk sakgalyny sypap, kimedir tabşyryk berjek ýaly göründi (B. Kerbabaýew). 2. Boguk, dury däl, garjaşyk (ses hakynda). Bagşy diýlip getirilen gyryk sesi bilen heň edip ugrady (B. Gulow). 3. Üzülen, gyrlan, üzük. Gyryk sapak. gyryljyk syp. Çala boguk, garjaşyk çykýan, dury bolmadyk (ses hakynda). Birdenkä onuň ýeňsesinden ýogyn, gyryljyk ses ýaňlandy (N. Jumaýew). gyrylmak I, işl. Köpçülikleýin ölmek, ölüp gutarmak. \n\n\n GYRYLMAK II, işl. 1. Gyrgyç, rende bilen ýüzi ýukajyk aýrylyp ýylmanmak. 2. Sapak, eriş bulaşyp ýolunmak, üzülmek. Ýüwürdip oturan tarasynyň erişleriniň gyrlany bar eken. 3. Gyryk çykmak, garjaşmak (ses hakynda). Aga çopan şol gygyryp gelşine sesi-de gyrlypdy (“Görogly”). gyrym at. Haly dokalanda iki öýdümden ýa-da iki setir çitimden soň, çitilen ýüpleri syndy bilen endigan gyrmaklyk. Ol halyçylaryň elini, ýüpleriň reňkini, çitimi, gyrymy nazardan sypdyranok (“Edebiýat we sungat”). gyrym-gyrym [gyrym-ğyrym], syp. Ýolum- ýolum, üzük-üzük. Ýüp getir diýsek, gyrym-gyrym ýüp alyp geldi. \n\t‣ Gyrym-gyrym etmek ýüpi, bagy ýoluşdyrmak, ýolum-ýolum, üzüm-üzüm etmek. gyrymsy at. Düýbünden şahalap, topbak ösýän, pes boýly agaç. Gyrymsy agaç. gyryndy [gyrynny], at. Haly dokalanda onuň çitiminiň ýüzünden gyrkylyp aýrylýan gysgajyk gyryntgy, üpür-çüpürler we şonuň ýaly-da, her bir zadyň ýonulyp aýrylan ownuk bölegi. Halynyň gyryndysy. Gyzylyň gyryndysy. \n\t‣Gyzylyň gyryndysy ýaly gymmatly, tapylgysyz (aýamaga, sylamaga, gowy görmäge mynasyp). Ol gyzylyň gyryndysy ýaly adamdy. gyrynmak işl. Özüň üçin gyrmak. Gawun gyrynmak. gyryş I, iş ady. Gyrmak ýagdaýy. \n\n\n GYRYŞ II, iş ady. Gyrmak ýagdaýy. gyryşdyrmak I, işl. Bir ýan ujundan gyryp çykmak, öldürişdirmek. \n\n\n GYRYŞDYRMAK II, işl.1. Bir zady gazaşdyrmak, büdür-südür ýerini ýonuşdyrmak, ýylmaşdyrmak. Sähetdurdy eline pili alyp, laý çukuryna girdi-de, ussa goýan pagsasyny gyryşdyryp ýylmaýança, çukurdan bir eýlem ýaly palçygy atyza zyňyp, ony agdaryşdyryp, depgileşdirip taýýar etdi (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Üzüşdirmek, ýoluşdyrmak. Kempir soňra:- Gel, gyzym, meniň saçymy ýoluşdyr, gyryşdyr, bulam-bujar et – diýen (“Türkmen halk ertekileri”). 3. Bölek-bölek edip kesişdirmek, kerçeşdirmek. Ýyglan oty gyryşdyryp mallara bermek. gyryşmak I, işl.1. Gyrmaga, köpçülikleýin öldürmäge kömek etmek. Çekirtge gyryşmak. 2. Gyrmak işini bile etmek, köpçülikleýin öldürişmek. \n\n\n GYRYŞMAK II, işl.1. Gyrmaga kömek etmek. Ol sygyrlara beriljek otlary gyryşdy. 2. Gyrmak işini bilelikde etmek. Eneli gyz dokma gyrşyp otyrdylar. gyr-ýap : gyr-ýap etmek 1) oturan adamlary her hili degişme bilen gyzyl-gyran etmek, köp güldürmek. 2) gyran-jyrana salmak, dyr-pytrak etmek, öldürmek. gyrýowşan [gyrýowşon], at. Gyrda bitýän ýowşan. gysaç at,ser. Gysgyç we Ysaç. \n\t‣ Gysaja gysmak daşyny gabamak, çykalgasyz ýagdaýda goýmak. gysbaň [gysvaň], syp., ser. Gysby. gysby [gysvy], syp. Giň däl, dar, gysbaň; insiz. Bu ýoluň iki gapdalyny beýik-beýik depeler tutup, ol dagyň gysby jülgelerine gaty meňzeşdi (A. Gowşudow). gysdyrmak [gyssyrmak], işl.1. Bir zady iki zadyň arasyna ýa-da bir zadyň aşagyna salyp goýmak, arasyna, aşagyna sokmak.2. gepl.d. Para, berim bermek. gysdyrylmak [gyssyrylmak], işl.1. Iki sany zadyň aralygyna salnyp goýulmak, arasyna sokulyp goýulmak. 2. göç.m. Goşulmasyz zada goşulmak, ara sokulmak, barmasyz ýere barmak. gysga [gy:sğa], syp.1. Uzyn däl, kelte.2. göç.m. Az, sähelçe, dowamly däl (wagt hakynda). Gysga wagtyň içinde. \n\t‣ Gysga çekimlidil b. aýdylanda gysga eşidilýän çekimli ses. gysgaça [gy:sğaça], syp. Örän gysga, doly däl, ýüzleý. gysgaldylmak [gy:sğaldylmak], işl.1. Uza boýundan kesilip, gyrkylyp gysga edilmek, ujundan aýrylmak. Simiň uzynlygy gysgaldyldy. 2. Wagty, möhleti azaldylmak. gysgalma [gy:sğalma], iş ady. Gysgalmak ýagdaýy. gysgalmak [gy:sğalmak], işl.1. Gysga bolmak, keltelmek, girmek. Ýuwlan köýnek gysgalypdyr. 2. Azalmak, kemelmek (wagt we ş.m. hakynda). Gijeler uzalyp, gysgaldy gündiz (A. Kowusow). gysgalmazlyk [gy:sğalmazlyk], iş ady. Gysga bolmazlyk, girmezlik; azalmazlyk, kemelmezlik (wagt we ş.m. hakynda). gysgaltmak [gy:sğaltmak], işl.1. Kesip, gyrkyp kelteltmek, gysga etmek. Ol saçyny gysgaltdy. 2. Wagtyny, möhletini azaltmak, kemeltmek. Gürrüňi gysgaltmak. 3. mat. Drob sanyň ikisini hem bir sana bölüp, kiçi sanlarda aňlatmak. Droby gysgaltmak. gysgalyk [gy:sğalyk], at. Uzyn dällik, keltelik. Bu köýnek saňa gysgalyk eder. gysgalyş [gy:sğalyş], iş ady. Gysgalmak derejesi. gysganç [gysğanç], syp. Öz zadyny hiç kime bermeýän, gysyk, husyt, syrnyh. gysgançlyk [gysğanyşlyk], at. Gysyklyk, husytlyk. Gysgançlyk etmek. Seniň gysgançlygyňdan ýaňa halys boldum. gysganma [gysğanma], iş ady. Gysganmak ýagdaýy. gysganmak [gysğanmak], işl. Gysgançlyk etmek, husytlyk etmek, birinden zadyňy gabanmak. Çöreklerini gysgansalar hem suwsuz goýmazlar. Sygryň göwnüni tapmasaň, ol senden süýdüni gysganýar. gysganmaklyk [gysğanmaklyk], iş ady. Gysganmak derejesi. gysganyş [gysğanyş], iş ady. Gysganmak hereketi. gysganyşmak [gysğanyşmak], işl. Birnäçe bolup gysganyp oturmak. gysgyç [gysğyç], at.1. Serlen geýimleri ýüpde gapjap saklamaga hyzmat edýän enjam. 2. Bir zady gysyp tutar ýaly demir gural, gysaç, ysaç. Ussa demri gysgyja gysdyryp, çekiçläp ugrady. gysma iş ady. Gysmak hereketi. gysmak işl.1. Bir zady barmagyň bilen çekmek, basmak. Birden ol mäşäni gysdy . 2. Iki sany zadyň aralygyna salyp, berk basmak ýa-da el bilen berk tutmak. Ol bukjany goltugyna gysdy. 3. Dar bolmak, gysby bolmak. Ädik aýagymy gysýar.4. göç.m. Bir iş hakynda gyssamak, alada goýmak, tijendirmek. Başlyk ony gysyp ugrady. 5. göç.m. Bir işden, ýagdaýdan çetleşdirmek; aýyrmak. Önümçilikden gol zähmetini gysyp çykarmaly . 6. göç.m. Sütem, zulum etmek, ezmek, horlamak. \n\t‣ Gysyp çykarmak aradan aýyrmak, ulanyşdan aýyrmak. Ozaly bilen, sulfaty ýygnamakda gol zähmetini gysyp çykarmaly (Ş. Borjakow). Gysyp gowurmak 1) gaty gysmak, gysyp owradyp barmak. 2) aldym-berdime salmak, gyssamak. gysmaklyk iş ady. Gysmak ýagdaýy. gysmyljyrama iş ady. Gysmyljyramak ýagdaýy. gysmyljyramak işl. Biriniň ýanynda gysylybrak oturmak, golaý durmak, gysyljyramak. Hydyr kakasyna gysmyljyrady (O. Ödäýew). gysmyljyramaklyk iş ady. Gysmyljyramak derejesi. gysmyljyraşmak işl. Birnäçe bolup biri- biriňe gysmyljyramak. Biri-biriňe gysmyljyraşyp oturmak . gyssag [gyssağ], at. Örän tiz, çalt, howlukmaç, alňasak. Gyssagymyz özümiz bilen. Gyssaga düşmek. gyssagara [gyssağa:ra], hal. Gyssagly, howlukmaç. Ol ýoldaşlary bilen gyssagara hoşlaşdy (B. Seýtäkow). gyssagly [gyssağly], syp.1. Howlukmaç, gyssag, alňasak. 2. Gaýra goýulmasyz, tiz ýerine ýetirilmeli, şol bada edilmeli (iş we ş.m. hakynda). Iň gyssagly günlerde işden gijä galmak gelşiksiz. gyssaglyk [gyssağlyk], at,ser. Gyssaglylyk. gyssaglylyk [gyssağlylyk], at. Howlukmaçlyk, gyssagaralyk, alňasaklyk. Häzirki operasiýanyň gyssaglylygy bolsa oňa mümkinçilik berenokdy (Ý. Mämmediýew). gyssama iş ady. Gyssamak hereketi. gyssamak işl.1. Bir zady wagtyndan öň tiz gutartmak, ýerine ýetirtmek üçin howlukdyrmak, alňasatmak. Ýaş-ýeleňler pälwanlary gyssap başladylar (H. Meläýew). 2. Belli bir maksat üçin birini erkine goýman, jogap soramak. Ol ony barha gyssaýardy.3. Maly adaty ýöreýşinden gaty sürmek, gaty ýöretmek. Goýunlar sürlende gyssamaly däl. 4. Aldym-berdime salmak, aljyramak (kesel hakynda). Kesel onuň demligini daraldyp gyssaýardy. gyssamaklyk iş ady. Gyssamak ýagdaýy. gyssanjyna hal.1. Howlugýandygy üçin, howlugýandygy sebäpli. Ol gyssanjyna egni ýeke gat donly gapa dazyrdap çykdy (B. Kerbabaýew). 2. Janhowluna. Janawer ak erkek aýaklaryny uzadyp, gyssanjyna zordan bagyrdy (N. Pomma). gyssanmaç hal. Howlukmaç halda, howlukmaç ýagdaýda, alňasak. Ol gyssanmaç içerik girdi. gyssanmaçlyk [gyssanmaşlyk], at. Howlukmaçlyk, alňasaklyk, howul-haralyk. gyssanmak işl.1. Haýsydyr bir işi, hereketi, zady çaltrak etmäge, ýerine ýetirmäge çalyşmak, alňasamak, howlukmak. Men gyssanýaryn, kän egleme. 2. Kesel zerarly janhowluna azar çekmek. Ol gyssandy, ýatan ýerinden gygyrdy (B. Seýtäkow). gyssaşdyrmak işl.1. Çalt hereket etmeklerini talap etmek, howlukdyrmak. 2. Birnäçe adamy erkine goýman, olaryň her haýsysyndan habar, jogap talap edip çykmak. gyssaýyş iş ady. Gyssamak ýagdaýy. gysy at. Iki dagyň biri-birine golaýlap daralýan ýeri, deräniň iň gysby ýeri. gysyk syp.,gepl. d., ser. Gysganç. gysyklyk at.1. gepl. d., ser. Gysgançlyk. 2. göç.m. Dargursaklyk, dar göwrümlilik. Munuň ýaly işde gysyklyk etmek bolmaz (“Edebiýat we sungat”). gysyljyramak işl., ser. Gysmyljyramak. gysylmak işl.1. Bir ýere ýa-da biriniň, bir zadyň ýanyna jebis dykylyp durmak. Jeýhunyň ýaý ýaly egrelen kenaryna gysylyp oturan obadaky toý gün dogup-dogmanka başlandy (H. Meläýew). 2. Howsala düşmek, darykmak, gyssanmak, gyssaga düşmek, ynjalyksyzlanmak. Bibijemal ilki birneme gysyljak boldy (“Edebiýat we sungat”). 3. Daralmak, inçelmek, gysby bolmak. Gumdan geçen ýerimizde ýol gysyldy. 4. göç.m. Öňki durkundan horlanmak, eti-gany çekilmek. Onuň hem arryk ýüzüniň tumşuklary gysyldy (A. Gowşudow). gysylyşmak [gyslyşmak], işl. Biri-biriňe gysylmak. Olar biri-birine gysylyşyp otyrdylar. gysylyşyk [gyslyşyk], at. Gysylyşmaklyk ýagdaýy, dyknyşyk, daryşganlyk. gysym at. Eliň ýumlan barmaklarynyň arasyndaky boşluk, şeýle hem şol boşluga sygýan zat. Bir gysym gum. Iki gysym gowurga. \n\t‣ Gysymyňa gysmak birine öz diýeniňi etdirmek, biriniň erkini almak. Gysymynda saklamak biriniň erkini öz ygtyýaryňa almak, öz ugruna goýbermezlik, berk tutmak. Bir gysym bolmak gatyhorlanyp, göwresi kiçelmek. Bir gysym bolup oturmak göwnüçökgün halda kibitini gysyp oturmak. Ol gap böwürde bir gysym bolup otyrdy. gysymlama iş ady. Gysymlamak hereketi. gysymlamak işl. Gysym bilen tutmak, gysymyňa gysmak, gysymyňa almak. Gyz nogta ýaly gara saçyny gysymlady. gysymlaşdyrmak işl. Gysymlap çykmak, yzly-yzyna gysymlamak. gysymlatmak işl. Gysymlamak işini birine etdirmek. gysymlaýyş iş ady. Gysymlamak hereketi. gysym-penje at, gepl.d. "Az-kem, az-owlak" manysyndaky takmyny ölçeg birligi. Gysym-penje ot alyp gelmek. gysyndyrmak [gyssynnyrmak], işl. Howsala salmak, alada goýmak, bikarar etmek. Howanyň gün- saýyn sowap gidip oturmagy daýhanlary biçak gysyn- dyrýardy. gysynmak işl., ser. Gysylmak 2. Birbada biz gysynjak ýaly etdik. gysyp-gowurmak [gysyp-gowurmok], işl. Ruhy taýdan çykgynsyz ýagdaýa salmak, güýçli derejede darykdyrmak, ýüregini gysdyrmak. Iň soňky mertligin gözýaşa öwrüp, Gaplaň derisinden çykan gaplaňy Giň kapasa barýa gysyp-gowuryp (G. Ezizow). gysyr syp. Bogaz däl, buga, goça, tekä gelmedik, gaýmadyk (mal hakynda). Gysyr sygyr. Gysyr goýun. Gysyr galmak. \n\t‣ Gysyr emgek başa düşen bela, görgi, gury azap. Hüňkär patyşa Jygalybegiň gapdalyndan gysyr emgek bolup sataşdy (“Görogly”). gysyrak at,gepl.d. Ýaş baýtal, höwre goýul- madyk baýtal. gysyrbossan [gysyrvossa:n], at. Palasa salyn- ýan nagşyň bir görnüşi. gysyrlyk at. Bogaz dällik, gysyr galmaklyk. gysyş iş ady. Gysmak ýagdaýy. gysyşdyrmak işl. Gysyp çykmak, birnäçe gezek gysyp, basyp görmek. Ol garpyzlaryň birnäçesini eli bilen gysyşdyryp gördi. gysyşmak işl. Bir-biriň elini gysmak, bilelikde gysmak. gyş at. Güýzüň yz ýany bilen başlanýan we ýazyň gelmegi bilen tamamlanýan iň soňky pasyl. Gyşy gyş syramadygyň, ýazy ýazsyramaz (Nakyl). Bu ýerleriniň gyşy sowuk, tomsunyň nähilidigini häzir özüňiz görüp dursuňyz (“Türkmenistan”). Gyş gazaply geldi (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). \n\t‣Gara gyş sowuk garly gyş. Men ony goradym ýaman gözlerden, Jalaý ýigitleriň her garaýşyndan. Sowuk gybatlardan, sowuk sözlerden, Tükenmez ýyllaryň gara gyşyndan (G.Ezizow). gyşarma [gy:şarma], iş ady. Gyşarmak ýagdaýy. gyşarmak [gy:şarmak], işl.1. Dik duran bir zat ýykylybrak, eglibräk durmak.2. Ýatmak. Bir salym gyşarmasam boljak däl, gaty ýadapdyryn. 3. Ýanyn ýatyp, tirsegiňe daýanmak Öz öýünde gyşaryp, çaý içip ýatyrdy (Ý. Mämmediýew). 4. Göni ýoldan çykmak. Şu ýoldan gyşarsaň azaşarsyň! 5. göç.m. Öz diýeniňi etdirjek bolmak, ýanyňdaky adamyň garaýşynyn tersine hereket etmek. Är-aýal arasynda agzybirlik bolman, her kim bir ýana gyşarsa, olar üçin dünýä parahatlygynyň peýdasy ýokdur (B. Kerbabaýew). 6. ser. Gysarylmak 2. Iki sözüň birinde maňa gyşaryp durma, şonsuzam derdim özüme ýetik. gyşarmaklyk [gy:şarmaklyk], iş ady. Gyşarmak ýagdaýy. gyşarnyksyz [gy:şarnyksyz], syp. Esasy ýörelge, ugur boýunça, hakyky düzgün boýunça, gönüden-göni. gyşartmak [gy:şartmak], işl.1. Bir ýana egmek, ýaplamak. Ol boýnuny bir tarapa gyşartdy. 2. Göni zady bükmek, egreltmek. Çüýi gyşartmak. gyşarylmak [gy:şarylmak], işl. 1. ser. Gyşarmak. Gyşarylyp iki daýhan, Bir peliň gyrasynda, Şu hili gürrüň gidýär, Olaryň arasynda (Ş. Kekilow). 2. gepl.d. Ýanyndaky adamyň içini ýakjak bolup her hili teýeneli, gyşyk sözler aýtmak. Beýdip adama gyşarylyp durmak bolarmy, ony sylamasaňam, özüňi bir syla. gyşaryş [gy:şaryş], iş ady. Gyşarmak ýagdaýy. gyşaryşmak [gy:şaryşmak], işl.1. Bir gapdala eglişip, gyşaryp durmak. 2. Birnäçe bolup gyşaryp ýatmak. gyşladylmak işl. Idedilip gyşdan çykarylmak, gyş wagtynda idedilmek, gyş wagty bakylmak. Mallaryň gyşladyljak ýerlerinde ýeterlik mukdarda ot-iým taýýarlandy. gyşlag [gyşlağ], at. Gyş wagty ýaşamak üçin mally-garaly göçülip barylýan ýer, gyşlamak üçin ýer, gyşlanýan amatly ýer. Maldarlar gyşlaga göçüp bardylar. gyşlaky syp. Öz dogulmaly wagtyndan ir, gyş aýlarynda dogan (owlak, guzy). Gyşlaky guzy. gyşlama iş ady. Gyşlamak ýagdaýy. gyşlamak işl. Gyşyna bir ýerde ýaşamak, gyşyňy bir ýerde geçirmek. Diňe seniň gyşyň bilen gyşladym, Diňe seniň ýazyň bilen ýazladym (G. Ezizow). gyşlamaklyk iş ady. Gyşy gyşlap deçirmek ýagdaýy. gyşlatmak işl. Gyşyna idetmek, gyşyna bakmak, bakyp gyşdan çykarmak. Maldarlar howanyň amatsyz şertlerine garamazdan, dowarlary gowy gyşlatdylar. gyşlaýyş iş ady. Gyşlamak ýagdaýy. gyşlyk syp. Gyşa niýetlenen, gyş üçin taýýarlanan. Gyşlyk geýim. Gyşlyk mal otuny taýýarlamak. gyşsyramazlyk iş ady. Gyşy gyşa menzemezlik. Gyşy gyşsyramadygyň ýazy ýazsyramaz (Nakyl). gyşyk [gy:şyk], syp.1. Göni däl, egri. El döwler, gyşyk bitmek üçin (Nakyl). 2. gepl.d. Gyşarylyp bir zat diýmäge endik eden (adam hakynda). \n\t‣ Aýagyny gyşyk basmak dowam edýän ahlak kadalaryndan çykyp, ters ýola baş goşmak, ters ýola düşmek. gyşyk-çaýşyk [gy:şyk-çaýşyk], syp. Göni däl, egrem-bugram. Ol maňa gyşyk-çaýşyk hat ýazypdyr. gyşyklyk [gy:şyklyk], at.1. Gyşyk ýagdaýda, halda bolmaklyk, egrilik. 2. gepl.d. Gyşarylyp bir söz aýdaganlyk. Gyşyklyk ýaramaz gylykdyr. gyşyn-ýazyn [gyşy:n-ýa:zy:n], hal. Gyşyna we ýazyna, gyş we ýaz pasyllarynda. Ol telpegini kellesinden gyşyn-ýazyn çykarmazdy. gyt syp. Haýsydyr bir zat mukdar taýdan az, bol däl, seýrek gabat gelýän, çöl. Gara ýeriň astynda-da daş gyt däl... (K. Gurbannepesow). Gyt haryt. gytak [gy:tak], syp. Göni däl-de, bir gapdala ýykygrak, gyýarak, egriräk. Mata gytak kesilipdir. \n\t‣Gözüň gytagy bilen seretmek ýüzüňi öwürmän, gözüňi hereketlendirip, sag ýa-da çep tarapyňa seretmek. gytaklama [gy:taklama], iş ady. Gytaklamak ýagdaýy. gytaklamak [gy:taklamak], işl. Gytak ýöremek, gyýalamak. Ozaldan düzgün eden düýe, her wagt agzyny ota urup, keýiklere tarap gytaklap ugrady (N. Pomma). gytaklaýyn [gy:taklaýyn], hal. Gyýarak, göni däl-de gyýalap. gytaklaýyş [gy:taklaýyş], iş ady. Gytaklamak ýagdaýy. gytalma iş ady. Gytalmak ýagdaýy. gytalmak işl. Haýsydyr bir zat mukdar taýdan azalmak, seýrek gabat gelmek, çölemek gytalmaklyk iş ady. Gytalmak ýagdaýy. gytaltmak işl. Haýsydyr bir zat mukdar taýdan azalmak derejesine ýetirmek, seýrek gabat geler ýaly etmek. gytalyş iş ady. Gytalmak ýagdaýy. gytçylyk at,ser. Gytlyk. gytlyk at. Gyt ýagdaýda bolmaklyk, bol dällik, gytçylyk. gytygrak [gytyğra:k], syp. Has gytyk, çala ösen. gytyk syp. Ösgün däl, gysga (saç, sakgal, tüý hakynda). Ýagmyr gytyk tüýli telpegini kellesine geýdi (B. Seýtäkow). gytyksy syp. Birneme gytyk, gytygrak, ösgün bolmadyk. gytyrdama iş ady. Gytyrdamak ýagdaýy. gytyrdamak işl. Gytyrdyly ses çykmak. Gar aýak astynda gytyrdaýar. gytyrdatmak işl. Gytyrdyly ses çykarmak, gytyrdyly seslendirmek. gytyrdaýyş iş ady. Gytyrdamak ýagdaýy. gytyrdy at. Gaty zat gemrilip iýlende, garda ýörelende we ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. Syçanyň gytyrdysy. gyw [gy:w], üml. Aýal-gyzlar birine ýüzlenende, gygyranda ulanýan sözi. – Gyw, bärik gel! (H. Derýaýew). – Gyw, oglan, ýüzüňi sallajak bolýamyň? Hany, bäriňe dogruja gara! (Ý. Mämmediýew). gywlama [gy:wlomo], iş ady. Gywlamak ýagdaýy. gywlamak [gy:wlomok], işl., gepl.d. Birini çagyrmak üçin "gyw" diýip seslenmek. gywlaýyş [gy:wloýuş], iş ady. Gywlamak ýagdaýy. gyýa syp. Kese, ýanyn, gyşyk. Ýigidiň kiçeňräk gyýa gözleri bardy. \n\t‣ Gyýa göz bilen garamak (seretmek) ýigrenç bilen garamak. gyýak I, at, ösüml.d. Ýerden dürterişip çykýan çylgym-çylgym inçe baldakly köpýyllyk ot. Olar suwoty bilen gyýagyň tapawudyny gaty gowy bilýärler (N. Esenmyradow). \n\n\n GYÝAK II, at. Käbir süýdemdirijileriň ýokarky äňiniň iki ýanyndan ösüp, agzyndan çykyp duran dişi. Piliň gyýagy. 3. Adamyň ýokarky äňiniň alyn dişleri bilen azy dişleriniň arasyndaky ujy ýiti diş. 4. Geýime salynýan nagşyň bir görnüşi. gyýalama iş ady. Gyýalamak ýagdaýy. gyýalamak işl. Uzak aralygy gysgaltmak maksady bilen gönülemän, barmaly ýeriňe ugruňy azajyk gyşardyp ýöremek, uçmak. Uçar obanyň üstünden bir gezek öwrüm edägede, derrew gonmak üçin gyýalap, aşaklygyna gaýdyp başlady. gyýalaýyş iş ady. Gyýalamak ýagdaýy. gyýaň syp., gepl.d. Gyradeň däl, gyşyk, egri, gyýa. Matany gyýaň kesmek. gyýçak syp. Daşy düz, tekiz bolmadyk, gyýyk- gyýyk, ujy, ýüzi ýiti bolan. Gyýçak daş. gyýdyrmak işl. Gyýmak işini birine etdirmek. Matany gyýdyrmak. gyýkmaç at,ser. Gyýkmak. gyýkmak at. Ýukarak kesilip, gyýlyp alnan gawun ýa-da garpyz dilimi, kiçijik inçe dilim, gyýkmaç, gyýkym. Gawundan bir gyýkmak kes-de jigiňe ber! gyýkym at,ser. Gyýkmak. gyýkyndy [gyýkynny], at. Geýim biçilende, mata, demir kesilende galýan bölekler. Mata gyýkyndylary. gyýkyndyk [gyýkynnyk], at,ser. Gyýkyndy. gyýma I: gyýma gaş gyýlyp duran inçeden owadan gaş. Onuň gyýma gara gaşlarynyň aşagyndan şar gara gözleri ýalpyldaýardy (A. Gowşudow). Gyýma balak erkek kişileriň milli biçüwdäki jalbary, balagy. \n\n\n GYÝMA II, iş ady. Gyýmak ýagdaýy. gyýmak işl.1. Kesip ýaralamak, dilmek ýa-da ýyrtmak. Pyçak elimi gyýdy. 2. Tutuş matanyň ujundan zolaklaýyn gyýa kesmek. Matanyň ujundan sähelçe gyýyp aýrypdyr. gyýmaklyk iş ady. Gyýmak hereketi. gyýmazlyk iş ady. Dözmezlik. \n\t‣Gözüň gyýmazlyk dözmezçilik etmek, dözmezlik. gyýy at.1. Içmek, ädik, çokaý, köwüş we ş.m. tikilende berklik üçin iki deriniň, gaýşyň sepleşýän ýerine goýulýan zolak gaýyş, deri. Içmegiň gyýysy oňat düşüpdir. 2. Durlugyň, üzügiň jähegi, gyra ýüpi. gyýyk syp. Göni däl, kese, gyşyk. Matany gyýyk kesipdirler. \n\t‣ Gyýyk garamak ser. Gyýa göz bilen garamak. Soltansöýün Gülüň özüne gyýyk garaýanyny aňypdyr (“Myraly”). gyýykýaka at. Erkek kişileriň köýneginde gapdalrakdan açylýan ýakanyň bir görnüşi. Gyýykýaka köýnek. gyýylmak işl.1. Ýiti zat bilen kesilmek, dilinmek. Matanyň gyrasy gyýlypdyr. 2. Bir zada gynanmak, nebsiň agyrmak, rehimiň inmek. gyýylyk syp. Gyýy bolar ýaly (bölek gaýyş, deri). Gyýylyk deri. gyýym-gyýym [gyýym-ğyýym], at. Dilim- dilim, kesim-kesim, gyýkym-gyýkym. \n\t‣Ýüregiň gyýym-gyýym bolmak ýüregiň awamak, örän gaty gynanmak. gyýynmak işl. Özüň üçin gyýmak, gyýyp almak. Özüm gyýnyp, bir dilim gawun aldym. gyýyş iş ady. Gyýmak ýagdaýy. gyýyşdyrmak işl. Gyýym-gyýym edişdirmek, gyýkym-gyýkym edip kesişdirmek. Ol elindäki matany ölçeg boýunça gyýyşdyrdy. gyýyşmak işl. Gyýmaga kömek etmek. Matany gyýyşmak. gyz [gy:z], at.1. Aýal jynsly perzent. Onuň iki gyzy bar. 2. Durmuşa çykmadyk aýal maşgala. Gyz maşgala. Sypaýyçylykly gyz. Durmuşa çykarylýan gyz. \n\t‣ Gyz çykarmak gyzy durmuşa çykarmak, äre bermek.Gyz gaýtarmak durmuşa çykan gyzy, çuwalgyzy atasy öýünden gaýyn öýlerine eltmek. Biz şu gün gyzymyzy gaýtarýarys. Gyz toýy durmuşa çykjak gyzyň öň ýanynda öýlerinde geçirilýän toý. Gyz ýaly ýuwaş, çekinjeň, utanjaň, ýygra (ýaş ýigit, oglan hakynda). gyzamyk at. Ýokary gyzgynly, örgünli, gözüň nemli bardasynyň, agyz boşlugynyň, dem alyş ýolunyň çişmegi bilen bolup geçýän ýokanç çaga keseli. gyzamykly syp.Gyzamyk bilen kesellän. Gyzamykly çaga. gyzar-gyzar [gyzar-ğyzar], at. Gahary getirilende, öňki reňkini üýtgedip, gyzgylt öwüsýän hažžyk. gyzarma iş ady. Gyzarmak ýagdaýy. gyzarmak işl. Gyzyl reňke öwrülmek, gyzyl öwüsmek. \n\n\n GYZARMAK gyzarmaklyk iş ady. Gyzarmak ýagdaýy. gyzarmazlyk iş ady. Gyzyl öwüsmezlik. gyzartmak işl.1. Gyzyl reňke öwürmek, gyzyl reňke boýamak, gyzyl reňk çalmak. 2. Gyzaryp görünmek, dym-gyzyl etmek. Ol semiz ýüzüni gyzardyp, ile göwni ýetmeýän ýaly bolup otyrdy. 3. Ýokary gyzgynlyk zerarly köz ýaly etmek, dym-gyzyl etmek. Süýüljek demri körükde gyzartdy. \n\t‣Ýüzüni gyzartmak utandyrmak. Iliň öňüne çykaryp, ýüzüni gyzartmak. gyzarylmak işl. Bir zada gaharyňy getirmek, gaharlanmak; biriniň üstüne gaharly dazarylmak. gyzarylyşmak [gyzarlyşmak], işl. Biri-biriň bilen gaharlanyşmak, biri-biriň üstüne dazarylyşmak. gyzaryş işl. Gyzarmak ýagdaýy. gyzaryşmak işl.1. Gyzaryp görünmek, gyzyl öwüsmek. 2. Bişip başlamak. Pomidorlar gyzaryşyp başlady. gyzbalyk [gy:zva:lyk], at. Balygyň bir görnüşi. gyzdyrmak [gyzzyrmak], işl.1. Gyzgynlyk derejesini örän ýokarlandyrmak. Soňabaka ýörite ýasalan demirleri gyzdyryp, munuň endamyna dag basmaga başladylar (A. Gowşudow). 2. Sowan nahary ýylatmak, gyzgyn etmek. Bu nahary gyzdyryp bolmaýarmy?3. Oda çoýup ýylatmak. Üşän aýaklaryňy gyzdyrmak. 4. Bedeniň gyzgynlyk derejesi bolmalysyndan ýokary galmak. Gyzamyk degen çaga gyzdyryp ýatyrdy. gyzdyrylmak [gyzzyrylmak], işl.1. Gyzgyny artdyrylmak, gyzgynlyk derejesi ýokarlandyrylmak. Demir gyzdyryldy. 2. Ýyladylmak, gyzgyn edilmek. Nahar gyzdyryldy. Gyzdyrylan suw. gyzgalaň [gyzğalaň], at. Uly höwes, joşgun, uly depgin, göçgün. Her kim gyzgalaň bilen awara (“Görogly”). gyzgalaňly [gyzğalaňly], syp.1. Gyzgyn höwesli, joşgunly, şowhunly. 2. Aýgytly, gaýra goýulmasyz, dartgynly, depginli, haý-haýly. Häzir pagta ýygymynyň gyzgalaňly döwri. gyzgan [gyzğan], at. Çal baldakly, gyzgylt tikenli, maýdaja gök ýaprakly, topbak ösýän gyrymsy ýabany ösümlik. gyzganlyk [gyzğanlyk], syp. Gyzganyň köp gögerip oturan, köp biten ýeri. Gyzganlyk ýer. gyz-gelin [gy:z-ğelin], at. Gyzlar we gelinler, ýaş aýal maşgalalar. Mydama gyz-gelniň toýa geýnişi ýaly bezemen geýinmegi halaýardy (H. Meläýew). gyzgylt [gyzğylt], syp. Gyzyl öwüsýän, çala gyzyl, gyzylymtyl. Gyzgylt öwüsmek. gyzgyn [gyzğyn], syp. 1. Ýokary gyzgynlykdaky, gaty gyzan ýa-da gyzdyrylan. Gyzgyn çörek. Gyzgyn suw. Gyzgyn howa. 2. at. Ýokary gyzgynlyk.Çagajygyň gyzgyny ýok. Hassanyň gyzgyny galypdyr. 3. ser. Gyzgalaňly. Dükanda gyzgyn söwda gidýärdi (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Mähirli, gadyrly. Festiwala gelen myhmanlar gyzgyn garşylandy. \n\t‣ Gyzgyn ganly sähel zat üçin gahary gelýän, gaharjaň, gyzma, dyzmaç (adam hakynda). Gyzgyny bilen ara maý salman, mümkinçilik dörän dessine (edilmeli iş hakynda). Gyzgyny bilen tabşyrygy ýerine ýetirmegiň ugruna çykdym. gyzgynly [gyzğynly], syp. Gyzgyny bar (ser. Gyzgyn 2.). Hassalaryň gyzgynlysyny aýry saklamaly. gyzgynlyk [gyzğynlyk], at,fiz.1. Haýsydyr bir zadyň gyzyş derejesi. Ýokary gyzgynlyk. Pes gyzgynlyk. Howanyň gyzgynlygy. 2. Adam bedeniniň ýylylyk derejesi. Kadaly gyzgynlyk.Ýokary gyzgynlyk. Gyzgynlygy ölçemek. gyzgynlylyk [gyzğynlylyk], at. Gyzgyny barlyk, gyzgynly bolmaklyk. gyzjagaz [gy:zjağaz], at. Kiçijik gyz. gyz-juwan [gy:z-juwa:n], at. Gyz we ýigit, ýaşlar, gyzlar-oglanlar. Gyz-juwanlar söhbet tutar, Zowky-sapalary bardyr (“Görogly”). gyzlak [gy:zlak], syp. Gyzy köp bolan, köp gyzly. Gyzlak maşgala. gyzly [gy:zly], syp. Gyzy bar. gyzlyk [gy:zlyk], at.1. Aýal maşgalanyň durmuşa çykmazyndan ozalky ýagdaýy, durmuşa çykmadyk gyz maşgala. Gyzlyk ejaby. 2. Gyz ýaşynda ahlak taýdan päklik, arassalyk.3. Gyz edinmek üçin alnan çaga, öweý ene-atanyň gyzy, öweý gyz. Gyzlyk almak. gyzma 1. iş ady. Gyzmak ýagdaýy. 2. Gaharjaň, sähel zada gahary gelýän, gany gyzgyn, girrik, dargursak, göçgünli. gyzmaç syp., ser. Gyzma2. Bizde kä ýaşlar gyzmaç, alňasak bolýar, kän ýaňrap, az işleýär (A. Atajanow). gyzmaçlyk [gyzmaşlyk], at,ser. Gyzmalyk. Özüniň gyzmaçlygyna käýinip, eden işine ökündi (N. Jumaýew). gyzmak işl.1. Gyzgynlyk derejesi ýokary galmak. Suw gyzdy. 2. göç.m. Gyzmalyk etmek, gaharyň gelmek, girriklik etmek. Sen nähak gyzýarsyň, rahatlan (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Gyzgalaňly bolmak, şowhunly bolmak, gyzyşmak. Oýun dura-bara gyzýardy. 4. göç.m. Bir zada gaty höweslenmek, höwesiň artmak, gyzyşmak. Bagşy barha gyzýardy. \n\t‣ Gyzan bazara dönmek köp mähelle üýşmek, adam bary ýygnanmak. gyzmaklyk iş ady. Gyzmak ýagdaýy. gyzmazlyk iş ady. Gyzgynlyk derejesi galmazlyk. gyzmalyk at. Gaharjaňlyk, girriklik, ganygyzgynlyk. Ýeri, gyzmalyk ediberme. gyz-oglan [gy:z-oğlon], at.1. Gyzlar we oglanlar, çagalar, ýetginjekler, ýaşlar. Gyz-oglan diýmän hemmeler okaýarlar.2. Gyz maşgala, gyz çaga. Gyz-oglan näzikdir – dutaryň tary, Elinde ýaglygy ýelpeselendi (Halk aýdymyndan). gyzybermek [gyzyvermek], işl. Gaharlanyp başlamak. Pir bu habary eşidip gyzyberdi (“Görogly”). gyzybut [gyzyvu:t], at. Ygally ýyllarda ýaz aýlary meýdanda bitýän kömelegiň bir görnüşi. gyzygyşmak [gyzyğyşmak], işl. Bir zada gyzygyp ugramak, gyzygyp başlamak, höwes, yhlas bilen ýapyşmak, üns bermek. Çagalar oýna gyzygyşyp gitdiler. gyzyk syp. Keýp, hezil, lezzet. Odun ýygmagyňam öz gyzygy bar. gyzykdyrmak işl. Gyzykmak katdyna ýetirmek, gyzykly bolar ýaly etmek, gyzyklandyrmak, höwesek bolmagyny gazanmaga çalyşmak. Mugallym hem: "Howlukma, wagty gelende hemme soragyňa jogap alarsyň" - diýip, öz sapagyna barha gyzykdyrýardy (N. Esenmyradow). gyzyklandyrmak [gyzyklannyrmak], işl. Bir işi etmäge birinde höwes döretmek, höweslendirmek, özüne çekmek, ünsüni çekmek. gyzyklanma iş ady. Gyzyklanmak ýagdaýy. gyzyklanmak işl. Bir işi bilmäge, etmäge güýçli höwes döremek, höweslenmek, bilesigelijilik meýli oýanmak, gyzyklanma bildirmek. gyzyklanmazlyk iş ady. Bir zada gyzyklanma bildirmezlik. gyzyklanyş iş ady. Gyzyklanmak ýagdaýy. gyzykly syp.1. Şatlykly, hezil. 2. Geň, täsin. Ol gyzykly adam. gyzyklylyk at. Lezzet berijilik, şatlandyryjylyk, ünsüňi çekijilik. Agşamky oýnuň gyzyklylygy göwnüme ýarady. gyzykma iş ady. Gyzykmak ýagdaýy. gyzykmak işl.1. Gyzyklanmak, bilesigelijilik etmek. Iki atyň haýsynyň ökde çykjagyna hemmeler gyzygýardylar (B. Kerbabaýew). 2. Möwç almak, gyzyşmak, gyzmak, hyjuwlanmak. Ol oglan gyzygyp oýnaýardy. Özara gürrüň gyzygýardy. gyzyksyz syp. Gyzygy ýok, gyzykly däl. – Seniň pikiriňçe, onda hasapçylyk gyzyksyz, biderek iş- dä? – diýip, ýaňky gyz sorady (N. Jumaýew). gyzyl I, syp.1. Gan reňkine çalymdaş reňkli, gyrmyzy. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Gyzyl aç gaty ajygan (adam hakda). Uzak ýoldan gelen myhmanlaryň öňünde çaý-nahar goýdum welin, gördümem etmediler, gyzyl aç ekenler. Gyzyl kitap bütin dünýäniň haýwanlarynyň, ösümlikleriniň seýrek görnüşleriniň ýaýran ýerleri, olary goramagyň çäreleri hakynda maglumat berýän kitap. Gyzyl ýumruga girmek ýumruk salşyp uruşmak, ýumruklaşmak. \n\n\n GYZYL II, at. 1. Sary reňkli gymmatbaha metal, altyn, tylla, himiki element. Sap gyzyl. 2. Şeýle metaldan ýasalan önüm, altyn zatlar, bezegler. Gyzyl sagat. Gyzyl ýüzük. Gyzyl diş. 3. göç.m. Mertebesi, hümmeti, hili, häsiýeti bilen tapawutlanýan, örän gowy, gymmatly. \n\t‣ Gyzyla doňmak örän köp şaý-sep dakynmak. Gyzyla dönmek örän gerekli bolmak. Sendenem zat dilän özüň bolma, soran zadyňy aljak gümanyň ýok, edil gyzyla dönäýýär. Gyzyla gaplaýmaly gymmatly, bahasyna ýetip bolmaýan. Atalaryň gyzyla gaplaýmaly sözleriniň belli bir bahasy ýok. Gyzyl bolmak gowy adam hatarynda diýip hasap edip, gaty gowy görmek. Düýnki gün halaman ýören adamyň bu gün gyzyl bolaýdymy? Gyzyl pul walýuta. Gyzyl tapan ýaly bolmak keýpiň kök bolmak, şatlanmak, begenmek. Gyzylyň gyryndysy ýaly 1) örän owadan, görmegeý. Ol gyz iş geýiminiň içinde gyzylyň gyryndysy ýaly bolup görünýärdi. 2) gymmatly, arzyly. Gyzyl ýaly adamkärçilikli, medeniýetli, mähirli, tapylgysyz. \n\n\n GYZYL III, at. Harman atylyp, arassalanan bugdaýyň üýşmegi, sap galla. Harmanlar atylansoň, onuň gyzyly bir ýere üýşürildi. gyzyl-ala [gyzyl-a:la], syp. 1. Gyzyl reňkiň ak, gara reňkler bilen gatyşan görnüşi. Muhat aga sözüne dyngy berip, öňündäki gyzyl-ala çäýnekden käsesine çaý guýup içmäge durdy (N. Pomma). 2. Her hili gyzyl, gyzylymtyl reňkdäki egin-eşik, lybas. Goýun janawer: "Gyzlaryň gyzyl-alasy, o-da meniň ýüňümden bolýar" diýermişin (“Edebiýat we sungat”). gyzylaýak at. 1. Gyzylgaz. 2. Nagşyň bir görnüşi. 3. Oba ady gyzylçog [gyzylço:ğ], syp. Gyzyl reňkdäki egin-eşik, lybas. Ol elmydama gyzylçog bolup gezerdi (A. Gowşudow). gyzyl-çyzyl at, gepl.d. Ýaş aýal maşgala. Tamara doktor Amanmyradyň gözüni çöwrüp görüp: – Ogulşirin eje, trahoma ýok. Gözler sag. Indi näme, gyzyl-çyzyl görünmegem geň däl! – diýip bälçiredi (“Türkmen dili” ). gyzyleňek syp. Sakgal-murty çykmadyk, ýaş, ýetginjek. Biz uruş döwründe gyzyleňek oglandyk. gyzyletene syp.1. Heniz ýelek çykarmadyk, uçurym bolmadyk çaga guş. Ýetim galan gyzyletene garlawaçjyklara ýat garlawaçlar hossarlyk edýär (O. Ödäýew). 2. göç.m. Egin-eşiksiz, ýalaňaç diýen ýaly. \n\t‣ Gyzyletene bolmak derisi sypyrylyp gyzarmak, ýara bolmak. Bütin elleri gyzyletene boldy. gyzyletjik : gyzyletjik etmek garşy-garşy degip, sydyryp gyzyl gana boýamak, hamy sypyrylyp, gyzaryp durmak. Ýabynyň toýnagy ökjämi basa-basa gyzyletjik etdi (N. Saryhanow). gyzylgaz [gyzylğa:z], at. Gyzgylt reňkli uzyn boýunly, uzyn aýakly suw guşy. gyzylguýruk [gyzylğuýruk ], at. Guýrugy gyzyl öwsüp duran, owazly saýraýan serçe ýaly guş. gyzylgyran [gyzylğyra:n]: gyzylgyran bolmak gülşüp kese ýykylmak, gülüp keýpden çykmak. gyzyl-gyzyl [gyzyl-ğyzyl], Gyzaryşyp duran, gyzaryşyp görünýän (köp zadyň reňki hakynda). Gyzyl- gyzyl horazlar, Harmandadyr, ýar-ýar! (Toý aýdymy). gyzylinjik [gyzyli:njik], at. Uzyn gyzyl injikli, suwluk ýerde ýaşaýan ak guş. gyzylja 1. syp. Kiçijik, göze ýakymly gyzyl zat. 2. at. Gyzyl reňkli syrdam ösýän pürli ösümlik, borjak. 3. Tene gyzylymtyl örgün örüp döreýän ýokanç kesel (köplenç, çagalara degýär). gyzyljagurt [gyzyljağu:rt], at. Şagala görä kiçiräk, iki öň aýagy bilen ýer peşeýän çöl möjegi, ýyrtyjy haýwan. gyzyllama 1, 2, 3, iş ady. Gyzyllamak ýagdaýy. Gyzyllamak işi. gyzyllamak 1, işl. zergärç. s. Gyzyl çaýmak, gyzyl çalmak, gyzyl suwuny bermek. Heýkeliň ýüzüni gyzyllamak. 2. Gyzyl reňk çalmak, gyzyl reňk bilen reňklemek, örtmek. 3. Bugdaý-arpa başa duran wagty ýagyn ýagyp, dymyljyk howa sebäpli kesel döremek, ýagny bugdaý-arpanyň başy, baldagy gyzyl tozga bilen örtülmek. Şol ýyl, hakykatdan hem, bugdaý bitginli bolup, tümmüle duranda, gyzyllapdy (B. Kerbabaýew). gyzyllanmak işl. 1. Gyzyl çaýylmak. 2. Gyzyl reňk bilen boýalmak, gyzyl reňk çalynmak. Gyzyllanan gülýaka. gyzyllaşmak işl. 1. Gyzyllamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde gyzyllamak. Ussalar ýüzük gyzyllaşyp otyrdylar. gyzyllatmak işl. 1. Gyzyl çaýmak işini. 2. Gyzyl reňk çalmagy birine etdirmek. Gülýakanyň ýüzüni gyzyllatmak. 3. Galla ekinleriniň gyzyllamak keseli bilen kesellemegine ýol bermek, sebäp bolmak. Ýagyş ak ekinleri gyzyllatdy. gyzyllyk at. Gyzyl reňkde bolmaklyk, gyzyl öwşün atmaklyk. Matanyň gyzyllygy. Ýüzüň gyzyllygy. gyzylmeňiz syp. Eti-gany ýerinde, gyzyl ýüzli (adam hakda). gyzylödek [gyzylö:dök], at. Adamyň, haýwa- nyň agyz boşlugy bilen aşgazany birleşdirýän, gyzyl turbapisint bölegi, ödek. gyzylrak [gyzylyrak], syp. Reňki gyzyla ýakyn; beýlekä göra has gyzyl reňkli. Maňa gyzylrak mata gerek. Gyzlaryň biriniň köýnegi beýlekisiniňka görä gyzylrak. gyzylsapak at. Salkymynyň sapagy gyzyl, terbaşa meňzeş ak üzümiň süýji we suwly bir görnüşi. gyzylymtyl syp. Çala gyzyl, gyzyl öwüsýän. Obamyzyň gaýrasynda giň gyzylymtyl takyr bardy. gyzyl-ýaýyrt : gyzyl-ýaýyrt bolup ýatmak dyr-pytrak bolup dagap, çaşyp ýatmak. gyzym syp., gepl.d. Gowy gorýän zady üçin ölüp-öçüp barýan (adam hakynda). Nahara gyzym adam. Çagasyna gyzym adam. \n\t‣Bokurdagyna gyzym iýmeli bolsa, ölüp-öçüp barýan. Ol bokurdagyna gyzymdy, tabak garasyny görse, duran ýeridi. gyzyş iş ady. Gyzmak ýagdaýy. gyzyşdyrmak işl. Işe, oýna we ş.m. zatlara köpçüligi gyzykdyrmak, höwes döretmek. Ýaryşy gyzyşdyrmak. gyzyşmak işl.1. Birneme gyzyp başlamak. Öýüň içi birneme gyzyşdy öýdýän. 2. Bedeniňi gyzdyrmak. Oglanlar gyzyşmak üçin duran ýerlerinde bökýärdiler. 2. göç.m.Haýsydyr bir bolup duran waka,ýagny toý dabarasy, oýnuň şowhuny, işiň, gürrüňçiligiň barşy ýetjek derejesine ýetmek, has güýçlenmek. Onuň bilen gürrüňimiz gyzyşyp gitdi. Toý gyzyşdy. Iş gyzyşdy. gyzza-gyzza [gyzza-ğyzza], hal. Gyssagara, gyssagly, az wagtyň içinde, howlukmaç. \n\t‣Gyzza-gyzza gelmek bir işiň aýgytly döwri gelmek iň gyzgalaňly pursaty bolmak. gyzza-gyzzalyk [gyzza-ğyzzalyk], at. Dartgynlylyk ýagdaýy, örän alňasaklyk, bir işi örän howlukmaçlyk bilen, gyssagara ýerine ýetirmeklik. gyzzyrma I, at. Iniňi tikenekledip, üşedip, gyzgynyň ýokarlanmak bilen ýüze çykýan kesel, ysytma. \n\n\n GYZZYRMA II, at. Aldyrylmadyk hamyrdan saçda, pejiň üstünde we ş.m. ýerde bişirilýän ýukajyk tegelek çörek. gyzzyrmaç at,gepl. d., ser. Gyzzyrma II. Gyzzyrmaç bişirinmek. h Türkmen elipbiýiniň dokuzynjy harpy. ha [ha:] I, dil b. Basymy özüne geçirmeýän we çyzyjak arkaly ýazylýan güýçlendiriji ownuk bölek. Ýagyş ýagaýsa-ha gowy bolardy! \n\n\n HA [ha:] II, dil b. Gezekleşigi aňladýan, "ýa, ýa- da" manysynda gelýän baglaýjy. Aşyk bolan kişi sabr edip gezer, Umytly bagynyň gülünden ýolar, Ha ýagşy, ha ýaman, jebrine dözer, Ýanmagyl bir ýola, merdana bolgul (“Leýli – Mejnun”). hab [ha:p], at, k. d. Uky. Gelmedi hasta göze hab (Burhaneddin Siwasly). hababaýlama [havavaýlama], iş ady. Hababaýlamak ýagdaýy. hababaýlamak [havavaýlamak], işl. Gaty üşemek, gyzdyrma tutmak we ş.m. zerarly üşedip gagşamak, sesli titremek. hababaýlamazlyk [havavaýlamazlyk], iş ady. Gaty üşemek zerarly gagşamazlyk, sesli titremezlik. hababaýlaşmak [havavaýlaşmak], işl. Birnäçe bolup hababaýlamak. Sowukdan ýaňa hababaýlaşyp başladylar. hababaýlatmak [havavaýlatmak], işl. Hababaýlamaga mejbur etmek. Ysytma ony haba- baýladyp başlady. hababaýlaýyş [havavaýlaýyş], iş ady. Hababaýlamak ýagdaýy. habar [havar], at.1. Biri ýa-da bir zat barada mälim edilýän maglumat, aýdylýan gürrüň. Bu habar derrew oba ýaýrady. 2.Döwürleýin neşirlerde çap edilýän kiçiräk makala. 3.dil b. Sözlemiň eýesi dogrusynda maglumat berýän, bir zadyň hereketini ýa- da ýagdaýyny aňladýan baş agzanyň biri. Sözlemiň eýesiniň we habarynyň aşagyny çyzyň. \n\t‣Habar almak biriniň hal-ýagdaýyny bilmek üçin ýanyna barmak, habar tutmak. Habar alyň, han Saýada ne boldy? (“Saýatly – Hemra”). Habar bermek (etmek) bir zat hakynda habarly etmek, bir habary, maglumaty bir ýere, birine mälim etmek, eşitdirmek. Ol telefon arkaly habar etdi. Habar beriş serişdeleri habardyr maglumatlary ýaýradyp, köpçülige ýetirmek üçin radio-telewideniýe, gazetler we ş.m. serişdeler. Habar gatmak biri bilen tanyşmak, gepleşmek üçin söz açmak. Habar tutmak ser. Habar almak.Gyzy: “Ejemden habar tutaýyn” diýip, oba gitdi. Habary bar agzy hapa, neşekeş. Onuň her hili neşelerden hem habary bar öýdýän. Habaryny almak 1) aňyrdan gelen adamyň habaryny, haýyşyny we ş.m. diňlemek; 2) sawçylaryň habaryny, teklibini deslapky kabul etmek. Gyzyň ene-atasy sözaýdyjylaryň habaryny alypdyr. habarçy [havarçy], at.1.Biri ýa-da bir waka barada habar berýän adam. Bu gün biziň obamyza-da bir atly habarçy geldi (B. Kerbabaýew). 2. Gazet ýa-da žurnal, radio we beýleki habar beriş aragatnaşyk serişdeleri edaralarynda habar taýýarlaýan ýa-da ýerlerden habar iberýän işgär. Ýörite habarçy. Men radioda habarçy bolup işleýärin. 3. gepl.d. Aýdara gep tapsa, ýaýradyp ýören adam. \n\t‣Gara habarçy iliň gepini, gürrüňini diňläp ýören şugulçy. habarçylyk [havarçylyk], at. Habarçynyň käri, ýagdaýy. Habarçylyk işi. habardar [havarda:r], syp.1.ser. Habarly. Habardar adam.2.Ylym, tehnika, kär, hünär, ýagdaý we ş.m. barada düşünjesi bar bolan, başy çykýan, maglumatly, düşünjeli. Tehnikadan habardar adam. 3.Habardar sypatynyň soňundan bolmak kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Habardar bolmak bolup biläýjek howply, hatarly zatlardan seresap bolmak, ägä bolmak. Ol Permana habardar bolmagy sargap, öz ugruna gitdi (A. Gowşudow). habardarlyk [havarda:rlyk], at.1.Bir iş, mesele we ş.m. barada habary barlyk, öňden bilýän bolmaklyk, habarlylyk. Ýagdaýdan habardarlygymy mälim etdim.2.Ylym, kär, hünär, ýagdaý we ş.m. barada düşünjelilik, maglumatyň bolmaklyk. habar-hatyr [havar-ha:ty:r], at, ser. Biri ýa- da bir zat hakynda eşidilen habar, gördüm-bildim.Biz uzak wagtlap ol ýerden habar-hatyr alyp bilmezdik. habarlaşma [havarlaşma], iş ady. Habarlaşmak ýagdaýy. habarlaşmak [havarlaşmak], işl. Biri bilen habar alyşmak, biri-biriňi habarly etmek (ser. Habar 1.). habarlaşmaklyk [havarlaşmaklyk], iş ady. Habarlaşmak ýagdaýy. habarlaşmazlyk [havarlaşmazlyk], iş ady. Biri bilen habar alyşmazlyk, habarlaşyp durmazlyk. habarlaşyk [havarlaşyk], at. Biri-biriň bilen habarly bolup durmaklyk. habarlaşykly [havarlaşykly], syp. Biri- biriňden habarly. Gitjek wagtymyz habarlasykly bolaly. habarlaşyş [havarlaşyş], iş ady. Habarlaşmak ýagdaýy. habarly [havarly], syp. 1.Habary bar. Şol işden habarlydygy ony haýran galdyrdy (B. Kerbabaýew). 2.Bir habar, ýumuş, haýyş bilen gelen, işli. Eşider bolsaň, Sen gulak salsaň, Habarly geldim, Pendimi alsaň! (A. Atajanow). 3.gepl.d. Neşe edýän. Oňa tirýekden habarly diýýärler. habarlyk [havarlyk]: habarlyk derejesi (dil b.) sözlemde habaryň hyzmatyny, wezipesini ýerine ýetirmäge ukyby bolan sözler we olara goşulýan goşulmalar. Habarlyk derejesine sözlemde habar bolup gelmek ukyby bolan söz hem şekillere goşulýan goşulmalar girýär. habarlylyk [havarlylyk], at. Habarly bolmaklyk, habary barlyk. Seniň öňden habarlylygyň gowy zat. habarnama [havarna:ma], at. Nämedir bir zat dogrusynda garamagynda durýan edara, gurama ýazuw üsti bilen berilýän maglumat, habar; habardar ediş resminamasy. habarsyz [havarsyz], syp. 1.Bir iş, mesele, waka we ş.m. hakynda habary bolmadyk, bihabar. Ol hiç zatdan habarsyz çagalara syr bildirmedi (“Edebiýat we sungat”). 2.Ylym, tehnika, kär, hünär we ş.m. barada düşünjesi bolmadyk, maglumatsyz, başy çykmaýan. habarsyzlyk [havarsyzlyk], at.1.Bir iş, mesele, waka we ş.m. hakda habary ýokluk, habary bolmazlyk, bihabarlyk. Onuň bu işden düýbünden habarsyzlygyna we onuň öz ýigitleriniň tarapyny tutýanlygyna düşündiler (N. Saryhanow). 2.Ylym, tehnika, kär, hünär we ş.m. barada düşünjesi, maglumaty ýokluk, başy çykmazlyk. habyp [havy:p], at.1.k. d. Içini dökýän, derdiňi paýlaşýan, syr alşyp-berişýän ýakyn ýoldaş, syrdaş. Aşyk Kasym, sen-sen meniň habybym, Ýowuz günler düşdi, ýokdur tebibim (“Hüýrlukga – Hemra”). 2.Oglana dakylýan at. haç [haj], at. 1. Mekge şäherinde ýerleşyän Käbä zyýarat. Ýykylanyň bagry ýerden galmazmy? Haç baran gelmezmi, aglan gülmezmi?! (Magtymguly). Magtymguly, ger doýursaň bir ajy, Mälimdir, tapar sen bu ýerde hajy (Magtymguly). \n\n\n HAÇ at.Hristianlarda atanak görnüşli dini simwol. haçan çal.1."Näwagt, nämahal" diýen manyly wagt aňladýan sorag çalyşmasy. Biziň zehinimiz Watanyň, halkyň derdine şu günler ýaramajak bolsa, haçan ýaramalymyş? (B. Hudaýnazarow). Ol haçan gitdi? 2. Bir wagt, bireýýäm, öň geçip giden wagt. Onuň baryp göçeni haçan, sen bolsa ony şol ýatlap otyrsyň. \n\t‣Hiç haçan hiç wagt. Hiç haçan kişiniň baýlygyna göz gyzdyrmaly däldir. haçja [hatja], at. Agajyň esasy baldakdan toýnuk görnüşli şahanyň aýrylýan ýeri hem-de toýnuk görnüşli bölegi. Ol guşjagaz käte uçup, beýleki haçjanyň üstüne gonýardy (B. Kerbabaýew). haçparaz at, taryh. Hristianlaryň haç simwolyna sežde edýän adam. hada [ha:da], at.1.Ýogyndan uzyn syrdam agaç, uzyn taýak. Baýa gezek gelende, hadam gysgalyp, garyba ýetende uzamajagyna aklym ýetýär (B. Kerbabaýew).2.Ýeriň meýdanyny ölçemek üçin iki başy çatylyp, ortasy kese agaç bilen berkidilen iki metr uzynlygyndaky ölçeg agajy, atanak. \n\t‣ Hada paýlaşygy (taryh) hada, atanak agaç bilen ölçelýän ýer bölünişigi. hadasalyk [ha:dasalyk], at. Gazy gazanlara belli bir möhlet üçin ölçelip berilýän ýer, paý, çäk. hadym [ha:dym], at. Toýuň ýolbaşçysy, beýemçi bolýan adam. Maslahatyň başy, toýuň hadymy, Asylzadalardan asly gadymy (Baýly şahyr). hadymlyk [ha:dymlyk], at, kön.s. Hadymyň ýagdaýy. \n\t‣ Hadymlyk satmak özüňi bilimli hasaplamak, ähli zatdan başyň çykýan bolmak, köpbilmişlik etmek, bilimseklik etmek. hadys [hady:s], at. Muhammet pygamberiň aýdan sözlerini we eden işlerini beýan edýän ýygyndy. Çyn hadysdyr, tutma bu söze güman (Azady). hadysa [ha:dy:sa], at. Käbir adatdan daşary bolup geçýän üýtgeşik waka. Bu hadysa onuň ýüreginde ýer tutdy, gijeler düýşüne girdi (B. Seýtäkow). ha-ha-ha [ha-ha-ha:], üml. Gaty gülnende çykýan ses. hahahaý at. Hahahaýlap gülnende çykýan sesiň ady. Onuň hahahaýy ýatmady. hahahaýlama iş ady. Hahahaýlamak ýagdaýy. hahahaýlamak işl. Ha-ha-ha edip, gaty sesli gülmek. Öwez han bolsa, munuň gürrüňine hahahaýlap güldi (“Görogly”). hahahaýlaşmak işl. Köp bolup hahahaýlamak, gülüşmek. Olaryň bary hahahaýlaşyp gelýärdi. hahahaýlaýyş iş ady. Hahahaýlamak ýagdaýy. hajat [ha:jat], at.1.Durmuşyň, ýaşaýşyň talabyna laýyklykda gerek bolan zat, zerurlyk. 2.Gyza dakylýan at. hajatdan [ha:jatda:n], at. Lagymly hajathanalardaky hapalary, nejasatlary akdyrmak üçin niýetlenen hajat enjamy. hajathana [ha:jatha:na], at. Aýak ýoluna gitmek üçin ýörite jaý. hajy at.1.Mekgä zyýarata gidip gelen adamlara goşmaça berilýän at. 2.Oglana dakylýan at. \n\t‣ Haja gitmek Käbä zyýarata gitmek. Hajy gidermen hemişe bir ýere ugrajak bolup duran. Senem haçan görseň hajy gidermen, öýüňde arkaýyn oturýan günüň ýok. hajyk-hujuk at. Sypaýyçylykly, göwün alyjylykly aýdylýan mylaýym söz, hoşamaýlyk. Sen onuň hajyk-hujugyna agzyňy öwelden bolup ýörsüň (R. Gelenow). \n\t‣ Hajyk-hujuk etmek ýaranjaňlyk etmek, göwnüni tapjak bolmak. hajymelik at. Köp iýýän, örän horan, iýejen, doýmaz-dolmaz adam. \n\t‣ Hajymelik açmak nebsi otukmak, doýmaz- dolmaz bolmak. Hajymelik ýaly nebsewür, açgözlük edýän, doýanyny-dolanyny bilmeýän. Mundan ozal-da näme bersem, hajymelik ýaly symyşlar oturardyň (N. Pomma). hajymeliklik at. Örän horan, iýejen, doýmaz-dolmaz bolmaklyk. hajyraw [hajurow], syp. Guduz açan ýaly alyp- ýolup barýan. hajyrawlyk [hajurowluk], at. Hajyraw deý bolmaklyk, hajyrawyň ýagdaýy. hajyrun [hajuru:n], syp., ser.Hajyraw. hajyrunlyk [hajuru:nlyk], syp., ser.Hajyrawlyk. hažžyk , at. haýwanat d. Süýrenijiler toparyndan bolan uzyn inçe guýrukly, dört aýakly, zemzen pisint kiçijik süýreniji, kelpeze. Sazagyň başyna dyrmaşyp çykan hažžyklar dünýäniň bolşuna geň galyjylyk bilen syn edýän ýalydylar (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Hažžyk ýaly çişmek (gyzarmak) gaty gaharyň gelip gyzarmak, gaharlanmak. hažžyldama [hažžyllama], iş ady. Hažžyldamak ýagdaýy. hažžyldamak [hažžyllamak], işl. Hažžyldyly ses çykarmak, haž-haž edip seslenmek. hažžyldaşmak [hažžyllaşmak], işl. Köp bolup hažžyldamak. Zemzenler hažžyldaşýarlar. hažžyldaýyş [hažžyllaýyş], iş ady. Hažžyldamak ýagdaýy. hažžyldy [hažžylly], at. Käbir jandarlar dem alanda, gaharlananda, haýbat atanda, şonuň ýaly-da olaryň üstüne howp abananda, käbir azyk önümleri ajanda ýa-da adamyň öýken çişme, demgysma ýaly kesellere ýoluganda we ş.m. halatlarda döreýän ses, şonuň ýaly-da şol sesiň ady. hažžyldyly [hažžyllyly], syp. Hažžyldy sesini edýän, çykarýan. hažlama [hažylama], iş ady. Hažlamak ýagdaýy. hažlamak [hažylamak], işl. Haž bermek; hažžyldap seslenmek. hažlamaklyk [hažylamaklyk], iş ady. Hažlamak ýagdaýy, işi. hažlaýyş [hažylaýyş], iş ady. Hažlamak ýagdaýy. hak I, at.1.Hudaý. 2.at. Bir zada bolan erk- ygtyýar, hukuk. Her kimin erkin ýaşamaga haky bar. 3.syp. Hakykata laýyk gelýän, adalatly, ýerlikli, dogry. Hak söz hinden çykar, biliň, ýylany (A. Kekilow). Sen hak aýdýarsyň. \n\t‣ Haka ten bermek hudaýa sygynmak, hudaý diýmek. Hakdan içen hemme zady, durmuşy örän gowy bilýän, hudaý tarapyn berlen, zehinli. Hak gözünden eşitmek bir habary hakyky bilýänden, ynamdar adamdan, gözi bilen görenden eşidip bilmek. – Men muny hak gözünden eşitdim – diýip, Pirguly beg ýan bermedi (A. Gowşudow). Hak öýüne barmak aradan çykmak, dünýäden ötmek, aýatdan mahrum bolmak; ýogalmak, ölmek. \n\n\n HAK II, at.1.Çekilýän zähmete, işe, ýerine ýetirilen hyzmata we ş.m. tölenýän pul, aýlyk, muzd, töleg. Iş haky. 2.Bölünişikde ýetýän paý, ülüş, zat. Mirasdan ýumruk ýetse-de, hakyňy al (Nakyl). 3.Alynmaly zat, algy. Ala gargada hakym bolsa, gyş gelmese, ýaz geler (Nakyl). \n\t‣ Haky köýen ýaly ýamanalgyly ýaly, sypaýyçylyksyz, yrsaraýan. Pökgen bolsa göýä şu oturanlarda haky köýen ýaly, bir çetde, ýüzüni bir batman sallap otyrdy (A. Gowşudow). Hakyna tutma nähilidir bir işi muzduna ýerine ýetirýän, möhletleýin hak tölenip işledilýän. Hakyna tutmak birini hak tölemek şerti bilen işe almak, işletmek. Hakyna işgär tutmak. Hakyndan çykmak (gelmek) hötdesinden gelmek, ýerlikli, degerli iş, hereket bilen jogap gaýtarmagy başarmak, gözüne görkezmek, jezasyny ýetirmek. Muny öýersek, hakyndan çykdygymyz bolar (N. Saryhanow). hakas [haka:s], at, ser. Hakaslar. hakaslar [haka:slar], at. Hakasiýanyň esasy ilatyny düzýän türki halk. hakda köm. s., ser. Hakynda. Kitap hakda söhbet. hakgulla [hakgulla:], at. Harman döwlende ujundan gedaý, guş we ş.m. haky diýen ýaly yrym üçin aýrylyp, bir ýere dökülip goýulýan galla. Harman wagtlary harman gezip, hakgulla ýygnardy (N. Pomma). \n\t‣ Hakgulla diýip oturmak öz düşen ýagdaýyna kaýyl bolup oturmak. hak-hesip [hak-hesi:p], at. Geçirilýän hasap- hesip, hasaplaşyk. Kakaň bilen hak-hesip edişmäge gitdi (A. Gowşudow). hak-heşdek at, ser. Hak II, 1.Elbetde, ýeke at üçin däl, hak-heşdegi, talaby hem bolar-da (B. Sol- tannyýazow). hak-heşdekli syp. Zähmetiň, işiň hakyny tölemek şerti bilen. hak-heşdeksiz syp. Hak heşdegi bolmadyk. hak-hukuk [hak-huku:k], at. Bir zada bolan hak, hukuk, ygtyýar. hak-hukukly [hak-huku:kly], syp. Haky, hukugy bar bolan. Hak-hukukly adam. hak-hukuklylyk [hak-huku:klylyk], at. Hak-hukugy barlyk. hak-hukuksyz [hak-huku:ksyz], syp. Hak- hukugy bolmadyk, haksyz, hukuksyz. hak-hukuksyzlyk [hak-huku:ksyzlyk], at. Hak-hukugy bolmazlyk, haksyzlyk, hukuksyzlyk. haklama iş ady. Haklamak ýagdaýy. haklamak işl. Öz borjuňy berjaý etmek, ýerine ýetirmek, ödemek. Sen ata wesýetini haklap bildiň. haklamaklyk iş ady. Haklamak ýagdaýy. haklaşdyrmak işl. Haklaşmaga hemaýat etmek, haklaşyk geçirmek. haklaşma iş ady. Haklaşmak ýagdaýy. haklaşmak işl.1.Algy-bergi, borç we ş.m. hasabyny geçirmek, hasaplaşmak. 2.göç.m. Aryňy almak, öç, dawa, jedel ýaly zatlaryň bellisini etmek; deňme-deň bolmak. Men haklaşaýyn diýsem, arzasyz hem haklaşyp bilerin (N. Saryhanow). haklaşmaklyk iş ady. Haklaşmak ýagdaýy. haklaşyk at.1.Hak-hesip, algy-bergi, borç we ş.m. hasabyny geçiriş, hasap-hesip ediş. Haklaşyk wagty. 2. gepl.d. Ar alyş, öç, dawa, jedel we ş.m. barada belli netije çykaryş. haklaşyş iş ady. Haklaşmak ýagdaýy. haklaýyş iş ady. Haklamak ýagdaýy. hakly I, syp. Haky bolan,hak-hukuga eýe bolan. \n\n\n HAKLY II, syp. Aýlyk-günlük tölenýän, hak tölenýän, muzdly, hakyna. haklyk at. Hak zat. haklylyk at. Hakly bolmaklyk, haky barlyk. haksyz I,syp. Haky bolmadyk, hak-hukuksyz. \n\n\n HAKSYZ II, syp. Aýlyk-günlük tölenmeýän, hak berilmeýän, muzdsuz, tölegsiz. haksyz-hukuksyz [haksyz-huku:ksuz], syp., ser.Hak-hukuksyz. haksyz-hukuksyzlyk [haksyz-huku:ksuz- luk], syp., ser. Hak-hukuksyzlyk. haksyzlyk at. Hakyň ýoklugy, bolmazlygy. hakujy [haku:jy], at.1.Edilýän işiň, çekilýän zähmetiň hasabyna öňünden berilýän pul, hak. 2.Soňundan hasabat bermek şerti bilen öňünden berilýän pul. haku-nähak [haku:-nä:hak], hal. Dogry-da bolsa, nädogry-da bolsa, hak-da bolsa, nähak-da bolsa. Haku-nähak şol işe derrew baş goşmak zerurdy (B. Kerbabaýew). hakyda [haky:da], at. Adamyň sagdyn aňy, aň- düşünjesindäki, ýadyndaky zatlary huşuna getirip bilijiligi. Asyl hakydama gelmändir meniň, Möhüm maslahaty bolmaly onuň (A. Kekilow). hakyk [haky:k], at., zergärç. Bezeg şaýlarynyň ýüzüne goýulýan gyzylymtyl, mämişi reňkli, gymmatly daş. \n\t‣ Hakyk monjugy ýaly ýyldyrawuk, dury, dürli görnüşde öwüşgin atýan. Suwdan çykan üzüm hoşasyna aýyň şöhlesi düşende, üzümler hakyk monjugyň çogdamy ýaly ýylpyldaşýardy (A. Gow- şudow). hakykat [haky:kat], at.1.Tebigy, hakyky bar bolan zatlar, durmuşdaky hakyky şertler, ýagdaý, waka we adam aňynyň akyl ýetirişiniň gönüden-göni mazmuny. Biri bardyr tutuş ýalan sözleýär, Biri bardyr hakykaty gözleýär (K. Gurbannepesow). Hakykaty ýaşyrmak mümkin däl. 2. Çyna laýyk, dogry gelýän zat, ahwalat we ş.m. Hakykata düşünmek. hakykatçy [haky:katçy], syp. Hakykatyň tarapyny tutujy, dogruçyl. Ol barypýatan hakykatçy ýigitdi. hakykatçyl [haky:katçyl], syp. Dogruçyllyga, hakykata eýerýän, ony unaýan, oňa ýan berýän, ýykgyn edýän. hakykatçylyk [haky:katçylyk], at. Hakykatyň tarapyny tutujylyk, çynçylyk, dogruçyllyk. Ony hakykatçylygy üçin söýerdiler. hakykatçysyramak [haky:katçysyramak], işl. Hakykatçyl bolan bolmak, özüňi hakykatyň tarapdary edip görkezen bolmak. hakykatdan [haky:katdan], hal. Dogrudan, çyndan, dogrudan-da. Hakykatdan hem şeýle boldy. hakyky [haky:ky], syp. Hakykata laýyk gelýän, çyn, dogry, hak. hakykylyk [haky:kylyk], at. Hakykata laýyklyk, dogrulyk, çynlyk. hakynda [hakynna],köm. s. Gürrüňiň, meseläniň kim ýa-da näme barada gidýändigini aňladýan sözsoňy kömekçi. hakyndalyk [hakynnalyk]: hakyndalyk ahwalaty hakynda, barasynda, dogrusynda we ş.m. sözsoňy kömekçileri bilen gelen sözlerden bolup, gürrüňiň, pikiriň kim ýa-da näme hakyndadygyny görkezýän aňlatma. hakyt [haky:t], ugrukd. Hakykatdan-da, tüýs, edil. – Örän gowy, hakyt diýeniň gelipdir – diýdi (A. Durdyýew). hal [ha:l] I, at.1.ser. Ýagdaý. 2.dil b. Hereketiň, hiliň ýa-da närsäniň alamatyny aňladýan üýtgemeýän söz topary. 3.Baýlyk, döwlet. Maly baryň haly bar (Nakyl). \n\t‣ Hal bolmak bir işiň, ýagdaýyň we ş.m. düzelmegi kyn bolmak, çetinleşmek. Haldan düşmek güýçden düşmek, ysgyndan gaçmak, halys bolmak. Ahyry haldan düşüp, ol özüni bir oýuň içine atdy. Hal üstünde agyr ýagdaýda, çykgynsyz günde. Halyna (gününe)it aglamak agyr güne düşmek, kynçylykly, çykgynsyz ýagdaýa uçramak. \n\n\n HAL [ha:l] II, at. Adamyň ýüzünde, bedeninde bolýan gara meň ýa-da gyzgylt tegmil. Näzli gelin bir bäriňi gözlegin, Guwanaýyn menek-menek hallara (Mätäji). Hiç üýtgän ýeri ýok, öňküsi ýaly, Al ýaňak üstünde görünýär haly (A. Kekilow). hala [ha:la]," Isle" manysynda ulanylýan baglaýjy. hal-ahwal [ha:l-ahwa:l], at, ser. Hal-ýagdaý. halal [hala:l], syp.1.Yslam dininiň kada-kanuny boýunça ygtyýar edilen, şerigatyň kada-kanunyna laýyk gelýän, haram däl. 2. Durmuşyň kada-kanunlaryna laýyk gelýän, kada-kanun boýunça ygtyýar edilen, arassa, päk, päkize, hakyky, kanuny. 3.Bap, mynasyp gelýän, ynamy ödeýän. Ata kesbi ogla halal (Nakyl). \n\t‣ Halal mal eti iýilýän mal. Halalyň bolsun (halal saňa)!"nesip etsin, berekella" diýen manyly söz düzümi. Halal zähmet öz güýjüň, hünäriň, käriň bilen çekilýän zähmet. halal-haram [hala:l-hara:m], syp. Halal we haram gatyşan. Sangy etmän, ýygyp halal-haramy,Ahyr bir gün baryp, çaşyr gider sen (Zelili). \n\t‣ Halaly-haramy seljermek halal näme, haram näme bilmek, ýagşyny-ýamany aýyl-saýyl etmek. halal-haramlyk [hala:l-hara:mlyk], at. Hem halal, hem-de haram gatyşanlygy, halal bilen haramyň garyşanlygy. halalhon [hala:lho:n], syp. Galp iş etmeýän, öz arassa zähmeti bilen, daban azaby bilen ýaşaýan, haram işe baş goşmaýan. halalhonlyk [hala:lho:nluk], at. Halallyga eýermeklik, halallygy söýmeklik, halal bolmaklyk. halallama [hala:llama], iş ady. Halallamak ýagdaýy. halallamak [hala:llamak], işl.1.Öz eliň bilen damagyny çalyp öldürmek, iýer ýaly etmek, haram etmezlik. Aşa düşüp pyçaga gelen goýny halalladylar.2.göç.m. Tabşyrylan işi arassa zähmetiň bilen ýerine ýetirmek; bir zada halallyk bilen eýe bolmak, halal etmek. Ol hakyny halallap aldy. halallamaklyk [hala:llamaklyk], iş ady. Halallamak ýagdaýy. halallanmak [hala:llanmak], işl. Halal edilmek, damagy çalnyp, iýer ýaly edilmek. halallaşmak [hala:llaşmak], işl. Halallamaga kömek etmek. halallatmak [hala:llatmak], işl. Halal bolar ýaly etdirmek, halallamak işini başga birine etdirmek. halallaýyş [hala:llaýyş], iş ady. Halallamak ýagdaýy, usuly. halallyk [hala:llyk], at. Halal zat, ýagdaý, iş we ş.m. halama syp. Arassaçylygy onçakly başaryp durmaýan, arymsy däl. \n\n\n HALAMA [ha:lama], iş ady. Halamak ýagdaýy. halamak [ha:lamak], işl.1.Birini ýa-da bir zady gowy görmek, biri ýa-da bir zat göwnüňe ýaramak. 2. Ýürekden söýmek, sulhuň almak, aşyk bolmak. Annaguly Altyny halady (A. Durdyýew). halamaklyk [ha:lamaklyk], iş ady. Halamak ýagdaýy, işi. halamarak [halamara:k], syp. Azda-kände halama. halamazlyk [ha:lamazlyk], iş ady. Gowy görmezlik, ýaramazlyk. Ol çakylyksyz öýüne barany halamaýan eken. halanmak [ha:lanmak], işl. Gowy görülmek, göwnüňe jaý edilmek. Biziň bu eden işimiz halansa-ha gowy zat. halas [hala:s], syp. Azat, boş, erkin. \n\t‣ Halas bolmak bir zatdan başyňy aman gutarmak, bir beladan dynmak, sypmak, howpdan gutulmak. alas etmek erbet zatdan birini ýa-da bir zady dyndarmak, sypdyrmak, azat etmek. halasgär [hala:sğä:r], at. Howpdan, çykgynsyz ýagdaýdan halas ediji, beladan gutaryjy. Ol öz halasgärini tapanyna çäksiz begendi. halasgärlik [hala:sğä:rlik], at. Halasgär bolmaklyk, halasgäriň ýagdaýy. halaşmak [ha:laşmak], işl. Biri-biriňi halamak, biri-biriňi gowy görmek, söýüşmek. Ol gyz bir ýaş ýigit bilen halaşýar. halat at.1.Umumy daş geýim, don. 2.Kesel- hanada, laboratoriýalarda we ş.m. ýerlerde arassalyk üçin iş geýim hökmünde eşigiň üstünden geýilýän ýektaý. Şäherdäki lukman gyzlar, Ak haladyn egne geýip, Ak kepderler oba tarap, Uçuberdi ganat ýaýyp (M. Seýidow). 3.Birine sowgat, sylag hökmünde berilýän serpaý. Wah,şunuň ýaly aýal tapsam, iki halat bermäge-de taýyn. 4. Çykjak gyza salynýan galyňyň bir bölegi. \n\t‣ Halatlar gutly bolsun! gaýtarma bolup, atasy öýüne gelen gyza ýüzlenilip aýdylýan gutlag. \n\n\n HALAT [ha:lat] I, at.1.Wagt, zaman, mahal, pursat. 2.Ahwalat, ýagdaý. Bu nä boluş?Bu nä halat? (G. Kulyýew). \n\n\n HALAT [ha:lat], II, at. Gudrat, güýç. Be, jan agam, sen welimi, halatmy? (“Watan”). halatdyrmak [ha:latdyrmak], işl. Bir zady biri halar ýaly etmek, halamagy üçin ýagdaý döretmek, gowy gördürmek. Özüňi ile halatmak aňsat däl. halatlama iş ady. Halatlamak ýagdaýy. halatlamak işl. Halat-serpaý ýapmak, halat sowgat bermek. halatlamaklyk iş ady. Halatlamak ýagdaýy. halatlaýyş iş ady. Halatlamak ýagdaýy. halatly syp. Egninde halady bolan. \n\n\n HALATLY [ha:latly], syp. Gudratly, täsin güýçli. halatlyk at. Halat ýa-da sowgat, sylag üçin niýetlenen (geýim, mata). halatlylyk at. Halady barlyk, halatly bolmaklyk. \n\n\n HALATLYLYK [ha:latlylyk], at. Täsin güýçlülik, gudratlylyk. halatmak [ha:latmak], işl. Birine bir zady, birini halar ýaly etmek. halat-serpaý [halasserpa:ý], at. Sylag üçin berilýän egin-eşik, mata, serpaý, halat. halat-serpaýlama [halasserpa:ýlama], iş ady. Halat-serpaýlamak ýagdaýy. halat-serpaýlamak [halasserpa:ýlamak], işl. Halat-serpaý ýapmak, halat-serpaý etmek. halat-serpaýlamaklyk [halasserpa:ý- lamaklyk], iş ady. Halat-serpaýlamak ýagdaýy, işi. halat-serpaýlaýyş [halasserpa:ýlaýyş], iş ady. Halat-serpaýlamak ýagdaýy. halat-serpaýlyk [halasserpa:ýlyk], syp. Halat-serpaý etmek üçin. Halat-serpaýlyk don. halatsyz [halassyz], syp. 1. Egninde halady ýok, halatly däl. 2.Halat berilmedik, halat ýapylmadyk, edilmedik. halawat [hala:wat], at, k. d. Süýjülik, ýakymlylyk. Kaýsyň halawaty aýan (“Leýli – Mejnun”). halaýyk [hala:ýyk], at. Üýşen, toplanan adamlar, märeke, halk. Eý ýaranlar, halaýyklar, At wepadary ýigidiň (Mätäji). halaýyş [ha:laýyş], iş ady. Halamak ýagdaýy. halha çal., ser. Holha we hanha. halk at.1.Bir ýurtda ýa-da bir döwletde ýaşaýan ilat.2.Belli bir millete, halkyýete degişli adamlar. 3.Jemagat, adamlar, jemende. – Haý, halk haw! – diýen ses uzakdan eşidilýär (A. Gowşudow). 4. Käbir kesp- kär aňladýan sozleriň yzyndan gelende, "pylan kärde we ş.m. bolup işleýän adam" manysyny aňladyp, söze gepleşik öwüşginini berýär. Çopan halky çöle belet bolýar. Mugallym halky hemişe talap ediji bolar eken. \n\t‣ Halk maslahaty taryh. Garaşsyzlyk ýyllarynyň belli bir döwründe halk häkimiýetiniň ýokary wekilçilikli organy. Türkmenistanyň Halk maslahatynyň nobatdaky mejlisi.Halk hojalygyýurduň ykdysadyýetiniň maddy önümçilik pudaklarynyň we maddy däl ugurlarynyň jemi. Garagum çöli ýurdumyzyň halk hojalygynyň ösmegine özüniň täsirini ýetirýär (“Galkynyş”). halka at.1.Ýüpüň, ýüplügiň we ş.m. bir ujuny aýlap ikinji ujuna daňmagyň bir görnüşi. Tanapyň ujuny halka et-de, gazykdan ildir. 2.Iki ujy aýlanyp biri-birine berkidilen tegelek, gurşaw. Başlyk sazlyga girmänkä, köpegi tutduryp, onuň boýun halkasyna bag dakdyrdy (B. Kerbabaýew). 3.Bir topar adamyň aýlanyp, egelenip duran görnüşi, döwre. Mejlis halkasyny gurmaň beýle az, Adam köpdür, ulug gurgul – diýdiler (Magtymguly). Ýaş ýigitler ýene gelşip, oturylyşyk halkasyna goşuldylar (A. Gowşudow). 4.sport. Gimnastika maşklary ýerine ýetirilýän iki sany aýratyn asylgy jübüt ýüpüň ujuna berkidilen türgenleşik enjamy. 5.sport. Basketbol oýnunda içinden top geçirilýän aşagy torly enjam. Oýunçylar gezekme- gezegine pökgini basketbol halkasyna oklaýarlar. 6.maldarç. Düýäniň kekirdewüginde gatap emele gelýän kesel. 7. Gulakhalka. \n\t‣ Halka gurmak biriniň ýa-da bir zadyň daşyna aýlanmak, töweregini gurşap almak. halkalama iş ady. Halkalamak ýagdaýy. halkalamak işl.1. Ýüpi, simi we ş.m. halka edip daňmak. 2.Käbir jandaryň aýagyna, boýnuna, burnuna synag üçin kiçijik halka dakyp bellemek. 3. Çar tarapyňy gurşap almak. Dag degre-daşyňy halkalap durdy. halkalamaklyk iş ady. Halkalamak ýagdaýy, işi. halkalanmak işl.1.Halka edilip, halka bolup daňylmak. Guşlaryň aýaklary halkalandy. 2.Ýellenip, halparyp, halka görnüşine gelmek, çala çişip pökgermek (göz aýtymy hakynda). 3.Bir zadyň ýa-da biriniň daşyna halka bolup aýlanmak, halka gurmak, egelenmek. halkalaşmak işl. Halkalamaga kömek etmek. Arabanyň tigrini halkalaşmak. halkalatmak işl. Birine halka etdirmek. halkalaýyn hal. Halka şekilinde, halka görnüşinde, tegelekleýin. Saçagyňdaşyna halkalaýyn aýlanyp oturdyk. halkalaýyş iş ady. Halkalamak usuly, täri. halkara [halka:ra], syp.1.Daşky syýasata, halklar, ýurtlar arasyndaky gatnaşyga degişli bolan. 2.Halklar arasynda bolan, köp halka ýaýran. halky [halky:], syp., ser.Halkylyk. halkylaşdyrmak [halky:laşdyrmak], işl. Halka, halkyň ruhuna, medeniýetine ýakyn etmek, halkyň durmuşy bilen baglaşdyrmak. halkylaşma [halky:laşma], iş ady. Halkylaşmak ýagdaýy. halkylaşmak [halky:laşmak], işl. Halka, halkyň ruhuna, medeniýetine ýakyn durmak, ýakynlaşmak. halkylaşmaklyk [halky:laşmaklyk], iş ady. Halkylaşmak ýagdaýy. halkylaşyş [halky:laşyş], iş ady. Halkylaşmak ýagdaýy. halkylyk [halky:lyk], at. Halkyň ruhuny, onuň medeniýetini, dünýägaraýşyny aňladýan, milli özboluşlylyk. halkyýet at. Adamlaryň dil, ýerleşiş, ykdysadyýet we medeniýet taýdan umumylygy. hallan [halla:n]:hallan atmak 1) ser. Hallanlamak. Kepbämiz ýykyljak-ýykyljak bolup, hallan atyp durdy. 2) göç.m. Bir zadyň ugrunda alakjamak, selpemek, sergezdan bolmak. Ejem bendäň gözýaş döküp, Gara günüň keşigin çekip, Hallan atyp öten ýeri (K. Gurbannepesow). hallanlama [halla:nlama], iş ady. Hallanlamak ýagdaýy. hallanlamak [halla:nlamak], işl. Eýläk- beýläk yranmak, galgamak, çaýkanmak. Indi bu ýogyn direg hem öý bilen birlikde hallanlap çaýkanýardy (A. Gowşudow). hallanlamazlyk [halla:nlamazlyk], iş ady. Eýläk beýläk yranmazllyk, galgamazlyk, çaýkanmazlyk.. hallanlaşmak [halla:nlaşmak], işl. Birnäçe zat hallanlamak. Çadyrlaryň gapy örtükleri aldygyna şarpyldap, darty ýüpleri batly hallanlaşýardy (B. Gur- banow). hallanlatmak [halla:nlatmak], işl. Hallanlar ýaly etmek. Sallançagy hallanladyp üwredi. hallanlaýyş [halla:nlaýyş], iş ady. Hallan- lamak ýagdaýy. hallaslama [halla:slama], iş ady. Hallaslamak ýagdaýy. hallaslamak [halla:slamak], işl., ýerli g. Bir zadyň ugrunda yglamak, ýortmak, alakjamak, selpemek. hallaslamazlyk [halla:slamazlyk], iş ady. Bir zadyň ugrunda ylgamazlyk, ýortmazlyk, alakjamazlyk, selpemezlik. hallaslaşmak [halla:slaşmak], işl. Bir topar bolup hallaslamak. Olaryň şol alada bilen hallaslaşyp ýörüşleri. hallaslatmak [halla:slatmak], işl. Hallaslamaga mejbur etmek. Nawy derrew hallasladyp başlady, Ol bir gomdan, ol bir goma taşlady (A. Kowusow). hallaslaýyş [halla:slaýyş], iş ady. Hallaslamak ýagdaýy. hallyň-sallyň : hallyň-sallyň etmek bir zady göwünli-göwünsiz, biperwaý ýerine ýetirmek, bir zada göwünli-göwünsiz ýapyşmak. hallyň-sallyňlyk at. Bir zada nalajedeýinlik bilen ýapyşylmaklyk, çemeleşilmeklik. halpa at. Satyjynyň çeküw daşlaryny barlamak üçin han-begler tarapyndan goýlan adam. halparma iş ady. Halparmak ýagdaýy. halparmak işl.1.Gowşap, aşak sallanmak, halpyk bolmak, gowşaşmak, sallanyp durmak. Penjek halparyp dur. Telpeginiň eteginiň tüýi giden bir çal halparan alkymyny ýapdy (B. Kerbabaýew). 2.Giň bolmak, laýyk bolmazlyk. Onuň eleşan geýimi halparyp durdy. halparmazlyk iş ady. Halparyp durmazlyk. halpartmak işl. Halparar ýaly etmek, halpyk etmek. halparyş iş ady. Halparmak ýagdaýy. halpy syp., ser.Halpyk. halpyk syp. Halparyp duran, giň. Onuň köýnegi egninde halpyk görünýärdi. halpyklyk at. Halpyk bolup durmaklyk, halparyp durmaklyk. halpyldama [halpyllama], iş ady. Halpyldamak ýagdaýy. halpyldamak [halpyllamak], işl. Gowşap ýa- da giň, boş bolup sallanyp durmak, halpyk bolmak. Onuň köwşi aýagynda halpyldap durdy. halpyldaýyş [halpyllaýyş], iş ady. Halpyl- damak ýagdaýy. halpyldy [halpylly], at. Halpyldamak hereketi. halpyrak [halpyra:k], syp. Biraz, birneme halpy. halsyz [ha:lsyz], syp. Ysgyn-mejaly galmadyk, ysgynsyz, ragbatsyz, güýji gaçan. halsyzlyk [ha:lsyzlyk], at. Haly ýokluk, ysgyn-mejal ýokluk. halta at. Içine her hili zat salynýan, guýulýan mata ýa-da kagyz gap, kise. halta-halta hal. Birnäçe halta; köp sanly halta. haltalama iş ady. Haltalamak ýagdaýy. haltalamak işl. Bir zady halta salyp goýmak, halta salyp almak. Harmandan alnan bugdaýy haltalap goýdular. haltalap [haltala:p], hal. Halta-halta edip, halta görnüşinde. haltalaşmak işl. Halta salyşmak, halta salmaga kömek etmek. haltalatmak işl. Halta saldyrmak, halta salmaga mejbur etmek. haltalaýyş iş ady. Haltalamak ýagdaýy. halt-halt s. ş. aňl. s. Iki-baka ylgap, haýsydyr bir işi bitirmek üçin edilýän hereket. \n\t‣Halt-halta urmak bir zadyň ugrunda selpemek, alakjamak, haltyldamak. haltyldama [haltyllama], iş ady. Haltyldamak ýagdaýy. haltyldamak [haltyllamak], işl. Bir zadyň ýa-da biriniň ugrunda alakjamak, selpemek, halt-halt edip ýörmek. haltyldaşmak [haltyllaşmak], işl. Köp bolup haltyldap ýörmek. Olar ertirden bäri işlerini düzetjek bolup haltyldaşyp ýörendirler. haltyldatmak [haltyllatmak], işl. Haltyldar ýaly etmek. Onsoň, erbet käýinjiräp, tulum ýaly salpy garnyny haltyldadyp, basgançakdan çykyp gitdi (T. Gurbanow). haltyldaýyş [haltyllaýyş], iş ady. Haltyldamak ýagdaýy. haltyldy [haltylly], at. Haltyldap edilýän hereketiň ady. halwa [halwo], at. Künji, gant we ş.m. garylyp taýýarlanýan süýji iýmit. Halwany hekim iýer, şallagy – ýetim (Nakyl). halwaçy [halwoçy], at. Halwa önümini taýýarlaýan we satýan adamynyň käri, hünäri. Halwaçydan halwa almak. halwalyk [halwoluk], syp. Halwa etmek üçin gerek bolan (önümler). haly [ha:ly], at. Dürli reňklerdäki ýüplerden çitilip dokalýan gymmat bahaly öý goşy, düşek, amaly- haşam sungatynyň bir görnüşi. \n\t‣ Haly ýüwürdip, kilim kesmek iş başarmazlyk, işi harsal etmek, soňuna çenli alyp barmazlyk. Her bir höwesjeňden bolarmy zergär? Haly ýüwürdip, kilim kesmek ne derkar? (A. Kekilow). halyça [ha:lyça], at. Kiçiräk haly. halyçalyk [ha:lyçalyk], at. Halyça dokamak üçin gerekli (erişlik, argaçlyk ýüpler). halyçuwal [ha:lyçuwol], at. Haly görnüşinde dokalyp, dula gerilýän çuwal. halyçy [ha:lyçy], at. Haly dokaýan dokmaçy, haly dokamak, haly öndürmek bilen meşgullanýan hünärmen, ussat. Türkmen halyçylary. halyçylyk [ha:lyçylyk], at.1.Haly dokamaklyk sungaty, haly önümçiligi. 2.Halyçynyň ýagdaýy, käri. Halyçylyk bilen meşgullanmak. halyk [ha:lyk] I, at. 1. Düýä özbaşdak ýa-da howudynyň aşagyndan örküç ýeri deşilip salynýan galyň keçe. Bu derýa balyklydyr, Düýämiz halyklydyr (Halk döredijiliginden). 2. Gelnalyjy gidende düýäni bezemek üçin howudyň üstünden atylýan begres ýa-da ýörite çitilip dokalýan haly esbap. Ak kejebäň halygy, Akar suwuň balygy (Halk döredijiliginden). Düýeleriň howutlaryna halyklar gerilýärdi (B. Kerbabaýew). \n\n\n HALYK [ha:lyk] II, at.1."Ýaradyjy, dörediji" diýen manyda ulanylýan söz. Ýagşylyk et, derýa at, balyk biler, balyk bilmese, halyk biler (Nakyl). Başyň sag eýlesin ýaradan Halyk, Gutular hak özi berse şypalyk (Şabende). 2.Oglana dakylýan at. halyklama [ha:lyklama], iş ady. Halyklamak ýagdaýy. halyklamak [ha:lyklamak], işl. Düýäni howutlamazdan öň arkasyna halyk salmak ýa-da üşemez ýaly diňe halyk salyp, üstünden daňyp goýmak. Sagylýan düýeleri halykladyk. halyklanmak [ha:lyklanmak], işl. Halyk salynmak. halyklaşdyrmak [ha:lyklaşdyrmak], işl. Birnäçe düýäni halyklap çykmak. halyklaşmak [ha:lyklaşmak], işl. Halyklamaga kömek etmek. halyklatdyrmak [ha:lyklatdyrmak], işl. Birine halyk saldyrtmak. halyklatmak [ha:lyklatmak], işl. Halyk salar ýaly etdirmek. halyklaýyş [ha:lyklaýyş], iş ady. Halyklamak ýagdaýy. halykly [ha:lykly], syp. Halyk salnan. halyklyk [ha:lyklyk], syp. Halyk etmek üçin, halyk eder ýaly (keçe we ş.m. zatlar). Halyklyk keçe. halyksyz [ha:lyksyz], syp. Halyk salynmadyk, halyklanmadyk. halyly [haly:ly], at. Ir bişýän süýnmek görnüşli üzüm. Halyly, jan halyly, Eşretiň kän halyly, Gapymyzda dalbaryň, Misli eýwan halyly (M. Garryýew). halylyk [ha:lylyk], syp. Haly dokamak üçin ýygnalan (ýüp, eriş we ş.m. gerekli zatlar). Nabat bolsa iliň halylyk ýüpüni egrerdi ýa-da ýüpegini towlardy (A. Gowşudow). halymsyrama [ha:lymsyrama], iş ady. Halymsyramak ýagdaýy. halymsyramak [ha:lymsyramak], işl. Köp- bilmişlik edip, öz ýagdaýyňy ýaramaz edip görkezjek bolmak. Tilki şobada halymsyran bolup: – Eý, horaz dost, näme beýle ýokaryk çykypsyň-la! Ýere düş ahyry – diýip başlaýar (Halk ertekilerinden). halymsyraşmak [ha:lymsyraşmak], işl. Birden köp bolup halymsyramak. halymsyraýyş [ha:lymsyraýyş], iş ady. Halymsyramak ýagdaýy. halyna [ha:lyna], hal. Eýeleýan ornuna, derejesine, umuman ýagdaýyna garamazdan. Çaga halyna hemme zady biljek bolýar. halypa [haly:pa], at.1. Öz hünärini, kärini şägirdine, kömekçisine öwredýän ussat. 2.gepl.d. "Ýoldaş, gardaş, dost, şepe" diýen ýaly manyda ulanylýan ýüz tutma söz. Halypa, bir aýak çekiň! halypaçylyk [haly:paçylyk], at,ser.Halypalyk. halypalyk [haly:palyk], at. Halypa bolup hünär öwredijilik, halypanyň ýagdaýy, käri. Wepa, Aman şu garrynyň halypalygy bilen özüniň tejribe işine başlady (A. Gowşudow). Halypalyk etmek. halys [ha:ly:s],hal. 1. Bütinleý, gutarnykly, düýpden. Myraly halys ysgyndan düşüpdir (“Myraly”). 2. gepl.d. Tüýs, çyn, sap. Siz maňa halys ýürekden ynanyň. \n\t‣ Halys bolmak 1) gaty ýadamak, ysgyndan gaçmak, lütüň çykmak. Güljahan ýöräp-ýöräp halys boldy, eňkamy gitdi (Halk ertekilerinden). Uzyn gije ýöredik, Ýadadyk, halys bolduk (A. Alamyşow). 2) irmek, bizar bolmak. Halys etmek 1) gaty ýadatmak, haldan düşürmek. 2) irizmek, bizar etmek. hal-ýagdaý [ha:l-ýağdaý], at. Ýaşaýyş, durmuş, saglyk; hal-ahwal, gün-güzeran. ham [ha:m] , at.1.Sygyr, düýe we ş.m. mallaryň soýlup alnan derisi. 2.Adamyň beden derisi.Alkymynyň aşagynyň, eňekleriniň hamlary çalaja ýygyrt atyp başlapdy (B. Seýtäkow). 3.Esassyz; çig. Jahyllykda çar tarapa atyşan, Bilmezlikde ham işlere gatyşan (Magtymguly). \n\t‣ Ham bolmak ýadap halys bolmak. Ham etmek bir zady çig, çala, el ujundan etmek. Köse: – Gel, işimi ham etmäýin diýip, ... gapyň gädiginden gözledi (“Görogly”). Ham paýlaşýan ýaly ala zenzele, goh, gopgun, gykylyk, wagyrdy. Kyrk ýigit hem göýä ham paýlaşýan ýaly meýhananyň içinde gopgun göterdiler (“Görogly”). Hamy galňamak diýlen, aýdylan gepi, käýinji ýüzüne almazlyk, gep ýokmazlyk, haýasy, ynsaby bolmazlyk. Baý, seniňem hamyň galňapdyr-ow, saňa aýdylan söz kär edenok. Hamyna (derisine)saman dykmak öldürmek, ýok etmek. Hamyny soýmak ezýet berip horlamak, zulum etmek; talaňa salmak. hamala [hama:la], bagl. "Göýä diýersiň" manysynda deňeşdirmegi aňlatmak üçin ulanylýan söz. Hamala çagalyk geçmejek ýaly, Çagalygyň kenarynda köp durdum (G. Ezizow). hamana [hama:na], bagl.,ser.Hamala. ham-çam [ham-çam]: ham-çam bolmak gepiň- gürrüňiň alyşmak, göwnüňden turmak, ümmüldeşmek. ham-çamlyk [ham-çamlyk], at. Ham-çam bolmaklyk. ham-hyýal [ha:m-hyýa:l], at. Boş arzuw, gury hyýal, netijesiz göwün ýüwürtme. Olar jahyllygyň ham-hyýalydy, Şu günkä garanda ýaz şemalydy (A. Kekilow). hamma syp. Öte gowşak, sansyz (çaga häsiýeti hakynda). – Beýle hamma bolmazlar, dogumlyrak bol. hammal [hamma:l], at. Kişiniň ýüküni kireýne daşaýan, göterýän, hammalçylyk edýän adam. hammalça [hamma:lça] I, at. Dokalan aw torbasy. \n\n\n HAMMALÇA [hamma:lça] II, at. Arka ýük batmazlyk üçin agaç, tagta, odun we ş.m. ýük çekýän ýükçiniň arkasyna ýapýan, keçeden edilen palany. hammalçylyk [hamma:lçylyk], at, ser. Hammallyk. hammallyk [hamma:llyk], at. Hammalyň ýagdaýy, käri, hammalçylyk. hammam [hamma:m], at. Ýörite enjamlaşdyrylan suwa düşülýän jaý. hammamça [hamma:mça], at. Suwa düşülýän, ýuwnulýan otag hammamy. hammamçy [hamma:mçy], at. Hammama suwa düşmäge gelýän adamlara hyzmat edýän hammam işgäri. hamragrak [hamrağra:k], syp. Biraz, az- owlak hamrak. Haýwanam öz eýesine hamragrak bolýar. hamrak syp. Çagany, işi we ş.m. gowy görýän, olara mähirli garaýan. Adam bigam bolýar ýaş boldugyça, Işe hamrak bolýar ýaş galdygyça (K. Gurbannepesow). hamraklyk at. Hamrak bolmaklyk. hamsa at,k.d.1. Bäş. 2. Bir şahyr tarapyndan ýazylan bäş dessandan, poemadan ybarat, hersi özbaşdak many-mazmunly edebi eser, kitap. Nyzamynyň hamsasy. hamsygybermek [hamsyğyvermek], işl. Aglamjyrabermek, hamsygyp başlamak. hamsygyş [hamsyğyş], iş ady. Hamsykmak ýagdaýy. hamsygyşmak [hamsyğyşmak], işl. Bilelikde hamsykmak. hamsykdyrmak işl. Hamsygara getirmek, hamsykmaga mejbur etmek. hamsykma iş ady. Hamsykmak ýagdaýy. hamsykmak işl. Nebsiň agyryp ýa-da kemsinip, bogazyň dolup aglamjyramak, kemşermek. Ullakan adamlaryň hamsygyp duruşlaryna oglanjyk geň galyp syn edýärdi (G. Ezizow). hamtoz [ha:mto:z], at. Köplenç, haly we haly önümleriniň gyra nagşyna salynýan, deň kesilen gözenegiň içine dürli reňkde üçburçluk şekilleri çitilýän nagyş. hamyla [ha:my:la], syp. Aýagy agyr, göwreli, ikigat. Adybeg soltanyň aýaly hamyla bolup, göwresinde çaga galdy (“Görogly”). Hasan wezir hem öz aýalynyň hamyla ekenin ýatlap, ol towşany atmaklyga eli barmady (“Şasenem – Garyp”). hamyladar [ha:my:lada:r], syp. Hamyla, göwreli, aýagy agyr. hamyladarlyk [ha:my:lada:rlyk], at. Hamylanyň ýagdaýy, göwrelilik. hamylalyk [ha:my:lalyk], at. Aýagy agyrlyk, göwrelilik, ikigatlyk. hamyr [hamy:r], at.1. Esasan, suw, duz garylyp, undan ýugrulan goýy önüm. Hamyrym ajap barýandyr, tamdyra odun elteýin (A. Durdyýew). 2. Yşlary, agaç önüminiň jaýryk ýerlerini bitirmek, ýylmamak üçin owradylan ýanan hekden ýelim goşulyp ýasalýan süýgeşik madda. \n\t‣ Hamyrdan gyl sogrulan ýaly etmek bir işi, hereketi örän mylaýymlyk bilen seresaply amala aşyrmak. Seni hamyrdan gyl sogrulan ýaly edip alyp gaýdandyryn (“Görogly”). Hamyr gaby iýenini ödemeýän, iş başarmaýan; bigaýrat. hamyrça [hamy:rça], at,ösüml.d. Otuň bir görnüşi. hamyrlama [hamy:rlama], iş ady. Hamyrlamak ýagdaýy. hamyrlamak [hamy:rlamak], işl. Hamyr çalyp berkitmek, ýelmemek. Äpişgäniň aýnasyny hamyrlap, ýel geçmez ýaly edipdir. hamyrlanmak [hamy:rlanmak], işl. Kimdir biri tarapyndan hamyr çalynmak. Äpişgäniň aýnalary hamyrlanypdyr. hamyrlaşdyrmak [hamy:rlaşdyrmak], işl. Köp zady, ýeri we ş.m. hamyrlap çykmak. hamyrlaşmak [hamy:rlaşmak], işl.1. Hamyrlamaga kömekleşmek. Oňa äpişgäniň aýnalaryny hamyrlaşdym. 2. Bilelikde hamyrlamak. Ussalar gapylary hamyrlaşyp durdular. hamyrlatmak [hamy:rlatmak], işl. Başga birine hamyr çaldyrmak; hamyrlamaga mümkinçilik döretmek, ýol bermek. – Kaka, äpişgeleri maňa hamyrlatsana! hamyrlaýyş [hamy:rlaýyş], iş ady. Hamyrlamak ýagdaýy. hamyrly [hamy:rly], syp. Hamyr çalnan, hamyr bilen ýelmenen. \n\t‣Hamyrly çörek hamyrmaýa garylyp, aldyrylyp bişirilen çörek. Ýylyjak hamyrly çörek bilen täze gowurmanyň başynda oturmagy Güjük hemmesinden gowy oňarar (A. Gowşudow). hamyrmaýa [hamy:rma:ýa], at.1.Hamyr ýugrulanda içine hamyr aldyrmak üçin garylýan bir bölek ajan hamyr, hamyrturşy. 2.göç.m. Bir zadyň asly, asyl maýasy, özeni, esasy çeşmesi. hamyrmaýaly [hamy:rma:ýaly], syp. Hamyr- maýa edilen, hamyrmaýa goşulan, hamyrmaýa ýugrulan. Hamyrmaýaly çörek. hamyrmaýalyk [hamy:rma:ýalyk], at. Hamyr ýugrulanda indiki gezek hamyra garmak üçin aýrylyp goýulýan bir bölek hamyr, hamyrturşulyk. Hamyryň bir bölegini hamyrmaýalyk goýdy. hamyrmaýasyz [hamy:rma:ýasyz], syp. Hamyrmaýa goşulmadyk. hamyrturşy [hamy:rturşy], at,ser.Hamyrmaýa. hamyrturşulyk [hamyr:turşuluk], at,ser.Hamyrmaýalyk. hamyt [ha:myt], at. Araba goşulýan malyň boýnuna geýdirilýän esbap. Atyň boýnuna hamyt geýdirmek. hamytlabermek [ha:mytla:vermek], işl. Hamyt geýdiribermek, salybermek. hamytlama [ha:mytlama], iş ady. Hamytlamak ýagdaýy. hamytlamak [ha:mytlamak], işl. Hamyt geýdirmek, salmak. hamytlanmak [ha:mytlanmak], işl. Hamyt geýdirilmek, salynmak. hamytlaşmak [ha:mytlaşmak], işl. Hamyt geýdirmäge, salmaga kömekleşmek. hamytlatmak [ha:mytlatmak], işl. Hamytlamak işini başga birine etdirmek; hamytlamaga mümkinçilik bermek. hamytlaýyş [ha:mytlaýyş], iş ady. Hamytlamak ýagdaýy, hereketi. han [ha:n], at.1. taryh.Türki we beýleki halklaryň birnäçesinde hökümdar. 2.Gowy görlüp ýa-da göwnüýetmezçilik bilen ýüzlenilip aýdylýan söz. Öwez han, biz olar bilen egri oturyp, dogry gürleşeris (G. Kulyýew). 3.Oglana dakylýan at. hana [ha:na], at.1.Gözüň ýerleşýän ýeri, okarasy, owasy. Onuň hanalary ýaşdan dolup duran gara gözleri Nazary jadylan ýaly etdi (B. Pürliýew). 2.Pagta gozasynyň içindäki pagtaly öýjükler. Annaguly käwagtlar bir hana sogrup, hut üç düýp gowaçanyň daşyndan bir sagatlap aýrylmady (A. Durdyýew). 3.kön.s. Jaý, öý, aýratyn ýer. Ahyr boljagyň şudur, Teniň ýer bilen ýatsa, Işik, tüýnügi ýokdur, Garaňky hana geldiň (Magtymguly). \n\n\n HANA çal.,ser.Hanha. hanabizar [ha:navi:za:r], syp. Bir zatdan halys bizar bolan, düýbünden iren, berçigen. hanabizarlyk [ha:navi:za:rlyk], at. Bir zatdan halys bizar bolanyň düşen ýagdaýy. hanaharap [ha:nahara:p], syp. Bütinleý harap, wes-weýran, ýaramaz. Işan, molla, baýa tarap bolmasyn, Bir tirýeki, hanaharap bolmasyn.Bize Soltanýazyň begligi besdir, Gaharguly, hanaharap, hoş imdi (Seýdi). hanaharaplyk [ha:nahara:plyk], at. Bütinleý harap, wes-weýran bolan ýagdaý. hanaka at. Derwüşleriň oturymly ýaşan ýeri, jaýy, derwüşhana. hanakerde [hanakerde], syp. Öýünde hojaýynçylyk edip bilýän, ederini bilýän. Meniň gören wagtymdaky ýaş gelin indi hanakerde bir aýal bolupdyr (A. Gowşudow). han-beg [ha:n-meğ], at. Hanlar hem-de begler. han-beglik [ha:n-meğlik], at. Hanlaryň hem-de begleriň ýagdaýy, derejesi, han-beg bolmaklyk. hangamçy [ha:nğamçy], at. Köplenç, haly çuwallaryň gyra nagşyna gamça meňzedilip salynýan göni, inçejik nagyş. hangoçak [ha:nğoçok], at. El işlerine salynýan ullakan, ýaýraň we dik nagyş. hanha [hanha:], çal. Uzakdaky bir zady görkezmek üçin ulanylýan söz. hanhajyk [hanha:jyk], çal.,ser.Hanhajykga. hanhajykga [hanha:jykga:], çal. Golaýrakda bir zady, ýeri we ş.m. görkezmek üçin ulanylýan söz. hanjak çal.,gepl.d. Haýsy ugur, nirä, niräk. Iliň ugry hanjak bolsa, şoňa (Nakyl). Oklarynyň hanjak gidenini hem bilmän galdylar (A. Gowşudow). hanjar at.1.Gysga saply, ujy inçe, iki tygynyň ýüzi ýiti sowuk ýarag, gama. Eý Saýat han, bu hanjary meniň bagrymdan urgul – diýdi (“Saýatly – Hemra”). 2.Oglana dakylýan at. \n\t‣ Hanjar urmak erbet, ajy söz, habar aýdyp, örän gynandyrmak. hanjarlama iş ady. Hanjarlamak ýagdaýy. hanjarlamak işl. Hanjar bilen ýaralamak, hanjar sokmak, sünçmek. Duşmany hanjarlamak. hanjarlanmak işl. Hanjar urlup ýaralanmak, hanjar bilen suhlanmak, hanjar sokulmak. hanjarlaşmak işl. Biri-biriňi hanjarlamak. hanjarlatmak işl. Hanjarlamaga ýol bermek, mümkinçilik bermek, hanjar urdurmak. hanjarlaýyş iş ady. Hanjarlamak ýagdaýy. hanlyk [ha:nlyk], at.1.Hanyň tituly, ýagdaýy. 2.Başynda han duran, han dolandyrýan ýurt. hannas [hanna:s], syp. Husyt, gysganç, gysyk. Bir sydyrgyn günüň ötse, Hannasyň eli bolmagyn (Baýly şahyr). hannaslyk [hanna:slyk], at. Husytlyk, gysgançlyk, gysyklyk. hanöýjük [ha:nöýjük], at. Arasy üzülmän gidýän birnäçe hüjre görnüşinde ak sapak bilen edilýän nagşyň ady. hantama [ha:ntama:], syp. Biriniň kömegine ýa-da bir zada göz dikýän, ymtylýan, tamakin, kömege we ş.m. garaşýan. Ilden hantama bolma, Öz garyňa daýan sen (K. Gurbannepesow). hantamaçylyk [ha:ntama:çylyk], at, ser.Hantamalyk. Asyl men sylag hantamaçylygy bilenem gelmedim (A. Gowşudow). "Duzun dadyp geçiň!" / Uzaldy çörek, / Iki döwüm aldym ony üfläpler. Ýitewer-sin açlyk, hantamaçylyk, / Herne ýitip gitmäwersin şu däpler (G.Ezizow). hantamalyk [ha:ntama:lyk], at. Biriniň kömegine ýa-da bir zada göz dikmeklik, tamakinlik, hantamaçylyk. Meniň hantamalygym hem onuň üstüne urna bolup düşýär (B. Kerbabaýew). hany 1."Nirede, haýsy ýerde?" diýen ýaly many aňladýan sorag çalyşmasy. – Hany Esen? – diýip, özüniň ýoldaşyny sorady (H. Derýaýew). 2."Ýeri, ýeri bakaly" we ş.m. many aňladýan giriş sözi. – Hany, Annaguly han, meniň yzyma bir düş (A. Durdyýew). hanym [ha:nym], at.1.Özüňden kiçi ýaş ýetginjek oglanlara sypaýylyk bilen ýüzlenilip aýdylýan söz. 2.Aýal maşgala hormat goýlup ýa-da ýüzlenilip aýdylýan söz. hanyman [ha:nyma:n], at. Baýlyk, döwlet. Iýeniň-içeniň siňmez janyňa, Perwaýsyz gararsyň hanymanyňa (A. Kekilow). hanýumruk [ha:nýumruk], at. Haly we haly önümleriniň gyra nagşyna salynýan topbak nagşyň ady. haňkarma iş ady. Haňkarmak ýagdaýy. haňkarmak işl. Agzy açylyp durmak, içi zatsyz köwelip durmak. haňkartmak işl. Agzy açylyp, köwelip durar ýaly etmek. haňkaryş iş ady. Haňkarmak ýagdaýy. haňkaryşmak işl. Köp zat haňkaryp durmak. Ululy-kiçili garaňky tamlar biri-birine bakyşyp, haňkaryşyp durdy (G. Kulyýew). haňk-huňk : haňk-huňk etmek göni jogapdan boýun gaçyrmak, gepläre gep tapmazlyk, sypjyk gürlemek. Geldi okuw hakda gürrüň edilen ýerde uzak durman, haňk-huňk edip gidibererdi (A. Durdyýew). haňlama iş ady. Haňlamak ýagdaýy. haňlamak işl. Içi boşap galmak. Bu gowak obasy göçen beýik galanyň möçbersiz giň derwezeleri ýaly haňlap ýatyrdy (A. Gowşudow). Otaglar haňlap dur. haňlaşmak işl. Birnäçe öýüň içi haňlap durmak, boş durmak. Ol kepbelerimiz boş haňlaşyp ýatyr (A. Gowşudow). haňlatmak işl. Içini boş, haňlar ýaly edip goýmak. Giň jaýy haňladyp goýupdyrlar. haňlaýyş iş ady. Haňlamak ýagdaýy. haňzama iş ady. Haňzamak ýagdaýy. haňzamak işl.,ser.Haňlamak. Galardy yzynda dykyz, dok körek, Hem-de haňzap boşan gury çaňňalak (J. Ilmyradow). haňzamaklyk iş ady. Haňzamak ýagdaýy. haňzaşmak işl. Köpüsi, bary haňzap durmak. haňzatmak işl. Içini boşadyp goýmak, haňzar ýaly etmek. haňzaýyş iş ady. Haňzamak ýagdaýy. hap Köplenç, gara ary, bili inçe ullakan gyzyl ary kowlanda aýdylýan ümlük. \n\n\n HAP [ha:p], ser.Hab. Magtymguly, hoş hap içre ýatyrdym, Emrine uçradym, iman getirdim (Magtymguly). hapa 1.at. Süpürilip bir ýere üýşürilip goýlan ýa- da ýaýrap ýatan,zyňlanzatlar, taşlandy, süplük. 2.syp. Tozan, her hili galyndy, süplük zatlar basyp ýatan, arassa bolmadyk. Arabanyň hapa tigrine ýaplanyp, ýerde ýagşy ornaşyp oturdy (H. Derýaýew). Jaýyň içi hapady.3.syp. Kirli. \n\t‣ Hapa bolmak keýpiň bozulmak, gaýgylanmak, gynanmak, gamlanmak.Hapa bulaşmak erbet, ýaramaz işe baş goşmak. Hapa söz gödek, sögünç söz. hapaçyl syp. Hapaçylyk bilen oňuşýan. Hapaçyl adam. hapaçyllyk at. Hapaçyl bolmaklyk. hapaçylyk at,ser.Hapalyk. hapa-hupa [hapa-hupo], at,ser.Hapa-supa. hapa-hupalyk [hapa-hupoluk], at,ser.Hapa- supalyk. hapalama iş ady. Hapalamak ýagdaýy. hapalamak işl.1.Hapa etmek, hapa bulamak, hapa degirmek, kirletmek. Eliňi hapalamak. Eşigiňi hapalamak.2.Bir zat garyp ýa-da basgylap, iýer-içer ýaly etmezlik. Suwy hapalamak. 3.göç.m. Biriniň at- abraýyna dil ýetirmek, biabraý etmek. hapalamaklyk iş ady. Hapalamak ýagdaýy. hapalanmak işl. Hapa bolmak. Peçiň başyna gujagyny dolduryp getirýär-de, ýalaňy odun dökýär, içeri hapalanýar (N. Saryhanow). hapalaşdyrmak işl. Köp zady, köp ýeri hapalamak. hapalatdyrmak işl. Hapa etdirmek, çirk ýokdurtmak. hapalatmak işl. Hapa etdirmek. Guýynyň suwuny hapalatmaň! hapalaýyş iş ady. Hapalamak ýagdaýy. hapalyk at. Hapa halda bolmaklyk, arassa dällik, päkize dällik. hapa-supa [hapa-supo], at. Zir-zibil hapa zatlar, taşlandylar. hapa-supalyk [hapa-supoluk], at. Zir- zibilleriň üýşen ýeri. hapba hal. Şol bada, dessine, birden (ys bilen baglylykda ulanylýar). Ýanan däriniň porsy ysy hapba burnuma urdy (A. Gowşudow). Ol adam eglip gol gowşurandan, aragyň ýakymsyz ysy hapba burnuma urdy (T. Gurbanow). hapgyrtma at,lukmanç. Ýokanç çaga keseli (gulak ýanyndaky mäzleriň çişmesi, gulak mäzleriniň sowuklamasy). haplama [haplama], iş ady. Haplamak ýagdaýy. haplamak [haplamak], işl. Gyzgyn howur, ys ýa-da sowuk şemal birden burnuňa, ýüzüňe urmak. Oduň howry onuň ýüzüne haplap urdy. haplamaklyk [haplamaklyk], iş ady. Haplamak ýagdaýy. haplaýyş [hapylaýyş], iş ady. Haplamak ýagdaýy. haplyk-süplük [haplyk-süplük] hal,ser.Hapa-supa. hapyr-hupur : hapyr-hupur etmek çeýnäp- çeýnemän, çalt ýuwutmak, çala çeýnäp iýmek, nebsewürlik bilen iýip gutarmak. hapyr-supur at. Her hili galan-gaçan taşlandy, köne-küşül, süplük. Bularyň ýatan ýeri sygryň ýatagy ýaly, aňry-bäri taşlanan jaý bolmaga çemeli, hapyr- supurlar bulaşyp ýatyrdy (A. Gowşudow). hapyr-supurlyk [hapyr-supurluk], at. Hapanyň köp üýşen ýeri, köp ýeri. hapysa [hapy:sa], syp. 1.Arassaçylygy sakla- maýan, arymsy bolmadyk; hapa. Köňlüň söýen hapysany berseler, Ol gözüňe tomagaly gyz bolar (Seýdi). 2.ser.Hapa2.Hapysa ýer. hapysalyk [hapy:salyk], at.1.Arassaçyl dällik, hapa zatlary seljermezlik, kirlilik, çorlulyk. Onuň hapysalygyny aýdar-diýer ýaly däl.2.Hapa bolup ýatmaklyk, hapyr-supurlyk. Köçeleriň hapysalygyna ýol bermek bolmaz. hapysaçylyk [hapy:saçylyk], at,ser.Hapysalyk. hapyz [ha:pyz], at,k.d.1. Goşgy-şygyrlary, aýry- aýry eserleri ýat tutup aýdýan adam. Hapyzym Gurhan okysa, Hoş owaz istär köňül (Gaýyby). 2. Oglana dakylýan at. har at. Eşek. \n\t‣Har gulak ullakan gulak, harry gulak. \n\n\n HAR [ha:r] I, syp. Ruhy we maddy taýdan pese düşen, ugry gaçan, hor-homsy. Goç ýigitler har görüner, Eginden-başdan aýrylsa (Talyby). \n\t‣ Har bolmak gadyr-gymmatyň gaçmak, bigadyr, arzysyz bolmak. Zalymlar har bolar, galar aýakda (Magtymguly). Har düşmek hor-homsy bolmak, horluk görmek, horlanmak. Dirilik galmandyr mende, Bu gün har düşüpsiň sen-de (“Görogly”). Har etmek bigadyr etmek, sarpasyny peseltmek, gadyryny gaçyrmak. Ýaramaz gylygyň har edýän adamy azmy näme?Har saklamak ugruna seretmezlik, idegsiz galdyrmak. Bagynyň içini bejerip, hiç wagt ony har saklamandyr (A. Gowşudow). \n\n\n HAR [ha:r] II, at, kön.s.. Tiken, ýandak. Gyzyl gülüň degresinde har biter (“Saýatly – Hemra”). Yşkyň söwdasyna salyp serimi, Gül diýip istänim, hara uçraşdym (Talyby). hara [ha:ra], syp. Erbet, ýaman, ýaramaz. Gözeliň bolmaz harasy (Kemine). haraba [hara:va], at. Ýykylyp, ýumrulyp galan jaýlaryň ýeri. Köne Marynyň harabasy eýleligine- beýleligine onlarça kilometre uzaýardy (B. Kerbabaýew). harabaçylyk [hara:vaçylyk], at,ser. Harabalyk 1, 2. harabaly [hara:valy], syp. Haraba bolup galan ýerli. harabalyk [hara:valyk], at.1. Haraba bolup, ýykylyp-ýumrulyp ýatan jaýlaryň, ýurduň ýeri, harabaçylyk. Şol goýunlaryň eýesiniň ýaşaýan obalarynyň gündogar tarapynda bir harabalyk bardyr (Halk ertekilerinden). 2. göç.m. Derbi-dagynlyk. harajat [haraja:t], at,ser. Harç. harajatlyk [haraja:tlyk], at,ser. Harçlyk. haram [hara:m], syp. 1.Yslam dininiň kada- kanunyna laýyklykda gadagan edilen, ygtyýar edilmedik, şerigata laýyk gelmeýän, halal däl (iýmek- içmek, eýeçilik etmek we ş.m. ýaly zatlar hakynda). 2.göç.m. Nejis, ýigrenji, ýaman niýetli, haramzada (adam hakynda). – Haý, ýeňsäň gursun, bedasyl, haram eşek! (H. Derýaýew). – Çek goluňy, haram gul! – diýip, elini siltäp aldy (G. Kulyýew). \n\t‣ Harama çykmak ýaramly, ýararly, iýlip-içilýän zat biderek zaýa bolmak, isrip bolmak, zaýalanmak. Haram bolmak eden işiň, gazanan zadyň özüňe nesip etmezlik. Haram iýmek kişi hakyny iýmek, öz gazanjyňa kaýyl bolmazlyk. Parhyny aňlamaý haram iýer sen (Magtymguly). Haram ölmek 1) damagy çalynman ölmek (mal hakynda). 2) idegsiz ölüp gitmek (adam hakynda). haramçybyk [hara:mçy:vyk], at.1.Boýy 60- 150 sm ýetýän, ýarym gyrymsy we köp ýyllyk ýabany derman ösümlik. 2.Üzümiň hasyl getirmeýän çybygy. haramçyl [hara:mçyl], syp. Haramçylyga ýüz uragan, haramlyk edegen. haram-halal [hara:m-hala:l], syp., ser.Halal- haram. haramhor [hara:mho:r], syp. Haram, bikanun hereket etmekden çekinmeýän, ogurlyk-jümrülikden gaýtmaýan. Tagamda tabakdaş bolma, Üflis, haramhor biläni (Magtymguly). haramhorlyk [hara:mho:rluk], at. Haramhoryň ýagdaýy, käri. Haramhorluga orun bolmaly däldir. haramlama [hara:mlama], iş ady. Haramlamak ýagdaýy. haramlamak [hara:mlamak], işl. Haram etmek, halal zady harama çykarmak, iýer-içer ýaly etmezlik. haramlamaklyk [hara:mlamaklyk], iş ady. Haramlamak ýagdaýy. haramlaýyş [hara:mlaýyş], iş ady. Haramlamak ýagdaýy. haramlygyna [hara:mlyğna], hal. Düýe, sygyr we ş.m. mallaryň ilki adaty wagtyndan ir gaýmagyna, botlamagyna, guzlamagyna degişlilikde aýdylýan söz. Haramlygyna botlamak. haramlyk [hara:mlyk], at. Halal dällik, kada- kanuna laýyk gelmezlik, arassa dällik. haramy [hara:my], syp. Ahlak taýdan bozulan, azgyn, haramzada. Süňňi haramylar gaýtmaz raýyndan, Ýaşy gaýdyp, sakgal agarmak bilen (Zelili). haramylyk [hara:mylyk], at. Ahlak taýdan bozulanlyk, azgynlyk, haramzadalyk. haramýagy [hara:mýa:ğy], syp. Haramylyk edýän, haramçylyga özüni aldyran. haramzada [hara:mza:da], syp. 1.ser. Haram 2."Haramydan dogan, bozgak, ugursyz, ýaramaz, asylsyz" manysynda käýelip, sögülip aýdylýan söz. haramzadaçylyk [hara:mza:daçylyk], at,ser.Haramzadalyk. Haramzadaçylyk etmek. haramzadalyk [hara:mza:dalyk], at. Örän ýaramaz, gabahatçylykly iş, bozgaklyk, ýaramaz hereket, haramzadaçylyk. harap [hara:p], syp. 1.Bozulyp zaýa bolan, bozuk, sandan çykan. 2.Ugry gaçan, ýaramaz. \n\t‣ Harap bolmak 1) ulanyşdan galmak. Ýa ýolda maşyn harap boldumyka? (A. Gowşudow). 2) zaýa- lanmak, haraplanmak, erbetleşmek. Dogrudan hem, munuň ýaly kän okasaň, gözüň harap bolaýmasyn (B. Pürliýew). 3) ýoldan çykmak, bozulmak, azmak. Harap etmek bibatlamak, zaýalamak, haraplamak. Şol batly gaýdyşyna tara gazygy böwrümi harap etse-de ederdi (A. Gowşudow). harapçylyk [hara:pçylyk], at. Zaýaçylyk, bibatçylyk. harapçylykly [hara:pçylykly], syp. Harap etmäge gönükdirilen, harapçylyga ýugrulan. haraplabermek [hara:pla:vermek], işl. Haraplap başlamak, zaýalabermek. haraplama [hara:plama], iş ady. Haraplamak ýagdaýy. haraplamak [hara:plamak], işl.1.Derege ýaramaz ýaly etmek, sandan çykarmak, weýran etmek. Maşyny haraplamak. 2.Bulam-bujar edip zaýalamak, görer ýaly etmezlik. Mallar agyldan çykyp, howlyny haraplapdyr. (A. Gowşudow). 3.Zaýa etmek, bisarpa tutup, harama çykarmak, isrip etmek, zaýalamak. Ýyglan pomidorlary wagtynda tabşyrman haraplapdyrlar. 4.Bir zada belli bir derejede zyýan ýetirmek. Gelegurt ordasy süriniň köpüsini haraplapdyr. haraplamaklyk [hara:plamaklyk], iş ady. Haraplamak ýagdaýy. haraplanmak [hara:planmak], işl. Harap bolmak, sandan çykmak. Çakyşan maşynlaryň ikisi hem haraplanypdyr. haraplanylmak [hara:planylmak], işl. Harap edilmek. haraplatdyrmak [hara:platdyrmak], işl. Harap etdirtmek, sandan çykartmak. haraplatmak [hara:platmak], işl. Başga biriniň harap etmegine ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Maşyny haraplatmak. Nahary haraplatmak. Sürini möjege haraplatmak. haraplaýyş [hara:plaýyş], iş ady. Haraplamak ýagdaýy. haraplyk [hara:plyk], at,ser.Harapçylyk. harasat [harasa:t], at.1.Tozan gatyşykly turýan güýçli ýel, apy-tupan, gaý. Güýçli harasat. 2.göç.m. Uly gowga, jenjel, gopgun, söweş. Duşmanyň başynda gopdyrys harasat (N. Pomma). 3.göç.m.Adamda ýüze çykýan içki güýçli howsala. Magtymgulynyň ýaraly kalbynda harasat gopdy (G. Kulyýew). harasatly [harasa:tly], syp. Harasat turan, harasat gopan. Harasatly gün. haraý at. Biri tarapyndan berilýän kömek, goldaw, ýardam. Birisinden gördüm azajyk haraý (K. Gurbannepesow). Birinden haraýislemek. haraz at. Galla üwelýän kärhana, şonuň ýaly-da galla üwemek üçin enjamlaşdyrylan jaý, degirmen. Şol obanyň ýokarsynda sowgut edilen bir mesene bolup, onuň gutaran ýerinde un harazy bardy (B. Ker- babaýew). harazçy at. Haraz eýesi; harazda işleýän işgär, degirmençi, kilwan. harazman [harazma:n], at,ser.Harazçy. Harazman eline düşse algyr baz, Ganatdan aýrylar, gadryn näbilsin (Magtymguly). harban [harva:n], at, kön.s. Eşek sürüsini bakýan, oňa gözegçilik edýän adam. HARBANLYK [harva:nlyk], at, kön.s. Harbanyň käri; harban bolmaklyk. harby [harvy:], syp.Goşuna, goşunçylyga, goşunçylyk gullugyna, urşa, urşuň zerurlyklaryna niýetlenen we ş.m. degişli. Annaguly aňyrdan başy papakly, egni harby geýimli ýylgyryp geldi-de salam berdi (A. Durdyýew). Harby lybas. \n\t‣ Harby gullukçy hakyky harby gullukda ýören adam. Harby güýçler ýaragly güýçler. Harby-deňiz güýçleri deňiz goşunlaryna degişli bolan, deňiz goşunlary bilen baglanyşykly güýçler. Harby-howa güýçleri duşmanyň uçarçylyk, guryýer we deňiz toparlanyşyklaryna, onuň edara ediş-syýasy, senagat, ykdysady merkezlerine we ş.m. zarba urmak üçin niýet- lenen howa güýçleriniň görnüşi. harbylarça [harvy:larça], hal. Harby ýagdaýda, harby görnüşde. Harbylarça salam bermek. harbylaşdyrma [harvy:laşdyrma], iş ady. Harbylaşdyrmak ýagdaýy. harbylaşdyrmak [harvy:laşdyrmak], işl. Harby ýagdaýa getirmek, harby düzgüne salmak. Senagaty harbylaşdyrmak. harbylaşdyrylmak [harvy:laşdyrylmak], işl. Harby ýagdaýa geçirilmek, harby düzgüne salynmak. harbylaşdyryş [harvy:laşdyryş], iş ady. Harbylaşdyrmak ýagdaýy. harbylaşmak [harvy:laşmak], işl. Harby ýagdaýa geçmek. harç at. Eklenç, ýaşaýyş, güzeran we ş.m. üçin zerur bolan serişde, harajat, pul. \n\t‣ Harç etmek sarp etmek, sowmak, ýoklamak, harçlamak. Pul bolar-da, harç edere ýer tapylmazmy? (B. Gurbanow). harçaň : agzyňy harçaň urmak birine diýmesiz sözleri diýmek, igenmek. Agzyň harçaň urma bu gyzy görüp, Aýdaryn baryny, birin gizlemen (A. Kekilow). harçaňlaşma iş ady. Harçaňlaşmak ýagdaýy. Aýal bilen harçaňlaşmany özüne laýyk bilmäni üçin sesini çykarman, diňe ajymtyk ýylgyrdy (B. Kerbabaýew). harçaňlaşmak işl. Biri-biriňe söz gaýtarmak, agyz deňeşip durmak, käýişmek. Olar bilen harçaňlaşyp durmaga men-ä çekinýän. harçaňlaşmaklyk iş ady. Harçaňlaşmak ýagdaýy. harçaňlaşyk at. Biri-biriňe söz gaýtaryşyp, agyz deňeşip durmaklyk. harçaňlaşyş iş ady. Harçaňlaşmak ýagdaýy. harçeň at, kön.s. Leňňeç. Kölde harçeň abaý urar,Ýok ýerinde mara ezber (Çary Afzal). harç-harajat [harç-haraja:t], at,ser.Harç. harçlabermek [haryşla:vermek], işl. Harç edibermek, sowubermek. harçlama [haryşlama], iş ady. Harçlamak ýagdaýy. harçlamak [haryşlamak], işl.1.Ýaşaýyş, güzeran üçin pul, harjy, galla we ş.m. zady harç etmek, sowmak. 2.Bisarpa tutup ýok etmek, tüketmek, sarp etmek. harçlamaklyk [haryşlamaklyk], iş ady. Harçlamak ýagdaýy. harçlanmak [haryşlanmak], işl. Harç edilmek, harajat çykarylmak, sarp edilmek. harçlanylmak [haryşlanylmak], işl., ser.Harçlanmak. harçlatdyrmak [haryşlatdyrmak], işl. Harçlar ýaly etdirmek. harçlatmak [haryşlatmak], işl. Harçlara mümkinçilik bermek, harçlamaga sarp etdirmek. Pul harçlatmak. harçlaýyş [haryşlaýyş], iş ady. Harçlamak ýagdaýy. harçlyk [haryşlyk], at,ser.Harjylyk. Ýola harçlyk bermek. har-hamyr [ha:r-hamy:r], at,ser.Harty-hurty. Içindäki har-hamyrlaryň gyzan bazarda gara şaýa geçmejegini bilýärin. harjy at. Ýaşaýyş, gün-güzeran üçin zerur bolan sowalga. Harjyň gutarmak. harjylanma iş ady. Harjylanmak ýagdaýy. harjylanmak işl. Işläp, odur-budur satyp, ýaşaýyş, güzeran üçin sowalga edinmek. harjylanyş iş ady. Harjylanmak usuly, täri. harjylyk at. Harç, harajat üçin zerur bolan sowalga, sowgut, harçlyk, harajatlyk. Japbaklar birnäçe gün gamyş satyp, özlerine birneme harjylyk toplamak küýüne düşdüler (B. Kerbabaýew). harlabermek [harla:vermek], işl. Harryldyly ses edibermek, harryldyly seslenibermek. \n\n\n HARLABERMEK [ha:rla:vermek], işl. Bir zady har tutubermek, hor-homsy saklabermek. harlama iş ady. Harlamak ýagdaýy. \n\n\n HARLAMA [ha:rlama], iş ady. Harlamak ýagdaýy. harlamak işl. Harryldyly ses çykarmak, harryldyly seslenmek. Reýhan zaňňar bir beýik sypalyň üstünde harlap ýatyr (˛Görogly˛). Goňşy öýdäki aýalyň üweýän degirmeni harlaýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n HARLAMAK [ha:rlamak], işl. Birini ýa-da bir zady har tutmak, har, hor-homsy saklamak, aýawly saklamazlyk. harlamaklyk [ha:rlamaklyk], iş ady. Harlamak ýagdaýy. harlanmak [ha:rlanmak], işl. Har saklanmak, har edilmek. harlaşmak işl. Köp bolup harlamak, harryldyly seslenmek. Olaryň şol harlaşyp ýatyşlary. harlatmak işl. Harryldyly seslendirmek. Gazap bilen turmak üçin omzady, Hyrçyn dişläp, bokurdagyn harladyp (N. Pomma). \n\n\n HARLATMAK [ha:rlatmak], işl. Har etdirmek, hor-homsy saklatmak. harlaýyş iş ady. Harlamak ýagdaýy. \n\n\n HARLAÝYŞ [ha:rlaýyş], iş ady. Harlamak ýagdaýy. harlyk [ha:rlyk], at. Har ýagdaýda bolmaklyk, bigadyrlyk, hor-homsulyk. Horluk-da, harlyk-da barysy şondan, Hiç syrym, eje jan, gizlemen senden (A. Ke- kilow). harman at.1.Döwek döwmek üçin orlup üýşürilen däneli ösümlikler, olardan alnan galla hasyly hem-de şol hasyl üýşürilen ýer. Gije-gündiz dynman orup, harmany tegeläp ýokary galdyrýardylar (A. Dur- dyýew). 2.Umuman ýygnalan, bir ýere üýşürilen hasyl (esasan, pagta hakynda). Ak harmanlar Köpetdag dek beýgelsin, Ondan Watan kuwwat alar, gurp alar (M. Seýidow). Pagta harmany. \n\t‣ Harman atmak döwlüp üýşürilen hasyly şemala sowrup arassalamak. Harmanyňa bereket!"hasylyň egsilmesin, bereketli bolsun" diýen manyda ulanylýan söz düzümi. Harman ýaly örän köp üýşürilen bir zadyň uly üýşmegi. harmançy at. Harmanda işleýän işgär. harman-hoşa [harman-ho:şo], at. Harman, hasyl we ş.m. ýygnama işi. harmanjaý [harmanja:ý], at,ser.Harmanýer. harmanlyk at. Köp, birnäçe harman üýşürilen ýer. Biz irden harmanlyga ugradyk. harmanýer at. Döwek döwmek üçin harman üýşürilip taýýarlanylýan ýer. harp [haryp], at. Bir diliň elipbiýiniň, esasan, belli bir sese laýyk bolan ýazuw belgisi. Baş harp.Setir harpy. harplyk [haryplyk], at. Başlangyç sowat öwredýän kitap. \n\t‣ Harplyk baýramy 1-nji synp okuwçylarynyň harplary doly öwrenenlerinden, özleşdirenlerinden soň geçirýän dabaraly ýygnanyşygy. harpma-harp [harypma-haryp], hal. Her harp boýunça, ýekän-ýekän, setirme-setir, sözme-söz, jikme- jik. harpy-hurpy at. Taşlanan, üýşürilen aňry- bäri, köne-küşül zatlar.Aljyraňňylyk arasynda özüni saman dölä atyp, harpy-hurpularyň astynda gizlenmek küýüne düşdi (B. Kerbabaýew). harpyk at. Galla önümleriniň daşky gabygy. harpykly syp. Harpygy bolan, düzüminde harpyk saklaýan. harpyksyz syp. Düzüminde harpygy bolmadyk. harrat [harra:t], at. 1. kön.s. Agaç ussasy. 2. Ik, oklaw ýaly gurallary ýasamak üçin el we aýak bilen işledilýän gural. harry syp. Öňe garşy gabaryp duran, uly, gaba, har gulak (gulak hakynda). Harry gulak adam. harryldabermek [harrylla:vermek], işl.,ser.Harlabermek. harryldama [harryllama], iş ady. Harryldamak ýagdaýy. harryldamak [harryllamak], işl., ser.Harlamak. Motoryň harryldap çykýan sesi eşidildi. harryldaşmak [harryllaşmak], işl. Birnäçe zat harryldamak. Motorlar harryldaşyp gitdiler. harryldatdyrmak [harryllatdyrmak], işl. Birine bir zady harryldatmaga mejbur etmek. harryldatmak [harryllatmak], işl. Harryldyly seslendirmek. harryldaýyş [harryllaýyş], iş ady. Harryldamak ýagdaýy. harryldy [harrylly], at. Motor işledilende, hor çekilende we ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. Uzyn gije köçeden geçýän maşynlaryň harryldysy ýatmady. harryldyly [harryllyly], syp. Harryldy sesli, harryldy sesini ýaňlandyrýan. hars : hars urmak bir zadyň ugrunda alakjamak, jan çekmek; howlukmaç hereket etmek. harsal [ha:rsal], syp. Hil taýdan pes, ugursyz, çalak-çulak, göwünli-göwünsiz, ýüzleý, el ujundan ýerine ýetirilen (iş barada). Harsal gyssansa – ýiter, haýal gyssansa – biter (Nakyl). harsallyk [ha:rsallyk], at. Harsal ýerine ýetirilen işiň ýagdaýy, çalak-çulak, el ujundan, ýüzleý ýerine ýetirilen ýagdaýda bolmaklyk. Harsallyk etmek. Harsallyga ýol bermek. harsaň at. Gaty jisimlerden bölünip aýrylan ullakan daş ýa-da kesek bölekleri. Han küýli agyr harsaň kesekleri piliniň üstüne mündürip, raýyşdan aňryk gütde-gütde aşyryp başlady (A. Durdyýew). harsydünýä [harsydünýä:], syp. Gara nebsiniň ugrunda hars urup ýören, nebsiniň ýesiri. harsydünýälik [harsydünýä:lik], at. Harsydünýä has bolan gylyk-häsiýet. Genjim harsy- dünýälige baş urdy (“Görogly”). harteçjal [harteçja:l / hartetja:l], at.1.Dini düşünjä görä, zamana ahyr bolanda döremeli hyýaly mahluk. 2.göç.m. Aýylganç, aldajy, ýuwdarha. Beýle ýerleri hem, heý, harteçjallara rowa görüp bolarmy? (B. Soltannyýazow). harty-hurty at. Aňry-bäri, odur-budur, biderek zat.Ýeňil kelläň birine, Harty-hurty zat berip, Bulaşdyrys obany (A. Kekilow). harwar [harwor], at. Bir eşek ýüki möçberindäki. Harwaryny göteren serwerini hem göterer (Nakyl). harwar-harwar [harwor-harwor], at. Birnäçe eşek ýüki möçberindäki. Asylkysyny aýdanda, eger seniň duluňda hemme esbaplary bilen üpjün ala tow hyrlyň asylgy duran bolmasa ýa-da duluňda päkize jöwher gylyjyň tärimiň başyndan asylgy bolup, işigiňde-de kişňäp duran atyň bolmasa, seniň gapyňda daýhançylyk esbabynyň müňüsi üýşsün, harwar-harwar jöwen, bugdaý, arpa hasyl al, tapawudy ýok, bir gürrüňçilikde birden sen gatyrak güläýseň, ilki bilen öz kowumyňdan biri: “Sen näme gürleýäň, bar çaýryňy çap” diýer (A. Gowşudow). haryt [hary:t], at. Satuw üçin, satlyk zähmet önümi. \n\t‣Haryt alyş-çalşygy zat görnüşli harytlary çalyşma (şeýle ýagdaýda bir zat beýleki bir zada puly tölenmezden çalşylýar). Harytlaryň göni çalşylmasyna esaslanýan geleşikler haryt alyş-çalşygy (barter) diýlip atlandyrylýar.. harytşynas [hary:tşyna:s], at. Haryt hünärmeni. Harytşynas bolup işlemek. harytşynaslyk [hary:tşyna:slyk], at. Söwdada ulanmak maksady bilen, harytlaryň hilini, häsiýetlerini, alnyş we satylyş kadalaryny öwrenýän ylym. hary-zar [ha:ry-za:r], syp., ser. Har-zar. Adam ogly gelip pany jahana, Pelegiň golundan hary-zar bolduň (Magtymguly). har-zar [ha:r-za:r], syp. Horluk çekýän, ejirli, jebir görýän, har hem zar. Olaryň gül ýaly güni bar, har-zar zady ýok. has s. ş. aňl. s. Daljygyp demiň içiňe sygmaýan ýagdaýynda emele gelýän ses. \n\n\n HAS [ha:s] I, syp. "Örän, juda, aýratyn, aýratyn-da" ýaly many aňladýan söz. \n\t‣ Has at aýratyn bir adamyň, ýer-ýurduň, deniz- derýalaryň we ş.m. ady, meselem: Türkmenistan, Aşgabat, Ahal,Gökdepe,Jeren, Murgap we ş.m. \n\n\n HAS [ha:s] II, syp.,ser.Mahsus. hasa [hasa:], at. Agsak ýa-da garry adamlaryň söýget üçin ulanýan taýagy. Kör hasasyn bir aldyrar (Nakyl). \n\t‣ Kör hasasyny bir aldyrar adam bir gezek özüni aldatdyrar, emma ikinji gezek aldatdyrmaz. \n\n\n HASA [ha:sa], at. Inçejik ýalaňgat nah ýüplükden çal dokalan ýukajyk ak mata, çalma, marly. Ol aýal hasadan boýalyp edilen ala öýmesiniň içindäki ýumurtgalary emaý bilen öňe süýşürdi (B. Pürliýew). hasabat [hasa:vat], at. Öz işiň, tabşyrygy ýerine ýetirişiň barada jogapkär adama, gurama we ş.m. ýazmaça ýa-da dilden berilýän resmi maglumat. hasanaklabermek [hasanakla:vermek], işl. Hasanaklap ugramak. hasanaklama iş ady. Hasanaklamak ýagdaýy. hasanaklamak işl. Alňasaklyk bilen hereket etmek, howlukmaç ýerinden turup başlamak. Ol ýoldaşlaryna gözi ilenden, hasanaklap galdy (A. Nazarow). hasanaklaşmak işl. Bile hasanaklamak. Olar hasanaklaşyp çykyp gitdiler. hasanaklatmak işl. Hasanaklamaga mejbur etmek. hasanaklaýyş iş ady. Hasanaklamak ýagdaýy. hasap [hasa:p], at.1.Bir zadyň san bilen jemlenýän jemi. 2.Arifmetika we onuň dört amaly boýunça işlenip çözülmeli mesele, ýumuş. Aňkaryň çykaran hasabynyň aşagyna ullakan harp bilen bäşlik belgi goýdy (B. Kerbabaýew). 3.San, mukdar gatnaşyklary, ululygy, şonuň ýaly-da giňişlik görnüşlerini, şekilleri öwrenýän ylymlaryň jemi we okuw sapagy, dersi, matematika. 4. Ýokary okuw mekdeplerinde dürli dersler boýunça barlag synaglarynyň bir görnüşi we şol synaglaryň geçirilendigini tassyklaýjy belgi. 5."Deregine, öwezine, ýerine" ýaly sözleriň manysynda ulanylýan, bir zady bir maksat bilen ulanmagy aňladýan kömekçi söz. \n\t‣Hasabyň dogry çykmak pikir edişiň, çaklaýşyň, oýlaýşyň ýaly bolmak. Hasap depderçesi okuwa ýetişişini hasaba almak üçin niýetlenip, talybyň eline gowşurylýan depderçe. Hasap etmek 1) bir zadyň hasabyny çykarmak, hasaplap jemlemek. Hasap edip görsem, köp ýyl geçipdir. 2) birini ýa-da bir zady başga biriniň ýa-da bir zadyň ornunda hasaplamak. Bir hasapdan bir zat, ahwalat deňeşdirilende ulanylýan "bir tarapdan" diýen manyly aňlatma. Bir hasapdan onuň eden bellikleri dogry. hasapçy [hasa:pçy], at. Edaranyň, kärhananyň hasap-hesip işini alyp barýan hünärmen, buhgalter. hasapçylyk [hasa:pçylyk], at. 1. Hasapçynyň käri, wezipesi, ýagdaýy. Ýalbaryp-ýakaryp zordan hasapçylyga aldyk (T. Gurbanow). 2. Maliýe hasap- hesip işi, buhgalterçilik. Hasapçylyk okuwy.Hasapçylyk bölümi. hasapdar [hasa:pda:r], at, gepl.d., ser. Hasapçy. Bolduň meniň başyma bir hasapdar. hasaphana [hasa:pha:na], at. Edaranyň, kärhananyň hasapçylyk bölümi. hasap-hesip [hasa:p-hesi:p], at,ser.Hasap 1. hasaplagyç [hasa:plağyç], at. Bir zady hasaplaýan, bir zadyň hasabyny ýöredýän enjam, abzal, gural. Gaz hasaplagyjy. Elektrik hasaplagyjy. hasaplabermek [hasapla:vermek], işl.Sanap, bir zadyň hasabyny çykarybermek. hasaplama [hasa:plama], 1.iş ady. Hasaplamak ýagdaýy. 2.ser. Hasap 1. hasaplamak [hasa:plamak], işl. 1. Bir zadyň hasabyny etmek, jemini jemlemek, sanap, bir zadyň hasabyny çykarmak. 2.Birini ýa-da bir zady başga biri ýa-da bir zat bilen deňemek, biri ýa-da bir zat hasabynda, hökmünde garamak. hasaplamaklyk [hasa:plamaklyk], iş ady. Hasaplamak ýagdaýy. hasaplanmak [hasa:planmak], işl.1. Bir zadyň hasaby edilmek, hasaby çykarylmak. 2. Bir zat hökmünde garalmak, saýylmak. hasaplanylmak [hasa:planylmak], işl. Hasap edilmek, saýylmak, hasaplanmak. hasaplaşmak [hasa:plaşmak], işl.1.Hasap- hesip edip, birine bergiňi bermek, bermeli puluňy tölemek, üzülişmek. 2.göç.m. Aryňy almak, ar- namysyňy ýerine salmak, haklaşmak. hasaplaşyk [hasa:plaşyk], at. Algy-bergini üzülişmeklik, üzülişik. Hasaplaşyk kassasy. Hasaplaşyk depderçesi. hasaplaşylgy [hasa:plaşylğy], syp. Hasaby edilen, hasaby çykarylan. hasaplatdyrmak [hasa:platdyrmak], işl. Birini hasap-hesip etmäge mejbur etmek. hasaplatmak [hasa:platmak], işl. Birine hasap etdirmek. hasaplaýyş [hasa:plaýyş], iş ady. Hasaplamak ýagdaýy. hasaplaýjy [hasa:plaýjy], at. Hasabyny çykarýan. Hasaplaýjy elektron maşyn. hasaply [hasa:ply], syp. 1. Hasap-hesip edilip goýlan, hasaby çykarylan, sanalgy, ölçegli. 2.Hasap- hesip geçirilýän, algy-bergi hasaplanylýan. Hasaply dost uzaga gider (Nakyl). hasaply-hesipli [hasa:ply-hesi:pli], syp., ser.Hasaply. hasapsyz [hasa:psyz], syp. 1.Hasap-hesip edilmedik, hasaby çykarylmadyk, hasaby alynmadyk. 2.San ýetmez, örän köp, ummasyz, hasaby-hesibi ýok. hasas [hasa:s], syp. Ýörite göz-gulak bolýan, iş edinip seredýän, hökman. Bu tamlara hasas bir gelin gerek (A. Durdyýew). has-da-has [has-sa-has], hal. Hemmesi has-has edip, haslaşyp. has-has s.ş.aňl.s. Daljygyp demiň içiňe sygmaýan ýagdaýynda emele gelýän sesler. Myrat has- has edip, adamlaryň ýüzüne seredip durdy (A. Durdyýew). Näme, yzyňdan ýagy gelýän ýaly, has-has edip gelýäň? haslabermek [hasla:vermek], işl. Haslap başlamak. haslama [haslama], iş ady. Haslamak ýagdaýy. haslamak [haslamak], işl.,ser.Hassyldamak. haslamaklyk [haslamaklyk], iş ady. Haslamak ýagdaýy. haslamazlyk [haslamazlyk], iş ady., ser. Hassyllamazlyk. Taýçanaklar tosun bolmanlary üçin onçakly haslamadylar (B. Kerbabaýew). haslaşmak [haslaşmak], işl. Köp bolup, bilelikde haslamak. Anna, Sona haslaşyp, Bir gerişden aşdylar (A. Alamyşow). hasrat [hasyrat], at. Adamyň ruhy dünýäsinde döreýän gam-gussa, gaýgy, tukatlyk. hasratly [hasyratly], syp. Gamly, gussaly, gaty gaýgyly. Hasratly ömür sürenden, Ýatsaň ýegdir gör biläni (Halk döredijiliginden). hasratlylyk [hasyratlylyk], at. Hasratly halda bolmaklyk, gam-gussalylyk, gaýgylylyk. hasratsyz [hasyrassyz], syp. Gam-gussasyz, gaýgysyz. hasratsyzlyk [hasyrassyzlyk], at. Hasratly dällik, hasraty ýokluk, gam-gussasyzlyk. hassa 1.syp. Näsaglap ýatan, syrkaw. 2.at. Nähoş, syrkaw adam. Hassanyň ýanyna tizräk ýetmek, oňa kömek bermek gerekdi (B. Pürliýew). Hassa kömek etmek. hassa-bimar [hassa-vi:ma:r], syp.,ser. Hassa1. hassaçylyk at,ser.Hassalyk. hassahana [hassaha:na], at. Hassa, syrkaw adamlar bejerilýän lukmançylyk edarasy, jaýy; keselhana. hassalama iş ady. Hassalamak ýagdaýy. hassalamak işl. Näsaglamak, syrkawlamak. Iki hepde hassalap ýatdym. hassalamaklyk iş ady. Hassalamak ýagdaýy. hassalatmak işl. Birini näsag, hassalyk ýagdaýyna getirmek. hassalaýyş iş ady. Hassalamak ýagdaýy. hassalyk at. Hassa halda bolmaklyk, näsaglyk, syrkawlyk. hasseki at. Pazyly gurap, güne ýanan gawun, garpyz. hassyldabermek [hassylla:vermek], işl. Hassyldyly seslenibermek. hassyldama [hassyllama], iş ady. Hassyldamak ýagdaýy. hassyldamak [hassyllamak], işl. Hassyldyly ses çykarmak, haslamak, haşlamak. Oglanjyk hassyldap ylgap geldi. hassyldamazlyk [hassyllamazlyk], iş ady. Hassyldyly ses çykarmazlyk, haslamazlyk, haşlamazlyk. hassyldaşmak [hassyllaşmak], işl. Birnäçe bolup, bilelikde hassyldamak. hassyldaýyş [hassyllaýyş], iş ady. Hassyldamak ýagdaýy. hassyldy [hassylly], at. Ýadamak, ylgamak we ş.m. sebäpli, kynlyk bilen agyr dem alnanda çykýan sesiň ady. hasy syp. Işe ukypsyz, emelsiz; ýalta; hapysa. Hasy gelin mädä merk (Nakyl). Näme diýsene, Akmaýa, seniň bu sözüň öňde bir hasy aýalyň: – Ýer sürmek – baryp gelmek, orak ormak – oýnamak, döwek döwmek – aýlanmak, haý-haý çaýkanyp un elemek! – diýen sözüne meňzeýär (B. Kerbabaýew). hasyl [ha:syl], at. Galla, gowaça we ş.m. ekinlerden, miweli agaçlardan ýetişdirilip alynýan önüm. \n\t‣ Hasyla durmak boýy ýetip, düwünçek düwüp başlamak. Garpyz pazyllary hasyla durup başlady. Hasyl bolmak amala aşmak, ýerine ýetmek. Hasyl toýy ýylyň ahyrynda hemme ekinleriň hasylynyň jemi jemlenip geçirilýän toý. hasylçy [ha:sylçy], at. Ekinden ýokary hasyl almak ugrunda göreşýän daýhan. hasyllama [ha:syllama], iş ady. Hasyllamak ýagdaýy. hasyllamak [ha:syllamak], işl. Ekindir bag- bakjalar hasyla durmak. Idegi ýetýän gowaçalar kadaly boý alyp, oňat hasyllaýarlar. hasyllandyrmak [ha:syllannyrmak], işl. Ekiniň hasyllylygyny artdyrmak, ýokarlandyrmak. Gowaçalary hasyllandyrmak ugrunda tejribe toplamak. hasylly [ha:sylly], syp. Hasyly köp berýän; bol, ýokary hasyl berijiligi bilen tapawutlanýan. Bol hasylly gowaça. hasyllylyk [ha:syllylyk], at. Hasyly köplük, hasyly barlyk; hasyl berijilik; hasyl bermäge ukyplylyk. hasylsyz [ha:sylsyz], syp. Ýeterlik hasyl bermeýän; hasyl bermäge ukypsyz. hasylsyzlyk [ha:sylsyzlyk], at. Ýeterlik hasyly ýokluk; hasyl bermäge ukypsyzlyk. hasyrdabermek [hasyrda:vermek], işl. Hasyrdap başlamak. hasyrdama iş ady. Hasyrdamak ýagdaýy. hasyrdamak işl.Çalasyn hereket etmek, howlukmaç hereketlenmek, hasyrdyklamak. Ol, Tagan aganyň hasyrdap bir ýerden geljegini bildi (B. Soltannyýazow). hasyrdaşmak işl. Bilelikde hasyrdamak. Möjegi agyzlaryndan sypdyran iki it hem hasyrdaşyp geçip gitdiler (A. Gowşudow). hasyrdatmak işl. Hasyrdyly ses çykarmak, hasyrdyly seslendirmek. hasyrdaýyş iş ady. Hasyrdamak ýagdaýy. hasyrdy at. 1. Iş, alada ugrunda edilýän howlukmaç hereket, alňasaklyk. 2. Çalt hereket netijesinde çykýan sesiň ady. Gyz asmana seredip görse, depesinde bir hasyrdy barmyş (Halk ertekisinden). hasyrdyklabermek [hasyrdykla:vermek], işl.,ser.Hasyrdabermek. hasyrdyklama iş ady. Hasyrdyklamak ýagdaýy. hasyrdyklamak işl.,ser.Hasyrdamak. Görogly hasyrdyklap turdy (“Görogly”). hasyrdyklaşmak işl. Köp bolup bilelikde hasyrdyklamak. hasyrdyklatmak işl. Hasyrdyklamaga mejbur etmek. hasyrdyklaýyş iş ady. Hasyrdyklamak ýagdaýy. hasyr-husur hal. Örän çalt, çaltlyk bilen, haýdan-haý, howlukmaç. Kakam çaşyp ýatan kagyzlary hasyr-husur ýygnaşdyrdy. hasyrra hal, gepl.d. Hyrra, birden, bir bada, hasyr-husur, haýdan-haý, çalt, dessine. Öň hem jojukly wakadan gözi gorkansoň, ol baryp, hasyrra işigiň kildini ildirdi (B. Öwezow). haş s. ş. aňl. s. Demiň daralan ýagdaýynda howa ýetmän emele gelýän ses. haşal : haşal ot ýabany gögerýän dürli görnüşdäki ot. Ülpüldeşýär haşal otlar, Dolupdyr çiller, salmalar (Ç. Aşyrow). haşam at. Jaýa ýa-da beýleki ýasalýan önümlere owadanlyk üçin edilýän bezeg, nagyş. Suwsap barsaň küýze egip, çal guýar, Ellerinde haşam çanaklary bar (K. Gurbannepesow). haşamçy at. Ýasalýan önümleriň ýüzüne haşam, nagyş çekýän ussa. haşamlama iş ady. Haşamlamak ýagdaýy. haşamlamak işl. Jaýa ýa-da ýasalýan başga önümlere owadanlyk üçin nagyş salmak, haşam etmek. Işigiň gabsasyny oňat haşamladylar. haşamlamaklyk iş ady. Haşamlamak ýagdaýy. haşamlanmak işl. Owadanlyk üçin haşam edilmek. haşamlaşmak işl.1. Haşamlamaga kömek etmek. Men oňa gapyny haşamlaşdym. 2. Birnäçe bolup, bilelikde haşamlamak. Ussalar jaýyň iç ýüzüni hasamlaşyp durdular. haşamlatdyrmak işl. Bir zadyň ýüzüne haşam etdirtmek, haşam çekdirtmek. haşamlatmak işl. Bir zadyň ýüzüne haşam etdirmek. Jaýyň öň tarapyny haşamlatmak. haşamlaýyş iş ady. Haşamlamak ýagdaýy. haşamly syp. Haşam çekilen, haşam salnan, haşamlanan. haşar at. Suw akdyrylýan ýaplary, aryklary we ş.m. gyrmançadan, ot-çöplerden köpçülikleýin arassalaýyş işi, ýowar. haşarçy at. Haşar işine, gaza gatnaşýan adam. haşdyň syp. Gödeksi, gödensiz, tagaşyksyz ýasalan. Durdy çopan özüniň ullakan haşdyň pyçagyny biline gysdyryp, ujy egri taýagyny eline aldy (A. Gowşudow). haşhaş at. Tirýek şiresi alynýan ösümlik we onuň gozasy, göknar. Ömrüň ahyr bolup, dolsa peýmana, Haşhaşyň samany başy syndyrar (Magtymguly). haş-haş s. ş. aňl. s. Demiň daralan ýagdaýynda howa ýetmän emele gelýän sesler.Oguldursun haş-haş edip otyrdy (A. Durdyýew). haşlabermek [haşyla:vermek], işl. Haşşyldyly ses çykarybermek. haşlama [haşylama], iş ady. Haşlamak ýagdaýy. haşlamak [haşylamak], işl. Haşşyldyly ses çykarmak, haş-haş etmek. Mama ýagjymak ýüzüni gyňajynyň ujy bilen süpürenden soň haşlap dem aldy (B. Kerbabaýew). Eginlekden garynlak, semizliginiň derdinden gözleri çala çyzylyp duran bir adam, aldyrany bar ýaly bolup girdi-de, haşlap aýak çekdi (G. Gurbansähedow). haşlamaklyk [haşylamaklyk], iş ady. Haşlamak ýagdaýy. haşlamazlyk [haşylamazlyk], iş ady. Haşşyldyly ses çykarmazlyk, haş-haş etmezlik. haşlaşmak [haşylaşmak], işl. Birnäçe bolup, bilelikde haşlamak. Haşlaşyp, howlynyň gapysyndan girdiler (N. Pomma). haşlatmak [haşylatmak], işl. Haşlamaga mejbur etmek, haşşyldyly seslendirmek. haşlaýyş [haşylaýyş], iş ady. Haşlamak ýagdaýy. haşşyldabermek [haşşylla:vermek], işl.,ser.Haşlabermek. haşşyldama [haşşyllama], iş ady. Haşşyldamak ýagdaýy. haşşyldamak [haşşyllamak], işl., ser.Haşlamak. haşşyldamaklyk [haşşyllamaklyk], iş ady. Haşşyldamak ýagdaýy. haşşyldaşmak [haşşyllaşmak], işl. Birnäçe bolup, bilelikde haşşyldamak. haşşyldatmak [haşşyllatmak], işl. Haşşyldyly seslendirmek, haşşyldyly ses etmek. haşşyldy [haşşylly], at.Demiň daralan ýagdaýynda howa ýetmän emele gelýän ýa-da käbir haýwan haýbat atanda, otly we ş.m. käbir maşyn işlände döreýän sesiň ady. Garaňkyny böwsüp gelýän otlynyň haşşyldysy tokaýa ýaň berýärdi (A. Gelenow). haşyrdabermek [haşyrda:vermek], işl. Haşyrdyly seslenibermek. haşyrdama iş ady. Haşyrdamak ýagdaýy. haşyrdamak işl. Haşyrdyly ses etmek, haşyrdyly seslenmek. Zemzen haşyrdap geçip gitdi. Turşy çalyň üstüne guýlan düýe süýdi derrew haşyrdap galyp, agarana öwrüldi. haşyrdaşmak işl. Birnäçe bolup, bilelikde haşyrdamak. haşyrdatmak işl. Haşyrdyly ses etmek, haşyrdyly seslendirmek. haşyrdawuk [haşşyrdowuk], syp., ser. Paşyrdawuk. haşyrdaýyş iş ady. Haşyrdamak ýagdaýy. haşyrdy at. Haşyrdap ses çykan ýagdaýynda döreýän sesiň ady. Onuň gapdalynda birden bir elhenç haşyrdy peýda boldy (T. Taganow). hat at.1.Birine bir zat barada habar bermek üçin iberilýän ýazylan tekst. 2.Ýazgy, ýazuw üçin ulanylýan çyzgyly belgiler ulgamy. Arap haty. Latyn haty. 3.Ýazuw-pozuw, hat-sowat, sowat. Indihat bilmeýän ýok.4.Resminama. Aşgabada iberilýäniň barada men seniň eliňe möhürli hat bereýin (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Hatyny bermek talagyny bermek, nikany bozmak, aýrylyşmak. Indi men seniň taýagyňy iýmen, ertiriň özünde meniň hatymy ber (A. Durdyýew). hata [hata:], at.1.Goýberilýän, ýüze çykýan ýalňyşlyk. Gözlejek bolamok, bar bolsa hatam, Hatamy gizlesem, men öz aslym däl (A. Mämmedow). 2.hal. Sowa, degmän, boş, biderek. Ol gara hiç gymyldanok, okumyz hata geçendir öýdüp, soň dört ýerden daş ýagdyrmaga başladyk (A. Gowşudow). hatap at. Howudyň öň tarapynyň üstüne goýulýan haçja görnüşli dört sally agaç esbap. Düýä münüp, hataba bukulma! (Nakyl). \n\t‣ Hatap gala näbelli ýer, näbelli ýurt. Keýmir kör aýtmyşlaýyn, türkmeniň ýurdy hatap galady (B. Kerbabaýew). hatar I, at.1.Bir meňzeş zatlardan ýa-da adamlardan bir ugurda, bir çyzykda düzülen setir, nyzam. Hatarda ner bolsa, ýük ýerde galmaz (Nakyl). 2.Bir ugra uzalyp gidýän jaýlar, syrgyn. Olaryň öýleri biziň gaýramyzdaky hatarda. 3.Bir gurama, topara degişli adamlaryň jemi. Men urşuň başlarynda goşun hataryna çagyryldym. 4.Ok, peşeň salnyp bile daňlyp, eginden asylyp göterilýän awçylyk enjamy. \n\t‣ Hatardan çykarmak zaýalamak, ulanyşdan galdyrmak. Güýçli aýazlar ençeme miweli agaçlary hatardan çykardy. Hatardan çykmak zaýalamak, ulanyşdan galmak. Öň hatarda bir zadyň başynda ilkinjisi bolup, ileri tutulyp. \n\n\n HATAR II, syp., ser.Hatarly. Emma ol geçelge ýönekeý, aňsatja geçäýmeli ýer bolman, gaty hatar ýer ekeni, ondan diňe batyrlar geçip biljek ekeni (A. Gow- şudow). hatarara [hatara:ra], at. Ekilen ekiniň iki hatarynyň arasyndaky ýer. Gowaçalaryň hatarara bejergisi. hatardaş syp. Bir hatarda duran, setirdeş, syrgyndaş. hatarlama iş ady. Hatarlamak ýagdaýy. hatarlamak işl. Hatara düzüp goýmak, setir- setir edip goýmak, hatar-hatar etmek. Neneň şahyr söýmesin, neneň şahyr öwmesin, Ýakasyna hatarlap, dakar tylla düwmesin (M. Seýidow). Aşyklary mazaly hatarlap dikenmişin (K. Taňrygulyýew). hatarlamaklyk iş ady. Bir zady hatara goýmaklyk. hatarlanmak işl. Hatar-hatar bolmak, hatara düzülmek. Her haýsy ünsüňi çekip özüne, Geler hatarlanyp, yzly-yzyna (A. Kekilow). hatarlanyşmak işl. Köp bolup hatarlanyp durmak. hatarlaýyş iş ady. Hatarlamak ýagdaýy. hatarly syp. Durmuş, ýaşaýyş we ş.m. üçin gorkuly, howply, wehimli bolan, hatar. Eý, Hemra jan, meýdan möjeginiň yzyna düşüp gitmek köp hatarlydyr (“Saýatly – Hemra”). hatarma-hatar hal. Her bir hatar boýunça, yzly-yzyna. Köçä çykyp, ýedi pili hatarma-hatar gabat duruzdylar (“Görogly”). hatasyz [hata:syz], syp. 1.Gürrüňsiz, şübhesiz, hökman. Atam howply ýyrtyjyny hatasyz urmalydygyny bilýärdi. 2.Gurat, abat. Ölçeýji gurallar hatasyz işledilýär. hatda Özüniň degişli sözüni ýa-da söz düzümini güýçlendirmek üçin ulanylýan söz. Hoşgeldiniň şeýle bir keýpi kökeldi, hatda begenjinden şol gije onuň ukusy hem tutmady (A. Gowşudow). hatdat [hatda:t], at. Haty owadan ýazýan (adam). hatdatlyk [hatda:tlyk], at. Haty arassa, düşnükli we owadan ýazyp bilijilik, owadan hatlylyk, owadan ýazmak sungaty. Ony bilmek üçin şeýle bir hatdatlyk-da gerek däl (N. Pomma). hat-habar [hat-havar], at. Hat üsti bilen ýa-da dilden ýetirilýän, iberilýän habar, maglumat, habar- hatyr, gördüm-bildim. Hojawdan bir ýyl bäri hat-habar ýokdy (B. Gurbanow). hatlaşma iş ady. Hatlaşmak ýagdaýy. hatlaşmak işl.,gepl.d. Bir zady hat ýazyşyp, gol çekişip ynanyşmak. Ikimiziň aramyzda hatlaşar ýörer ýaly, biri-birimize ynamymyz gaçmandyr ahyry! hatly syp. 1.Hat ýazylan, ýüzünde ýazgysy bolan. Hatly kagyz. 2.Bir zada ygtyýar berýän, ynam döredýän haty, resminamasy bar bolan. Hatly gelen bolsaň, ygtyýar ederdik. hatly-petekli syp., ser.Hatly2.Biz häzir hatly-petekli adamlar. hatly-sowatly [hatly-sowotly], syp. Ýazyp- pozup bilýän, okuwly, bilimli. hatly-sowatlylyk [hatly-sowotluluk], at. Ýazyp-pozup bilijilik, okuwlylyk, bilimlilik. hatm : hatm etmek (kylmak, çykmak) 1) ýazyp gutarmak, tamamlamak. 2) boýdan-başa okap çykmak. hat-pat at,ser.Hat1.Heý, sen onuň gyzyna hat- pat dagy ýazan dälsiň-dä diýip sorady (A. Gowşudow). hat-petek at, gepl. Ýazuw-pozuw, hat. Emma ol şol mahal hat-petek işi bolup, gelen daýhanlaryň işini düzedip, ýola salmak üçin daşky tama çykmaly boldy (A. Gowşudow). hat-peteksiz syp. Hat-petegi, resminamalary bolmadyk. hat-peteksizlik at. Hat-petegiň, resminama-laryň bolmazlygy. hat-sowat [hassowot], at. Sowat, okuw, bilim. hat-sowatly [hassowotly], syp., ser.Hatly- sowatly. Meni okadyp, hat-sowatly etdi (A. Durdyýew). hat-sowatsyz [hassowossuz], syp. Ýazyp- pozup bilmeýän, okuwsyz, bilimsiz. hat-sowatsyzlyk [hassowossuzluk], at. Ýazyp-pozup bilmezlik, okuwsyzlyk, bilimsizlik. Hat- sowatsyzlygyň zyýan berýän ýeri köp bolýar. hatsyz-habarsyz [hassyz-havarsyz], syp. Hiç hili habarsyz, maglumatsyz. hatsyz-habarsyzlyk [hassyz- havarsyzlyk], at. Hiç hili habar, maglumat ýokluk. hatyn [ha:tyn], at. Aýal maşgala, zenan. Är gylygyn bilen sypaýy hatyn, Sözlemez, sem bolar, är sesin aňsa (Zelili). hatyra [ha:ty:ra], at. Birine goýulýan hormat, gadyr-gymmat, edilýän sylag, hezzet-hormat. \n\t‣ Hatyra güni pajygaly ýagdaýlarda dünýäden ötenleriň, şehit bolanlaryň ýörite ýatlanýan, hatyrasynyň tutulýan güni. hatyralama [ha:ty:ralama], iş ady. Hatyralamak ýagdaýy. hatyralamak [ha:ty:ralamak], işl. Biriniň hatyrasyny tutmak, gadyr-gymmatyny saklamak, sylag- hormat goýmak, hormatlamak, sylamak. Kakasy bir ýerden gelende, Nazary uly adam ýaly hatyralap "saglykmy" diýerdi (A. Durdyýew). hatyralamaklyk [ha:ty:ralamaklyk], iş ady. Hatyralamak ýagdaýy. hatyralanmak [ha:ty:ralanmak], işl. Biriniň hatyrasy tutulmak, gadyr-gymmaty saklanmak. hatyralaýyş [ha:ty:ralaýyş], iş ady. Hatyra- lamak ýagdaýy. hatyraly [ha:ty:raly], syp. Gadyr-gymmata, sylag-hormata mynasyp bolan, hormatly, sylagly. Akjagül we onuň ýekeje ogly Myrat hatyraly, eziz görülýärdi (A. Gowşudow). hatyralylyk [ha:ty:ralylyk], at. Hatyrasy barlyk, hormatlylyk, sylaglylyk. hatyrasyz [ha:ty:rasyz], syp. Hatyrasy, gadyr- gymmaty ýok. Hatyrasyz adam. hatyrdadybermek [hatyrdadyvermek], işl. Hatyrdyly seslendiribermek. hatyrdama iş ady. Hatyrdamak ýagdaýy. hatyrdamak işl. Hatyrdyly ses çykmak, hatyrdy sesi çykmak. Içerden hatyrdap çykýan ses eşidildi. hatyrdaşmak işl. Birnäçe zat hatyrdamak, hatyrdyly sesler çykmak. hatyrdatmak işl. Hatyrdyly seslendirip iýmek. Oglanlar ternäni hatyrdadyp gemirdiler. hatyrdaýyş iş ady. Hatyrdamak ýagdaýy. hatyrdy at. Gaty zat gemrilende, iýlende, bir zat gazalanda we ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. hatyrjem [ha:ty:rjem], hal. Arkaýyn, aladasyz, ynjalykly. Eý baba, siz Hemra jandan hatyrjem boluň! (“Saýatly – Hemra”). hatyrjemlik [ha:ty:rjemlik], at. Arkaýynlyk, aladasyzlyk, ynjalyklylyk. – Ä, hüm, meniň hüýr-perim, töwerek hatyrjemlikmi? – diýdi (“Türkmen pýesalary”). haw [hav], üml. 1.It üzlem-saplam üýrende çykýan ses. 2.Biri gorkuzyljak bolnanda it üýren ýaly edilip çykarylýan ses. Bir gezek "haw" edemde "wä-ä" diýip gygyranyň ýadyňda barmy? (B. Kerbabaýew). \n\n\n HAW [ha:w], üml. Köp adama ýüzlenilende aýdylýar. – Haw, adamlar, ony bir görseňizläň! (B. Soltannyýazow). hawa [howo], 1.Gepleşikde aýdylany tassyklaýandygyňy ýa-da onuň bilen ylalaşýandygyňy bildermek üçin ulanylýan jogap sözi. – Seniň kitabyň täzemi? – Hawa, täze.2.Aýdylany jemlemek üçin "hakykatdan-da, dogry, elbetde" diýen manyny aňladýan giriş sözi. Hawa, adamlaryň ykbaly dürli- dürli bolýar (“Edebiýat we sungat”). 3.Gürrüň wagtynda ýatdan çykyp galan bir zat ýadyňa düşende ýa-da gürrüň dowam etdirilende aýdylýan söz. Hawa, onsoň irgözinden oba geldik. haw-haw [hav-hav], üml. Itiň yzly-yzyna üýrüşini aňladýan sesler. Bakman itiň haw-hawuna, Bir gapyny açdy eli (Ç. Aşyrow). hawlama [havlama], iş ady. Hawlamak ýagdaýy. hawlamak [havlamak], işl. Haw-haw edip üýrmek. Itleriň hawlap üýrýän sesleri eşidilýärdi. hawlamaklyk [havlamaklyk], iş ady. Hawlamak ýagdaýy. hawlaşmak [havlaşmak], işl. Köp, birnäçe bolup, birden hawlap başlamak. hawlaýyş [havlaýyş], iş ady. Hawlamak ýagdaýy. hawwyldy [havvylly], at. It üýrende yzly- yzyna çykýan sesiň ady. Obanyň itleriniň hawwyldysy uzyn gije ýatmady. haý I, at, Güýç, kuwwat, ysgyn-deramat, ragbat. \n\t‣ Haýy gaçmak (gitmek) 1) gowşamak, ýuwaşamak, bady ýatmak. 2) durky könelmek, sandan çykmak, dargap başlamak, sary gitmek. Haýy gidip, waýy galmak ysgyndan, tapdan düşmek, güýç- kuwwatdan aýrylmak, garramak. Indi bäş günüň içidir, agzyma et degenok, haýym gidip, waýym galdy (Halk ertekisinden). Haýyny almak (gaçyrmak) öňünden sussuny basmak, badyny ýatyrmak, güýç-kuwwatdan düşürmek. \n\n\n HAÝ II, Göwni ýetmezligi, ökünji, gynanjy we ş.m. aňladýan ümlük. Haý, meniň diýenim bolmady-ow! \n\t‣ Haý diýmek dur diýip tabşyrmak; käýemek, ýazgarmak. Haý diýmän derrew, tiz, haýdan-haý. Men haý diýmän gelerin. haýa [haýa:], at. Utanç, şerim, uýat. Gykylygyň näme? Sende haýa bolmazmy? (B. Pürliýew). haýal hal. Çalt däl, tiz däl, çaman hereket edýän, ýuwaş. Onuň ýerinden galşy çalasyn bolsa-da, hereketi örän haýaldy (B. Kerbabaýew). haýaljakdan hal. Biraz haýalrak. haýaljyrama iş ady. Haýaljyramak ýagdaýy. haýaljyramak işl. Haýyň gaçmak, badyň gowşamak, aljyramak. – Waý, nädip gelip çykdyňyz ýa- da men düýş görýänmi? – diýip, bir hili begençli, haýaljyramak bilen gygyrdy (A. Gowşudow). haýaljyramaklyk iş ady. Haýaljyramak ýagdaýy. haýaljyraşmak işl. Bary, hemmesi haýaljyramak. haýaljyratmak işl. Haýaljyramak derejesine eltmek. Japbaklary haýaljyratmak islediler (B. Kerbabaýew). haýaljyraýyş iş ady. Haýaljyramak ýagdaýy derejesi. haýallama iş ady. Haýallamak ýagdaýy. haýallamak işl.1.Bady gaçmak, hereketi peselmek, gowşamak, ýuwaşamak. Ol gyz ýagşyň haýallanyny görüp, köne geýimini endamyna çolapdyr- da, Soltansöýne jogap beripdir (“Myraly”). 2.göç.m. Saglyk ýagdaýy erbetleşmek, haly agyrlaşmak, ugry gaçyp başlamak. haýallamaklyk iş ady. Haýallamak ýagdaýy. haýallatmak işl.1.Hereketini, badyny peseltmek, gowşatmak. Derýanyň boýy bilen gelýän tank badyny sähel haýalladyp, güzere pagşyldap urdy (N. Jumaýew). 2.göç.m. Saglygyny, ýagdaýyny ýaramazlaşdyrmak, halyny agyrlaşdyrmak. haýallaýyş iş ady. Haýallamak ýagdaýy. haýallyk at. Çalt dällik, tiz dällik, çalasyn hereket etmezlik, äwmezlik, agraslyk, ýuwaşlyk. Ol haýallyk bilen ýokary galdy. haýalrak [haýalyra:k], syp. Biraz haýal, haýaljakdan. haýaly [haýa:ly], syp. Utanç-haýasy bar, uýaljaň, utanjaň, çekinjeň; edepli. haýalylyk [haýa:lylyk], at. Haýasy barlyk, utanç-haýasy barlyk, utanjaňlyk, uýaljaňlyk, çekinjeňlik, edeplilik. Haýalylyk edepliligiň bir görnüşidir. haýal-ýagal [haýal-ýağal], hal. Öz peýwagtyna, arkaýyn, äwmän, haýallyk bilen. Ýekeräk bir öýüň gapysynda bir ýaşuly iki elini syrtynda tutup, haýal-ýagal gezim edýärdi (B. Kerbabaýew). Ýöne ol soraglaryny haýal-ýagal berýärdi. Arasyna gürrüň salýardy (A. Gowşudow). haýal-ýagallyk [haýal-ýağallyk], at. Öz peýwagtynalyk, arkaýynlyk, äwmezlik. haýasyz [haýa:syz], syp. Utanç-haýasy bolmadyk, utançsyz, şermende, bihaýa, masgara. Goý, muny berk bilsin her bir haýasyz, Hyýanat hiç wagt galmaz jezasyz! (A. Kekilow). haýasyzlyk [haýa:syzlyk], at. Utanç-haýasy ýokluk, utançsyzlyk, şermendelik, bihaýalyk, masgaralyk. Haýasyzlyk, şerimsizlik – geline, Oral garry aýal töre ýaraşmaz (Zelili). haýa-şerim [haýa:-şerim], at,ser.Haýa. Ony haýa-şerim goýbermeýärdi (H. Derýaýew). haýat [ha:ýat], at.1. Bir zadyň daşyna aýlanan beýik bolmadyk diwar, şonuň ýaly-da daşyna diwar çekilen ýer bölegi, howly. 2. gepl.d. Mülk, ýer. haýbat [haývat], at.1.Goranmak, gorkuzmak maksady bilen birine ýa-da bir zada edilýän abaý- syýasat. Duşmana haýbat ýagşy (Nakyl).2.Haýwanyň goranmak ýa-da hüjüm etmek ýagdaýyndaky görnüşi. Ýylanyň kellesini dikeldip, haýbat edişine seret?! \n\t‣ Haýbat atmak (urmak) dazarylyp gorkuzjak bolmak, abaý etmek. Haýbaty ýatmak ýuwaşamak, paýhasyna aýlanmak, köşeşmek. Şir men diýýän ýigidiň haýbaty ýatdy (G. Seýitliýew). haýbatlanma [haývatlanma], iş ady. Haýbatlanmak ýagdaýy. haýbatlanmak [haývatlanmak], işl.1.Haýbatly görnüşe girmek, hyjuwlylyk görkezmek, dogumlanmak. 2.Dazarylyp birini gorkuzjak bolmak, herrelip birine haýbat atmak. haýbatlanmaklyk [haývatlanmaklyk], iş ady. Haýbatlanmak ýagdaýy. haýbatlanybermek [haývatlanyvermek], işl. Haýbatlanyp başlamak. haýbatlanyş [haývatlanyş], iş ady. Haýbat- lanmak derejesi. haýbatly [haývatly], syp. 1.Daş görnüşi boýunça gözi dokundyrýan, çuň täsir galdyrýan. Onuň daş görnüşi hem haýbatlydy (B. Kerbabaýew). 2.Dogumly, hyjuwly. 3.Güýçli, gazaply. Haýbatly ses. haýdabermek [haýda:vermek], işl. Haýdap başlamak, bir işiň, hereketiň depginini güýçlendiri- bermek. haýdadylmak işl.1.Bir işi ýerine ýetirmek üçin depgini güýçlendirmek, işi çaltlaşdyrmak. Pagta ýygymy haýdadylmadyk bolsa, munuň ýaly üstünlik gazanmak kyn bolardy. 2.Gyssagly, çalt öňe tarap hereket edilmek. Haýdadylyp sürlen atlar gara dere batdy. 3.gepl.d. Kowlup goýberilmek, kowulmak. Haýda, şu ýerden haýda! haýdama iş ady. Haýdamak ýagdaýy. haýdamak işl.1.Bir işi ýerine ýetirmek üçin depginli işlemek; çalasyn hereketlenmek. Gökje setin köýneginiň, Çermelipdir gollary, Çalasynja haýdaýar Çeýepiksije elleri (A. Atajanow). 2.Bir tarapa howlukmaç ýöremek. Olar ilerligine haýdap gitdiler. haýdamaklyk iş ady. Haýdamak ýagdaýy. haýdan-haý hal. Ur-tut, örän tiz, çalt, ara wagt salman, çalasynlyk bilen, haý diýmän. Hasan gyzyň haýbatyndan gorkup, näderini bilmän, haýdan- haý münüp oturan piliniň astyna girdi (“Görogly”). haýdaşmak işl. Birnäçe bolup haýdamak. Beýleki ýygymçylar bolsa munuň at gaýtarym öňünde haýdaşyp, pagta ýygýarlar (A. Durdyýew). haýdatdyrmak işl. Haýdamaga mejbur etdirmek, haýdar ýaly etdirmek. haýdatmak işl.1.Haýdamaga mejbur etmek., haýdar ýaly etmek. Ýol uzakdyr, atlary gaty haýdadyň! haýdaýyş iş ady. Haýdamak ýagdaýy. haý-dek : haý-dek diýmekser.Haý diýmek. Bir haý-dek diýen adam bolmazmy muňa?! (A. Gowşudow). haýhat [haýha:t], at.1.Arman, haýp, wah. Birisi talanyp, biri ýeňipdir, Haýhat gara ýere köp gan siňipdir (Ç. Aşyrow). 2.Gykylyk, zenzele, gopgun; horluk, görgi, jebir, sütem. Öten gijäniň haýhadyny sen gören bolsadyň! haýhatly [haýha:tly], syp. Azaply, jebirli, sütemli. Tomus geçdi, güýz geçdi, haýhatly gyşam geldi. haý-haý "Dur, sabyr et, gaty gitme" diýen many aňladýan ümlük. Haý-haý seniň ýörişiň, arslana, şire ogşar (Kemine). – Haý-haý, heleý, öwünseňem ýagdaýy bilen öwün – diýip, ynanmazlyk etjek boldy (N. Pomma). haý-haýly syp. 1.Örän gyzgalaňly, aldym- berdimli, şowhunly. Başlanýar obanyň haý-haýly güni, Gijesi-gündizi ýatyrmaz ony (A. Kekilow). 2.Dabaraly, gürrüňli. Haý-haýly geň bir waka adamlarda uly täsir galdyrdy. haý-haýow [haý-haýo:w], "Baý-baý, älhepus, bä" ýaly many aňladýan ümlük. Haý-haýow, munuň ulag bolaýşyny! haý-howaýy [ha:ý-howa:ýy], syp. Manysy, mazmuny howaýy bolan, biderek, bolgusyz, ugursyz. Haý-howaýy söz. haý-küş : haý-küş etmek gowy bolmaga, erbetlik etmezlige ündemek, etmişi üçin ýazgarmak, haý diýmek. haýkylyk at. Gykylyk, galmagal, jenjel. Arabaçy keselliniň haýkylygynyň arasyna "hä-çüw" diýip, sesini goşdy (B. Gurbanow). haýkylyklabermek [haýkylykla:vermek], işl. Haýkylyklap başlamak. haýkylyklama iş ady. Haýkylyklamak ýagdaýy. haýkylyklamak işl. Gykylyk, galmagal etmek, haýkylyk etmek. haýkylyklamaklyk iş ady. Haýkylyklamak ýagdaýy. haýkylyklaýyş iş ady. Haýkylyklamak ýagdaýy. haýkyrma iş ady. Haýkyrmak ýagdaýy. haýkyrmak işl.1.Birine haýbatly we gaharly gygyrmak, käýinmek. 2. Batly kişňemek. Aty kişňäp haýkyrýar, Oba ýakyn ýetipdi (A. Alamyşow). haýkyrmaklyk iş ady. Haýkyrmak ýagdaýy. haýkyrtmak işl. Batly kişňetmek. Ol atyny haýkyrdyp geçip gitdi. haýkyrybermek [haýkyryvermek], işl. Birine haýbatly we gaharly gygyrybermek. haýkyryş iş ady. Haýkyrmak ýagdaýy. haýkyryşmak işl. Birnäçe bolup haýkyrmak. Atlar biri-birine haýbat atyşdylar, haýkyryşdylar (B. Kerbabaýew). haýp at.1. Birine ýa-da bir zada nebsiň agyrap, rehimiň gelip, ah çekmegi aňladýan söz. Haýp, abat iller ber-bibat boldy, Dostlar gamgyn bolup, duşman şat boldy (Zelili). 2.hal. Biderek, beýhuda, netijesiz. Oglanlaryň kakasy bu dünýäden haýp gitdi-dä. \n\t‣ Haýpyň gelmek nebsiň agyryp, gaty gynanmak. Haýpy geldi, gapdalynda perzendi, Hem nury didesi, hem jigerbendi (A. Kekilow). haýpygybermek [haýpyğyvermek], işl., ser. Haýpygyp başlamak. haýpygyş [haýpyğyş], iş ady. Haýpykmak ýagdaýy, derejesi. haýpykma iş ady. Haýpykmak ýagdaýy. haýpykmak işl.,ser.Haýykmak. haýpykmaklyk iş ady. Haýpykmak ýagdaýy. haýran [haýra:n], hal, at. 1.Geň, täsin galmagy aňladýan söz. 2.Birine ýa-da bir zada ýigrenç döräp, gaharlanyp aýdylýan söz, käýinç. Bu haýrany näme üçin saklaýarsyň! haýrat [haýra:t], at, kön.s.,ser.Haýyr 2. Köp kişige haýrat etdim. Müşgilim asan eýledi (“Hüýrlukga – Hemra”). Şiraly beg iline gaýdyp baryp, kän haýratlar edipdir (“Kasym oglan”). haýsy Köp zadyň birini anyklamak üçin ulanylýan sorag çalyşmasy. Sen haýsy mekdepde okaýarsyň? \n\t‣ Haýsy aşyň gatygy? äsgermezçilik, göwnüýetmezçilik manysynda ulanylýan durnukly aňlatma. Sen haýsy aşyň gatygy bolup biljek? Haýsy biri? birnäçe adamyň ýa-da başga bir topar zadyň anyk haýsysy. Oglanlaryň haýsy biri seniň göwnüňe degdi. Oňa oraklaryň haýsy birini berdiň? Haýsy deşige girjegiňi bilmezlik dürli sebäbe görä biriniň gözüne görünmekden utanyp, gaty aljyramak. Men haýsy deşige girjegimi bilemok (R. Allanazarow). haýsynjy çal., gepl.d. Bir zadyň, biriniň sanyny, tertibini we ş.m. anyklamak üçin ulanylýan sorag sözi. haýt at.1.Käbir haýwana duýduryş, medet bermek, ugrukdyrmak maksady bilen aýdylýan söz. Düýä haýt diýmek – medet (Nakyl). Ol ýaba gözüni alardyp, "haýt" diýip, irişmesini silkdi (A. Durdyýew). 2.Birine ätiýaçlygy, seresaplygy we ş.m. duýdurmak üçin ýüz tutulyp aýdylýan söz. Haýt, ýykylaýma, berk ýapyş! haýt-haýt üml.,ser.Haýt1.Olar gözlerini depesine dikip, buýtar-suýtar edýän düýelere: – "haýt- haýt"" – diýip, ýollaryny dowam etdiler (“Edebiýat we sungat”). haýuk [haýu:k]: bir haýukdan birnäçe wagt geçenden soň, esli wagtdan soň. Bir haýukdan özüne geldi (A. Durdyýew). haýwan [haýwa:n], at.1.Ýabany ýa-da eldeki jandar, mal-gara, janawar. Magtymguly, haýwan bilse balasyn, Ynsan bagryn duzlamaýan bolarmy? (Magtymguly).2. gepl.d. Bolgusyz, ýaramaz, adamkärçiliksiz adama aýdylýan gödek söz. \n\t‣Haýwan kädi dilim-dilim görnüşli, paçagy galyň togalak kädi. haýwanat [haýwa:nat], at. Tebigatyň jandarlara degişli bir görnüşi; haýwanlaryň jemi, haýwanlar. \n\t‣ Haýwanat bagy ýabany we käbir öý haýwanlary saklanýan, köpçülige görkezilýän we öwrenilýän ylmy, aň-bilim edarasy. Men haýwanat bagyna bardym.Haýwanat dünýäsi haýwanlar, haýwanlaryň jemi. Haýwanat dünýäsi hem örän köp dürlüdir. haýwançylyk [haýwa:nçylyk], at, ser. Haýwanlyk. haýwanlyk [haýwa:nlyk], at. Haýwan häsiýetine mahsus gylyklylyk. haý-waý [ha:ý-wa:ý], üml. Kynçylykly ýagdaýa düşülende kömek islenip aýdylýan söz. \n\t‣ Haýyna-waýyna garamazlyk öz ygtyýaryna, islegine goýmazlyk, güýç, zorluk görkezmeklik. haýygybermek [haýyğyvermek], işl. Heder edibermek, sussuň basylybermek. haýygyş [haýyğyş], iş ady. Haýykmak ýagdaýy. haýykdyrmak işl. Geň, haýran galdyrmak, sussuny basmak, heder etdirmek. Bukjadan çykan hat bizi haýykdyrdy. haýykma iş ady. Haýykmak ýagdaýy. haýykmak işl. Geň galyp, sussuň basylmak, heder etmek. Gapynyň urluşyndan, Çerkeziň çasly sesinden haýygan Sazak işigi içki geýiminde gelip açdy (B. Kerbabaýew). Serdar haýyganlygyny bildirmezlik üçin şahyryň sowalyna bada-bat jogap berdi (S. Myradow). haýykmaklyk iş ady. Haýykmak ýagdaýy. haýyn [ha:ýyn], at,syp. Halkyna, il- gününe,Watanynadönüklik edýän, dönük, ähtiýalan. haýynçylyk [ha:ýynçylyk], at,ser.Haýynlyk. haýynçylykly [ha:ýynçylykly], syp. Ähtiýalanlyk, haýynçylyk bilen. haýynlyk [ha:ýynlyk], at. Dönüklik, ähtiýalanlyk, haýynçylyk. haýyr at.1.Söwda-satykdan görülýän peýda, girdeji, düşewünt. Halal işle – haýyr tap (Nakyl). 2. Işde, durmuşda we ş.m. alynýan, görülýän, berilýän goldaw, ýardam, bähbit. Haýyr işi goýsaň, şere döner, şer işi goýsaň – haýra (Nakyl). \n\t‣ Haýra çapmak peýda görmäge çalyşmak, nep gözlemek, öz haýryň, bähbidiň üçin dyrjaşmak. Haýryndan geçmek owarram etmek, näme bolsaň, şo bol etmek. Haýryny gör! Söwda-satykda, täze zat alnanda "goý derdiňe, geregiňe ýarasyn" diýen manyda ulanylýan durnukly söz düzümi. Haýyr işi şer etmek bähbitli ýagdaýdan, oňaýly işden ýüz öwürmek, oňaýly işi harama çykarmak. Sabyr edenler gara dagy ýer eder, bisabyrlar haýyr işi şer eder (Nakyl). haýyrlanma iş ady. Haýyrlanmak ýagdaýy. haýyrlanmak işl. Bir zadyň ýa-da biriniň peýdasyny, haýryny, kömegini görmek, peýdalanmak, ulanmak. Ýerden köp haýyrlanmak maksady bilen gawundyr garpyzy köp ekdik. haýyrlanmaklyk iş ady. Haýyrlanmak ýagdaýy. haýyrlanybermek [haýyrlanyvermek], işl. Bir zady peýdalanybermek, ulanybermek. haýyrlanyş iş ady. Haýyrlanmak ýagdaýy. haýyrly syp. 1.Peýdaly, düşewüntli, gazançly, girdejili. 2.Işde, durmuşda we ş.m. peýdasy, goldawy degýän, bähbidi bolan. haýyrlylyk at.1.Peýdalylyk, düşewüntlilik, girdejililik, gazançlylyk. 2.Işde, durmuşda we ş.m. peýdalylyk, goldawlylyk, bähbitlilik. haýyr-sahawat [haýyr-saha:wat], at. Haýyr hem ýagşylyk, kömek, ýardam, haýyr-yhsan. Munuň öz kowum-garyndaşyna, öz obasyna edýän haýyr- sahawatynyň hetdi-hasaby ýok (B. Kerbabaýew). haýyr-sahawatly [haýyr-saha:watly], syp. Haýyr-sahawat edýän. haýyr-sogap [haýyr-soğa:p], at. Ýagşylyk edip, alynýan alkyş. haýyrsyz syp. 1.Peýdasy, düşewündi ýok, girdejisiz. 2.Peýdasyz, nepsiz, bähbitsiz. haýyr-şer at.1.Tekiz ýere yzly-yzyna "haýyr" diýip bir çyzyk, "şer" diýip, ýene bir çyzyk çyzyp atylýan palyň bir görnüşi. 2.Hem haýyr-yhsany, hem şeri öz içine alýan ýagdaý. haýyr-yhsan [haýyr-yhsa:n], at,ser.Haýyr- sahawat. haýyş [ha:ýyş], at. Birinden bir zady ýüz tutup sorama, towakga etme. haýyşnama [ha:ýyşna:ma], at. Ýüz tutulyp, towakga edilip ýazylýan hat. haýyt at.1.Dini baýram, aýyt. Uly haýyt (orazadan soňky ilkinji baýram). Kiçi haýyt (gurban baýramy).2.Oglana dakylýan at. haýýar [haýýa:r], syp. Haýasyzlyk bilen galmagal, gykylyk turuzýan, nadara, jenjelçi, şermende. Bu adam hiç bir derde ýaramajak haýýar eken-ow! (A. Gowşudow). haýýarçylyk [haýýa:rçylyk], at,ser.Haýýarlyk. Gelniniň haýýarçylygyndan garry eýmenmän hem durmady (Ş. Borjakow). haýýarlyk [haýýa:rlyk], at. Haýýar gylyk- häsiýetlilik, haýasyzlyk, nadaralyk. Hatda ol gürlän wagty haýýarlyk bilen gözünden ýaş hem çykardy (A. Gowşudow). haýýat [haýýa:t], at,k. d. Geýim biçip tikýän tikinçi. Magny bazarynda haýýata döndüm, Şirin gazal donun biçdim, ýaranlar (Magtymguly). \n\t‣ Haýýaty göçmek gaty gorkup, el-aýagyny ýitirmek, zähresi ýarylmak. Oslagsyz wakadan haýýaty göçen ýigit bogazyna sygdygyndan gygyrdy. hazan at. Hijri-kamary ýyl hasaby boýunça akrabyň öň ýanyndaky hasap-hesip, güýz paslynyň ýapraklar dökülip, ekinleri sowuk urýan döwri. Hazan wagtyna ýetende, Ter açylan güller galmaz (Seýdi). \n\t‣ Hazan ýeli1) akrabyň öň ýanynda ösýän ýiti sowuk ýel. 2) betbagtlyk, horluk, zulum. Hazan oky ölüm-ýitim, ajal, betbagtlyk, bela. Hazan okun taýýar eden bu jahan, Gözün ýumup, her ýan atyp baradyr (Magtymguly). Hazan uran (urmuş) gepl.d. yitiren, tapmaýan zadyň barada gaharyňa aýdylýan aňlatma (köplenç, aýal maşgalalar tarapyndan ulanylýan söz). - Hazan uran, iňňäni nirä atanymy bilemok. Hazan urmak akrabyň öň ýanynda sowuk urmak. ... Hazan ursa, solar açylan güller (Magtymguly). hazar at,k. d.,ser.Heder. Meniň gazabymdan hazar etmediň (“Saýatly – Hemra”). Şa rugsat bermez diýip, hazar eýleme, Giden bolsaň, uzak ýollar seniňdir (“Zöhre – Tahyr”). hazlama [hazylama], iş ady. Hazlamak ýagdaýy. hazlamak [hazylamak], işl. Hazzyldyly seslenip gelmek (ýel, şemal hakynda). Daşarynyň sowugy jebis ýapylmaýan gapydan hazlap duransoň, içip oturan çaýymyzyň mazasyny alýardy. hazlamaklyk [hazylamaklyk], iş ady. Hazlamak ýagdaýy. hazlaşmak [hazylaşmak], işl. Töwerek-daşdan hazlamak; birsyhly hazlap durmak. Oraçanyň açyk ýerlerinden hazlaşyp urýan şemal ýakymsyzdy. hazlawuk [hazylowuk], syp. Hazzyldyly seslenýän, hazlap ses edip duran (şemal hakda). Hazlawuk sowuk şemal. hazlaýyş [hazylaýyş], iş ady. Hazlamak ýagdaýy. hazyna [hazy:na], at. 1. Döwlet we hususy emlägi hem-de onuň saklanýan jaýy, ýeri. 2. Bir zadyň ätiýajy bolup, hyzmat edýän baýlyk, mal-mülk, pul, emläk we ş.m. 3. Ýere gömülip, ýa-da bukulyp goýlan gymmatbaha zatlar, baýlyk, genç (gyzyl, kümüş we ş.m.). 4. Ýerasty we ýerüsti baýlyklar. hazynaçy [hazy:naçy], at. Hazyna saklaýan adam, hazynadar. hazynadar [hazy:nada:r], at. 1. ser. Hazynaçy. 2. Hazynanyň çeşmesi, baýlygyň köp ýeri. hazzar [hazza:r], hal, gepl. d.1. Munça köp zat. Bu hazzar zady näme etjek. 2. Kynlyk bilen, zordan. Öňden barýan ata hazzar deňleşdi (O. Ödäýew). hazzyk syp, gepl.d. Ynanjaňlykdan ýaňa öz zadyny saklap, eýelik edip bilmeýän, zadyny ýersiz ýere harçlaýan (adam). hazzyklyk at, gepl.d. Hazzyk häsiýetlilik. hazzyldabermek [hazzylla:vermek], işl. Hazzyldyly seslenibermek, hazzyldy sesini edibermek. hazzyldama [hazzyllama], iş ady. Hazzyldamak ýagdaýy. hazzyldamak [hazzyllamak], işl. Hazzyldyly seslenmek. hazzyldaýyş [hazzyllaýyş], iş ady. Hazzyldamak derejesi. hazzyldy [hazzylly], at. Ýel güýjände ýa-da motor işlände we ş.m. zatlar herekete gelende döreýän sesiň ady. hazzyldyly [hazzyllyly], syp. Hazzyldap seslenýän, hazzyldyly ses edýän. hazzywöten [hazzywötön], syp., gepl.d. Öz peýdasyny bilmeýän, ertäniň aladasyny etmeýän (adam hakynda). he [he:], Türkmen milli elipbiýiniň "H" harpynyň ady. hebent [hevent]: hebent bolmak biri-biriň bilen goşulyşyp, bilelikde işi ýerine ýetirmek, bir işi etmek üçin iki-üç bolup birleşmek. Hebent bolup dokma dokamak. hebes [heves], syp. Biderek, ýerliksiz, peýdasyz, bihuda. Akylla bir söz bes, akmaga müň söz hebes (Nakyl). hebeşi [heveşi], at, kön.s. Ýerligi Hebeşistandan bolan garaýagyz adam. Hebeşi sypatynda özüni gul edip, bende bazarynda ... müň tylla berip, Garyby satyn aldy (“Şasenem – Garyp”). heçjeribermek [heçjerivermek / hetjerivermek], işl. Biriniň üstüne çikjeribermek, haýbatlanybermek heçjerilmek [heçjerilmek / hetjerilmek], işl.,ser.Heçjermek. Dursunjemal Annagülüň üstüne has heçjerildi (N. Saryhanow). heçjeriş [heçjeriş / hetjeriş], iş ady. Heçjermek ýagdaýy. heçjerişmek [heçjerişmek / hetjerişmek], işl. Köpçülik bolup, birnäçe bolup heçjermek. heçjerme [heçjerme / hetjerme], iş ady. Heçjermek ýagdaýy. heçjermek [heçjermek / hetjermek], işl. Biriniň üstüne hondanbärsi bolup çikjermek, haýbat atmak. heçjertmek [heçjertmek / hetjertmek], işl. Birine heçjermäge ýol bermek, mümkinçilik bermek. Men ony üstüme heçjerdip bilmerin. heçjikleme [heçjikleme / hetjikleme], iş ady. Heçjiklemek ýagdaýy. heçjiklemek [heçjiklemek / hetjiklemek], işl.1.Sowat öwrenilip başlananda, sözleri bogun-bogun, harpma-harp okamak. Soň bolsa "Bibijemal" diýen sözbaşyny heçjikläp okadym (R. Gelenow). 2.göç.m. Şol bir zady zol gaýtalap, öwran-öwran aýdyp, tekrarlap durmak, ýanjamak. Turan badyna ýene heçjikläp, öňki heňine tutdy (A. Nazarow). heçjiklemezlik [heçjiklemezlik / hetjiklemezlik], iş ady. Heçjikläp okamazlyk, gürlemezlik, durmazlyk, oturmazlyk. heçjikleşmek [heçjikleşmek / hetjikleşmek], işl. Köpçülik bolup, birnäçe bolup heçjiklemek. Birinji synp okuwçylary haty heçjikleşip okaşyp otyrdylar. heçjikletdirmek [heçjikletdirmek / hetjikletdirmek], işl. Heçjiklär ýaly etdirtmek. heçjikletmek [heçjikletmek / hetjikletmek], işl. Heçjiklemäge mejbur etmek. Haty heçjikledip okatmak. heçjikleýiş [heçjikleýiş / hetjikleýiş], iş ady. Heçjiklemek ýagdaýy. heder : heder etmek çekinmek, gorkmak, haýykmak, ätiýaç etmek. Ol atynyň bir zatdan heder edýändigini aňdy (A. Gowşudow). Heder etse gylyç bilen naýzadan, köp tapylar ýumrugyny oýnadan (G. Ezizow). hedýe [hedýe], at,k. d. Birine sowgat hökmünde berilýän peşgeş. Bu janym nagt getirdim saňa hedýe bermäge (Talyby). hek at. Senagatyň himiýa, rezin we beýleki pudaklarynda ulanylýan ýumşak ak daş, şonuň ýaly-da şol daşyň ýazuw, çyzuw, agardyş, arassalaýyş we ş.m. işler üçin ulanylýan bölegi, külkesi, ergini. Ol elindäki jontuk sübse ýaly çotga bilen hek çalyp, agaçlaryň düýbüni agardyp ýör (N. Pomma). Körpe jigim ak hek alyp eline, Klas tagtasyna adyny ýazdy (M. Seýidow). \n\t‣ Hek etmekgepl.d. Bir işi ökdelik bilen berjaý etmek, ýerine ýetirmek. Okaman näme? Hek ederin. hekaýa [heka:ýa], at.1. Bir wakany beýan edýän, kyssa görnüşli ýazylan çaklaňrak çeper eser. 2. Gürrüň, hekaýat. Myrat aga Han küýlä gözüni alardyp: – Men saňa gyzykly hekaýa aýdyp bereýin! – diýdi (A. Durdyýew). hekaýaçy [heka:ýaçy], at.1.Hekaýa aýdyp bermäge ökde adam. 2.Hekaýa ýazýan ýazyjy. hekaýalyk [heka:ýalyk], syp. Hekaýa bolar ýaly, ýazar ýaly. hekaýat [heka:ýat], at. Bolup geçen ýa-da bolup duran waka, hadysa, ýagdaý. Bu nämäniň hekaýatyka?! (“Görogly”). hekem at.1.Üstünde oturar ýaly agaçdan galdyrylan desga. Indi bu ýeri garrylar hekem edipdirler (A. Gowşudow). Sopy pessejik hekemine çykyp töweregine göz gezdirdi (B. Kerbabaýew). 2.Elguş, towuk we ş.m. oturar ýaly palçykdan ýa-da agaçdan ýasalan beýiklik. 3.göç.m. Mesgen, mekan. Niçe ýyllar baýguşlara Hekem boldy ol haraba (Ç. Aşyrow). 4.göç.m. Eýe. Ol nirede gazan gulagy gyzdyrylýan bolsa, şol ýerin hekemidir. hekemsireme iş ady. Hekemsiremek ýagdaýy. hekemsiremek işl. Eýemsiremek, özüni eýesi saýmak (toý ýerinde, her hili üýşmeleňlerde). hekemsireýiş iş ady. Hekemsiremek ýagdaýy. hekerjeklemek işl. Ýalt-ýult edip, töweregiňe seretmek, keýerjeklemek. Görsem saýawanly owadan bir gyz, Gülüp hekerjekläp esedýär tiz-tiz (Ç. Gurbangylyjow). hekerjekletmek işl. Hekerjeklär ýaly etmek, keýerjekletmek. Agajyň üstünde oturan guş kellesini hekerjekledip, töweregine garaýardy. hekerjekleýiş iş ady. Hekerjeklemek ýagdaýy. hekgal [hekga:l], at. Iki ujy ýonulan, barmak ýogynlygyndaky agaçjygy bir sere boýly uzyn taýak bilen kakyp oýnalýan oýun we şol kiçijik agaçjyk. Çagalar hekgal oýnaýarlar. hekgeribermek [hekgerivermek], işl. Hekgerip başlamak. hekgerilme iş ady. Hekgerilmek ýagdaýy. hekgerilmek işl.,ser.Hekgermek. Oglanjyk hekgerilip, örän batyrgaý gepledi. hekgeriş iş ady. Hekgermek derejesi. hekgerişmek işl. Birnäçe bolup hekgermek. Öýüň gözeneginde gybat edip oturan aýallar hem ony görüp, hekgerişip seretdiler (N. Saryhanow). hekgerme iş ady. Hekgermek ýagdaýy. hekgermek işl.1.Edermen we dogumly bolan bolup dikgermek, gopbarmak, hekgerilmek. 2.Dikgi görnüşe geçmek dikgermek, dikelmek. Ine, şu baryşda, birden onuň ýabysy boýnuny hekgerdip, ýoluny kesip geçen baýtaly gördi-de kişňedi (A. Durdyýew). hekgermeklik iş ady. Hekgermek ýagdaýy. hekgertmek işl. Hekgerer ýaly etmek, boýnuny dik galdyrmak. Birden onuň ýabysy boýnuny hekgerdip kişňedi. hekgildeme [hekgilleme], iş ady. Hekgildemek ýagdaýy. hekgildemek [hekgillemek], işl. Boýnuňy, bedeniňi dik tutup, dikelibräk, dirkildäp ýöremek. Ol, artele ýakynlanyndan, tahýasyny maňlaýyna geýip, hekgildän bolup ýöredi (A. Durdyýew). hekgildäbermek [hekgillä:vermek], işl. Hekgildäp ugramak. hekim [heki:m], at.1.Syrkawa, hassa em edýän lukman. Ol hekimleri ýygnady (“Zöhre – Tahyr”). 2.Oglana dakylýan at. hekimçilik [heki:mçilik], at. Keselleri bejermek we olaryň öňüni almak hakyndaky ylym, lukmançylyk. hekleç syp. Hek garyndyly, hek gatyşykly. Hekleç ýer. hekleme iş ady. Heklemek ýagdaýy. heklemek işl. Hek çalyp agartmak, hek çalmak. Okuwçylar baglary hekläp we dermanlap gutardylar. heklemeklik iş ady. Heklemek ýagdaýy. heklenmek işl. Hek çalynmak, hek çalnyp agardylmak. Agaçlaryň düýbi heklenipdir. hekleşdirmek işl. Bir ýanyndan hekläp çykmak. hekleşmek işl.1. Heklemäge kömekleşmek. Men bagbana birnäçe agajyň düýbüni hekleşdim. 2. Bilelikde heklemek. Okuwçykar agaçlaryň düýbüni hekleşip ýördüler. hekletdirmek işl. Birine hek çaldyrtmak. hekletmek işl. Heklemek işini başga birine etdirmek. hekleýiş iş ady. Heklemek ýagdaýy. helal [hela:l], at,k. d. 1. Täze dogan Aý; owadan, gözel. Göründiňiz maňa helal dek bolup (Baýly şahyr). 2. göç.m. Söýgüli. \n\t‣ Gaşy helal täze dogan aý ýaly gaş. Bu ýerde ýokdur dermanym, Gaşy helalym aldyrdym (“Şasenem – Garyp”). Agzy çün pissedir, lebleri baldyr, Gözleri pyýala, gaşy helaldyr (Zelili). hele-hüle [hele-hülö], syp. Helemüçük. Öz-ä hele-hüle zat däl-ow, başardarmyka? (B. Pürliýew). helemik at. Bulamak bolup ýatan suwuklyk. helemüçük syp. Eýle-beýle, ýöne-möne, hele- hüle, sähelçe, ýönekeý, kiçijik. Ahaw, şu iş helemhüçük iş däl. Şuny ýedi ölçäp, bir keseliň! (B. Öwezow). heleý at,gepl .d., ser.Aýal. Heleý, hudaý diýen ýerimiz bar eken! (B. Seýtäkow). heleýlik : heleýlik etmekgepl.d. bir işde, meselede ejizlik etmek, sözüňde tapylmazlyk. Ynha heleýlik edýänler! heläk [helä:k]:heläk bolmak1) gurban bolmak, ölmek. Ondaky gahrymanlarça heläk bolan ogullarymyz asyl ýadymyzdan çykmaz (B. Pürliýew). 2) bir zadyň ugrunda köp azap çekmek, görgi görmek, alada galmak, halys bolmak, ýadamak, horlanmak. Tizräk sürüň! Garaňky düşse, heläk bolarys! (G. Kulyýew). Heläk etmek1) bir zadyň ugrunda gurban etmek, öldürmek. 2) bir zadyň ugrunda köp azap çekdirmek, görgä, alada goýmak, halys etmek, ýadatmak, horlatmak. heläkçilik [helä:kçilik], at. Jebir-süteme, azaba duçar bolmaklyk, görgi görmeklik, horluk çekmeklik, heläklik. heläkçilikli [helä:kçilikli], syp. Jebir- sütemli, heläk ediji. heläkleme [helä:kleme], iş ady. Heläklemek ýagdaýy. heläklemek [helä:klemek], işl.1.Ölüme sezewar etmek, öldürmek. Bilip bolmaz, şowna düşmez birdenkä, Örän hatarly iş heläklär, belkä!(A. Kekilow). 2.Azap baryny bermek, görgi görkezmek, gaty horlamak, halys etmek. Olar Göroglyny birneme heläklejekdiler (“Görogly”). heläklemeklik [helä:klemeklik], iş ady. Heläklemek ýagdaýy. heläkletdirmek [helä:kletdirmek], işl. Heläk etdirmek. heläkletmek [helä:kletmek], işl. Heläk etmäge ýol bermek. Çopanlar sürini heläkletdiler. heläkleýiş [helä:kleýiş], iş ady. Heläklemek ýagdaýy. heliksalam [heli:ksala:m], at. Aýal maşgalalaryň berlen salama jogap salamy. Heliksalam! Ynha, Aýgülüň özi geldi (B. Kerbabaýew). hellewleme [hellöwlömö], iş ady. Hellewlemek ýagdaýy. hellewlemek [hellöwlömök], işl.1.Salgym atyp galgamak, iki-baka yraň atmak. Häzirbegjan ýurdunyň baglary alysdan hellewläp göründi (“Saýatly – Hemra”). 2. Sölpüldäp ýörmek, biderek ygyp ýörmek. Onsoň göreniň agzyna aňkarlyp, hellewläp ýörmegiň sebäpli hem sen bihepbe bolýarsyň (A. Gowşudow). hellewleşmek [hellöwlöşmök], işl. Köp bolup hellewlemek. Ol agaçlar hellewleşip duran baglyk bolar. hellewletmek [hellöwlötmök], işl. Salgym atyp galgatmak, iki-baka yraň atdyrmak. Bürgüt äpet ganatlaryny hellewledip, ýokary galdy. hellewleýiş [hellöwlöýüş], iş ady. Hellewlemek ýagdaýy. hem köm. s.1.Sözlemiň deňdeş agzalaryny, düzmeli goşma sözlemleri özara baglanyşdyrýan baglaýjy kömekçi. 2.Güýçlendiriji ownuk bölek. \n\t‣ Hem daýyňlara gitmek, hem taýyňa baş öwretmek birbada birnäçe işi ýerine ýetirmek, köp işi amala aşyrmak. Hem hoz gerek, hem hozuň mürrügi gowudan-gowusyny islemek, zat dandamak, kanagat etmezlik. hemaýat [hema:ýat], at. Birine edilýän kömek, ýardam, goldaw. hemaýatçy [hema:ýatçy], at. Hemaýat ediji, kömek beriji, hemaýatkär. hemaýatçylyk [hema:ýatçylyk], at. Hemaýat edijilik, hemaýat, ýardam berijilik, goldaw edijilik, hemaýatkärlik. hemaýatkär [hema:ýatkä:r], at,ser.Hemaýatçy. hemaýatkärlik [hema:ýatkä:rlik], at,ser.Hemaýatçylyk. Oňa özüm hemaýatkärlik ederin (G. Kulyýew). hemaýatly [hema:ýatly], syp. 1.Goldaw berýän, göwün göteriji. Hemaýatly söz. 2.Hemaýaty bolan, arka daýançly, arkaly. hemaýatsyz [hema:ýassyz], syp. 1.Goldawsyz, kömeksiz, ýardamsyz. Hiç kimden hemaýatsyz özi turmakçy boldy (B. Seýtäkow). 2.Hemaýaty bolmadyk, arkasyz. hemaýyn [hema:ýyn], syp. Mesawy, özara, asuda, ýönekeý (esasan gürrüň hakynda). Emma ol öz rahatyny bozman, hemaýyn sözlemäge başlady (B. Kerbabaýew). Aramyzda hemaýyn gürrüň gidýärdi (“Edebiýat we sungat”). hemdem at. Ýakyn pikirdeş, ýoldaş, çyn dost, syrdaş. Akyl olsaň, ýagşylara hemdem bol, Akmak özün nadan bile ýar eýlär (Magtymguly). Iki jahan byradarym, hemdemim, Gel, Seýdim, ýara seýle gideli (Zelili). hemdemlik at. Ýakyn pikirdeşlik, ýoldaşlyk, çyn dostluk, syrdaşlyk. Hemdemlik etmek. hemdest [hemdes], syp. Ýakyn, içgin aragatnaşyk edýän, dost. Anyň dosty bile hemdest bolsa (Abdysetdar Kazy). hemdil syp., k.d. Tüýs ýürekden dost, syrdaş, ýürekdeş. Iki hemdil iýse bir lukma nandan (Sopy Allaýar). hemhana [hemha:na], at. Bir öýde, jaýda bile ýaşaýan, öýdeş. Ata-ene diýgen iki hemhana, Bolsa gerek perzendige perwana (“Melike – Dilaram”). Men hem barsam Zöhre jana, Isterem bolsam hemhana (“Zöhre – Tahyr”). hemişe [hemi:şe], hal.1.Hemme wagt, elmydam, mydama, baky. 2.Ozallar, ozal, öňler, öň. Hemişeler odunsyz kösenilerdi. hemişeki [hemi:şeki], syp. Ozalky, owalky, öňki. Çarwa mergen hemişeki endigini gaýtalap, telpegini çykardy (B. Gurbanow). hemişekilik [hemi:şekilik], at. Haýsydyr bir zadyň öňki bolşy, oňki ýagdaýy. Onuň hemişekiligi-hä däl! – diýip, Bäşimiň ýüzüne sowally seretdi (J. Akyýew). hemişelik [hemi:şelik], hal. Uzak wagtlyk, mydamalyk, bakylyk. hemle at. Gaharly edilýän abaý-syýasat, gazap, gahar. \n\t‣ Hemle urmak gahar-gazaply geplemek, azm urmak, dazarylmak. Pökgeniň aýaly onuň yzyndan hemle urdy hem gapyny ýapdy (A. Gowşudow). hemme çal. Zatlaryň, adamlaryň we ş.m. bary, ählisi, jemi. Adamlaryň hemmesi. Kitaplaryň hemmesi şularmy? \n\t‣ Hemmäni bir gözde görmek bar adama deň garamak, ähli adama deň garaşyk etmek, hemmeler üçin bir häsiýetde bolmak, hiç kimden ýüz görmezlik. hemmeje çal., gepl.d. Mukdary azajyk zatlar, san taýdan az çaga üçin ulanylýar.Pulumyň hemmejesini sowdum. Çagalaryň hemmejesi oýnap ýör. hemmetaraplaýyn hal. Bir zadyň ähli taraplaryny göz öňünde tutýan, ähli taraplaryny öz içine alýan, ähli taraplaryna üns berilýän. hemra [hemra:], at.1.Biri bilen ugurdaş ýolagçy, ýoldaş, gürrüňdeş bolan adam. Men Nejep bilen ýedi gije-gündiz hemra boldum (“Nejep oglan”). 2.Biri bilen mydama bile bolýan, durmuş ýoluny bile geçýän, aladasyny, gaýgysyny, şatlygyny bölüşýän adam. Meniň söweşjeň hemralarym. 3.Saýýaralaryň (planetalaryň), ýyldyzlaryň daşynda aýlanýan asman jisimi. 4.Oglana dakylýan at. hemralyk [hemra:lyk], at.1.Biri bilen ugurdaşlyk, ýoldaşlyk. Tebigat hem bulara hemralyk edýär (G. Kulyýew). 2.Ýakyn gatnaşykdaky ýagdaý, ýakynlyk. Ol zähmetiň içinde dogup, önüp-ösdi we uzyn ömrüni zähmet bilen iň ýakyn hemralykda geçirdi (A. Gowşudow). hemsapak hal, k. d. Sapakdaş. Köňül ýarany bile hemsapak bol (Sopy Allaýar). hemsaýa [hemsa:ýa], at,k.d. Goňşy. Hemsaýa ýurtlardan adamlary çagyrmak gerek (“Görogly”). Golaý hemsaýaň-da gümangär bolar, Soramaňlar ýarsyzlygyň derdini (Gaýyby). hemsaýalyk [hemsa:ýalyk], at. Hemsaýa ýagdaýynda bolmaklyk, gonşy bolup ýaşamaklyk. hemsöhbet : hemsöhbet bolmak söhbetdeş, gürrüňdeş bolmak. Asyl, onuň özi bilen çaý içim salym hemsöhbet bolmanyň özi hem bir döwletdir (B. Kerbabaýew). hemsyrdaş syp., k.d. Syrdaş, ýoldaş, pikirdeş. Gülkamar jan, habar bergil bizlere, Hemsyrdaşyň Zöhre jany gördüňmi? (“Zöhre – Tahyr”). Hemdem bolup gezen hemsyrdaşlarym, Deňim-duşum, ýary- ýaran gal imdi!(Seýdi). hemsyrdaşlyk at.Syrdaş ýagdaýda bolmaklyk, hemsyrdaş bolup ýörmeklik. hemşeri at. Baryş-geliş edilýän, gatnaşyk edilýän ýoldaş, dost. hendek [hennek], at, ser.Händek. henek at. Birine degmek üçin aýdylýan degişme, ýomak. Bu ýerde seniň henek oýnuň gelişmeýär (“Görogly”). Ol sözüniň yzyny henege ýazdyryp: – Siziň şahyr göresiňiz geldimi? – diýdi (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Henek atmak (etmek) oýunlyga salyp bir zat diýmek, oýun etmek, degişmek. Sen henek atyp, meni oýnajak bolýarmyň! henekleme iş ady. Heneklemek ýagdaýy. heneklemek işl. Gözüň gubar baglan ýaly bolmak, gözüň öňi gamaşmak. – Men sizi bir gören adamyma meňzedýärin weli, nirede görenimi ýadyma salyp bilemok ýa-da meniň gözüm henekläýendir –diýdi (A. Gowşudow). henekleýiş iş ady. Heneklemek ýagdaýy. henekläbermek [heneklä:vermek], işl. Gözüň öňi gutarlabermek, gamaşybermek. heniz [heni:z], hal. Şu wagta çenli, häzire çenli; entek, şindi. Heniz görmedik jaýlary oňa örän geň bolup görünýärdi (A. Durdyýew). heniz-henizler [heni:z-heni:zler], hal, ser. Heniz. heň I, at, sazç.1. Belli bir saz owazyny emele getirýän, sazlaşykly çykýan bir ýa-da köp sesli owaz. Umuman, onuň aýdýan aýdymlary öňki gulaga tanyş heňler däldi (G. Ezizow). 2. Edähet, öwrenilen gylyk. Öňki heňine başlamak. \n\t‣Heňe gelmek esasly, delilli, sebäpli bolmak, ugrunda bir zat bar bolmak, tasa gelmek. Heňe gelmezlik esassyz, sebäpsiz, delilsiz bolmaklyk. \n\n\n HEŇ II, at. Zaýalanmak, çüýremek, könelmek zerarly emele gelýän,kerep. heňdeş syp. Heňleri meňzeş. heňdeşlik at. Heňleri meňzeşlik. heňkiriş iş ady. Heňkirmek ýagdaýy. heňkirişmek işl. Birnäçe bolup heňkirmek, heňkirişip başlamak. heňkirme iş ady. Heňkirmek ýagdaýy. heňkirmek işl. Biriniň üstüne gaharly gygyrmak, birine haýbat bilen käýemek. heňkirmeklik iş ady. Heňkirmek ýagdaýy. heňkirtmek işl. Birine heňkirmäge ýol bermek, mümkinçilik bermek, biriniň üstüne gaharly gygyrtmak. Ony öz üstüme heňkirdip durmaryn. heňleme iş ady. Heňlemek ýagdaýy. heňlemek işl. Bir zatda heň emele gelmek. Pitidäki gowurma heňläpdir.Çörek saçakda köp dursa heňleýär. heňlemeklik iş ady. Heňlemek ýagdaýy. heňlemezek syp. Heň emele gelmezek. Düýeýüň saçaga dolanan çörek heňlemezek bolýar. heňlemezlik iş ady. Bir zatda heň emele gelmezlik. Çörek heňlemändir. heňletdirmek işl.Heňlemek katdyna ýetirtmek. heňletmek işl. Heňlär ýaly etmek, heňlemegine ýol bermek. Ammarlardaky gallany howa çaldyrman, heňledäýmeli däl. heňleýiş iş ady. Heňlemek ýagdaýy. heňläbermek [heňlä:vermek], işl. Heň baglap başlamak, heňläp ugramak. heňňam [heňňa:m], at.1.Ýaşaýyş, durmuş. 2.göç.m. Heň (ser. Heň II, 2), gylyk. Bu ýaşuly ýene öňki heňňamyna başlady (A. Gowşudow). heňňiz [heňňi:z], at. Meýil, hyjuw, joşgun, äheň. Telim günden bäri ýagmagy heňňiz edip, gamaşyp duran çytawunly howa hem günorta galman açyldy (B. Gurbanow). hep at, gepl.d.Neşe. \n\t‣Hepi ýetmezlik neşesi ýetmezlik. Hepi ýetmedik ýaly keýpsiz, sus. hepbe at. Takmynan, 500 gram möçberindäki agyrlyk ölçegi. hepbeli syp. 1.Oňly, idili, kemally, akylly- başly. Sölperip ýörmegiňi taşla, dogumlan, hepbeli bol!2.Ugurly, derekli. Ýanymyza hepbeli zat almandyrys. hepbesiz syp. Iş başarmaýan, kemalsyz, bihepbe, bolgusyz. hepbik at. Guş tutmak üçin malyň gapyrgasyndan, agaçdan ýasalýan emeli duzak. Olar hepbik ýasamak üçin ýerlerinden galanlarynda, Japbak olaryň öňünde bir şert goýdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Hepbige dönmek horlanmak, garny çekilmek, igläp galmak. Hepbik ýaly bolmakser.Hepbige dönmekOl yzyna gaçmaklygy özüne horluk bilen bolara çemeli: eýýäm garny çekilip, hepbik ýaly bolupdyr (N. Saryhanow). hepde at. Duşenbe bilen ýekşenbe aralygyndaky ýedi güne deň bolan wagt birligi. hepdeleýin hal. Bütin hepde dowamynda bolýan, hepdeläp. Ol obalaryna gidende hepdeleýin gidýärdi. hepdelik at.1.Bir hepde, ýedi gün aralagynda dowam edýän wagt. Mundan ozal hepdelik, on günlük ileri ýanyndan sowlup geçýärdim (“Görogly”). 2. Bir waka bagyşlanyp, jemgyýetçilik çäreler geçirilýän ýedi günlük wagt aralygy. Daşary ýurt kinofilmleriniň hepdeligi. 3.Her hepdede bir gezek çykýan, her hepdede neşir edilýän. Hepdelik gazet. hepdeläp [hepdelä:p], hal. Hepdäniň dowamynda. Batyr bir hepdeläp ýassykdan galman ýatdy (B. Kerbabaýew). hepdeme-hepde hal. Her hepdede. her çal. Islendik biri, islendik bir zat, islendik wagt. Her gün. Her agşam. Her adam. \n\t‣ Her bir (adam, zat we ş.m.) adamlaryň, zatlaryň we ş.m. haýsy hem bolsa biri, islendik biri. Her bir adam özüniň durmuşda eýelemeli ornuny tapmalydyr. Her dişinde bir gülki çendenaşa gülegen adam häsiýetlendirilende aýdylýan aňlatma. – Ol gelniň her dişinde bir gülki, nämä böwregi bökýärkä? Her edip, hesip edip dürli tär bilen, ähli tagalla bilen baglanyşykly. Her gapyda biri her ýerde biri; örän selçeň. Ýere atan çigitleriňem-ä her gapyda biri gögeripdir. Her hili (tüýsli, jüre) dürli-dürli, üýtgeşik- üýtgeşik. Her kim bir kelle bolmak baş-başdaklyk etmek, agzybir bolmazlyk. Her ýeten gazyga büdremezlik özüňe mynasyby, öz deňiňi gözlemek, çem gelen bilen iş salyşmazlyk. Onuň gündizler karary ýetmedi, gijeler ukusy tutmady, her ýeten gazyga büdremegi özüne uslyp bilmedi (B. Kerbabaýew). heran-haçan [hera:n-haça:n], hal. Irde-giçde, haçan-da bolsa, haýsy hem bolsa bir wagt. herbap [herva:p], syp. Her hili gerekli, peýdaly işleri edip bilýän, başarýan. – Men herbapdyryn, hemme işi başarýandyryn – diýip, Gutlymyrat hem ýan bermedi (A. Gowşudow). herdaýym [herda:ýym], hal. Käte-käte, çendan, kämahal, käwagt.Gözden salmaň bizi-de, Herdaýym gelip duruň! (A. Atajanow). herdemhyýal [herdemhyýa:l], syp. Köp hyýal edýän, belli bir pikire eýermeýän, her hili pikirlere, hyýallara baş urýan; hyýaly üýtgäp duran. Eý Banu, bu oglan iki ýüzli, herdemhyýal eken (“Saýatly – Hemra”). Herdemhyýal däldi biziň gahryman (A. Ke- kilow). herek at. 1. Tärimiň iki ýokarky ujunyň birleşip, toýnuk emele getirýän ýeri. Balany çala ildirip, uklary sallap goýma-da, tärimiň heregine oňatja mündür ahyry (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl. d. Tigirli sapak. hereket at.1.filos. Maddy dünýäniň ýaşaýşynyň formasy, maddy dunýäniň ösüşiniň üznüksiz prosesi. 2.Daşky güýjüň täsiri bilen ýüze çykýan gymyldy. Işi herekete getirýän güýç, eliň ujunda däl-de, ýüregiň özeninde (B. Kerbabaýew). 3. Belli bir ugur, tarap boýunça ýöneliş, öňe süýşme. Goşunyň öňe ýa yza hereketi. 4.Mukdar we hil taýdan üýtgeýiş, ösüş; ösüşiň bir ýagdaýdan başga bir ýagdaýa geçiş häsiýeti. Herekete – bereket (Nakyl). 5. Köp sanly adamlaryň umumy sosial-durmuş häsiýetli maksadyna ýetmek üçin işjen amala aşyrýan işi. Jemgyýetçilik hereket. \n\t‣Hereket etmekhereketlenmek. hereketlendiriji [hereketlenniriji], syp., at. 1.syp. Herekete getirýän, herekete getiriji. Jemgyýetiň hereketlendiriji güýçleri. 2. at. Haýsydyr bir güýji mehaniki herekete öwürýän mehanizm. hereketlendirmek [hereketlennirmek], işl. Bir zady herekete getirmek, gymyldatmak. Ol ellerini hereketlendirdi. hereketlenibermek [hereketlenivermek], işl. Hereket edip başlamak. hereketleniş iş ady. Hereketlenmek ýagdaýy. hereketlenme iş ady. Hereketlenmek ýagdaýy. hereketlenmek işl.1.Herekete gelmek, hereket etmek, gymyldamak. 2.Bir zadyň ugrunda aýaga galmak, janlanmak, bir zadyň aladasynda bolmak. Toý barasynda häzirden hereketlenmeseň, soňra kyn düşer. hereketlenmeklik iş ady. Hereketlenmek ýagdaýy. hereketlenmezlik iş ady. Hereket etmezlik. hereketli syp. 1.Hereket edip duran, aýlanyp duran. 2.Çakgan, dogumly, hyjuwly. hereketlilik at. Hereketde bolmaklyk, hereketi barlyk, hereketsiz dällik. hereketsiz [herekessiz], syp. Gymyldaman, hereket etmän duran, asuda ýagdaýda bolan. hereketsizlik [herekessizlik], at. Gymyldysyz ýagdaýda bolmaklyk, asuda ýagdaýda bolmaklyk, hereketi ýokluk. Hereketsizlik ýagdaýynda bolmak. hergäh [herğä:h], hal, k.d. Her wagt, her haçan. Hergäh Garybyň şahy sen (“Leýli – Mejnun”). hergiz [herği:z], hal. Hemişe, islendik ýagdaýda, islendik wagtda, her haçan.Hergiz ýalan şözlemäň. Meniň sargydym hergiz ýadyňda bolsun. hergiz-hergiz [herği:z-herği:z], hal. Hiç haçan, hiç wagt. Pylan oba hergiz-hergiz baraýmagyn diýip, Permana aýratyn tabşyrdy (A. Gowşudow). herhal [herha:l], Her niçik-de bolsa. Herhal, beren sözünde tapyldy. herki çal. Özünden soňky gelen sözi "her, her bir" sözleriniň manysynda aýyklap gelýän söz. Onuň ol taýda geregi ýok, herki zadyň öz ýeri bar (N. Sa- ryhanow). herne çal. Özünden soňky gelýän sözi "nähili, her hili, her tüýsli" sözüň manysynda aýyklap gelýän söz. Magtymguly, syn gerekdir gözele, Herne kysmat bolsa, tartar ezele (Magtymguly). hernä [hernä:], "Her näme bolsa-da" diýen manyda ulanylýan söz. Hernä, güýçli syrgyn başlamanka öýe geldim. Hernä, otludan gijä galmadym. Gije howa gaty sowap, ekinleri sowuk urarmykan öýtdüm welin, hernä, beýle sowuk bolmady. herrelibermek [herrelivermek], işl. Herrelip ugramak. herreliş iş ady. Herrelmek ýagdaýy. herrelişmek işl. Birnäçe bolup herrelmek. Herrelişip durmaň-da, işiňiz bilen boluň! herrelme iş ady. Herrelmek ýagdaýy. herrelmek işl. Biriniň üstüne gaharly gygyrmak, azm urmak, haýbat atmak. herrelmeklik iş ady. Herrelmek ýagdaýy. herreltmek işl. Herrelmäge mümkinçilik bermek, biriniň üstüne haýbat atdyrmak. Men ony öz üstüme herreldip durup bilmerin. herremsek syp. Bolgusyz zada gahary gelip, gygyrmagy, herrelmegi gowy görýän, haýbat atýan. Dodagy ýalama oglanyň herremsekligine ol ýaňy-ýaňy düşünýärdi (B. Kerbabaýew). herremseklik at. Tiz gahary gelijilik, gaharjaňlyk. Herremsiklik etseň gönenmersiň! hersi çal. Her biri, her haýsy. hesel at.1.Bal, asal. Heselmi sen, ýa gantmy sen, balmy sen? Şirinmi sen, şekermi sen, näme sen?(Mollanepes). 2. Gyza dakylýan at. heser at. Ýesir ediji duýgy. Emma söýgi heseri başyna düşen Hangeldiniň häzir ne yssy ýadyna düşýärdi, ne sowuk (G. Gurbansähedow). heserdeş syp. Duýgudaşlyk edýän, pikirdeş, duýgudaş, dertdeş. Gadryň seniň kemdir, halyň bilinmez, Heserdeşiň, deňiň-duşuň bolmasa (Aşyky). heserleniş iş ady. Heserlenmek ýagdaýy. heserlenişmek işl. Birnäçe bolup heserlenmek. heserlenme iş ady. Heserlenmek ýagdaýy. heserlenmek işl. Dogumlanmak, hyjuwlanmak. Ogulgerek şunuň ýaly pikirlere gidip oturan ýerinde, birdenkä tisginip, özüne geldi we heserlendi (N. Saryhanow). heserlenmeklik iş ady. Heserlenmek ýagdaýy. hesip [hesi:p], at,ser.Hasap. Magtymguly, bardyr demiň hesibi, Ir, giç ýeter her bendäniň nesibi (Magtymguly). Bilmedim, nämäniň hesibi boldy, Eneň bir sawçynyň ýesiri boldy (K. Gurbannepesow). hesret [hesiret], at,ser.Hasrat. hesretli [hesiretli], syp., ser.Hasratly. heşdek I, at.1.Iki örküçli düýe, bugra. 2.Oglana dakylýan at. \n\n\n HEŞDEK II, at. Gowrulan bekre eti salnyp goýulýan uly gap. heşelle : heşelle kakmak çendenaşa şatlanyp, begenip, eliňi çarpyp bökjeklemek. heşerilibermek [heşerlivermek], işl. Heşerilip başlamak. heşeriliş [heşerliş], iş ady. Heşerilmek ýagdaýy. heşerilme iş ady. Heşerilmek ýagdaýy. heşerilmek işl. Täsin galyjylyk bilen çiňerilmek, dikgerilip seretmek, üşerilmek. Heşerilip durmak. heşerilmeklik iş ady. Heşerilmek ýagdaýy. heşerleniş iş ady. Heşerlenmek ýagdaýy. heşerlenişmek işl. Birnäçe bolup heşerlenmek. Töwerekde heşerlenişip duran gamyşdan, ýokarda çaňjarýan çalymtyk asmandan başga zat ýokdy (B. Kerbabaýew). heşerlenme iş ady. Heşerlenmek ýagdaýy. heşerlenmek işl.1.Somalyp, mese-mälim bolup çykyşyp, görnüp durmak, sömelişip görünmek. Günbatara bakan ýaýrap giden gür diňler sugun sürüsiniň şahy ýaly heşerlenýärdi (B. Kerbabaýew). 2.göç.m. Täsin, geň galyjylyk bilen çiňerilip durmak. heşerlenmeklik iş ady. Heşerilmek ýagdaýy. het(d) [het], at.Çen, çak; ýagdaý, hal, dereje. Şu mähriban sözleriň meni çagalyk hetdine eltdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Hetden aşmak çenden aşmak, adaty bolmaly ýagdaýdan öte geçmek, çakyňy, çeniňi, hetdiňi bilmezlik. Hetdiňi tanamak (bilmek) öz çeniňe- çakyňa, ýagdaýyňa akyl ýetirip bilmek, etjek işiňde öz çägiňi kesgitläp bilmek. Het etmek başarmasy kyn işe baş goşmak, synanmak, milt etmek. Güljahan het edip bilermikä? (B. Pürliýew). hetdenaşa [hetdena:şa], hal.Çendenaşa, öte, juda. Şonuň üçin hem biz ol ýigidiň sag-aman gutulanyna hetdenaşa begenýärdik (A. Gowşudow). hetdi-hasaby [hetdi-hasa:vy]: hetdi-hasaby ýok san taýdan örän köp, çensiz köp. hetsiz [hessiz], syp. Çensiz-çaksyz, çäksiz, örän, juda köp. Men hetsiz bagtly adam. hetsiz-hasapsyz [hessiz-hasa:psyz], syp. Çeni-çaky ýok, örän köp, ummasyz, san ýetmez. heý Birinin edýän hereketine, bolşuna geň galmagy, haýran bolmagy aňladýan söz. Şu ýagdaýda ile kömegiň ýetjegine gözüň ýetip durka, heý adam öýde oturarmy! (B. Seýtäkow). \n\n\n HEÝ [he:ý], Köplenç, birine ýüzlenilende ulanylýan gödek öwüşginli ümlük. – Heý, sen gyrnak! – diýip, gözjagazyny alardardy (B. Kerbabaýew). heýgenek [heýğenek], at. Ýumurtgany una garyp, gyzan ýaga guýup, taýýarlanylýan nahar, iýmit. Heýgenek bişirmek. heýhat [heýha:t], üml. Dady-perýat. \n\t‣ Heýhat güni pajygaly, gowgaly gün. heýjan [heýja:n]:heýjana getirmek (salmak) howsala düşürmek, galagoply ýagdaýa sezewar etmek. Heýjana gelmek howsala düşmek, galagoply ýagdaýa uçramak. heýjanelek [heýja:nelek], üml.Uly begenji, şatlygy aňladýan ümlük. Heýjanelek, heýjanelek! Daýym kyrkgünlük getiripdir! (G. Gurbansähedow). heýjanelek-janelek [heýja:nelek- ja:nelek], ser.Heýjanelek. Ýagyş ýagara geldi, Saman suwara geldi, Heýjanelek-janelek, Gyzlar oýnara geldi (Halk döredijiliginden). heýkel I, at. Şekillendiriş sungatynyň guýma, ýelmeme, ýasama ýoly bilen göwrümli şekiller döredilýän görnüşi, şonuň ýaly-da şeýle görnüşli sungat eseri. Magtymgulynyň heýkeli. \n\n\n HEÝKEL II, at, zergärç. Gartaşan aýallaryň eginlerinden aşyryp, ýanyn dakynýan, içi doga ýazylan kitapçaly gaýyşdan ýa-da gaýşyň ýüzüne berkidilen kümüş gapjyk. Ol keýwanylaryň ikisiniň hem çep gapdalynda gaýyş heýkelleri bardy (A. Gowşudow). heýkelçi at, ser.Heýkeltaraş. heýkelleýin : heýkelleýin asmak (dakmak, ildirmek) tüpeň, dutar, torba we ş.m. bagly enjamy egniňden aşyryp, ýanyn dakynmak, asmak. Elbent bagşy şanyň hatyny goltugyna gysyp, dutaryny heýkelleýin asyp, ýolga rowana boldy (“Nejep oglan”). Teletinden ýörite tikilen suw gabyny - mytarasyny egninden heýkelleýin asypdyr (A. Gowşudow). heýkeltaraş at. Heýkel eserlerini döredýän, heýkel ýasaýan çeper ussa. heýwere [heýwere] I, gepl. d.Juda, örän, gaty, çakdanaşa. Ýa-da bu günki tozan muny heýwere ýadatdymyka? (B. Kerbabaýew). \n\n\n HEÝWERE [heýwere] II, at,lukmanç. Baş, ýara dömüp emele gelýän erbet ýokanç kesel. heýwiý üml. Geň galmagy aňladýan ümlük: ol gelin-gyzlar tarapyndan aýdylýar. Heýwi, bu Saparmy?! (A. Gowşudow). hezar [heza:r], san,k. d. Müň. Hezar mukamly bilbil (Magtymguly). hezil hal. Keýpi-sapa, lezzet, maza. \n\t‣Hezil bermezlik gönendirmek, kanagatlandyrmak. Onuň okap hezil bermejegini oňem çalarak aňýardym. Hezil etmek1) göwün açmak, lezzet almak. 2) oýun etmek, oýunlyga salmak, degişmek. – Aý Sapa, hezil etmesene, men öňki öten jebir-jepaly günlerimi şu wagt ýadyma salasym gelenok (A. Gowşudow). Hezilini almak1) biriniň mazasyny, keýpini gaçyrmak. – Dagy- duwara biziň gapymyza köw salaýsaň, heziliňi alaryn! – diýip, onuň yzyndan hemle urdy (A. Gowşudow). 2) bir işi gutaryp baramak, tamamlap barmak, azaltmak. Hezilini gaçyrmakser.Hezilini almak Merediň bu jogaby Bäşimiň hezilini gaçyrdy (J. Akyýew). Heziliň bolmazlyk keýpiň gaçmak, mazaň bolmazlyk; sussuň peselmek. hezillik at. Ruhuňy göteriji ýagdaý, keýpi- sapalyk. Tagsyr, onuň ýaly hezillik bolsa, bu posly dünýäde näme işiň bar (Keminäniň adyna aýdylýan şorta sözlerden). hezret [heziret], at.1.Jenap, aga. Görüp geldiňizmi ol han hezreti? (Seýdi). 2.Oglana dakylýan at. hezzet at. Biriniň hatyrasyna edilýän sylag- hormat, söwüş. – Olar saňa hezzet ederler, soňam ýola salyp goýbererler – diýdi (A. Gowşudow). hezzet-hormat [hezzet-hormot] , at,ser.Hezzet. Soltanlara laýyk hezzet-hormat ederlik gurbumyz ýokdur (“Myraly”). hezzetleme iş ady. Hezzetlemek ýagdaýy. hezzetlemek işl. Hezzet etmek, hezzet- hormat edip hyzmat etmek. hezzetlemeklik iş ady. Hezzetlemek ýagdaýy. hezzetlenmek işl. Hezzet edilmek, hormat goýulmak, hezzet-hormat bilen myhman alynmak. Öý eýesi tarapyndan hezzetlenen myhmanlar hoşal boldular. hezzetleýiş iş ady. Hezzetlemek ýagdaýy. hezzetli syp. Hezzet-hormata mynasyp bolan, hormatly, sylagly. Men muny hezzetli myhmanlar üçin sakladym. hezzetsiz [hezzessiz] , syp. Hezzet-hormata mynasyp bolmadyk, hormatsyz, sylagsyz. Hezzetsiz gaýtarylan myhman. hä [hä:], 1.Aýdylan söze düşünilmedik ýagdaýynda anyklamak üçin "näme?" diýen manyda ulanylýan ümlük. – Ata, ertir işe gidýäňmi? – Hä? 2.Güýçlendiriji ownuk bölek. Sözlemäge-hä meniň duran ýerimdir. \n\t‣ Häsini ýetirmek gürrüňdeşiň gürrüňini diňläp, ýygy-ýygydan "hä" diýip goldamak, makullamak. hä-ä [hä:-ä:], "Hawa" manysynda ulanylyp, razylygy, tassyklamagy aňladýan ümlük. häh üml. Hiç zatdan bihabar ýagdaýda adyň tutulanda we ş.m. halatda allaniçigsi bolup, "näme?" diýen manyda ulanylýar. \n\t‣äh diýsen mäh bolaýýar çalt, tiz, derrew, şobada, leppeý aga, “häh” diýmänkä, gygyrmaga ýetişmänkä, etjegiňi etmek, bir işi göz açyp-ýumasy salymda ýerine ýetirmek. Oňa ýumuş buýursaň, häh diýsen mäh bolaýýar. häki [hä:ki], syp., gepl. d.,ser. Hälki. häkim [hä:kim], at.1.Şäheriň, welaýatyň, etrabyň ýerine ýetiriji baştutany, häkimligiň ýolbaşçysy. 2.taryh. Geçmişde ýurt, welaýat eýesi, ýurdy, döwleti dolandyrýan adam, hökümdar. häkimiýet [hä:kimiýet], at. Syýasy agalyk, döwletiň dolandyrylyşy we dolandyryjy edaralar. häkimiýetçilik [hä:kimýetçilik], at. Häkimiýete ýakyn durmaklyk, häkimiýete gol ýapmaklyk. häkimiýetli [hä:kimiýetli], syp. Häkimiýeti bolan. häkimiýetlilik [hä:kimiýetlilik], at. Häkimiýetli bolmaklyk, häkimiýeti barlyk. häkimiýetsiz [hä:kimiýessiz], syp. Häkimiýeti ýok, häkimiýetli däl. häkimiýetsizlik [hä:kimiýessizlik], syp. Häkimiýeti ýokluk, häkimiýetli dällik. häkimlik [hä:kimlik], at. Welaýatyň, şäheriň, etrabyň dolandyryjy edarasy. häli [hä:li], hal.1. Mundan ep-esli wagt öň, öňräk. Daşarda ýanwar aýynyň aýazly agşamy bolsa häli düşüpdi (N.Saryhanow). Biz häli geldik.2. gepl.d. Heniz, şindi, entek. Häli sen ýaş bolýarsyň. \n\t‣Hälä galma! uzaklaşdyrma, uzaga çekme. Beýdip haýbat atyp durma, eliňden näme gelýän bolsa et-de dyn, hälä galma. häli-häzir [hä:li-hä:zir], hal. Şu wagt, häzir. Häli-häzire çenli ondan habar ýok. hälimi-şindisi [ha:limi-şinnisi]: hälimi-şindisi ýok yzyny üzmän, birsyhly, yzly-yzyna, gaýta- gaýta.Onuň hälimi-şindisi ýokdur, bir zady bahanalap geler durar. häli-şindi [hä:li-şinni], hal. Yzyny üzmän, birsyhly, yzly-yzyna, gaýta-gaýta, tiz-tizden, çalt- çaltdan. hälki [hä:lki], syp. Şundan birnäçe wagt öňräkki. Hälki aýdym aýdan kim? Seniň hälki salamlaşyp duranyň kimdi? händek [hännek], at. Laýdan haýat galdyrylanda oýulyp galýan çuň çukur, laý alnan ýer, hendek. Böke- böke händekden, ýadadym-la ýandakdan (K. Taňrygulyýew). Maýdalaryny hapyr-supurlar bilen garyp händege dökýärdiler (N. Pomma). Şu gelüwine galanyň teýinde händekde kerepläp ýatan gök suw bar eken (“Görogly”). Galanyň öňünde laý alnan çuň händek bar (A. Gowşudow). häsiýet [hä:sýet], at.1.Adamyň özüni alyp barşynda, hereketinde äşgär bolýan esasy, has durnukly alamatlarynyň jemi. 2.Gyza dakylýan at. häsiýetdeş [hä:sýetdeş], syp. Hüý-häsiýeti meňzeş. Seniň bilen häsiýetdeş, pikirdeş bolmasa, ol dogan bolanda ne peýda?!(A. Gowşudow). häsiýetlendirilmek [hä:sýetlennirilmek], işl. Gylyk-häsiýeti, bolşy, görnüşi beýan edilmek, suratlandyrylmak. häsiýetlendirme [hä:sýetlennirme], iş ady. Häsiýetlendirmek ýagdaýy. häsiýetlendirmek [hä:sýetlennirmek], işl. Gylyk-häsiýetini, bolşuny, görnüşini beýan etmek, suratlandyrmak. häsiýetli [hä:sýetli], syp. Oňat gylyk-häsiýeti bolan, edep-tertipli. Ine, ol şeýle häsiýetli bir ýigitdi (A. Durdyýew). häsiýetnama [hä:sýetna:ma], at. Biriniň zähmet we jemgyýetçilik işi hakynda beýan edilen resminama. häsiýetsiz [hä:sýessiz], syp. Gylyk-häsiýeti gowy bolmadyk, ýaramaz häsiýetili. Häsiýetsiz mal. häzir [hä:zir], hal.1.Şu wagt, şu wagtyň özünde. 2. Mundan biraz öň, ýaňy. Häzir ýygnakda hemmesini aýtmadylarmy näme?! (B. Gurbanow). \n\t‣ Häzir bolmak1) ätiýaçly, seresap bolmak, hüşgär bolmak. 2) taýýar bolmak, ýetişmek, bişmek. Nahar häzir boldy, orta bir tabak palaw geldi (A. Gowşudow). 3) ýüze çykmak, garaşylmadyk ýerden peýda bolmak, gelmek. Birden gökden düşen ýaly bolup, bularyň goşunda üç atly, bir pyýada, dört sany ýaragly adam häzir boldy (A. Gowşudow). häzirki [hä:zirki], syp. 1.Şu wagtky, şu wagtyň özündäki, häzir ýüze çykyp, bolup duran. 2.Hälki, ýaňky. Häzirki aýdylan zatlar bilen boluň. \n\t‣ Häzirki zaman işlik formasy gymyldynyň, hereketiň häzirki wagta degişliligini aňladýan işlik şekili. häzirleme [hä:zirleme], iş ady. Häzirlemek ýagdaýy. häzirlemek [hä:zirlemek], işl. Häzir etmek, taýyn etmek, taýýarlamak, taýýarlap goýmak. Näzik gap-gajy häzirleýär, hamyr ýugurýar (A. Gowşudow). häzirlemeklik [hä:zirlemeklik], iş ady. Häzirlemek ýagdaýy. häzirlenmek [hä:zirlenmek], işl. Häzir bolmak, taýyn bolmak; häzir edilmek. Elguş ýokaryk galyp, hüjüme täzeden häzirlendi. häzirleşmek [hä:zirleşmek], işl. Häzirlemäge kömek etmek. Mallaryna agşam oty häzirleşýär (A. Gowşudow). häzirletdirmek [hä:zirletdirmek], işl. Birine bir zady häzir etdirtmek, taýýarlatdyrmak. häzirletmek [hä:zirletmek], işl. Birine häzir etdirmek, taýýarlatmak. Nahar häzirletmek. Ýol şaýyňy häzirletmek. häzirleýji [hä:zirleýji], at. Bir zady häzirleýän, taýýarlaýan, ýerine ýetirýän adam. häzirleýiş [hä:zirleýiş], iş ady. Häzirlemek ýagdaýy. häzirlik [hä:zirlik], at.1.Bir zat üçin öňünden görülýän taýýarlyk, taýynlyk. Häzirlik görmek. 2.Hüşgärlik, seresaplyk. häzirlikçe [hä:zirlikçe], hal.1.Belli bir möhletleýin, wagtlaýynça, şu wagtlyk. 2.Hoşlaşylanda ulanylýan hoşlaşyk ýüzlenmesi. Häzirlikçe, hoş, sag bol! hiý ser. Heý. Hiý, seniň ýaly oglan barmyka?! hiç [hi:ç], çal. 1. Yzyndan gelýän söz bilen birlikde "düýbünden, asla, asyl" diýen ýaly many aňladýar. Ol günler hiç wagt ýatdan çykmajak günlerdi (A. Gowşudow). 2.Hiç bir adam. Ondan hiç kimiň habary ýok. 3.Haýsydyr bir zat etmezlik. Hiçden giç ýagşy (Nakyl). \n\t‣Hiç haçan hiç wagt, hiç bir ýagdaýda. Hiç haçan sapajak-supajak etmez, Görejiň içine dogry sereder şahyryň gözi (K. Gurbannepesow). hi-i [hi-i] "Ýok" diýen manyda agzyň ýumuk ýagdaýynda aýdylýan ümlük. – Aşyr, doganyň okuwdan geldimi? – Hi-i. hijr [hijir], at, k. d.,ser. Hijran. Meni hijr oduna ýakma bişumar, Yşkyň bilen boldum perwana, gözel (Kemine). hijran [hijira:n], at,k. d. Aýralyk, jydalyk, aýra düşmek ýagdaýy. Hijran çeken göwnüm, bu gün şat oldy (“Saýatly – Hemra”). Serwi daragt boýly peri, Seni hijran örtedi (Magtymguly). hijiri at. Muhammet pygamberiň Mekgeden Medinä giden gijesinden, ýagny milady hasaby boýunça 622-nji ýyldan başlanýan ýyl senesiniň ady. \n\t‣Hijiri-kamary hijiri senesiniň aýyň aýlanyşyna görä ýöredilýän ýyl hasaby. Hijiri-şemsi hijiri senesiniň günüň aýlanyşyna görä ýöredilýän ýyl hasaby. hikirdeme iş ady. Hikirdemek ýagdaýy. hikirdemek işl. Hikir-hikir edip gülmek, aram ses bilen hikirdili gülmek. hikirdemeklik iş ady. Hikirdemek ýagdaýy. hikirdeşmek işl. Birnäçe bolup hikirdemek. Olar bir zady on esse ulaldyp hikirdeşip gülüşdiler (G. Gurbansähedow). hikirdeýiş iş ady. Hikirdemek ýagdaýy. hikirdi at. Aram ses bilen gülnende döreýän, eşidilýän ses we şol sesiň ady. Öten agşam uzak wagtlap hikirdiňiz ýatmady. hikirdili syp. Hikir-hikir edip gülünýän, gülküli. hikirdäbermek [hikirdä:vermek], işl. Hikir- hikir edip gülüp başlamak. hikir-hikir at. Çalarak gülünýärkä çykýan sesler, kikir-kikir. hikmet at,k. d.1. Parasatly söz, akyllylyk; filosofiýa. Kätibi köňlünde bir hikmet çaglar (Kätibi). 2. Çuň manyly, akyl-parasada ýugrulan aýry-aýry şygyr bentleri. Hoja Ahmet Ýasawynyň hikmetleri.3.gör. m. Many. Munuň hikmetleri nämedir? hil [hi:l], at. Bir zadyň taýýarlanyş, öndüriliş, ýasalyş, aýratynlyk derejesi. Önümiň hili ýokary. \n\t‣Hil bir aňrybaş, barypýatan (ulanyşda ol söz düzüminiň yzyndan,köplenç, adam, zat, iş ýaly sözler gelýär we aňlatma kinaýa bilen aýdylýar). Hil bir iş bitiren ýaly bolup, petekesini gaýşartdy (R. Gelenow). Ol özüni hil bir adamdyryn öýdýär. hile [hi:le] I, at. Durmuş, iş bilen baglanyşykly gurulýan mekirlik, emel, ýeserlik. Göni Göroglynyň gözüne seredip, hile hem dabara gatyşykly äheňde gepleýär (G. Ezizow). \n\t‣Hile gurmak (salmak) mekirlik bilen emel etmek, duzaga düşürjek bolmak, aldamak. \n\n\n HILE [hi:le] II, at. Gatnaşyk, goşant, paý, dahyllylyk. Meniň bu suwda hiläm ýok (B. Kerbabaýew). hilebaz [hi:leva:z], syp., ser.Hilegär. hilebazlyk [hi:leva:zlyk], at,ser.Hilegärlik. Hilebazlyk bilen ýer astyndan iş görmeli diýsene?! (A. Gowşudow). Hilebazlyga ýüz urmak. hileçil [hi:leçil], syp. Hile, mekirlik edýän, hile gurýan. hileçilik [hi:leçilik], at,ser.Hilegärlik. hileçillik [hi:leçillik], at. Hile, mekirlik edijilik, hile gurujylyk. hilegär [hi:leğä:r], syp., at. Mekirlik edýän, hile gurýan, hilebaz. Hilegärler girse goýun dersine, Gurt bolup topulgyn olaň sürsüne (B. Kerbabaýew). Hilegär adam. hilegärçilik [hi:leğä:rçilik], at,ser.Hilegärlik. hilegärlik [hi:leğä:rlik], at. Hilegäre has bolan gylyk-häsiýet, mekirlik. hileli [hi:leli] I, syp. 1.Hile bilen edilýän, mekirlik bilen ýerine ýetirilýän. 2.göç.m. Jadyly, syrly, mekir. Jon hileli gözlerini hyzmatça dikip: – Şähere ýetmezimiziň öň ýanynda hem gapjygym jübimdedi – diýdi (G. Kulyýew). \n\n\n HILELI [hi:leli] II, syp., gepl.d. Bir kesele ýolugan, keselli, dertli. Ol hileli adamdy. \n\n\n HILELI [hi:leli] III, syp. Birine dahylly. Geldi aga şu ýaşyna çenli kişi hileli zada el urman gelen bir adamdyr (A. Durdyýew). hilelilik [hi:lelilik] I, at. Hilesi barlyk, mekirlik. \n\n\n HILELILIK [hi:lelilik] II, at,gepl.d. Hileli bolmaklyk, kesellilik, ýarawsyzlyk, bir derde duçar bolan halda bolmaklyk. hilesiz [hi:lesiz] I, syp. Hile bilen edilmedik, hilesi ýok, mekir däl. Ol hilesiz açyk ýürekli adamdy. \n\n\n HILESIZ [hi:lesiz] II, syp. Hiç hili kesel ýolukmadyk, keselsiz, sagdyn. Hilesiz adamyň bedeni sagdyn hem berk bolýar. \n\n\n HILESIZ [hi:lesiz] III, syp. Birine dahylsyz. hilesizlik [hi:lesizlik] I, at. Hiç hili hile gurulmadyk. \n\n\n HILESIZLIK [hi:lesizlik] II, at. Syrkaw dällik, sagatlyk. hil-hil [hi:l-hi:l], syp. Dürli-dürli, her tüýsli, her hili, dürli görnüşli. Hil-hil matalar. hili [hi:li], köm. s.Zeýilli, ýaly. Şu hili işi bitiren adamlara berekella diýmeli. hilli [hi:lli], syp. Oňat ýa-da ýokary, ýa-da pes hili bolan, hil taýdan ýokary ýa-da pes derejede bolan. Indi ençeme wagtdan bäri bu kärhana oňat hilli önüm çykarýar. hillilik [hi:llilik], at. Bir zadyň hilini görkeziji dereje. himiýa [hi:miýa], at. 1.Maddalaryň düzüminiň we gurluşynyň üýtgemegi bilen birlikde, olaryň başga bir madda öwrülmek häsiýetlerini öwrenýän ylym. Organiki himiýa. Organiki däl himiýa. 2. Okuw dersi. himiýaçy [hi:miýaçy], at.1.Himiýa hünärmeni, himiýa bilen meşgullanýan adam. 2.Himiýa senagatynyň işgäri. himiýalaşdyrmak [hi:miýalaşdyrmak], işl. Halk hojalygynyň ähli pudaklarynda himiýa tehnologiýasyny we himiýa önümlerini giňden ulanmak. Oba hojalygyny himiýalaşdyrmak. hin [hi:n], at. Gury ýerdäki ýabany haýwanlaryň, süýreniji jandarlaryň we ş.m. ýeri gazyp ýaşaýan, ýatýan sümelgesi, öýi. Ýagşy söz ýylany hinden çykarar (Nakyl). \n\t‣Hinine bakyp üýrmek duz iýen ýerini depmek, hemaýatçysynyň garşysyna gitmek. Hinine suw gitmek ynjalygy gaçmak, saly gowşamak, ugry bolmazlyk, gonjuna gor guýulmak. "Ogurlyk edeniň kimdigini gören bar" diýdim weli, onuň hinine suw gitdi. hindi [hinni], at,ser.Hindiler. hindiler [hinniler], at. Milletine, dinine garamazdan, Hindistanyň ýerli ilatynyň umumy ady. hiňleniş iş ady. Hiňlenmek ýagdaýy. hiňlenme iş ady. Hiňlenmek ýagdaýy. hiňlenmek işl. Aýdymyň sözlerini ýuwaşja heň bilen aýtmak. hiňlenmeklik iş ady. Hiňlenmek ýagdaýy. hiňňildi [hiňňilli], at. Ýuwaşjadan hiňlenilip aýdylýan aýdym, heň. hiňňildik [hiňňi:llik],at. Ýörite dikilen iki uzyn pürsüň üstüne kese goýlan agaçdan ýa-da bagyň uly şahasyndan ýüp asylyp uçulýan bat, sallançak. Gelin- gyzlar, ýaş-ýeleňler hiňňildik uçýardylar (B. Kerbabaýew). hirurg [hiru:rg], at. Hirurgiýadan hünärmen. hirurgiýa [hirurgi:ýa], Lukmançylygyň keseli kesip bejeriş usuly, täri bilen meşgul bolýan hem-de ony öwrenýän bölümi. ho çal., gepl.d., ser.Hol. – Ylga, Myrat, ho çuwaly gumdan doldur! (A. Gowşudow). hojalyk [hojoluk], at.1.Önümçilik üçin hyzmat edýän, önümçiligi düzýän ähli zatlar; ykdysadyýet. 2.Bir önümçilik görnüşiniň pudagy, şonuň ýaly-da bir önümçilik birligi. Oba hojalygy. Şäher hojalygy. 3.Öý- öwzar, maşgala. Orazgülüň hojalygynda kem zady ýokdy (A. Gowşudow). hojalykçy [hojolukçy], at.1.Senagatyň, oba hojalygynyň bir pudagynyň hojalyk işlerine ýolbaşçylyk edýän adam. Ol tejribeli hojalykçydy.2.Kärhananyň, edaranyň hojalyk işlerini dolandyrýan adam. 3.Öý-öwzar, maşgala dolanyşygyny ýöredýän adam. Öý hojalykçy aýallar onuň sarpasyny tutardylar (A. Durdyýew). hojaýyn [hojoýun], at.1.Bir zadyň eýesi, bir zada eýelik edýän adam, eýe. Kärhananyň hojaýyny.2.Hojalygy we hojalyk işlerini dolandyrýan, eýelik edýän adam. Bu öýüň hojaýyny kim. 3.Doly hökümdarlyk edýän adam, hökümdar, ýurt eýesi. Öz ýurdunyň hojaýyny.4.Birine ýüz tutulyp aýdylýan söz. 5.gepl.d. Är, aýalyň äri, adamsy. hojaýynlyk [hojoýunluk], at.1.Bir zada bolan eýeçilik, ygtyýarlylyk. Öz zadyňa hojaýynlyk etmek. Giden üzümli haýata kim hojaýynlyk edýär. 2.Hökümdarlyk, agalyk. Faşistler obada hojaýynlyk süren wagtlary, agaçlaryň köpüsini çapypdylar (B. Gurbanow). hojaýynsumak [hojoýunsumok], at. Hojaýynsyraýan adam. hojaýynsyrama [hojoýunsuromo], iş ady. Hojaýynsyramak ýagdaýy. hojaýynsyramak [hojoýunsuromok], işl. Hojaýyn edip görkezjek bolmak, eýemsiremek. hojaýynsyramaklyk [hojoýunsuromokluk], iş ady. Hojaýynsyramak ýagdaýy. hojaýynsyraýyş [hojoýunsuroýuş], iş ady. Hojaýynsyramak ýagdaýy. hokarryk [hokorruk], at. Siliň getiren çöp- çalamlary. Jaryň içi hokarrykdan doly. hokga [hokgo] I, at.1.Elde tikilýän bagjyksyz köwşüň bir görnüşi. Ol yz hokgaň yzydy (B. Soltannyýazow). 2.Oýulyp duran ýer, deşik. \n\t‣ Hokga çykarmak ilde ýok, bolgusyz bir ters iş etmek, ýok zady toslap tapmak, gödek hereket etmek. \n\n\n HOKGA [hokgo] II, at. Üç gadaga barabar agyrlyk ölçegi. hokgabaz [hokgova:z], syp. 1. Bolgusyz zat toslap tapýan, biderek ters iş, gödek hereket edýän. 2.Gözbagçy. hokgabazlyk [hokgava:zlyk], at.1. Bolgusyz zat toslap tapyjylyk, gödek hereket edijilik. 2. Göz- bagçylyk. hokgar [hokgor], at. Durnalar maşgalasyndan bolan uzyn aýakly, uzyn boýunly uly guş. hokkeý [hokge:ý/ hakge:ý], at. Buzuň ýa-da otuň üstünde ujy egri taýak bilen şaýba ýa-da pökgi urlup oýnalýan oýun. hokkeýçi [hokge:ýçi/ hakge:ýçi], at.Hokkeý oýny bilen meşgullanýan oýunçy. hokranma [hokuronmo], iş ady. Hokranmak ýagdaýy. hokranmak [hokuronmok], işl.1.Hokurdyly seslenmek (esasan, at, goýun barada). Taý enesiniň ýanyna gelenden, hokranyp kişňäp gelýärdi (“Görogly”). 2.gepl.d. Öz-özüňden birine ýa-da bar zada käýinmek, sögünmek. hokranmaklyk [hokuronmokluk], iş ady. Hokranmak ýagdaýy. hokranybermek [hokuronuvermek], işl. Hokranyp başlamak. hokranyşmak [hokuronuşmok], işl. Birnäçe bolup hokranmak; ýerli-ýerden hokranyp başlamak. Gazykda daňylgy duran atlar hokranyşyp başladylar. hokrarylma [hokurorulmo], iş ady. Hokra- rylmak ýagdaýy. hokrarylmak [hokurorulmok], işl. Hoňkaryp durmak, hoňkarylyp durmak. Gözleriniň owasy hokrarylyp durdy, maňlaýy eňňit atyp ýatyrdy (“Edebiýat we sungat”). hokrarylmaklyk [hokurorulmokluk], iş ady. Hokrarylmak ýagdaýy. hokrarylyş [hokuroruluş], iş ady. Hokrarylmak ýagdaýy. hokurdabermek [hokurda:vermek], işl. Hokurdyly ses edip başlamak. hokurdama [hokurdomo], iş ady. Hokurdamak ýagdaýy. hokurdamak [hokurdomok], işl. Hokurdyly ses çykarmak, hokurdyly seslenmek. Hokurdaýar omuzlar, Şatyrdaýar bilekler (K. Gurbannepesow). Meniň çignim bir hili hokurdan ýaly boldy. hokurdamaklyk [hokurdomokluk], iş ady. Hokurdamak ýagdaýy. hokurdan [hokurdon], at,ser.Hokurtga. Ýerimizi zaýalaýarlar, jaryň boýundaky ýerlerimizde alakalaryň hinlerine suw gidip hokurdan açan ýerleri- de gyt däl (N. Esenmyradow). hokurdaşmak [hokurdoşmok], işl. Hokurdyly seslenişmek. Eginleri hokurdaşyp dur. hokurdatmak [hokurdotmok], işl. Hokurdyly seslendirmek, hokurdyly ses çykarmak. hokurdaýyş [hokurdoýuş], iş ady. Hokurdamak ýagdaýy. hokurdy at. Gylýal hokrananda, deşige suw gidende ýa-da adamyň beden agzalarynyň käbir hereketi netijesinde çykýän sesiň ady. hokurtga [hokurtgo], at. Suwy ýuwudyp ýatan deşik. Diňe suwuň hokurtga guýulýan güňleç sesi eşidilýärdi. \n\t‣ Hokurtga ýaly gözi zatdan doýmaýan, köp iýýän adam. hol "Ol, holha, honha, ho, şol" ýaly many aňladýan çalyşma. Ana, hol çaklaň oba ýaly mähnet çelekleri görýärmiň? (B. Kerbabaýew). holha [holha:], gepl.d. "Ynha, ine, honha" we ş.m. sözleriň manysynda ulanylýan çalyşma. Holha, tamlaryň gyrasy görnüp başlady (B. Seýtäkow). holpuldama [holpullomo], iş ady. Holpuldamak ýagdaýy. holpuldamak [holpullomok], işl.1.Giňliginden ýaňa holp-holp etmek. Ýokary çekilen keşdeli balagynyň agzyndan kiçijik gara injikleri darty ýaly görnüp, ýalaňaç aýaklary giň galoşyň içinde holpuldaýardy (B. Kerbabaýew). 2.göç.m. Bir zadyň ugrunda selpemek, hasanaklap ýörmek. Gulman hemme kişiniň gözüniň öňünde öz howlusyna baka sowlan paýtunyň gapdalyndan holpuldap ylgaýardy (A. Gowşudow). holpuldamaklyk [holpullomokluk], iş ady. Holpuldamak ýagdaýy. holpuldaşmak [holpulloşmok], işl. Köp, birnäçe bolup holpuldamak; birsyhly holpuldap ýörmek. holpuldatmak [holpullotmok], işl. Holpuldyly ses etdirmek, holpuldyly seslendirmek. Köwşüňi holpuldadyp, nirä barýarsyň?! holpuldaýyş [holpulloýuş], iş ady. Holpuldamak ýagdaýy. holpuldy [holpully], at. Giň, uly geýim, aýakgap geýip ýörelende döreýän sesiň ady. holpy-solpulyk [holpu-solpuluk], at. Giň, uzyn sallam-sajak bolup duran ýagdaýda bolmaklyk. holpy-solpy [holpu-solpy], syp. Sallam-sajak bolup duran, giň bolan (geýim-gejim barada). holtum at.1. Piliň turbapisint ösüntgi sekilindäki burny. 2. Gotanyň alkymynyň aşagynda halparyp duran haltasy. \n\t‣ Holtumyna salmak (urmak) öz peýdaň üçin almak. holtumly syp. Holtumy bar bolan. hompuldama [hompullomo], iş ady. Hompul- damak ýagdaýy. hompuldamak [hompullomok], işl. Homp- homp edip ýöremek. hompuldamaklyk [hompullomoluk], iş ady. Hompuldamak ýagdaýy. hompuldaşmak [hompulloşmok], işl. Köp bolup hompuldap ýöremek. hompuldaýyş [hompulloýuş], iş ady. Hompuldamak ýagdaýy. hondan [honnon]: hondan bärsi bolmak özüňi ulumsy tutmak, gopbamsy bolmak. Ol hondanbärsi bolup, gözüni-gaşyny çytyşdyrdy. honha [honha:], çal.,ser.Holha. Honha, dag ýaly belent ýapynyň üstünden bulut kerweni indi (H. Der- ýaýew). hoňka [hoňko], syp. Içi boş, hoňkaryp, köwelip duran, içi köwelip görünýän. hoňkarma [hoňkormo], iş ady. Hoňkarmak ýagdaýy. hoňkarmak [hoňkormok], işl. Içi boş, deşik ýaly bolup görünmek, köwelip, oýulyp durmak. Çyralarynyň aýnasy alnansoň, gözleri hoňkaryp dur (H. Garabaýew). Hoňkaryp duran deşik. hoňkarmaklyk [hoňkormokluk], iş ady. Hoňkarmak ýagdaýy. hoňkartmak [hoňkortmok], işl. Hoňka etmek, hoňkarar ýaly edip goýmak. Diwaryň böwrüni hoňkardyp goýmak. hoňkaryş [hoňkoruş], iş ady. Hoňkarmak ýagdaýy. hoňkaryşmak [hoňkoruşmok], işl. Köp ýerler, zatlar hoňka-hoňka bolup ýatmak. hoňkudyk-hoňkudyk [hoňkuduk- hoňkuduk]: hoňkudyk-hoňkudyk etmek ser.Hoňkudyklamak. hoňkudyklabermek [hoňkudukla:vermek], işl. Hoňkudyklap başlamak. hoňkudyklama [hoňkuduklomo], iş ady. Hoňkudyklamak ýagdaýy. hoňkudyklamak [hoňkuduklomok], işl. Loňk-loňk edip ylgaşlap hereket etmek, höküdiklemek. Ol hoňkudyklap gitdi. hoňkudyklamaklyk [hoňkuduklomokluk], iş ady. Hoňkudyklamak ýagdaýy. hoňkudyklaşmak [hoňkudukloşmok], işl. Birnäçe bolup hoňkudyklamak. Olar hoňkudyklaşyp gitdiler. hoňkudyklatmak [hoňkuduklotmok], işl. Hoňkudyklar ýaly etmek, loňkuldatmak, hoňkudyk- hoňkudyk edip sürmek. hoňňuldabermek [hoňňulla:vermek], işl. Hoňňul-hoňňul edip başlamak. hoňňuldama [hoňňullomo], iş ady. Hoňňul- damak ýagdaýy. hoňňuldamak [hoňňullomok], işl. Zeýrenip, nägilelik bilen hüňürdemek, igenmek. Hoňňuldama-da, aýdylan bilen boluber! hoňňuldamaklyk [hoňňullomokluk], iş ady. Hoňňuldamak ýagdaýy. hoňňuldaşmak [hoňňulloşmok], işl. Hoňňul- hoňňul edişmek, köp bolup, bilelikde hoňňuldamak. hoňňuldaýyş [hoňňulloýuş], iş ady. Hoňňuldamak ýagdaýy. hoňňuldy [hoňňully], at. Zeýrenip, sögünip, nägilelik bilen edilýän igenç. hoňňul-hoňňul : hoňňul-hoňňul etmek nägileleik bilen hoňňuldamak, hoňňuldyly igenmek. hop "Bolýar, ýagşy onda" diýen ýaly many aňladýan jogap sözi. Hop, hop, Emin aga! (A. Gowşudow). 2."Ahmyr etmek, gahar bildirmek, ökünmek" ýaly many aňladýan giriş sözi. Hop, bolýar- da! Sen ahyrynda meniň elime düşersiň! (B. Ker- babaýew). 3.Agyr ýük göterjek bolnanda we ş.m. ýagdaýda güýç jemlenip aýdylýan söz. Hop! diýip, üç gapyrjagy göterip, ýerinden galdy (A. Gowşudow). hopba [hopbo], at.1.Uly gapyrjaklaryň iki gapdalyndan tutup götermek üçin kakylan ýarym metr çemesi tagta tutawaç. Ýaşşigiň hopbasy döwlüpdir. 2.Birnäçe tagta birikdirlende, berklik üçin arka ýüzünden kakylýan tagta bölekleri. \n\t‣ Hopba bolmak biriniň arkasyna münmek. Il- günüň boýnuna hopba bolmasyn, Il-gününi etsin boýnuna hopba (K. Gurbannepesow). Hopba etmek birini egniňden ýapyşdyryp, arkaňa mündürmek, arkaňa götermek. Jigiňi hopba etmek. \n\n\n HOPBA [hopba:], Çagany götereniňde onuň özüne ýüzlenilip aýdylýan söz. Kakasy oguljygyny iki eli bilen ýokaryk göterdi-de: "Hopba" diýdi. hopbalama [hopbolomo], iş ady. Hopbalamak ýagdaýy. hopbalamak [hopbolomok], işl.1.Hopba kakmak, hopba berkitmek. Gapyrjaklary hopbalamak. 2.Arkaňa hopba edip almak, mündürmek. Garry ene agtygyny hopbalap arkasyna aldy. hopbalanmak [hopbolonmok], işl. Hopba kakylmak, hopba berkidilmek. hopbalatmak [hopbolotmok], işl. Birine hopba etdirmek. hopbalaýyş [hopboloýuş], iş ady. Hopbalamak ýagdaýy hopma [hopmo], iş ady. Hopmak ýagdaýy. hopmak [hopmok], işl. Ýer, dag we ş.m. zatlar aşak çökmek, ýer çekmek, ýer ýuwudan ýaly bolmak. hopugyş [hopuğuş], iş ady. Hopukmak ýagdaýy. hopugyşmak [hopuğuşmok], işl. Köp bolup hopukmak. hopukdyrmak [hopukdurmok], işl. Hopugar ýaly etmek. Sowuk suw ony hopukdyrdy. hopukdyryjy [hopukduruju], syp. Hopukdyrýan ýagdaý, dem almagy kynlaşdyrýan, demikdiriji. hopukmak [hopukmok], işl.1.Dem almagyň kynlaşmak, agyrlaşmak, demikmek. Bir haýukdan soň ýorganyň içinde gara dere batyp, hopugyp ýerinden galdy (A. Durdyýew). 2.göç.m. Gorky aralaşmak, howsala düşmek. Ol öz eden işiniň oýun-oýunjak däldigini bilip hopukdy. hopukmaklyk [hopukmokluk], iş ady. Hopukmak ýagdaýy hopul-sopul syp. Giň, tagaşyksyz geýim geýnen. Ol geýen eşigini, balagynyň uçguryny, çarygynyň bagyny oňarman, süýräp, hopul-sopul gezerdi (A. Durdyýew). hopurdadyş [hopurdoduş], iş ady. Hopurdatmak ýagdaýy. hopurdatma [hopurdotmo], iş ady. Hopurdatmak ýagdaýy. hopurdatmak [hopurdotmok], işl. Suwuk nahary, çaýy we ş.m. çalasynlyk bilen köp mukdarda owurtlap, hopurdyly seslendirip içmek, horpuldatmak. Hopurdadyp bar çorbany içdi ol, Çörekdir çemçäni elden goýmady (M. Myşşyýew). hopurdatmaklyk [hopurdotmokluk], işl. Hopurdatmak ýagdaýy. hopurdy at. Howlugyp çaý içilende ýa-da suwuk zat agzyň doldurylyp içilende çykýan sesiň ady. hopurdyly [hopurduly], syp. Hopurdy sesi bilen seslenýän. hor [ho:r] I, syp. 1.Semiz däl, arryk, gapyrgalaryny sanabermeli. Ol kelte boýly, inçe, hor adamdy (B. Seýtäkow). 2.Durmuşda, ýaşaýyşda maddy taýdan ýetmezçilik, mätäçlik çekýän, garyp ýaşaýan. Ýeri har etmeseň, ýer seni hor etmez (Nakyl). \n\t‣ Hor düşmek maddy taýdan mätäçlik çekmek, garyp, ýeter-ýetmez ýaşamak. \n\n\n HOR [ho:r] II, at. Aýdymy bileleşip, köpçülik bolup ýerine ýetirýän aýdymçylar topary. Operada horuň paýyna örän uly, jogapkärli orun berlipdir (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n HOR at,ser.Horruldy. \n\t‣ Hor çekmekser.Horlamak. Tamyň bir burçunda, hor çekýär täsin (K. Gurbannepesow). hora [ho:ro], syp. Suwy süýjemedik, bişmedik, gök (esasan, üzüm hakynda). Eý möjek dost, sen günorta bolan wagty üzümli haýata bar-da, üzümiň horaragyndan iý! (Halk ertekisinden). horan [horon], syp. Köp iýýän, iýermen, işdämen, nahar dandamaýan. horanlyk [horonluk], at. Iýermenlik, işdämenlik. Ol ajygyp gelensoň, nahary horanlyk bilen iýýärdi. horaşa [horoşo], syp. Ýönekeýden sada. Horaşa eşigindenem onuň pukara adamdygy görnüp durdy. horaşaja [horoşojo], syp. Ýönekeýden sadaja. Horaşaja ýabylar oňa ýol berdiler (B. Kerbabaýew). horaz [horoz], at. Towugyň erkek jynslysy, towuklar maşgalasyndan bolan beýleki käbir guşlaryň erkegi. horazkekeç [horozkekeç], at. Ýabany otuň bir görnüşi. horda [hordo] I, syp. Gowy däl, ýaramaz, erbet. Halk hemişe-de gowy bilen hordany seljeripdir. \n\n\n HORDA [hordo] II, at. Atyň öň aýaklarynyň injiginiň iç ýüzünde emele gelýän gury ýara, gabarçyk. \n\n\n HORDA [ho:rdo], at,mat. Egri çyzygyň iki nokadyny birleşdirýän göni çyzyk. hordalyk [hordoluk], at. Gowy dällik, ýaramazlyk, erbetlik. Garrylar matanyň gowulygy, hordalygy hakynda eňekleşdiler (A. Saryhanow). horgurma [horğurmo], iş ady. Horgurmak ýagdaýy. horgurmak [horğurmok], işl. Hokranýan ýaly burnuny parladyp seslenmek (at hakda). Düldül özümiziňkilere geldik diýýän ýaly, başyny silkip horgurdy (S. Myradow). horgurmaklyk [horğurmokluk], iş ady. Horgurmak ýagdaýy. horgurybermek [horğuruvermek], işl. Horguryp başlamak. horguryş [horğuruş], iş ady. Horgurmak ýagdaýy. horguryşmak [horğuruşmok], işl. Birnäçe bolup horgurmak. Atlar suwuň ysyny alyp horguryşdylar (B. Seýtäkow). hor-homsy [ho:r-homsy], syp. Ýeter-ýetmez ýagdaýda ýaşaýan, horluk çekýän. hor-hor : hor-hor etmek gaharly käýinmek, hüňürdemek. Hor-horunyýatyrmakkäýinmesini, hüňürdäp ýörmesini, men-menligini goýdurmak. horjun at. At, eşek we ş.m. ulag mallarynyň üstüne atylýan haly ýaly çitilip ýa-da kakylyp dokalýan iki gözli gap. Ýanynda bar ýüki ýeke horjuny,Düşende egnine atypdy ony (A. Kekilow). hork-hork : hork-hork etmek horkuldap aglamak. horkuldama [horkullomo], iş ady. Horkuldamak ýagdaýy. horkuldamak [horkullomok], işl. Horkuldap aglamak, hork-hork etmek. Ol horkuldap aglamaga başlady (A. Nazarow). horkuldamaklyk [horkullomokluk], iş ady. Horkuldamak ýagdaýy. horkuldaşmak [horkulloşmok], işl. Birnäçe bolup horkuldamak. horkuldaýyş [horkulloýuş], iş ady. Horkul- damak ýagdaýy. horkuldy [horkully], at. Adamyň demi içine sygman aglanda, doňuz hork-hork edip seslenende we ş.m. döreýän ses we şol sesiň ady. horkuldyly [horkulluly], syp. Horkuldy gatyşykly. horlama [horlomo], iş ady. Horlamak ýagdaýy. \n\n\n HORLAMA [ho:rlomo], iş ady. Horlamak ýagdaýy. horlamak [horlomok], işl. Horruldyly seslenmek, hor çekmek. Durdyguly oýanar ýaly däldi, barha güýçli horlaýardy (Ö. Abdyllaýew). \n\n\n HORLAMAK [ho:rlomok], işl.1.Hor, arryk hala getirmek, igletmek, arryklatmak. Mallary otsuz horlamak. 2.Ruhy ýa-da fiziki taýdan jebire, süteme sezewar etmek, ezmek, ezýet bermek, zulum etmek. Meni kiçijik görüp urarlar, horlarlar öýdýämiň? (B. Kerbabaýew). horlamaklyk [horlomokluk], iş ady. Horlamak ýagdaýy. \n\n\n HORLAMAKLYK [ho:rlomokluk], iş ady. Horlamak ýagdaýy. horlanmak [ho:rlonmok], işl.1. Etiň dökülip, hor düşmek. 2. Horluk çekmek. 3. Kösenmek. Hemme zada ýetjek bolup, gaty horlanyp ýörme. horlaşmak [horloşmok], işl. Köp bolup horlamak, hor çekişmek. Olar häzir hem horlaşyp ýatyrdylar. horlatmak [horlotmok], işl. Hor çeker ýaly etmek, horlamaga mümkinçilik bermek. \n\n\n HORLATMAK [ho:rlotmok], işl. Horlamaga ýol bermek, horlar ýaly etdirmek. Özüňi horlatmak. horlaýyş [horloýuş], iş ady. Horlamak ýagdaýy. \n\n\n HORLAÝYŞ [ho:rloýuş], iş ady. Horlamak ýagdaýy. horluk [ho:rluk], at.1.Semiz dällik, iglilik, arryklyk. 2. Ruhy ýa-da fiziki taýdan çekilýän jebir, sütem, görgi. horlukly [ho:rlukly], syp. Jebir-sütemli, horluk bilen geçýän. hormat [hormot], at. Biriniň hatyrasy üçin goýulýan sarpa, sylag, edilýän hezzet.Hormata mynasyp adam. \n\t‣ Hormat garawuly dabaraly ýa-da hasratly ýygnanyşyk mahalynda biriniň ýa-da bir wakanyň hormatyna bellenen adamlaryň guramaçylykly resmi topary. Hormat haty zähmetde, okuwda tapawutlanan adamlara berilýän resminama. Hormat tagtasy işde üstünlik gazanan adamlaryň ady ýa-da suraty görke- zilýän tagta. hormat-hezzet [hormot-hezzet], at. Birine edilýän hormat, sylag, hezzet, söwüş. hormatlama [hormotlomo], iş ady. Hormat- lamak ýagdaýy. hormatlamak [hormotlomok], işl. Birine hormat goýmak, sylag, hormat etmek, hatyrasyny tutmak. hormatlamaklyk [hormotlomokluk], iş ady. Hormatlamak ýagdaýy. hormatlanmak [hormotlonmok], işl. Hormat edilmek, hormata mynasyp bolmak, sarpa goýulmak. Hormatlanyp garşylanmak. hormatlaýyş [hormotloýuş], iş ady. Hormatlamak ýagdaýy. hormatly [hormotly], syp. Hormata mynasyp bolan, sylag, hormat goýulýan. \n\t‣Hormatly at öz zähmet çekýän ugrunda gazanýan üstünligi, durmuşdaky oňat göreldesi üçin hökümet tarapyndan ýörite perman esasynda sylag-hormat hökmünde dakylýan at, gowşurylýan sylag. hormatlylyk [hormotluluk], at. Hormata mynasyplyk. hormat-sylag [hormossy:lağ], at,ser.Hormat-hezzet. hormatsyz [hormossuz], syp. Hormata mynasyp däl, sarpasy tutulmaýan, hormat goýulmaýan. hormatsyzlyk [hormossuzluk], at. Hormata mynasyp dällik, hormat goýulmaýanlyk, sarpasy tutulmaýanlyk. horp s. ş. aňl. söz. Düýe suwy bir gezek owurtlanda çykýan ses. \n\t‣Horp etmek bir gezek horpuldadyp içmek, ýuwutmak. horp-horp s. ş. aňl. söz. Düýe suw içende yzly-yzyna çykýan sesler. horpuldadybermek [horpulloduvermek], işl. Horpuldadyp içibermek. horpuldadyş [horpulloduş], iş ady. Horpul- datmak ýagdaýy. horpuldatma [horpullotmo], iş ady. Horpuldatmak ýagdaýy. horpuldatmak [horpullotmok], işl.,ser.Hopurdatmak. Ol çep aýagyny uzadyp, elindäki çaýyny horpuldadyp içdi (B. Kerbabaýew). horpuldatmaklyk [horpullotmokluk], iş ady. Horpuldatmak ýagdaýy. horpuldy [horpully], at. Suwuklyk horpul- dadylyp içilende çykýan sesiň ady. horram [horrom]: horram bolmak doýmak, zerrin bolmak. Olar iýip-içip, horram boldular. horruldabermek [horrulla:vermek], işl. Horruldap başlamak. horruldama [horrullomo], iş ady. Horruldamak ýagdaýy. horruldamak [horrullomok], işl.,ser.Horlamak. Ol henizem ýogyn-ýogyn horruldap, garnyny gäberdip ýatyrdy (G. Kulyýew). horruldamaklyk [horrullomokluk], iş ady. Horruldamak ýagdaýy. horruldaşmak [horrulloşmok], işl. Köp bolup, bilelikde horruldamak. Olar henizem horruldaşyp ýatyrlar. horruldaýyş [horrulloýuş], iş ady. Horruldamak ýagdaýy. horruldy [horrully], at. Adam uklap ýatanda bogazynda emele gelýän sesiň ady. Süýji uka giden myhmanyň horruldysy eşidilýärdi (B. Gurbanow). hortaň [ho:rtoň], syp., ser.Hortap. hortap [ho:rta:p], syp. Horrak, hortaň. horugyş [ho:ruğuş], iş ady. Horukmak ýagdaýy. horukdyrmak [ho:rukdurmok], işl. Horugar ýaly etmek, hor düşürmek. horukma [ho:rukmo], iş ady. Horukmak ýagdaýy. horukmak [ho:rukmok], işl. Bir zadyň ýetmezçilik etmegi, ýeter-ýetmez bolmagy sebäpli hor düşmek, arryklamak, horlanmak. Öte horugan mahalyň ýokumly tagamlar bilen ýuwaş-ýuwaşdan agramyňy kadaly ýagdaýa ýetirmäge çalyşmaly (“Saglyk”). horukmaklyk [ho:rukmokluk], iş ady. Horukmak ýagdaýy. horyda [ho:ruýdo], syp. Hordan çepiksiz; hor- homsy. hor-zar [ho:r-za:r], syp. Horlukda, ýetmezçilikde, mätäçlikde ýaşaýan. hossa [ho:sso], at. Kynçylyk, dert, azar. Demir işi köp jepaly işdir, Onuň eşretem bardyr, hossasam (H. Garabaýew). hossar [ho:ssa:r], at. Ýakyn ýa-da daşgyn garyndaş; birine arka durýan adam. hossarçylyk [ho:ssa:rçylyk], at,ser.Hossarlyk. Siziň hossarçylygyňyzy o dünýä, bu dünýä ýatdan çykarman (B. Seýtäkow). hossarlyk [ho:ssa:rlyk], at. Hossar bolmaklyk, hossarçylyk. Ýaman günde ýagşy dostdan, Hossarlyk ýetdigi bardyr (Ç. Aşyrow). Ömrüm ötýänçä saňa hossarlyk ederin. hoş 1."Bolýar, ýagşy" diýen many aňladýan söz. Hoşuň atasy ölmändir (Nakyl). 2.Gowy, ýakymly. Öňüň gara, yzyň gözle, Hoş sözüň diý, gahryň gizle (Magtymguly). Hoş owazly saýrak guş. 3.Hoşlaşylanda "sag bol" diýen manyda ulanylýan söz. Hoş, bizi soranlara köp salam aýdyň. \n\t‣ Hoş geldiňiz!"geleniňize şat, siz üçin işigimiz açyk" diýen manyda ulanylýan durnukly söz düzümi. Hoş gördük! duşuşykda, birine gabat geleniňde, görşeniňde we ş.m. göreniň üçin şatdygyň, hoşaldygyň bildirilip aýdylýan aňlatma. Hoş söz bermek möhümini bitirjekdigiňi, haýyşyny berjaý etjekdigiňi wada etmek. Hoşuňa gelmek göwnüňe ýaramak, halamak. Hoş ýakmak ýakymly, oňaýly, mylaýym täsir etmek. Hoşy bolmak ile ýaramly, arzyly bolmak, il adamsy bolmak. Ýigit kimin, bir är kimin, Iliň-günüň hoşy boluň (G. Ezizow). hoşa [ho:şo] I, at. Arpa, bugdaý ýaly ekiniň hasyly ýygnalanda dökülip galýan we soňra ýygnalýan däneli başy. Hoşa çöpläp iki çaga, Örän uzaga gitdiler (Ç. Aşyrow). Olar ýene haltalaryny eginlerine atyp, hoşa çöplemäge gitdiler (N. Esenmyradow). \n\n\n HOŞA [ho:şo] II, at. Üzümiň tutuş bir salkymy. Ýolda gelýärkäm, bir hoşa üzüm iýdim (A. Gowşudow). hoşaçy [ho:şoçy], at. Hoşa çöpleýän, ýygnaýan adam. Gyzyly kän, samany az hoşanyň, Çyn şahyry men hoşaça ogşadýan (M. Seýidow). hoşal [hoşa:l], syp. Birinden ýa-da bir zatdan göwni hoş bolan, razy, şat bolan. hoşallanma [hoşa:llanma], iş ady. Hoşallanmak ýagdaýy. hoşallanmak [hoşa:llanmak], işl. Göwnüň hoş bolmak, göwnüň bitmek, minnetdar bolmak. hoşallanmaklyk [hoşa:llanmaklyk], iş ady. Hoşallanmak ýagdaýy. hoşallanyş [hoşa:llanyş], iş ady. Hoşallanmak ýagdaýy. hoşallyk [hoşa:llyk], at. Göwnüň hoşluk, razylyk, minnetdarlyk. hoşamatlyk [hoşa:matlyk], syp., ser.Hoşamaýlyk. hoşamaý [hoşoma:ý], syp. Mähirli, mylaýym, mylakatly, ýakymly. Aňyrsy birnäçe minutdan dolanyp gelen goja oňa hoşamaý söz atdy (B. Kerbabaýew). hoşamaýçylyk [hoşoma:ýçylyk], at,ser.Hoşamaýlyk. hoşamaýlamak [hoşoma:ýlamak], işl. Hoşamaýlyk etmek, mähirlilik bildirmek, mylaýymlyk etmek, göwnüni tapjak bolmak. Ejesi hoşamaýlap, çagasyny köşeşdirdi. hoşamaýlyk [hoşoma:ýlyk], at. Mylaýymlyk, mylakatlylyk, mähirlilik, ýakymlylyk, hoşamaýçylyk. Goja agtygyny gujagyny alyp, oňa aýagynyň, arkasynyň agyrýandygyny, çykylsa gowy bolýandygyny hoşamaýlyk bilen düşündirdi (O. Ödäýew). hoşbagt [hoşvağyt], syp. Bagty açyk, bagtly. hoşbagtlyk [hoşvağytlyk], at. Bagty açyklyk, bagtlylyk. Olar beýle hoşbagtlygy haçan görüpdirler (G. Kulyýew). hoşboý [hoşvo:ý], syp. Jana ýaramly, örän ýakymly, mylaýym (ys barada). Giň howlynyň içinde täze bugdaýyň hoşboý ysy burk urýardy (A. Gow- şudow). hoşgöwün [hoşğöwün], syp., ser.Hoşgylyk. hoşgylaw [hoşğylow], syp. Her bir zady ýerine ýetirmäge hyjuwy, arzuwy, niýeti bar bolan, gowy niýetli. Bu görnüş ony diýseň hoşgylaw görkezýärdi (“Edebiýat we sungat”). hoşgylawlyk [hoşğylowluk], at. Her bir zady ýerine ýetirmekde hyjuwlylyk, gowy niýetlilik, arzuwlylyk. hoşgylawlylyk [hoşğylowluluk], at, ser. Hoşgylawlyk. Orazgül bolsa hoşgylawlylyk bilen sorady (A. Gowşudow). hoşgylyk [hoşğylyk], syp. Gylygy, gylyk- häsiýeti gowy, hoşgöwün. hoşhal [hoşha:l], syp. Haly hoş, şadyýan. Bir hoşhal bolup gülmedim (Talyby). hoşhallyk [hoşha:llyk], at. Haly hoş bolmaklyk. hoşlama [hoşlomo], iş ady. Hoşlamak ýagdaýy. hoşlamak [hoşlomok], işl. Köklemek. Iýdi, içdi, keýpini hoşlady. \n\t‣ Göwün hoşlamak göwnüňi açmak, wagtyňy hoş etmek, şatlanmak. Kim islese şol bizde, iýip göwnün hoşlaýar (N. Pomma). hoşlamaklyk [hoşlomokluk], iş ady. Hoşlamak ýagdaýy. hoşlaşma [hoşloşmo], iş ady. Hoşlaşmak ýagdaýy. hoşlaşmak [hoşloşmok], işl.1.Biri ugradylanda ýa-da biri bilen aýrylyşylanda "hoş, sag bol" diýişmek, hoşluk arzuw edişmek. 2.gepl.d. Birinden ýa-da bir zatdan el üzmek, jyda düşmek, aýrylmak. hoşlaşmaklyk [hoşloşmokluk], iş ady. Hoşlaşmak ýagdaýy. hoşlaşyk [hoşloşuk], at."Sag bol" diýmeklik, hoşlaşmaklyk. Hoşlaşyk wagty golaýlaşýardy. hoşlaşyş [hoşloşuş], iş ady. Hoşlaşmak ýagdaýy. hoşluk at. Keýpi köklük, hoşwagtlylyk, razylyk, hoşnutlyk. Aýdym-saz hoşlugyň alamatydyr. hoşmeýil syp., ser. Hoşmeýilli. hoşmeýilli syp. Niýeti, meýli, arzuwy oňat bolan. hoşmeýillilik at, ser. Hoşniýetlilik. hoşniýet syp. Niýeti, arzuwy oňat, gowulygy isleýän, hoşniýetli. Hoşniýet myhman. hoşniýetli syp., ser.Hoşniýet. Hoşniýetli gatnaşyklar. hoşniýetlilik at. Niýeti, arzuwy gowulyk, gowy islegde bolmaklyk. hoşnut [hoşnu:t], hal, k. d.,ser.Hoşwagt. Ýa hoşnut eýlegil şirin sözüňden, Ýa ki mundan beter bikarar eýle (Mollanepes). hoşnutlyk [hoşnu:tluk], at,ser.Hoşwagtlyk. Aýdym-saz hoşnutlygyň alamatydyr (B. Kerbabaýew). Ol ýüzüni güldürip, hoşnutlyk bilen murtuny sypalaşdyrdy (S. Myradow). hoşowaz [hoşowa:z], syp. Ýakymly, mylaýym owazly. Sesiň ýaňlandyrýar, dag bilen düzi, Hoşowaz ýoldaşym, Durdy Gylyç aga (A. Salyh). hoşroý [hoşuro:ý], syp., k. d. Ýüz keşbi owadan we görmegeý, güler ýüzli, gelşikli. On sekiz ýaşyny dolduran hoşroý, näzenin gyzdy (“Görogly”). hoşroýlyk [hoşuro:ýluk], at. Owadanlyk, görmegeýlik, gelşiklilik. Hoşroýlyk bize ýagydyr, Görogly goluna düşdüm (“Görogly”). hoşroýlylyk [hoşuro:ýluluk], at. Hoşroýly bolmaklyk. hoşsurat [hoşsu:rot], syp. Owadan ýüzli, görmegeý. Uzyn boýly, giň gujakly, hoşsurat (Kemine). hoştap [hoşta:p], syp. Jana ýaramly, mylaýym, ýakymly. Säher howasy örän hoştapdy. hoştaplyk [hoşta:plyk], at.Hoştap, jana ýaramly bolmaklyk. hoşwagt [hoşwağyt], hal. Wagty hoş, keýpi kök, hoşal, şat, hoşnut. Jany jennet içre, gökde şat gezer, Ýerde hoşwagt ýatar, posty atamyň (Magtymguly). hoşwagtlyk [hoşwağytlyk], at. Wagty hoşluk, keýpi köklük, hoşallyk, hoşnutlyk. hoşýakmaz syp. Diýen-aýdanyň göwnüne ýaramaýan, göwnünden turmaýan. hoşýakmazlyk at. Diýen-aýdanyň janyna ýaramaýanlyk. hoşzyban [hoşzyva:n], syp. Süýji dilli, dili ýakymly bolan, lezzet berýän. hoturdabermek [hoturda:vermek], işl. Hoturdyly seslenibermek. hoturdama [hoturdomo], iş ady. Hoturdamak ýagdaýy. hoturdamak [hoturdomok], işl. Hoturdyly ses etmek, hoturdyly seslenmek, gütürdemek. Aýagyň astynda hoturdap duran irimçik çagyl dökülen ýola gadam basdym (G. Gurbansähedow). hoturdamaklyk [hoturdomokluk], iş ady. Hoturdamak ýagdaýy. hoturdaşmak [hoturdoşmok], işl. Hoturdap başlamak, hoturdyly seslenişmek. hoturdatmak [hoturdotmok], işl. Hoturdyly ses etdirmek, hoturdyly seslendirmek. hoturdaýyş [hoturdoýuş], iş ady. Hoturdamak ýagdaýy. hoturdy at. Ýüzi gaýmaklap duran şor ýerden, doňan garyň üstünden we ş.m. ýerlerden ýörelende çykýan sesiň ady. Gijäniň ümsümliginde bir hoturdy eşidildi. how [ho:w] I, Aýdylýan pikiri has nygtamak, takyklamak üçin "ahyry, ahyryn, ahbetin" manysynda ulanylýan güýçlendiriji bölek. Batyr tapylgysyz ýigit how! \n\n\n HOW [ho:w] II, Birine ýüzlenmegi aňladýan ümlük. How, galandarlar, siziň geregiňiz galla bolsa, ýüküňizi tutarys (“Görogly”). How, adamlar, ony bir görseňizläň! (B. Soltannyýazow). \n\n\n HOW : howuny almak gylawyny, badyny gaçyrmak, sussuny basmak. Şol ajy oýlar arçynyň howuny aldy (B. Kerbabaýew). Howuny basmak (ýatyrmak) hyjuwyny, badyny gowşatmak; ruhy joşgunyny peseltmek. Şol garaýyş bu sapar onuň howuny basdy (B. Kerbabaýew). Ýakymsyz habar jemendäniň howuny basdy (G. Kulyýew). howa [howa:], at.1.Ýeriň daşky giňişlik gurşawyny düzýän, esasan, adamyň, haýwanyň, ösümligiň ýaşaýşy üçin gerekli azot we kisloroddan ybarat gazlaryň garyndysy. Yssy hem-de hapa howa.2.Ýeriň ýüzüne ýazylyp gidýän giň boşluk, älem, jahan. Howa ýagtylyp başlady (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Howa gämisi uçar. Howa menzili ser. Aeroport we aerowokzal. Howasy belent özünden göwni hoş, ruhy belent, keýpi kök. Bir howa biraz, birneme, bir salym dowam edýän. Garaz, oba adamlaryna bir howa gürrüň edere, kelle döwere zat tapyldy (A. Gowşudow). howala [howa:la], at. Hyýal, meýil, bat, ruhy joşgun. \n\t‣ Howalasyny basmak (ýatyrmak) ser. Howuny basmak. howalama [howa:lama], iş ady. Howalamak ýagdaýy. howalamak [howa:lamak], işl., ser.Howalanmak. Dilkaw-dilkaw daşly Köpetdag ilerde howalap dur. howalanma [howa:lanma], iş ady. Howalanmak ýagdaýy. howalanmak [howa:lanmak], işl.1.Uzakdan beýgelip görünmek, seleňlemek. Ýoluň sag tarapynda bir beýik çynar howalanyp otyrdy (G. Kulyýew). 2.göç.m. Ruhuň göterilmek, hyjuwlanmak, hyýallanmak. Talandy ömrüm, talandy, Şum rakyplar howalandy. Bat ösdi, bulut aýlandy, Belent daglar duman boldy (“Şasenem – Garyp”). howalanmaklyk [howa:lanmaklyk], iş ady. Howalanmak ýagdaýy. howalanyş [howa:lanyş], iş ady. Howalanmak ýagdaýy. howalaýyş [howa:laýyş], iş ady. Howalamak ýagdaýy. howaly [howa:ly], syp. 1.Gowy howasy bolan. Bilbil hüjüm eýlän howaly baglar, Bilbil senden geçer, pygan eglenmez (Magtymguly). 2. göç.m.Ruhy belent, hyjuwly, batly, haýbatly. Öwez jan howaly Gyratyny münüp gitdi (“Görogly”). howalylyk [howa:lylyk], at.1.Gowy howasy barlyk. 2. Ruhybelentlik, hyjuwlylyk, batlylyk, haýbatlylyk; badyhowalylyk. howandar [howonna:r], at. Ýakyn garyndaş, hossar, ýoldaş, arkadaýanç. Ýigidiň ady tutular, Gardaş, howandar biläni (Mollanepes). howandarlyk [howonna:rlyk], at. Ýakyn garyndaşlyk, ýoldaşlyk, hossarlyk, howandaryň ýagdaýy. howatyr [howa:ty:r], at. Bir zatdan edilýän gorky, howsala, ätiýaç. Şondan howatyr eden Hojamberdi häzirlikçe dymdy (R. Gelenow). howatyrlandyrmak [howa:ty:rlannyrmak], işl. Howatyr etdirmek, bir zatdan çekindirmek, ätiýaç etdirmek. Bu nebitçileri biraz howatyrlandyrman durup bilmedi (Ş. Borjakow). Gurluşykçylary bu ýagdaý howatyrlandyrdy (N. Baýramow). howatyrlanma [howa:ty:rlanma], iş ady. Howatyrlanmak ýagdaýy. howatyrlanmak [howa:ty:rlanmak], işl. Birinden ýa-da bir zatdan howatyr etmek, howatyrly bolmak. Bir zady basyp, ala-şakyrdy etmekden howatyrlanyp, ýuwaşlyk bilen ýerine geçdi (O. Ödä- ýew). howatyrlanmaklyk [howa:ty:rlanmaklyk], iş ady. Howatyrlanmak ýagdaýy. howatyrlanybermek [howa:ty:rlany- vermek], işl. Birinden ýa-da bir zatdan howatyr edip ugramak. howatyrlanyş [howa:ty:rlanyş], iş ady. Howatyrlanmak ýagdaýy. howatyrly [howa:ty:rly], syp. Howatyr, gorky edilýän, gorkuly, wehimli. Ol eýýäm özi urlup barýan ýaly howatyrly gürledi (G. Ezizow). howatyrsyz [howa:ty:rsyz], syp. Howatyr, gorky edilmeýän, howsalasyz, gorkusyz, wehimsiz. Kesejeli gaňňa Çerkezi howatyrsyz, howpsuz, ynjytman saklaýardy (B. Kerbabaýew). howaýy [howa:ýy], syp. Boş, biderek, manysyz, ýalan (gep, gürrüň we ş.m. hakynda). howdan [howda:n], at. Suw ýygnalýan we düzgünleşdirilýän köl ýaly uly we giň emeli howuz. howlabermek [howla:vermek], işl. Howsala düşübermek, darygybermek. howlama [howlomo], iş ady. Howlamak ýagdaýy. howlamak [howlomok] I, işl.1.Howsala düşmek, darykmak. Onuň näme üçindir ýüregi howlap, daş çykyp gidiberesi geldi (A. Gowşudow). 2.gepl.d. Howlukmak, gyssanmak. Sen nämä howlaýaň? \n\n\n HOWLAMAK [howlomok] II, işl. How-how edip üýrmek (it hakynda). howlamaklyk [howlomokluk], I, II, iş ady. Howlamak ýagdaýy. howlaşmak [howloşmok] II, işl.1.Birnäçe adam howlamak. Hiç bir zat ýok ýerden howlaşyp barmaň! \n\n\n HOWLAŞMAK [howloşmok] I, işl. Birnäçe it how-how edip üýrmek. Köpekler howlaşyp, maşyny çopanyň ýanyna alyp geldiler (B. Kerbabaýew). howlaýyş [howloýuş], I, II, iş ady. Howlamak ýagdaýy. howludaş [howludoş], syp. Ýaşaýan howlulary bir. howludaşlyk [howludoşluk], at. Howludaş bolup ýaşamaklyk. howlugybermek [howluğuvermek], işl. Bir zady ýerine ýetirjek bolup gyssanybermek, howlugyp başlamak. howlugylmak [howluğulmok], işl. Bir zat ediljek bolnup gyssanylmak. Bu ýerde-de howlugylýardy (A. Nazarow). howlugyş [howluğuş], iş ady. Howlukmak ýagdaýy. howlugyşmak [howluğuşmok], işl. Birden köp bolup howlukmak. Olar nirädir bir ýere howlugyşyp barýardylar. howlukdyrmak [howlukdurmok], işl. Howlukmaga mejbur etmek, gyssamak. Aýnur eje Aýdurdyny howlukdyrdy (N. Pomma). howlukma [howlukmo], iş ady. Howlukmak ýagdaýy. howlukmaç [howlukmoç], hal. Gyssagly ýagdaýda, gyssanmaç. Ol howlukmaç çykyp gitdi. howlukmaçlyk [howlukmoşluk], at. Gyssagly ýagdaýda bolmaklyk, gyssaglylyk, gyssanmaçlyk. howlukmak [howlukmok], işl. Bir işi ýerine ýetirjek bolup gyssanmak, alňasamak. howlukmaklyk [howlukmokluk], iş ady. Howlukmak ýagdaýy. howly at.1.Töweregine haýat, diwar aýlanan ýörite ýer, jaý. 2. Aýratyn hojalyk ýa-da hojalyga degişli zatlar üçin niýetlenip, daşyna haýat aýlanan ýer. howp at. Üstüňe abanyp duran ýa-da ýetip gelýän gorkuly ýagdaý, gorky, wehim, hatar. \n\t‣Howp etmek ser. Howp salmak. Howp salmak üstüňe bela abanmak, gorkuly ýagdaý döremek. howp-hatar at,ser.Howp. howplanma [howplonmo], iş ady. Howplanmak ýagdaýy. howplanmak [howplonmok], işl., gepl.d. Howpa, howsala düşmek, howp etmek, howpurgamak. Işim gaýtdy – diýip howplanýar (“Görogly”). howplanmaklyk [howplonmokluk], iş ady. Howplanmak ýagdaýy. howplanyş [howplonuş], iş ady. Howplanmak ýagdaýy. howplulyk [howpluluk], at. Howply ýagdaýda bolmaklyk, howp abanmaklyk, gorkulylyk, wehimlilik. Men eger ýalňyşýan bolmasam, munuň hezili hem şol çylşyrymlylygynda, howplulygynda, kynlygynda (B. Kerbabaýew). howply syp. Howp salyp biljek, gorkuly, wehimli, hatarly. Howply iş. howpsuz syp. Hiç hili howp salmaýan, gorkusyz, wehimsiz, hatarsyz. howpsuzlandyrmak [howpsuzlonnurmok], işl. Abanýan howpy sowmak, howp salmaz ýaly etmek. howpsuzlanmak [howpsuzlonmok], işl. Howply ýagdaý sowulmak, howpsuz edilmek, wehimsiz bolmak. howpsuzlyk [howpsuzluk], işl. Howply ýagdaý bolmazlyk, hatarsyzlyk, wehimsizlik. howpurgabermek [howpurğa:vermek], işl. Kalbyňa howp, gorky duýgusy aralaşybermek. howpurgama [howpurğomo], iş ady. Howpurgamak ýagdaýy. howpurgamak [howpurğomok], işl. Kalbyňa gorky, howp duýgusy aralaşmak, gorkup allaniçiksi bolmak. Gülruh eje eden pikirine howpurgady, ojakda şatyrdap ýanýan oda seretdi (O. Ödäýew). howpurgamaklyk [howpurğomokluk], iş ady. Howpurgamak ýagdaýy. howpurgaşmak [howpurğoşmok], işl. Birnäçe bolup howpurgamak; howpurgap başlamak. howpurgaýyş [howpurğoýuş], iş ady. Howpurgamak ýagdaýy. howry at,deňizç. Taýmyl sürülýän kürek. Howryňy berk tutgun, taýmylçy dostum, Goý ýene görülsin seniň kuwwatyň (Ş. Borjakow). howsala [howsolo], at. Aladaly, ynjalyksyz ýagdaý, aljyraňňy ýagdaý. Ol öz ýüregini howsala aldyrmady, göwrümini giň tutdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Howsala düşmek howp, gorky aladasy aralaşmak, dowla düşmek. Ondan bäri hepde geçdi, aý geçdi, Gyzyň ýüregine howsala düşdi (A. Kekilow). Howsala salmak howp, gorky döretmek, dowul döretmek, wehim salmak. Barha güýçlenip barýan ýel olary howsala salypdy (A. Gowşudow). howsalaçy [howsoloçy], syp. Howsala düşe- gen, howsala, dowul döredýän. Ol howsalaçy adamdy. howsalaçyl [howsoloçul], syp., ser.Howsalaçy. howsalaçyllyk [howsoloçulluk], at.Howsala düşegenlik. howsalaçylyk [howsoloçuluk], at. Howsala, dowul döredijilik, howsalaçy bolujylyk. Ýöne sen öz howsalaçylygyň bilen meniň hem ganymy tas gyzdyrypdyň (N. Saryhanow). howsalalandyrmak [howsololonnurmok], işl. Howsala salmak, howsala düşürmek. Bu ýagdaý ony öňküden hem beter howsalalandyrdy. howsalalanma [howsololonmo], iş ady. Howsalalanmak ýagdaýy. howsalalanmak [howsololonmok], işl. Howsala düşmek, gorky, dowul aralaşan ýagdaýynda bolmak, howatyrlanmak. Ol howsalalanyp başlady (B. Gurbanow). howsalalanyş [howsololonuş], iş ady. Howsalalanmak ýagdaýy. howsalaly [howsololy], syp. Howsala düşen, gorky astynda bolan, howatyrly.– Onda näme iş etmeli bolarys ahyry? – diýip, Gutlymyrat howsalaly ses bilen sorag berdi (A. Gowşudow). howsalalylyk [howsololuluk], at. Howsala, dowla düşen halda bolmaklyk, howatyrly ýagdaý. Gurbandursun öz boýdaşlaryna howsalalylyk bilen habar berdi (B. Gurbanow). howsalasyz [howsolosuz], syp. Howsala düş- medik, arkaýyn. howul at. Adamyň kalbyna düşýän howsala, ynjalykdan aýyrýan duýgy. Meniň bu ýerde oturyp kararym ýetenok, içim howul alyberýär (B. Seýtäkow). \n\t‣ Howul bela, howul bela, başymyzdan sowul bela! tupan, tüweleý we ş.m. zyýansyz geçsin diýlip edilýän dileg (köplenç, aýallar tarapyndan aýdylýar). howul-halat [howul-ha:lat], hal,ser.Howul- hara. Esger haty howul-halat okady-da, kisesine saldy (A. Nazarow). howul-halatlyk [howul-ha:latlyk], at,ser.Howul-haralyk. Ol onuň pyçakdygyny duýdy we haçan duşmanyň bir pulemýotyny alyp, ony olaryň özlerine garşy atmaga başlanda, howul-halatlykda çermegine gysdyrany ýadyna düşdi (A. Gowşudow). howul-hara [howul-ha:ra], hal. Howul-halat, hasyr-husur, gyssanmaç, howlukmaç. Ol bir topar düşnüksiz zatlary hüňürdäp, howul-hara eşiklerini geýmäge başlady (T. Gurbanow). howul-haralyk [howul-ha:ralyk], at. Howul-hara pursat, gyssagly ýagdaý. howur at. Ýanýan oduň, gyzgynlyk berýän jisimiň töwerege güýçli täsir edýän ýylylyk derejesi. Geýip egin-başyn ýerinden galdy, Gün howry gaçypdy ýola düşende (A. Kekilow). howurly syp. Howur çykarýan, ýaýradýan, howry bar bolan. howut at. Düýä ýük urmak üçin salynýan ýörite ýasalan hataply enjam. Ol düýäni çökerip, howudyny saldy. howutçy at. Howut ýasaýan adam, howut ussasy. howutçylyk [howutçuluk], at. Howut ýasamak käri. howutlabermek [howutla:vermek], işl. Düýelere howut salybermek. howutlama [howutlomo], iş ady. Howutlamak ýagdaýy. howutlamak [howutlomok], işl. Düýäniň arkasyna halyk atyp, howut salyp çemmerini çekmek, howut salmak. Bäş-alty ineri howutlap, Genjim kakasynyň ýanyna gidiberdi (“Görogly”). howutlamaklyk [howutlomokluk], iş ady. Howutlamak ýagdaýy. howutlaşdyrmak [howutloşdurmok], işl. Bir ýanyndan howutlap başlamak. howutlaşmak [howutloşmok], işl. Howut salyşmak, howut salmaga kömek etmek. Men oňa düýeleri howutlaşdym. howutlatdyrmak [howutlotdurmok], işl. Birine howut salmaga kömek etdirmek, birine howut saldyrtmak. Düýäni howutlatdyrmak. howutlatmak [howutlotmok], işl. Birine howut saldyrmak. Ineri howutlatmak. howutlaýyş [howutloýuş], iş ady. Howutlamak ýagdaýy. howutlyk [howutluk], syp. Howut tikmek, howut etmek üçin niýetlenen. Howutlyk gulaç. howuz at. Suw saklamak üçin ýörite gazylyp içi suwalan suw desgasy. Çeşmeden syzyp çykýan suw özüne kiçiräk bir meýdança tapyp, kiçijik bir howuz emele getiripdir (A. Gowşudow). howuzça [howuzço], at. Kiçiräk howuz. hoz [ho:z], at.1. Daşy gaty gabykly, şahalak uly agaç. Ol ullakan hoz agajynyň aşagyna baryp aýak çekdi (G. Kulyýew). 2.Şol agajyň gaty gabykly, içi öýjük-öýjük maňyzly miwesi. Hozuň daş gabygyn, gülälek suwun, Garyp saça çalsaň, gara reň bolar (Magtymguly). hoza [ho:zo], at. zergärç. Içinden sapak geçirer ýaly iki ýan tarapy turbalyja hoz görnüşli kümüş şaý. hozanak [hozonok], at. Garamtyl-ýaşyl ganatly, hozzuldap sesli uçýan tomzak görnüşli möjejik. \n\t‣ Hozanak bolmak biriniň göwnüni aldamak üçin yhlas bildirmek, birine hyzmat etmek, daşynda pyrlanmak, hozanaklamak. Çagajyklar kakalarynyň daşynda hozanak bolýarlar (“Edebiýat we sungat”). hozanaklabermek [hozonokla:vermek], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň daşynda hozanak bolubermek, aýlanybermek. hozanaklama [hozonoklomo], iş ady. Hozanaklamak ýagdaýy. hozanaklamak [hozonoklomok], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň daşynda hozanak bolmak, pyrlanmak, yhlas bilen hormat etmek. Aknabat eje begenjinden "bolar, oglum" diýip hozanaklap gitdi (A. Durdyýew). hozanaklamaklyk [hozonoklomokluk], iş ady. Hozanaklamak ýagdaýy. hozanaklaşmak [hozonokloşmok], işl. Köp bolup hozanaklamak. Birnäçe adam onuň daşynda hozanaklaşyp ýördi. hozanaklatmak [hozonoklotmok], işl. Birini hozanaklar ýaly etmek. Men ony daşymda hozanakladaýsam nädersiň! hozanaklaýyş [hozonokloýuş], iş ady. Hozanaklamak ýagdaýy. hozluk [ho:zluk], at. Hoz agajynyň köp gögerip oturan ýeri. Hozluk dere. hozzuldabermek [hozzulla:vermek], işl. Hozzuldap başlamak. hozzuldama [hozzullomo], iş ady. Hozzuldamak ýagdaýy. hozzuldamak [hozzullomok], işl. Hozzuldyly seslenmek, hozzuldyly ses etmek. Hozanak çyranyň daşyndan hozzuldap aýlanýardy. hozzuldamaklyk [hozzullomokluk], iş ady. Hozzuldamak ýagdaýy. hozzuldaşmak [hozzulloşmok], işl. Köp bolup hozzuldamak. hozzuldatmak [hozzullotmok], işl. Hozzuldyly ses etdirmek. Ol motoryny hozzuldadyp geçip gitdi. hozzuldaýyş [hozzulloýuş], iş ady. Hozzuldamak ýagdaýy. hozzuldy [hozzully], at. Hozanak we ş.m. uçanda çykýan sesiň ady. höçjet [höçjöt], syp. Keçjal, dikdüşdi, kesir. Gör, bu nähili höçjet! Höçjet çaga. höçjetlik [höçjötlük], at. Keçjallyk, dikdüşdülik, kesirlik, höçjediň ýagdaýy. Nätjek, enemiň höçjetligi, bir diýen ýerini depip durmagy maňa sypynç bermedi (R. Gelenow). Höçjetlik etmek. hödür at. Esasan iýilýän-içilýän zady ýanyňda oturana "al, iý, iç" diýlip edilýän mürähet, hödür- kerem. Uzakdan gel, ýakyndan gel, parhy ýok, türkmeniň ilki hödüri gök çaýdyr (“Edebiýat we sungat”). hödür-kerem at,ser.Hödür. Hödür-kereme garaşýan ýok (“Görogly”). Baharyň hödür-kereminden özüçe many çykaryp, Wüşi kel özüne göwnüýetijilik bilen oturgyçda oturdy (A. Gowşudow). hödürleme [hödürlömö], iş ady. Hödürlemek ýagdaýy. hödürlemek [hödürlömök], işl.1.Ýanyňdaky adama "al iý, iç" diýip, nahar iýmegini, çaý içmegini teklip etmek, soramak, hödür etmek. Myhmana çaý hödürlemek. 2. Birine bir zady almagy, kabul etmegi maslahat bermek, ündemek. hödürlemeklik [hödürlömöklük], iş ady. Hödürlemek ýagdaýy. hödürlenmek [hödürlönmök], işl. Hödür edilmek. Ol özüne hödürlenen çäýnegi öňüne çekdi. hödürleýiş [hödürlöýüş], iş ady. Hödürlemek ýagdaýy. hödürnama [hödürlömök], at. Kimdir birni işe hödürlemek üçin ýazylýan hat (ser. Hödürlemek 2.). höjek [höjök], at,gelp. d. Göle. Toý güni gurarlar kejebe, Ýüzüň meňzär çal höjege (Talyby). hökgerilmek [hökgörülmök], işl.,ser.Hökgermek. hökgeriş [hökgörüş], iş ady. Hökgermek ýagdaýy. hökgerme [hökgörmö], iş ady. Hökgermek ýagdaýy. hökgermek [hökgörmök], işl.,gepl.d. Tümmerip durmak, tüňňermek, güberilmek. Ýagyrnysy bir azajyk hökgerip görünýän Ýagşymyrat sahna çykanda hemmeler oňa seredişdiler (B. Seýtäkow). hökgermeklik [hökgörmöklük], iş ady. Hökgermek ýagdaýy. hökgertmek [hökgörtmök], işl. Tümmertmek, tüňňermek, gübertmek. hökman [hökma:n], hal. Gepsiz-gürrüňsiz ýerine ýetirmeli, edilmeli, amala asyrmaly, gitmeli, okamaly, bilmeli, bolmaly we ş.m. Men hökman ony görerin. Ol hökman bize gelsin. Saňa hökman gyzyl mata gerekmi? hökmany [hökma:ny], syp. Ýerine ýetirilmegi, amala aşyrylmagy hökman bolan. hökmünde [hökmünnö], köm. s. Biriniň ýa-da bir zadyň dereginde, ornunda, hasabynda. Gollanma hökmünde peýdalanmak. hökmürowan [hökmürowa:n], syp. Hökümi, aýdan-diýeni ýerine ýetirilýän, diýeni bolýan. hökmürowanlyk [hökmürowa:nlyk], at. Hökümi, aýdan-diýeni ýerine ýetirilýänlik ýagdaýda bolmaklyk. höküdik-höküdik [höküdük-höküdük]: höküdik-höküdik etmek höküdikläp ýöremek, höküdikläp barmak. höküdikleme [höküdüklömö], iş ady. Höküdiklemek ýagdaýy. höküdiklemek [höküdüklömök], işl. Her ädim ädeňde göwräňi öňe tarap hereketlendirip, tagaşyksyz ýöremek, hoňkudyklamak. Raýyşyň düýbünden höküdikläp ylgap barýan büdrän ýaly sessiz-üýnsüz ýykyldy-da, gymyldysyz süýnüp galdy (N. Jumaýew). höküdiklemeklik [höküdüklömöklük], iş ady. Höküdiklemek ýagdaýy. höküdikleşmek [höküdüklöşmök], işl. Birnäçe bolup höküdiklemek. Olar gyssanmaç höküdikleşip barýardylar. höküdikleýiş [höküdüklöýüş], iş ady. Höküdiklemek ýagdaýy. höküm at.1.Bir işiň hökman ýerine ýetirilmegi hakda berilýän buýruk. – Dumly-duşy barlaň, eger ol ýere giren hem bolsa tapyň! – diýip höküm etdi (A. Gowşudow). 2.Häkimiýet edarasynyň resmi buýrugy, perman. 3.Jenaýat işleri boýunça kazyýetiň çykarýan karary. Kazyýetiň hökümi. \n\t‣ Höküm sürmek 1) bir ýurduň ýa-da bir halkyň üstünden agalyk etmek. 2) hojaýynlyk etmek. 3) para- hatlyk, asudalyk we ş.m. ýagdaýlar agdyklyk etmek. Jemgyýetde goňşusyna kömek etmek duýgusy höküm sürýän bolsa, onda bu milletiň ahlak taýdan sagdynlygyna şaýatlyk edýär (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). hökümdar [hökümda:r], at. Çäksiz ýa-da ýokary häkim, höküm berýän adam. hökümdarlyk [hökümda:rlyk], at. Höküm sürmeklik, agalyk etmeklik, hökümdaryň ýagdaýy. hökümet [hökümöt], at. Döwlet häkimiýetiniň gönüden-göni döwleti dolandyrmaklygy amala aşyrýan buýruk çykaryjy we ýerine ýetiriji ýokary edarasy. hökümetara [hökümöta:ra], syp. Hökümetler arasynda alnyp barylýan, amala aşyrylýan. Hökümetara ylalaşyk. hökümetleşiş [hökümötlöşüş], iş ady. Hökümetleşmek ýagdaýy. hökümetleşme [hökümötlöşmö], iş ady. Hökümetleşmek ýagdaýy. hökümetleşmek [hökümötlöşmök], işl.,gepl.d. Biri bilen ýüze çykan dawaly işi, meseläni çözmek üçin hökümet edaralaryna ýüzlenmek. hökür syp. Boýny iki egniniň içine gidip duran. Şol gelensoň, dat günüňe, Dat günüňe, hökür mama (K. Gurbannepesow).. hökürräk [hökürrä:k], syp. Biraz hökür. Onuň boýny gysgady, bu bolsa ony bir hili hökürräk görkezýärdi. hölt-hölt s. ş. aňl. söz. Tagaşyksyz uly ädimläp, ylgaşlap ýörelende emele gelýän şekil. \n\t‣Hölt-hölt etmek. ser.Höltüldemek. höltüldeme [höltüllömö], iş ady. Höltüldemek ýagdaýy. höltüldemek [höltüllömök], işl. Hölt-hölt edip tagaşyksyz uly ädimläp, ylgaşlap ýöremek, halt- halt etmek. Öýden çykanyndan höltüldäp gaçyp ugrady (T. Gurbanow). höltüldemeklik [höltüllömöklük], iş ady. Höltüldemek ýagdaýy. höltüldeşmek [höltüllöşmök], işl. Köp bolup höltüldäp ýörmek. höltüldeýiş [höltüllöýüş], iş ady. Höltüldemek ýagdaýy. höňk-höňk s. ş. aňl. söz. Göwresini dik tutup bilmeýän ýaly, tagaşyksyz loňk-loňk edip, ylgabrak gidilende emele gelýän şekil. \n\t‣Hönk-höňk etmek ser.Höňküldemek. höňküldeme [höňküllömö], iş ady. Höňküldemek ýagdaýy. höňküldemek [höňküllömök], işl.Göwresini dik tutup bilmeýän ýaly, tagaşyksyz loňk-loňk edip, ylgabrak gitmek. höňküldemeklik [höňküllömöklük], iş ady. Höňküldemek ýagdaýy. höňküldeşmek [höňküllöşmök], işl. Birnäçe bolup höňküldemek. hördem-höp [hördöm-höp], hal, gepl.d., ser. Hörden-höp. hörden-höp [hördön-höp], hal, gepl.d. El ujundan çalak-çulak edilen (iş hakynda). Hörden-höp edilen iş. höre-höre [hörö-hörö], üml., Köşek ýanyňa çagyrylanda aýdylýar. hörek [hörök], at. Iýilýän her hili iýmit, nahar, owkat. höre-köşe [hö:rö-kö:şö], at. Köşeşdiriji, rahatlandyryjy mylaýym, ýakymly, hoşamaý sözler. Hallygara seniň höre-köşäňe mätäç adam däl (S. My- radow). \n\t‣Höre-köşe [hö:rö-kö:şö]: höre-köşe etmek köşeşdiriji sözler aýdyp rahatlandyrmak. höre-köşeleme [hö:rö-kö:şölömö], iş ady. Höre-köşelemek ýagdaýy. höre-köşelemek [hö:rö-kö:şölömök], işl. Höre-köşe edip köşeşdirmek, mylaýym, ýakymly, hoşamaý sözler aýtmak, höre-köşe etmek. Seni mydama höre-köşeläp işletmelimi? hörele [hörölö], üml. Sarç düýe saglanda ýa-da köşegi aldyryljak bolnanda hoşamaýlyk üçin aýdylýan söz. Hörele düýäm, hörele! hörele-hörele [hörölö-hörölo], üml.,ser.Hörele. höreleme [hörölömo], iş ady. Hörelemek ýagdaýy. hörelemek [hörölömok], işl. Hörele-hörele diýip, köşegini almaýan düýä mylaýym, hoşamaý söz aýtmak. hörelemeklik [hörölömoklük], iş ady. Hörelemek ýagdaýy. höreleýiş [hörölöýüş], iş ady. Hörelemek ýagdaýy. hörp at. Adamyň öz göwün islegine görä boluş, özüni tutuş ýagdaýy. Ba, hörpi ýaman ýokardan tutduň- la! (B. Kerbabaýew). Men ilki onuň hörpüni aňmasam bolmaz. höşk syp. Gurap galan, gury, gatan. Niçeler, hesretde tapyp höşk nany, Bir lezzetli tagam dişine degmez (Magtymguly). hötde [hötdö]: hötde gelmek bir işiň, ýagdaýyň we ş.m. alajyny tapyp, ony başarmak, ýerine ýetirip, amala aşyryp bilmek. hötjet [hötjöt], syp., ser. Höçjet.Men onuň hötjetdigini owaldan bilýärdim (N. Pomma). hötjetlik [hötjötlük], at, ser. Höçjetlik. Hötjetlik etmek. höw üml. Sygyr kowlanda aýdylýan söz. höwes [höwös], at. Bir zada bolan isleg, arzuw, göwün göteriliş. Höwes bilen okamak. \n\t‣ Höwes bildirmek bir zady almaga ýa-da bir işi etmäge we ş.m. höwesiňi, islegiňi äşgär etmek. Höwes etmek bir zadyň arzuwynda bolmak. höwesek [höwösök], syp., ser.Höwesli. Işe höwesek ýapyşmaly. höweseklik [höwösöklük], at,ser.Höweslilik. höwesgär [höwösğä:r], syp., ser.Höwesli. höwesgärlik [höwösğä:rlik], at,ser.Höweslilik. höwesjeň [höwösjöň], syp., ser.Höwesli. Şoňa meni iberiň diýsem, belki, garşy bolmazdylar - şol ýana höwesjeň onçakly köp däldi (B. Kerbabaýew). Birde- nem ol ýere gitmäge höwesjeň çopanyň ýoklugy ýüze çykdy (“Edebiýat we sungat”). höwesjeňlik [höwösjöňlük], at,ser.Höweslilik. \n\t‣ Çeper höwesjeňlik öz güýjüňe daýanyp, sazandalar ýa-da aýdymçylar toparyny döretmeklik, saza, aýdyma höwesjeň adamlaryň başlangyjy. höwesjeňräk [höwösjöňürä:k], syp. Az-kem höwesli. höweslendiriji [höwöslönnürüjü], syp. Höwes dörediji. Höweslendiriji baýrak. höweslendirilmek [höwöslönnürülmök], işl. Makullamak, sylaglamak, ýardam etmek, duýgudaşlyk bildirmek arkaly öňküsinden gowy etmäge bolan isleg oýarylmak, höwes döredilmek. Önüm öndürýänler we telekeçiler yzygiderli höweslendiriler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). höweslendiriş [höwöslönnürüş], iş ady. Höweslendirmek ýagdaýy. höweslendirme [höwöslönnürmö], iş ady. Höweslendirmek ýagdaýy. höweslendirmek [höwöslönnürmök], işl. Makullamak, sylaglamak, ýardam etmek, duýgudaşlyk bildirmek arkaly öňküsinden gowy etmäge bolan islegi oýarmak, höwes döretmek. höweslendirmeklik [höwöslönnürmöklük], iş ady. Höweslendirmek ýagdaýy. höwesleniş [höwöslönüş], iş ady. Höweslenmek ýagdaýy. höweslenme [höwöslönmö], iş ady. Höweslenmek ýagdaýy. höweslenmek [höwöslönmök], işl. Bir zada höwesli bolmak; höwes, isleg döremek. Okuwa höweslenmek. höweslenmeklik [höwöslönmöklük], iş ady. Höweslenmek ýagdaýy. höwesli [höwöslü], syp. Bir zada höwes bildirýän, höwesi, isleg-arzuwy bar bolan, höwesjeň, höwesgär. Okamaga höwesli. höweslilik [höwöslülük], at. Höwesi barlyk, höwesli bolmaklyk. höwessiz [höwössüz], syp. Hiç zada höwesi ýok, höwesli däl. Höwessiz işlemek bolmaz. höwessizlik [höwössüzlük], at. Hiç zada höwesi ýokluk, höwesi bolmazlyk. höwlüm-höwlüm üml. Sygyr sagyljak ýa- da gölesi aldyryljak bolnanda, söýlüp aýdylýan söz. Ejesi bolsa "höwlüm-höwlüm" diýip, göläni tutup, sygra ýaladýar (A. Durdyýew). höwrügiş [höwrüğüş], iş ady. Höwrükmek ýagdaýy. höwrügişmek [höwrüğüşmök], işl. Birneme höwrükmek. höwrükdirmek [höwrükdürmök], işl. Öwrenişdirmek, höwrüger ýaly etmek. höwrükmek [höwrükmök], işl. Bir adam ýa- da bir mal bilen öwrenişmek, höwür bolmak, ysnyşmak. Onuň öňki höwrügen bagşylary bilen gatnaw açyşam üýtgeşikdi (“Edebiýat we sungat”). höwrükmeklik [höwrükmöklük], iş ady. Höwrükmek ýagdaýy. höwür I, at. Gümür-ýamyr eder ýaly hemra, ýoldaş, ýanyňda bolýan mal-gara. Obanyň ähli çagalary Gajar agany söýýärdiler we ony hormatlaýardylar, gyşyn-ýazyn Gajar aganyň höwri hem şol çagalar bolýardy (A. Gowşudow). \n\t‣ Höwri köp bolsun! düýe botlanda, sygyr, goýun, geçi guzlanda, "baş sany artsyn" diýlip aýdylýan alkyş. \n\n\n HÖWÜR II, syp. Erkek mal. Höwür at. Höwür erkek. \n\t‣ Höwre gelmek urkaçy, inen malyň öndüriji erkek mal bilen çaknyşmak wagty ýetmek. Meniň şu tohum gylýalym höwre gelipdir (“Görogly”). Keýikleriň höwre gelen bir wagtydy (A. Gowşudow). Höwre goýmak inen, urkaçy maly erkek malyň ýanyna goýberip çakyşdyrmak. Şu günler biz öz sürimizi höwre goýmaklyga taýýarlaýarys.Höwre gysylmak erkege gelmek (inen düýe hakynda). Höwürden çykmak urkaçy, inen mallaryň höwre gelme döwri geçmek. Höwür möwsümi esasan, goýundyr geçini köpçülikleýin goçdan, tekeden çykarmak döwri. Höwür möwsümi döwründe mallara has hem gowy seretmeli bolýar (K. Berdiýew). Höwür seçmekemişdirilen guzudyr owlagy enelerinden saýlamak. höwürgeniş [höwürğönüş], iş ady. Höwürgenmek ýagdaýy. höwürgenme [höwürğönmö], iş ady. Höwürgenmek ýagdaýy. höwürgenmek [höwürğönmök], işl. Urkaçy, inen mallaryň erkek mal bilen höwre gelmek möwriti ýetmek. höwürgenmeklik [höwürğönmöklük], iş ady. Höwürgenmek ýagdaýy. höwürtge [höwürtgö], at.1.Guşlaryň çöp- çalam ýygnap ýumurtgalaýan we çaga çykarýan ýeri. Agaçlaryň üstünde uly guşlaryň höwürtgeleri bar erdi (“Zöhre – Tahyr”). 2.gepl.d. Adamlaryň ýaşaýan ýeri, tünegi. höwürtgeleme [höwürtgölömö], iş ady. Höwürtgelemek ýagdaýy. höwürtgelemek [höwürtgölömök], işl. Çöp-çalam ýygnap, höwürtge edinmek, höwürtge ýasanmak. Gumrular höwürtgeläp başladylar. höwürtgelemeklik [höwürtgölömöklük], iş ady. Höwürtgelemek ýagdaýy. höwürtgeleýiş [höwürtgölöýüş], iş ady. Höwürtgelemek ýagdaýy. hözir [hözüýr], at.Bir zatdan ýa-da birinden görülýän lezzet, eşret. Zähmetiň hözirini görmek. hözirli [hözüýrlü], syp. Höziri, eşreti, lezzeti bar. Hözirli iş. hözirsiz [hözüýrsüz], syp. Höziri, eşreti, lezzeti bolmadyk. hrestomatiýa [hirestoma:tyýa], at. Ýazyjylaryň, alymlaryň saýlanyp alnan eserleri ýa-da şolardan alnan bölekler ýerleşdirilip, kitap görnüşinde neşir edilen ýygyndy. hristian [hiristiýa:n], at. Hristiançylyga uýýan, haçparaz. hristiançylyk [hiristiýa:nçylyk], at, ser.Hristiýanlyk. hristianlyk [hiristiýa:nlyk], at. Isa Pygambere bolan ynam esasynda b. e. I asyrynda döräp, dünýäde has giň ýaýran diniň biri, haçparazlyk. hroniki [hyro:niki], syp., lukmanç. Köp wagtlap dowam edýän, uzaga çekýän (kesel hakda). Hronoki kesel. Hroniki bronhit. hub [hu:p], syp., ser.Hup. Ak bilezik hub ýaraşar goluňa (Baýly şahyr). huda [huda:], at, k.d., ser. Hudaý. El uzatma köp pisada, ýör hudadan howp edip (Magtymguly). hudaý [huda:ý], at. Dini düşünjä görä, dünýäni ýaradan we ony dolandyrýan iň ýokary güýç. \n\t‣ Hudaý diýen ýeri (ýerim, ýeriň)bar eken garaşylmadyk beladan sypylanda aýdylýan aňlatma. hudaýaty [huda:ýaty], at. Uzyn inçe göwreli we uzyn aýakly, kiçijik kelleli, çekirtge görnüşli mör- möjek. hudaýçy [huda:ýçy], syp., ser.Hudaýhon. hudaýhon [huda:ýho:n], syp. Hudaýyň ýoluny tutýan, hudaýçy. Hemme kişi ony hudaýhon adam diýip tanaýardy. hudaýhonlyk [huda:ýho:nluk], at. Hudaýa ynanyjylyk. hudaýlyk : hudaýlygyňy aýtmak (diýmek) hudaýyň ýoluny tutup, çynyňy aýtmak. Hudaýlygymy aýtsam, hiç haçan adama ýamanlyk etmek niýetimde-de bolmandy. hudaýýoly [huda:ýýo:ly], at. Maşgala abadançylygy we ş.m. sebäpli hudaýyň adyna berilýän sadaka. huk [hu:k] II, at. 1.kön.s. Doňuz, garakeýik. Gybatkeş suraty doňuz-u hukdur, Garny ýere deger, gözleri gökdür (Magtymguly). 2. Akyly doly däl, samsyga ýakyn, çendenaşa sada. Ol gaty huk eken. hukga [hukgo], at, kön.s.1.Gymmatbaha daş. 2.Derman salynýan gutujyk. 3.Bulgur. 4.Suw çiliminiň temmäki guýulýan ýeri. hukuk [huku:k], at.1.Hemmeler üçin hökmany bolan jemgyýetçilik kadalarynyň döwlet tarapyndan bellenen ulgamy. 2. Raýatyň döwlet tarapyndan berkidilýän, kepillendirilýän we goralýan hukuk gatnaşyklary we esasy hak-hukuklary. \n\t‣Hukuk ýagdaýy hukuga degişli düzgünnama, status. Ylmy işgärleriň hukuk ýagdaýy. hukukly [huku:kly], syp. Syýasy we raýatlyk hukugy bar bolan. hukuklylyk [huku:kluluk], at. Syýasy we raýatlyk hukugy barlyk. hukuknama [huku:kna:ma], at. Bir zadyalmak ýa-da bermek üçin berilýän resminama. Ýaşaýyş jaý hukuknamasy. hukuksyz [huku:ksuz], syp. Syýasy we raýatlyk hukugy bolmadyk, hukukdan mahrum. hukuksyzlyk [huku:ksuzluk], at. Syýasy we raýatlyk hukugy ýokluk; hukugy bolmazlyk. hulasa [hula:sa], k. d.,giriş. s. Gepiň gysgasy. Hulasa, patyşa wezir nesihatny kabul kylyp, "hazynanyň" ygtyýaryn wezirge berdi (“Asly – Kerem”). hulk at,k. d. Adamyň gylygy, gylyk-häsiýeti, bolşy, ahlagy. Akylly är mesgen tutmaz, Hulky söýül- megen ýerde (Magtymguly). Dal gerden, inçe bil, kaddy derazdyr, Hulky ýakymlydyr hem hoş owazdyr (Zelili). hulka [hulko], at. Boýy 50-70 santimetre ýetýän birýyllyk ýabany ot. hulpa [hulpo], at. Baldagy gyzgylt ýa-da goňrumtyl, ýapragy tegelekden süýri, öseri tohumly ot. hum at. Toýundan bişirilip ýasalan, daşy syrçaly ýa-da syrçasyz ullakan küýze. Humlar jam boldular, jamlar hum boldy (Magtymguly). Men şu üzümlerimiň biriniň düýbünde bir hum dolytylla gömendirin (A. Gowşudow). \n\t‣ Hum çäýnek çaý demlenýän uly çäýnek. Hum ýaly çişmekçakdanaşa gaharlanmak. humar [huma:r] I, at. Esasan, pul goýlup oýnalýan oýun, pully oýun. Onuň ogurlyk etmeýänini, humar oýnamaýanyny bilýärdi (B. Kerbabaýew). Garry ölenden soň, ogly bagyň ugruna-da seretmän, humar oýnamak bilen wagtyny geçirer eken (A. Gowşudow). \n\t‣Humary ala oturmak täleýi ters gelmek, keç ykbal bolmak, kyn güne uçramak. \n\n\n HUMAR [huma:r] II, at. Bir zatdan alynýan keýp, lezzet. Zaňňar ukyň humary bilen pallap gelýär-ow (“Görogly”). \n\t‣ Humardan çykmak bir zadyň hezil edip keýpini görmek. humarbaz [huma:rva:z], syp. Hemişe humar oýnaýan, humary söýýän. Beň çeken sermest humarbaz, Galar borja, "pul" diýip aglar (Zelili). humarbazlyk [huma:rva:zlyk], at. Humara gyzykmaklyk, humar oýnamaklyk, humarbazyň ýagdaýy. humarçyk [huma:rçy:k], at. Dänesi döwlüp, ýarma goşulyp iýilýän ýagjymak däneli ösümlik. humarlamak [huma:rlamak], işl., ser. Humarlanmak. humarlandyrmak [huma:rlandyrmak], işl., ser. Humarlatmak. humarlanma [huma:rlanma], iş ady. Humarlanmak ýagdaýy. humarlanmak [huma:rlanmak], işl. Bir zadyň keýpini görmek, keýpiň tutmak, keýplenmek. humarlanmaklyk [huma:rlanmaklyk], iş ady. Humarlanmak ýagdaýy. humarlanybermek [huma:rlanyvermek], işl. Humarlanyp başlamak. humarlanyş [huma:rlanyş], iş ady. Humar- lanmak ýagdaýy. humarlatmak [huma:rlatmak], işl. Humarlanar ýaly derejä ýetirmek. Şol hezillik her kimiň başyny humarladýardy (“Edebiýat we sungat”). humarly [huma:rly], syp. Keýpli, lezzetli, hezil. Saňa çykyp, kylsa seýran, Neşeli, humarly daglar (Magtymguly). humarlylyk [huma:rlylyk], at. Keýpli, humarly bolmaklyk, humarlanyp duran ýagdaýda bolmaklyk. humaý [huma:ý], at.1.Gadymy düşünjä görä, kimiň üstüne kölege salsa, şol adam patyşa bolýarmyş diýilýän hyýaly guş. Gaýyby, ýaryň hyýaly geldi köňlüm mülküne, Gondy bir döwlet humaýy şähri weýran üstüne (Gaýyby). 2.göç.m. Örän owadan, görmegeý, gelşikli. 3. Gyza dakylýan at. humaýun [huma:ýu:n], at.1. k. d."Bagtly" diýen manyda patyşalara berilýän at. Hak humaýun eýlemiş bezm içre sahyp-döwleti (Şah Ysmaýyl). 2. Oglana dakylýan at. humdan [humda:n], at,gepl.d. Küre. Ol hum- danlary görüşdirip çykdy. humhana [humha:na], at, kön.s. Humlaryň saklanýan ýeri, jaýy. humrarylmak işl.,gepl.d. Ýüzüňi çytyp, gaharly seretmek, tüňňerilip, gözüňi alardyp, gaharly bakmak. Eňegi daňylgy adam humrarylyp, Wepa baka seretdi (A. Gowşudow). hun [hu:n], at.1. kön.s. Gan. 2. taryh. Öldürilen adamyň ganynyň deregine salynýan jerime. hunaba [huna:va], at. 1.Ganly ýaş, gan gatyşykly ýaş. Hunabalar ýutdum ýaz bile gyşda, Wagt ýetinçä ýöre-ýöre gideris (Zynhary). 2.göç.m. Gaýgy- gam, jebir, görgi, azap, zulum. Uruş hunabasyny şol bir egne çekip ýördi (A. Nazarow). hundar [hu:nna:r], syp., ser.Hunly. Pelek asman galyp, perwan eýleýir, Hundar gülüp bakar, jan sesin aňsa (Magtymguly). hunhor [hu:nho:r], at. Jan alyjy, ganhor, zalym. Eý gül ýüzli nigärim, berme hunhora meni (Talyby). hunly [hu:nly], syp. Hun algyly, gan algysy bar bolan, hundar. hunsa [hunso], at. Erkeklik we urkaçylyk jyns agzasy bar bolan adam ýa-da haýwan. – Bä, bu hunsa bolaýmasyn! – Ahaw, häzir boluň, adammyka beri! (B. Kerbabaýew). hup [hu:p], syp., şahyr. Ýagşy, oňat, görmegeý. Suratyň hupdur weli, magnyda aklyň azdyr (Gaýyby). hupbat [hupbot], at. Görülýän görgi, çekilýän jebir, zulum, azap, horluk. hupbatly [hupbotly], syp. Jebirli, azaply, horlukly. Hupbatly günler. hupluk [hu:pluk], at. Owadanlyk, görmegeýlik. Bu hupluk möwsümi içre kylawer eşreti döwran (Gaýyby). hurma [hurmo] I, at.1.Käbir günorta ýurtlarda bitýän agaç. 2. Şol agajyň igdepisint miwesi. \n\n\n HURMA [hurmo] II, at.1.Üzüm agajynyň ýaňy güllejek bolup duran kiçijik salkymy. 2.Gyza dakylýan at. hurmalabermek [hurmola:vermek], işl. Hurma getiribermek, hurma düwübermek. hurmalama [hurmolomo], iş ady. Hurmalamak ýagdaýy. hurmalamak [hurmolomok], işl.1.Hurma getirmek, hurma düwmek. 2.Güllemezinden öňinçä hurma görkezmek (üzüm agajy hakynda). Ol özüni gaýgyrman, ekinlerini we ýaňy hurmalan üzüm baglaryny gaýgy edýärdi (A. Gowşudow). hurmalamaklyk [hurmolomokluk], iş ady. Hurmalamak ýagdaýy. hurmalaýyş [hurmoloýuş], iş ady. Hurmalamak ýagdaýy. hurmalyk [hurmoluk], at. Hurma agajynyň köp ösen ýeri. hurmaýy [hurma:ýy], syp. Hurmanyň reňkine meňzeş, hurma reňkli, goýy gyzyl, hurma ýaly. Onuň ýaňaklary hurmaýy gyzyldy. hursant [hursont], syp., k. d. Şat, hoşal, şadyýan. Senden özge bolmaz göwün hursandym, Hapa wagtym göwnüm açar günüňdir (“Görogly”). hursantlyk [hursontluk], at. Hoşallyk, şadyýanlyk. Men olar bilen tanşanymy hursantlyk bilen beýan etdim (“Edebiýat we sungat”). hurşyt [hurşuýt], at,k. d.1.Gün; güneş. Gije-ýu gündizge berip nemaýyş, Hurşyt ile mahy-taban ýaratdy (Magtymguly). 2. Adam ady. huruş at.1.Çörek bilen iýmek üçin gerekli iýmit (nahar, çorba, gowurma, et, ýag we ş.m.). Indi biziň hurşumyz gutardy.Indi olar çörege huruş bolar ýaly süýt-gatyk berip duran sygyrjyk edinmek küýüne düşdüler (B. Kerbabaýew). 2.Peşeňiň içine guýulýan däri. \n\n\n HURUŞ [huru:ş], at, k.d. Gykylyk, galmagal; gowga. \n\t‣Huruş eýlemek joşmak; gygyrmak. Yşk derýasy doldy, daşdy, gaýnady, Täze huruş eýläp, gyzmaly boldum (Magtymguly).Huruşa gelmek joşa gelmek. Jan huruşa geldi, gaýnap-joşmadym, Ýüregim möwç urdy, dolup-daşmadym (Magtymguly). huruşlyk [huruşluk], syp., at.1.Huruş üçin gerekli (önüm), huruş hökmündäki (önüm, azyk). 2.Peşeňiň içine guýulýan däri. husn at,k. d. Görk, jemal, ýüz, keşp. Ýusup Züleýhanyň husnuna aşyk bolýar (“Ýusup – Züleýha”). hususan [husu:sa:n], hal. Umuman, galaba, galapyn. Bu ýeriň eýesi hususan özümiz. hususy [husu:sy], syp. Döwlete, jemgyýete degişli bolmadyk, şahsy, ýekebara, diňe özüňe degişli. Hususy eýeçilik. \n\t‣Hususy kärhana fiziki şahs tarapyndan onuň karary esasynda we özüniň eýeçilindäki emlägi peýdalanmak bilen döredilen ýuridik şahs (hususy kärhana fiziki şahsyň başga hususyýetçilere degişli kärhanany satyn almagy netijesinde hem döredilip bilner). \n\t‣Hususy telekeçidöwlet salgyt gullugy tarapyndan ýaşaýan ýeri boýunça kanunda bellenen tertipde bellige alnan, ýuridik şahsy döretmezden telekeçilik işini amala aşyrýan fiziki şahs. hususylaşdyrma [husu:suloşdurmo], iş ady. Hususylaşdyrmak ýagdaýy. hususylaşdyrmak [husu:suloşdurmok], işl. Hususy eýeçilige almak, hususy eýeçilige geçirmek. Kärhanalary hususylaşdyrmak. hususylaşdyrmaklyk [husu:suloşdurmok-luk], iş ady. Hususylaşdyrmak ýagdaýy. hususylaşdyryş [husu:suloşduruş], iş ady. Hususylaşdyrmak ýagdaýy. hususylaşdyrylmak [husu:suloşdurulmok], işl. Hususy eýeçilige berilmek, hususyýetçilige geçirilmek. hususylyk [husu:suluk], at. Bir şahsa, ýekebara we ş.m. degişlilik. hususyýetçi [husu:syýetçi], at. Emläk eýesi. hususyýetçilik [husu:syýetçilik], at. Emläge bolan hususy eýeçilik. husyt [husuýt], syp. Eli açyk bolmadyk, gysganç, gysyk, syrnyh. Iň gowusy, şol husydyň malyna degme- seňiz ýagşy bolardy (“Görogly”). husytlyk [husuýtlyk], at. Husyda degişli bolan gylyk-häsiýet, gysgançlyk. huş [hu:ş], at.1.Bolup geçen wakalary ýatda saklamaga we ony gürrüň edip bilmäge ukyplylyk; aň, ýat. Ýüregim joş berse, aklym jem bolar, Pikir basar, gaýgy huşy ýandyrar (Magtymguly). Wah, huşum gurasyn, halym perişan (G. Ezizow). 2.göç.m. Oýalyk. Düýşümdiginem bilemok, huşumdygynam. \n\t‣ Huşa getiriji arak-şerap içip, huşuny gideren adamlary huşuna getirýän saglygy goraýyş edarasy. Huşuny almak aňkasyny aşyrmak, aňyny almak. Huşuňa gelmek1) bir waka ýadyňa düşmek, aňyňa gelmek, ýatlap bilmek. Aý ýok-la, beýle zad-a huşuma- da gelenok (B. Kerbabaýew). 2) bihuşlykdan açylmak, özüňe gelmek. Huşuňy ýitirmek 1) huşsuzlyk ýagdaýyna düşmek, huşuňdan aýrylmak, aňsyz bolmak. 2) özüňi bilmän ýatmak, özüňden gitmek. huşlulyk [hu:şluluk], at. Huşy, aňy, ýatkeşligi oňatlyk, huşy ýerindelik. Maral akyllylykda, huşlulykda garrylara meňzeýärdi (B. Seýtäkow). huşly [hu:şly], syp. Huşy ýerinde bolan, huşy bar bolan. huşsuz [hu:şsuz], syp. 1.Bolup geçen wakalary ýadynda saklamaga we ony gürrüň edip bilmäge ukypsyz, ýatkeşligi pes, aňynda zat saklap bilmeýän. Huşsuz bolsaňam gowy däl, goýanyňy, götereniňi bileňok.2.Özüni bilmän, bihuş ýagdaýda bolan. Gorp atan bir köne tamda, Biçäre gyz huşsuz ýatyr (R. Se- ýidow). Huşsyz ýatan oglany maşyna salyp, hassahana ugratdylar. huşsuzlyk [hu:şsuzluk], at.1.Ýatkeş dällik, ýatda saklap bilmezlik, ýatkeşligi peslik. Ol özüniň huşsuzlygyndan zeýrendi. 2. Özüňi bilmezlik, bihuş ýagdaýda bolmaklyk. hut köm. s."Edil, diňe" diýen ýaly many aňladýan güýçlendiriji kömekçi söz. – Ýok, ýegen, ýer köpem bolsa, hut seniň ýanyňda oturjak (“Edebiýat we sungat”). hutma-hut [hutmo-hut], syp. "Deňme-deň, barabar" diýen manyda ulanylýan söz. Oýun hutma-hut gutardy. hutma-hutluk [hutmo-hutluk], at.Hutma-hut ýagdaý. huw : huw hak 1) ol hakdyr, ol Alladyr. 2) ýa Hudaý, eý Hudaý, ýa Alla. "Huw hak" diýip çykdy alty pyýada, "Adam imdi geler", durgun diýdiler (Magtymguly). huwwa-huw [huwwa:-huw], üml. Çaga hüwdülenen mahaly aýdylýan söz. Ejeň gurban adyňdan, Huwwa guzym, huwwa-huw (Hüwdi). huzur [huzu:r], at. Biriniň ýany, gaşy, garşysy, öňi. Siziň huzuryňyza geldim. hüjre [hüjürö], at. Medresede okaýan talyplaryň ýaşaýan we sowat öwrenýän, depesi gupba görnüşli, palçykdan salnan kiçijik jaýy. hüjreli [hüjürölü], syp. Hüjresi bar bolan, hüjre edilen. hüjrelik [hüjürölük], at. Hüjräniň köp ýeri. hüjresiz [hüjürösüz], syp. Hüjresi bolmadyk, hüjre edilmedik. hüjüm at.1.Ýok etmek, ýeňmek maksady bilen goşunyň okgunly çozuşy, çozuşyň aýgytly pursaty. 2.Belli bir maksat üçin edilýän hyjuwly hereket. Ary hüjüm eýlär bal sesin aňsa (Mollanepes). hüjümçi [hüjümçü], at. Hüjüm edýän adam. hüžžeribermek [hüžžörüvermek], işl. Hüžžerip ugramak. hüžžerilmek [hüžžörülmök], ser.Hüžžermek. hüžžeriş [hüžžörüş], iş ady. Hüžžermek ýagdaýy. hüžžerişmek [hüžžörüşmök], işl. Köp ýeri hüžžermek, bary hüžžermek. hüžžermek [hüžžörmök], işl.1.Tagaşyksyz bulaşyp, bulam-bujar bolup durmak, hüwjermek. Ol hüžžerip duran saçlaryny ýatyrdy (B. Seýtäkow). 2.göç.m. Bir hili gabarylyp haýbat atmak. Pişijek hüžžerdi. hüžžermeklik [hüžžörmöklük], iş ady. Hüžžermek ýagdaýy. hüžžertmek [hüžžörtmök], işl. Hüžžük görnüşe getirmek, hüžžerer ýaly etmek. Goňurja tarap tüýlerini hüžžerdip, dişlerini syrtardyp, batly tassyldap goýbererdi (B. Annageldiýew). Dursun saçlaryny hüžžerdip, hasanaklap ýerinden galdy. hüžžük , syp. Hüžžerip duran, hüwjük. Ol ak sepen hüžžük saçlaryny kelteräk barmaklary bilen tutdy (N. Pomma). hüžžüklik [hüžžüklük], at. Hüžžük halynda bolmaklyk, hüžžük bolup durmak. hülle [hüllö], at. Gymmatbaha parçadan tikilen geyim, hülle don. hülli-hülli [hüllü-hüllü]: hülli-hülli etmek örän lälik saklamak, läliksiretmek, aýnatmak. Ony öz ugruna goýberip, hülli-hülli edip sakladylar (A. Durdyýew). hüm üml. 1.Bir zada bolan nägileligi aňladyp gelýär. – Hüm, onda hiç zat eşitmänsiň-dä? (H. Der- ýaýew). 2.Gepleşikde ˛hä, hawa, şeýledir, dogry˛ diýen ýaly many aňladýar. hümer [hümör], hal. Köp adamly, mähellesi köp, üýşmeleň. Tiz wagtdan soň, olaryň daşy märekeden hümer boldy (T. Gurbanow). hümerleniş [hümörlönüş], iş ady. Hümerlenmek ýagdaýy. hümerlenişmek [hümörlönüşmek], işl. Top- lanyşyp, hümer bolşup ýygnanyşmak, üýşmek. hümerlenme [hümörlönmö], iş ady. Hümer- lenmek ýagdaýy. hümerlenmek [hümörlönmök], işl. Köp bolup üýşmek, toplanyşmak, hümerlenişmek, hümer bolmak. hümerlenmeklik [hümörlönmöklük], iş ady. Hümerlenmek ýagdaýy. hümi-sümi [hümü-sümü], at,ser.Hümür-sümür. Olar öz aralarynda hümi-sümi edişdiler. hümletmek [hümlötmök]: içiňi hümletmek bir zatdan ýa-da birinden närazy bolup, öz-özüňden küýlenmek, gaharly, hyjuwly ýagdaýda pikiriňi jemlemek, oýlanmak. Içiňi hümledip otyrmak. hümmet [hümmöt], at.1.Güýç, kuwwat, gujur, gaýrat. 2.Bereket, bolluk; haýyr. Bu topragyň hümmeti suwa bagly. 3.Gymmatly kagyzlaryň ýöreýän satyn alyş we satyş nyrhy. 4.Oglana dakylýan at. hümmetli [hümmötlü], syp. 1.Güýç-kuwwaty, gujur-gaýraty bar bolan, gaýratly, edermen. Tebil-teble urup, duşman gyrmaga, Görogly, hümmetli begler ýetişdi (“Görogly”). 2.Berekedi bar, bereketli, haýyrly. Ak bugdaýyň çöregi hümmetli bolýar. hümmetlilik [hümmötlülük], at. Hümmetiniň ýokarylygy, hümmetiniň barlygy. hümmetsiz [hümmössüz], syp. 1.Güýç-kuw- watsyz, gujur-gaýraty ýok bolan; gaýratsyz, edermen däl. 2.Bereketi bolmadyk, bereketsiz, güýçsüz. hümmetsizleniş [hümmössüzlönüş], iş ady. Hümmetsizlenmek ýagdaýy. Puluň hümmetsizlenişi. hümmetsizlenme [hümmössüzlönmö], iş ady. Hümmetsizlenmek ýagdaýy. hümmetsizlenmek [hümmössüzlönmök], işl.Hümmeti gaçmak, hümmeti pese düşmek. hümmetsizlenmeklik [hümmössüzlönmök-lük], iş ady. Hümmetsizlenmek ýagdaýy. hümmetsizlik [hümmössüzlük], at. Hümmeti ýokluk, hümmeti peslik. hümmi-sümmi [hümmü-sümmü], at, ser. Hümi-sümi. Olar öz aralarynda hümi-sümi edip gürleşýärdiler (A. Gowşudow). hümmüldi [hümmüllü], at, ser. Hümürdi. Ümsümligiň hümüldisin diňlärdim (G. Daşgynow). hümürdeme [hümürdömö], iş ady. Hümürdemek ýagdaýy. hümürdemek [hümürdömök], işl. Öz ýanyndan eşidiler-eşidilmez ýaly gürlemek. Ol meniň sowalyma ähmiýet bermän, pessaý ses bilen hümürdedi (“Edebiýat we sungat”). hümürdemeklik [hümürdömöklük], iş ady. Hümürdemek ýagdaýy. hümürdeşmek [hümürdöşmök], işl. Bilelikde özara hümürdemek. hümürdeýiş [hümürdöýüş], iş ady. Hümürdemek ýagdaýy. hümürdi [hümürdü], at. Ýuwaş ses bilen özara edilýän gürrüň, doly eşidilmeýän gürrüň. Sonalaryň öýünde, Hiç ýatmady hümürdi (A. Alamyşow). hümür-sümür at. Näme diýiljek bolunýandygy eşitdirilmän edilýän gürrüň, hümi-sümi, hymy-symy. Daşardan hümür-sümür eşidildi (“Edebiýat we sungat”). hünär [hünä:r], at. Kimdir biriniň işleýän ýa-da okaýan ýörite ugry hökmünde önümçiligiň, ylmyň, tehnikanyň, sungatyň we ş.m. pudagy, kär. hünärli [hünä:rli], syp. Bir işi, käri, senedi ele alan, başaryp bilýän. Halk hojalygy hünärli adamlaryň ýeterlik bolmagyny talap edýär. hünärlilik [hünä:rlilik], at. Hünäri barlyk, hünärsiz dällik. hünärmen [hünä:rmen], at. Önümçiligiň, ylmyň, tehnikanyň, sungatyň we ş.m. haýsydyr bir pudagynda bilimleri we endikleri öwrenip, hünär alan adam; haýsydyr bir zatdan gowy baş çykarýan adam, öz işiniň, käriniň ussady. hünärmenlik [hünä:rmenlik], at. Hünärmen bolmak ýagdaýy. hünärment [hünä:rment], at. Bir senet bilen meşgul bolýan adam. hünärmentçilik [hünä:rmentçilik], at. Hünärmendiň käri, ýagdaýy. hünärsiz [hünä:rsiz], syp. Hiç bir hünäri, käri ýok, hünärli däl. hünärsizlik [hünä:rsizlik], at. Hünäri, käri ýokluk, kärsizlik. hünji [hünjü], at. Içinden sapak geçirmek üçin deşilen kiçijik monjuk. Bir düzüm hünji. \n\t‣Hünji düzülen ýaly endigandan gelşikli, ýerbe- ýer ýazylan.Käbiri edil hünji düzülen ýaly ýazylypdyr (G. Ezizow). Hünji ýaly hemmesi ýerbe-ýer, hatara bolup ýyldyraşyp duran. Hünji ýaly dişi bar. hünnügara [hünnüğara], syp. Gap-gara, şar gara, hüýt gara (adam reňki hakynda). hüntýut [hüntýu:t], syp., gepl.d. Doýmaz- dolmaz, öräň iýermen. hünübirýan [hü:nüvirýa:n], hal. Bagryňy gan edip, janyňy paralap. – Aty şony habar bermek üçin bärik gaýdandyr – diýip, Mamagül hünübirýan aglaýardy. (A.Gowşudow). hüňek [hüňök], at. gepl.d. Jaýyň diwarlarynda şemal geler ýaly goýulýan deşik. Ussaň dükanynyň äpişge hüňeklerinden tozanly ýel köwsar urup, jaýyň içinde aýlanýardy (A. Gowşudow). hüňkär [hüňkä:r], at. 1. Hökümi ýöreýän hökümdar. Hüňkäriň öňünde bir tutaryk boldy (“Görogly”). Köňüller köşgünde hyýalyň hany, Öwlady hüňkäre meňzär hökümli (Magtymguly). 2. kön.s. Erkek adamyň ady. hüňme [hüňmö], iş ady. Hüňmek ýagdaýy. hüňmek [hüňmök], işl. 1. Bir zadyň içini çuň oýmak, köwmek. Ol tümi ýerdöle şekilinde, agzyndan bir adam girip biler ýaly edip aşak gazypdyr-da, ony hem bir gapdala hüňüpdir (A. Gowşudow). 2. gepl.d. Çuwaldaky bugdaýy we ş.m. oýup, almalysyndan köp almak. Bir görsem, ol çuwaldaky bugdaýy hüňüp, gutarara gelipdir. hüňmeklik [hüňmöklük], iş ady. Hüňmek ýagdaýy. hüňülmek [hüňülmök], işl. Içi oýulmak, köwülmek. hüňürdeme [hüňürdömö], iş ady. Hüňürdemek ýagdaýy. hüňürdemek [hüňürdömök], işl. Biri ýa-da bir zat barada özbaşyňa zeýrenip gürlemek, gaharly käýinmek. hüňürdemeklik [hüňürdömöklük], iş ady. Hüňürdemek ýagdaýy. hüňürdeşmek [hüňürdöşmök], işl. Bile hüňürdemek. – Biz seni boşadaly – diýip hüňürdeşdiler (B. Kerbabaýew). hüňürde-hüňür [hüňürdö-hüňür]: hüňürde- hüňür bolmak ählisi hüňürdemek. hüňürdeýiş [hüňürdöýüş], iş ady. Hüňürdemek ýagdaýy. hüňürdäbermek [hüňürdä:vermek], işl. Hüňürdäp başlamak hüňürdi [hüňürdü], at. Nägilelik bilen eşidiler- eşidilmez edilýän gürrüň, hüňür-hüňür. Ogulgerek özüniň hüňürdisi bilen oňa ýatmaga ynjalyk bermedi (N. Saryhanow). hüňür-hüňür at,ser.Hüňürdi. Hüňür-hüňrüňi azrak et-de, näme buýursalar şony ediber! (A. Durdyýew). Hüňür-hüňür etmek. hüňüş iş ady. Hüňmek ýagdaýy. hürsek [hürsök], at. Orak pisint, daş ýüzi ýiti, iç ýüzi dişli ekin otalýan gural. hürsekleme [hürsöklömö] I, iş ady. Hürseklemek işi. \n\n\n HÜRSEKLEME [hürsöklömö] II, iş ady. Hürseklemek ýagdaýy. hürseklemek [hürsöklömök] I, işl. Hürsegiň kömegi bilen otamak, hürsek bilen ekinleriň otuny aýyrmak. \n\n\n HÜRSEKLEMEK [hürsöklömök] II, işl. Tirsek ýa-da ýumruk bilen biriniň böwrüne, gapdalyna dürtmek, symsyklamak, hürsemek. Geldi yrsarap, ony hürsekleýärdi (N. Esenmyradow). hürseklemeklik [hürsöklömöklük] I, iş ady. Hürseklemek işi. \n\n\n HÜRSEKLEMEKLIK [hürsöklömöklük] II, iş ady. Hürseklemek ýadgdaýy. hürseklenmek [hürsöklönmök] I, işl. Hürsek bilen otalmak. \n\n\n HÜRSEKLENMEK [hürsöklönmök] II, işl. Tirsek bilen biriniň böwrüne dürtülmek. hürsekleşmek [hürsöklöşmök] I, işl. 1. Hürsek bilen birine otag otaşmak. 2. Bilelikde hürsek bilen otamak. \n\n\n HÜRSEKLEŞMEK [hürsöklöşmök] II, işl. 1. Biri- biriňi hürseklemek. 2. Birnäçe bolup hürseklemek. Aýallar ýetmiş ýerinden hürsekleşip: – Nika wekilçiligini Gully baýa berdim diý! Diýsene gyz! – diýip gyssadylar (H. Derýaýew). hürsekläbermek [hürsöklä:vermek], işl. Hürsekläp başlamak. hürsekleýiş [hürsöklöýüş] I, iş ady. Hürseklemek ýagdaýy. \n\n\n HÜRSEKLEÝIŞ [hürsöklöýüş] II, iş ady. Hürseklemek ýagdaýy. hürtüldeme [hürtüllömö], iş ady. Hürtüldemek ýagdaýy. hürtüldemek [hürtüllömök], işl. Hürtüldili ses etmek, hürtüldili seslenmek. hürtüldetmek [hürtüllötmök], işl. Hürtüldili seslendirmek. hürtüldeýiş [hürtüllöýüş], iş ady. Hürtüldemek ýagdaýy. hürtüldi [hürtüllü], at. Bir zat sünjülende, çümende döreýän sesiň ady. hüşerilibermek [hüşörlüvermek], işl., ser. Üşerilibermek. hüşerilişmek [hüşörlüşmök], işl., ser. Üşerilişmek.Hemmeler hüşerilişdiler. hüşerilmek [hüşörülmök], işl.,ser.Üşerilmek. hüşerişmek [hüşörüşmök], işl., ser. Üşerişmek. hüşerme [hüşörmö], iş ady, ser. Üşerme. hüşermek [hüşörmök], işl., ser. Üşermek. hüşermeklik [hüşörmöklük], iş ady, ser. Üşermeklik. hüşermezlik [hüşörmözlük], iş ady, ser. Üşermezlik. hüşertmek [hüşörtmök], işl., ser. Üşertmek. hüşgär [hüşğä:r], hal.Elmydama, seresap, ägä, eserdeň, duýgur. Marallar, gulanlar boluşyp hüşgär, Gelip seň şypaly suwuňdan içýär (G. Ezizow). Ol örän hüşgär adam. hüşgärlik [hüşğä:rlik], at. Hüşgär ýagdaýda bolmaklyk, seresaplylyk, ägälik, duýgurlyk, eserdeňlik. Hüşgärligiňi ýitirmek. hüş üml. Sessiz-üýnsüz, ýuwaş bolmaklyk ündelip aýdylýar. hüşşüldeme [hüşşüllömö], iş ady. Hüşşüldemek ýagdaýy. hüşşüldemek [hüşşüllömök], işl."Hüş" diýip seslenmek, "hüş" etmek. hüşşüldemeklik [hüşşüllömöklük], iş ady. Hüşşüldemek ýagdaýy. hüşşüldeýiş [hüşşüllöýüş], iş ady. Hüşşüldemek ýagdaýy. hüşür at. Yslam dininiň kada-kanunlaryna görä ýylda ýerden alynýan hasylyň ondan birine deň möçberde garyp-gasarlara, ýetim-ýesirlere berilýän salgyt. hütdük syp. Kiçijik hem dar, garaňky (ýaramazja jaý, öý hakynda). Her ýerde ýalaňaç şahalaryny töwerege gezeşip oturan tutlar hütdük gara öýlerden saýlanyp görünýär (O. Ödäýew). Gaýt iliňe, bar-da, gara hütdügiňe eýelik et! (B. Soltannyýazow). hüthüt at. Hüýpüýpik. Hüthüt aýdar: "Ilçiýem!", Süleýmana sawçyýam! (Magtymguly). Hüthüt kimin Pereňden Çyn-Maçyna bardygym, Efsun okyp, hüthütni inderdigim bilmezmiň (Magtymguly). hütledibermek [hütülödüvermek], işl. Hütledip ugramak. hütledilmek [hütülödülmök], işl. Hütledip urulmak, hütläp degmek. hütleme [hütülömö], iş ady. Hütlemek ýagdaýy. hütlemek [hütülömök], işl. Birine ýa-da bir zada batly baryp degmek, urulmak. Ol somalyp duran agaja hütläp degdi (B. Gulow). hütlemeklik [hütülömöklük], iş ady. Hütlemek ýagdaýy. hütletmek [hütülötmök], işl. Batly urmak. hütleýiş [hütülöýüş], iş ady. Hütlemek ýagdaýy. hütürdeme [hütürdömö], iş ady. Hütürdemek ýagdaýy. hütürdemek [hütürdömök], işl. Hütürdili ses çykmak, hütürdili seslenmek, hytyrdamak. Ol hütür- deýän garyň üstünde gezmeleýärdi. hütürdemeklik [hütürdömöklük], iş ady. Hütürdemek ýagdaýy. hütürdeşmek [hütürdöşmök], işl. Yzygiderli hütürdäp seslenmek. hütürdetmek [hütürdötmök], işl. Hütürdili seslendirmek. Ol gary hütürdedip, maşynyna tarap ýöneldi. hütürdeýiş [hütürdöýüş], iş ady. Hütürdemek ýagdaýy. hütürdäbermek [hütürdä:vermek], işl. Hütürdäp başlamak. hütürdi [hütürdü], at. Käbir gatyrak zadyň üstünden basylanda, gaty zat iýlende we ş.m. döreýän sesiň ady. Daşardan aýak sesiniň hütürdisi eşidildi. hüw : hüw diýip çykyp gitmek baş alyp gitmek, bar zady owarram edip gitmek. hüwdi [hüwdü], at.1. Ýaş çagany uklatmak üçin pessaý ses bilen aýdylýan aýdym. 2. Halk döredijiliginiň bir görnüşi. hüwdüleme [hüwdülömö], iş ady. Hüwdülemek ýagdaýy. hüwdülemek [hüwdülömök], işl. Ýaş çagany hüwdi aýdyp uklatmak, hüwdi aýdyp allalamak. Meniňem ölmenkäm, agtyk hüwdülemek arzuwym bar ahyry (G. Gurbansähedow). hüwdülemeklik [hüwdülömöklük], iş ady. Hüwdülemek ýagdaýy. hüwdülenmek [hüwdülönmök], işl.Hüwdi bilen allalanmak, hüwdüläp ýatyrylmak. Hüwdülenen çaga uka gitdi. hüwdületmek [hüwdülötmök], işl. Birini hüwdülemäge mejbur etmek. hüwdüleýji [hüwdülöýjü], syp. Hüwdüläp meýmirediji, ýatyryjy. hüwdüleýiş [hüwdülöýüş], iş ady. Hüwdülemek ýagdaýy. hüwdüläbermek [hüwdülä:vermek], işl. Hüwdi aýdyp allalabermek. hüwjeribermek [hüwjörüvermek], işl. Syh- syh bolubermek, hüžžeribermek. hüwjeriş [hüwjörüş], iş ady. Hüwjermek ýagdaýy. hüwjerişmek [hüwjörüşmök], işl. Bary, tutuş hüwjermek. Saçlaryň näme hüwjerişip dur! hüwjerme [hüwjörmö], iş ady. Hüwjermek ýagdaýy. hüwjermek [hüwjörmök], işl.,ser.Hüžžermek. Sen bu hüwjerip duran gara burma saçlaryň bilen meniň sözüme kän bir ynanmarsyň (G. Gurban- sähedow). hüwjermeklik [hüwjörmöklük], iş ady. Hüwjermek ýagdaýy. hüwjertmek [hüwjörtmök], işl. Hüwjerer ýaly etmek, hüwjerere getirmek. hüwjük ser.Hüžžük. Ol hüwjük saçlaryny maňlaýdaňysyna dykyşdyrdy (“Edebiýat we sungat”). hüwjüklik [hüwjüklük], at,ser.Hüžžüklik. hüwi [hüwü], at. Ullakan tegelek gözli, çüňki egri ýyrtyjy guş. hüý at. Gylyk, häsiýet. Her kim tapar öz pälinden, hüýünden (Aşyky). \n\t‣Hüýi alyşmak gylyk-häsiýeti biri-biriniňkä gabat gelmek –Şeýdip, olaryň hüýi alşyp gitdi. Olar her hili gürrüňler etdiler, şorta sözler aýdyşdylar (A.Gowşudow). hüýdeş [hüýdöş], syp. Gylykdaş, häsiýetdeş, pikirdeş. "Pis pisi tapar, suw pesi" diýen ýaly her kimiň özüniň hüýdeşi bar (B. Kerbabaýew). hüý-häsiýet [hüý-hä:sýet], at,ser.Häsiýet 1. Bike eje Sähetdurdy aganyň hüý-häsiýetini taryplap başlady (N. Pomma). hüý-häsiýetli [hüý-hä:sýetli], syp. Belli bir häsiýetdäki, haýsydyr bir häsiýet mahsus, häsiýetli. Kim öz perzendiniň gowy hüý-häsiýetli adam bolup ýetişmegini arzuw edenok?! hüýli [hüýlü], syp. Özboluşly, özüne has bolan aýratyn hüýi bolan. Bugdaý reňk bolsun akdan- garadan, Ýagşy gylyk, ýagşy hüýli gerekdir (Halk aýdymyndan). hüýpüýpik [hüýpüýpük], at. Gara-ala, menek- menek ýelekli, uzyn hüpükli owadanja guş. hüýr 1.syp. Owadan, görmegeý, şekilli. Ýüzüňi meňzetdim Hüýr perä.2.at. Näzenin, behişt gyzy, peri. Ýa peri-peýkerdir ol, ýa sekiz uçma hüýrüdir, Ýa asaldyr, ýa nabat, ýa-ha alarnyň biridir (Şabende). hüýt : hüýt gara gaty gara, örän gara, gap-gara. Yzyndanam hüýt gara tüsse zowladyp goýberdi (A. Nazarow). hybyl [hyvyl], at. Bir zadyň sary, durky. Öň ýüpünem gün hyblyny almaz ýaly ur-tut kölegä geçirip goýar (“Watan”). hydyr : hydyr gören ýaly ekilen ekinler, miweli agaçlar örän bol hasyl getirende aýdylýar, başyna gören ýaly. hygyldama [hy:ğyllama], iş ady. Hygyldamak ýagdaýy. hygyldamak [hy:ğyllamak], işl. Hygyldyly ses etmek, gygyldyly seslenmek. Garly onuň bogazyny sypdyranda, bokurdagy hyýgyldap ses etdi (A. Nazarow). hygyldamaklyk [hy:ğyllamaklyk], iş ady. Hygyldamak ýagdaýy. hygyldaşmak [hy:ğyllaşmak], işl. Birnäçe adamyň bokurdagy hygyldyly seslenmek. hygyldaýyş [hy:ğyllaýyş], iş ady. Hygyldamak ýagdaýy. hygyldy [hy:ğylly], at. Bokurdakdan boglanda we ş.m. ýagdaýda bogazdan hygyldap çykýan sesiň ady. hyh üml. Eşek sürlende aýdylýan söz. Ol guýrujagyny bulaýlap barýan taýharyçn gidişini haýal gördi-de, ony birsyhly debsedi, "hyh, hyh" diýip, birsyhly gaýtalap, onuň gerşine dürtdi (B. Ker- babaýew). hyh-tüf s.ş. aňl. söz. Tüýkürilende çykýan ses. Agzyndaky palçygyny ýeňi bilen süpürdi, "hyh-tüf" diýip tüýkürdi (B. Kerbabaýew). hyjalat [hyja:lat], at,k. d. Haýa; utanç, uýat; gyjalat. Gül hyjalatdan gyzarylyp, Şermisar oldy ýene (Şah Ysmaýyl). Hyjalatda goýmagyn ýagşy-ýaman içinde (Magtymguly). hyjuw at. Işe, okuwa we ş.m. herekete bolan güýçli joşgun, isleg. hyjuwlandyrmak [hyjuwlonnurmok], işl. Hyjuwlanmaga itergi bermek, hyjuwlanar ýaly etmek. Gaýta öz ýüregine düwen zadyny ahyryna çenli ýetirmek erjelligi ony has-da hyjuwlandyrdy (Ş. Borjakow). hyjuwlandyryjy [hyjuwlonnurujy], syp. Hyjuw dörediji, hyjuw oýaryjy. hyjuwlanma [hyjuwlonmo], iş ady. Hyjuwlanmak ýagdaýy. hyjuwlanmak [hyjuwlonmok], işl. Bir işi, hereketi we ş.m. ýerine ýetirmäge hyjuw, joşgun döremek, hyjuw almak. hyjuwlanmaklyk [hyjuwlonmokluk], iş ady. Hyjuwlanmak ýagdaýy. hyjuwlanybermek [hyjuwlonuvermek], işl. Hyjuw, joşgun döräbermek, hyjuwlanyp başlamak. hyjuwlanyş [hyjuwlonuş], iş ady. Hyjuwlanmak ýagdaýy. hyjuwly syp. Hyjuw, joşgun bilen hereket edýän. Ýaşlar galapyn hyjuwly bolýar (“Edebiýat we sungat”). hyjuwlylyk [hyjuwluluk], at. Hyjuwy, joşguny barlyk, joşgunlylyk. Tolgunmak bolsa hyjuwlylyga peýda edýär diýýärler (B. Seýtäkow). hyjyl at,k. d. Utanç, utanç-haýa. Hyjyl çeker şekerler, dahan içre tilinden (Mollanepes). hyžžyldabermek [hyžžylla:vermek], işl. Hyžžyldyly seslenibermek. hyžžyldama [hyžžyllama], iş ady. Hyžžyldamak ýagdaýy. hyžžyldamak [hyžžyllamak], işl. Hyžžyldyly ses çykarmak, hyžžyldyly seslenmek. Onuň bogazy hyžžyldap durdy. hyžžyldamaklyk [hyžžyllamaklyk], iş ady. Hyžžyldamak ýagdaýy. hyžžyldaşmak [hyžžyllaşmak], işl. Köp bolup hyžžyldamak, ýerli-ýerden hyžžyldap ses çykmak. Hyžžyldaşyp duran küýzelerden çal guýup berdiler. hyžžyldatmak [hyžžyllatmak], işl. Hyžžyldar ýaly etmek, hyžžyldyly seslendirmek. Ol bogazyny hyžžyldadyp gürledi. hyžžyldaýyş [hyžžyllaýyş], iş ady. Hyžžyldamak ýagdaýy. hyžžyldy [hyžžylly], at. Näsaglyk zerarly bogazdan, öýkenden ýa-da ajan, turşan suwuklykdan we ş.m. çykýan sesiň ady. Onuň öýkeniniň hyžžyldysy hem eşidilýärdi. hyk [hy’], s. ş. aňl. söz. Adam agyr ýük göterende, güýçli agyra çydamadyk ýagdaýynda az wagtlyk demi saklanyp, bokurdagyndan çykýan ses. hykarat [hyka:rat], at, k. d. Kemsitme; teýene. Mähnet artyp, rahatym daş boldy, Hykarat görgüsi çasly bolupdyr (Çary Afzal). hyk-çok at, ser.Hykgy-çokgy 1. \n\t‣ Hyk-çok etmek bolgusyz bahana etmek. hykga hal. Birden, hasyr-husur. hykgy-çokgusyz [hykgy-çokgusuz], syp., ser.Hykgy-pykgysyz. hykgy-çokgy at. Näsaglyk, ýarawsyzlyk zerarly ýüze çykýan zeýrenç, zeýirdi. Onuň hykgy- çokgusy has artyp başlady. hykgyldabermek [hykgylla:vermek], işl. Hykgyldap başlamak. hykgyldama [hykgyllama], iş ady. Hykgyl- damak ýagdaýy. hykgyldamak [hykgyllamak], işl. 1. Hykgyldyly ses çykarmak, hykgyldyly seslenmek. Bu aýalyň häliden bäri hykgyldap oturan çagasy birden aglap başlady (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Zähmeti söýmezlik, ýaltalyk zerarly hykgy-çokgy etmek, bahana aramak, işýakmaz bolmak. Hykgyldap oturma-da, işiňe ugra! hykgyldamaklyk [hykgyllamaklyk], iş ady. Hykgyldamak ýagdaýy. hykgyldaşmak [hykgyllaşmak], işl. Köp bolup hykgyldamak. hykgyldaýyş [hykgyllaýyş], iş ady. Hykgyldamak ýagdaýy. hykgyldy [hykgylly], at. 1. Agyry, näsaglyk zerarly hykylap, agyrlyk bilen dem alynmak netijesinde çykýan sesiň ady. 2. göç.m. Iş ýakmazlyk, ýaltalyk netijesinde edilýän hykgy-çokgy, bahana. Hykgyldyny az edip, gowy işlemek gerek (N. Pomma). hykgy-pykgy at. Bolgusyz bahana, biderek delil. hykgy-pykgysyz syp. Gep-gürrüňsiz, hiç bir bahanasyz. Hykgy-pykgysyz şu ýerden göteriliň. hyklabermek [hykyla:vermek], işl. Hyklap başlamak. hyklama [hykylama], iş ady. Hyklamak ýagdaýy. hyklamak [hykylamak], işl. Agyr dem almak, zordan dem almak. Hassa hyklap ýatyrdy. Ol agyr pürsi hyklap zordan ýerinden gozgady. hyklamaklyk [hykylamaklyk], iş ady. Hyklamak ýagdaýy. hyklaşmak [hykylaşmak], işl. Köp bolup hyklamak. Birnäçe göle hyklaşyp ýatyrdy (A. Durdyýew). hyklaýyş [hykylaýyş], iş ady. Hyklamak ýagdaýy. hykyrdama iş ady. Hykyrdamak ýagdaýy. hykyrdamak işl. Hykyrdyly seslenmek. hykyrdamaklyk iş ady. Hykyrdamak ýagdaýy. hykyrdaşmak işl. Köp bolup hykyrdamak. hykyrdaýyş iş ady. Hykyrdamak ýagdaýy. hykyrdy at. Hykyr-hykyr edilip gülnende çykýan sesiň ady. hykyr-hykyr s. ş. aňl. söz. Hykyrdy sesi, hykyrdap çykýan gülkiniň sesi. hyla at. Eşegiň gerşine dürtmek üçin ýörite ýasalan ujy çiş taýajyk, syh. hylçyldama [hylçyllama], iş ady. Hylçyldamak ýagdaýy. hylçyldamak [hylçyllamak], işl. Bir ýere batly urulmak, ýere batly ýykylmak, hylçyldyly ses etmek. Hylçyldap ýere ýazylmak. hylçyldamaklyk [hylçyllamaklyk], iş ady. Hylçyldamak ýagdaýy. hylçyldatmak [hylçyllatmak], işl. Hylçyldyly ses etdirip, ýere urmak. Ýokary galdyrdy- da, ýene oturgyja hylçyldadyp goýdy (A. Gowşudow). hylçyldaýyş [hylçyllaýyş], iş ady. Hylçyl- damak ýagdaýy. hylçyldy [hylçylly], at. Bir zat hylçyldadylyp goýlanda çykýan sesiň ady. hyllalla [hyllalla:], at, syp. Aňsat däl, görgi, çetin, müşgil, uly kynçylyk. Oňa gep düşündirmek uly hyllallady. hyllallaly [hyllalla:ly], syp. Kynçylykly amala aşyrylýan, görgüsi köp bolan. Hyllallaly mesele. hyllyk at, ser. Gyllyk. \n\t‣Hyllygyňy akdyryp ýörmek özüňi oňarmazlyk, sana geçmezlik. hylt at,gepl.d. Ýürekde galýan kitüw, öýke-kine, öýke, nägilelik. Onuň ýüregindäki hylty heniz aýrylmandyr. hyltly syp., gepl.d. Öýkeli, kineli. Hyltly bolup, kine etmek bir-bire,Elli müňden aşmak senä ýaraşmaz (Baýly şahyr). hylwat [hylwot], at, k. d. Gizlin, ogryn, çola ýer. Hyjyl çeker şekerler, dahan içre tilinden, Hylwat ýerde bezm edip, guçsam inçe bilinden (Mollanepes). hymmyl at. Türkmen aýal-gyzlarynyň eginlerini silkip, aýratyn hereket bilen ýerine ýetirýän halk döredijilik aýdymlarynyň bir görnüşi. hymy-symy at, ser. Hümi-sümi. hymyr-symyr at, ser. Hümür-sümür. Hallygaranyň keýpsizligini görüp, öz aralarynda hymyr-symyr edişip başladylar (S. Myradow). hyna [hy:na], at. Saça, sakgala we ş.m. çalynýan boýag, urulýan gyzgylt-sary reňk. hynalama [hy:nalama], iş ady. Hynalamak ýagdaýy. hynalamak [hy:nalamak], işl. Hyna çalmak, hyna bilen boýamak. Saçyňy hynalamak. hynalaşmak [hy:nalaşmak], işl. 1. Hynalamaga kömek etmek. 2. Bilelikde hynalamak. Gelinler saçlaryny hynalaşyp otyrdylar. hynalatmak [hy:nalatmak], işl. Hyna bilen boýatmak, hyna çaldyrmak. hynalaýyş [hy:nalaýyş], iş ady. Hynalamak ýagdaýy. hynaly [hy:naly], syp. Hyna çalnan, hyna boýalan. Bagyňa bagban bolup, tirsem gunça gülüňden, Gülgün şerap içeli, ter hynaly goluňdan (Baýram şahyr). hynçgylawuk [hynçğylowuk], at,ser. Kükrek myşsalarynyň birden gysylmagy netijesinde demligiň ýoly baglanyp, kesilip-kesilip çykýan hyrkyldyly ses, synçgylawuk. \n\t‣Hynçgylawugyň tutmak kükrek myşsalarynyň birden gysylmagy netijesinde demligiň ýoly baglanyp, kesilip-kesilip hyrkyldyly ses çykmak. hynçgyrma [hynçğyrma], iş ady. Hynçgyrmak ýagdaýy. hynçgyrmak [hynçğyrmak], işl. Aňňyrjak ýaly edip, çala ses çykarmak, sojap seslenmek (eşek hakynda). Onuň taýhary gulaklaryny üşerdip, birdenkä hynçgyrmaga durdy (B. Kerbabaýew). hynçgyrmaklyk [hynçğyrmaklyk], iş ady. Hynçgyrmak ýagdaýy. hynçgyrybermek [hynçğyryvermek], işl. Aňňyrjak ýaly edip, sojap seslenibermek (eşek hakynda). hynçgyryş [hynçğyryş], iş ady. Hynçgyryp ugramak. hynçgyryşmak [hynçğyryşmak], işl. Birnäçe bolup bilelikde hynçgyrmak. Eşekler aňňyryşyp, hynçgyryşyp, bary birden uly goh turuzdylar (“Edebiýat we sungat”). hynny-mynny at. Bolgusyz bahana, ugursyz bahana, göwünli-göwünsiz delil.–Aý, maşgalamyz ýaş – diýip, hynny-mynny eden bolup otyr (H. Derýaýew). hyň : hyň bermek köp märeke ýygnanmak, kemsiz dolmak, toplanmak. Türkmen bagşysyny diňlemek üçin ýygnanan märeke hyň berýärdi (A. Durdyýew).Hyň urmak gaty gaharyň gelmek, ganyň gyzmak, haýbat atmak. Sähet hyň urup, sözüni kesdi (A. Gowşudow). hyňk : hyňk etmek biri ýa-da bir zat barada dil ýarmak, gürrüň etmek, sesiňi çykarmak, myňk etmek. Hyňk edäýseň, gowulyga garaşma. Hyňk etmezlik biri ýa-da bir zat barada jyňkyňy, sesiňi çykaryp bilmezlik, hiç zat barada gürrüň edip, aýdyp bilmezlik. hyňk-myňk : hyňk-myňk etmek ser. Hyňk- pyňk etmek. hyňk-pyňk : hyňk-pyňk etmek gümmi-sümmi etmek, gümmi-sümmä urmak, haňk-huňk etmek. hyňňyldama [hyňňyllama], iş ady. Hyňňyldamak ýagdaýy. hyňňyldamak [hyňňyllamak], işl. Bir hili igençli, iňirdili, nägile ýagdaýda bir zatlar diýmek, nägilelik bildirmek. hyňňyldamaklyk [hyňňyllamaklyk], iş ady. Hyňňyldamak ýagdaýy. hyňňyldaşmak [hyňňyllaşmak], işl. Bilelikde hyňňyldamak. hyňňyldaýyş [hyňňyllaýyş], iş ady. Hyňňyldamak ýagdaýy. hyňranma iş ady. Hyňranmak ýagdaýy. hyňranmak işl.1.Üýrjek ýaly edip hyrlamak (it, ýyrtyjy haýwan hakynda). Küle köpek art penjeleri bilen ýer dörüp, ýüzüni nobura bakan tutup hyňranýardy (B. Kerbabaýew). 2.gepl.d. Birine gahar- gazap bildirmek, azgyrylmak. hyňranyş iş ady. Hyňranmak ýagdaýy. hyňranyşmak işl. Birnäçe bolup, bilelikde hyňranmak. Birden daşarda hyňranyşýan itleriň sesi olaryň pikirini bozdy (R. Gelenow). hyňzama iş ady. Hyňzamak ýagdaýy. hyňzamak işl. Möwç urmak, joşup-daşmak, dolup zor salmak, dyňzamak. Ol öz bedeninde tükeniksiz güýjüň hyňzap joşýandygyny duýdy (B. Seýtäkow). hyňzamaklyk iş ady. Hyňzamak ýagdaýy. hyňzaýyş iş ady. Hyňzamak ýagdaýy. hyr at. Tüpeňiň niliniň, turbanyň, naýça pisint şaýlaryň we ş.m. iç hem-de daş ýüzündäki kesilip edilýän aýlaw-aýlaw ýoljagazlar. hyraç [hyra:ç], at, taryh. Orta asyrlarda Gündogar ýurtlarda salynýan salgyt. Hyrajyňy, salgydyňy kän berip, Gezdik, köp işiňe ýarap, hoş imdi (Seýdi). hyraman [hyrama:n], at,ser.Hyrram. hyrawa [hy:rowo], at. Ýörite ekilmän, öň ekilen ýere tohum gaçyp, dökülip gögeren ekin; bugdaý, arpa, pomidor, sogan, gawun, garpyz ýaly ekinler. Indi hyrawa ekinler bütin maşgala güýmenje boldy (N. Esenmyradow). hyrç at. Aşaky dodagyň daş ýüzi. \n\t‣Hyrç etmek ser.Hyrçyňy dişlemek. Girdim baga bütin dünýä harç edip, Bakdym güle, arman bilen hyrç edip (Magtymguly). Hyrçyňy dişlemek aşaky dodagyňy dişläp, gahar-gazap, ökünç bildirmek, ahmyr etmek. Ol hyrçyny dişläp, kellesini ýaýkaýardy (B. Pürliýew). hyrçyldama [hyrçyllama], iş ady. Hyrçyldamak ýagdaýy. hyrçyldamak [hyrçyllamak], işl. Hyrçyldyly ses çykmak, hyrçyldyly seslenmek. Onuň ýalaňaç aýagyna hyrçyldap bir zat çümdi. hyrçyldamaklyk [hyrçyllamaklyk], iş ady. Hyrçyldamak ýagdaýy. hyrçyldatmak [hyrçyllatmak], işl. Hyrçyldyly seslendirmek. hyrçyldaýyş [hyrçyllaýyş], iş ady. Hyrçyldamak ýagdaýy. hyrçyldy [hyrçylly], at. Bir zat çümende ýa-da bat bilen ýiti zat sünjülende döreýän sesiň ady. hyrda syp., at, gepl.d. 1.Ownuk şaýy pul. Hyrdaň ýokmy? 2. Iri däl, ownuk, maýda, uşak. Öýüň içi hyrda zatlardan doldy. 3. göç.m. Ownukçyl, jinnekçi. Men ownuk-uşak zadyň syrtyna bukular ýaly, hyrda gyrnakmydyryn?! (B. Kerbabaýew). hyrdamaksat syp. Uly, üýtgeşik bir ähmiýetli maksady bolmadyk. Hakykatdanam, hyrdamaksat janderdiler däl-de, gözüňi dokundyrýan, kölegesinde saýalaýmaly, töwekgelden tutanýerliler gerek (“Nesil”). hyrkeş at. Hyr kesilýän gural, enjam. hyrk-hyrk s. ş. aňl. söz.Jan howluna hyrkyldap, bogazdan çykýan sesler. Hyrk-hyrk edip ýatmak. hyrkyldabermek [hyrkylla:vermek], işl. Hyrkyldyly seslenibermek, hyrk-hyrk edibermek. hyrkyldama [hyrkyllama], iş ady. Hyrkyldamak ýagdaýy. hyrkyldamak [hyrkyllamak], işl. Hyrkyldyly ses çykarmak, hyrkyldyly seslenmek. hyrkyldamaklyk [hyrkyllamaklyk], iş ady. Hyrkyldamak ýagdaýy. hyrkyldaýyş [hyrkyllaýyş], iş ady. Hyrkyldamak ýagdaýy. hyrkyldy [hyrkylly], at. Jan howluna hyrkyldap, bogazdan çykýan sesiň ady. Gökdaş bolan Myrat bir ýan ýykyldy, Çalaja eşdildi ondan hyrkyldy (M. Seýidow). hyrlabermek [hyrla:vermek], işl. Hyrlap ugramak. hyrlama iş ady. Hyrlamak ýagdaýy. hyrlamak işl. Üýrjek, ýarjak ýaly edip gaharly seslenmek (it, ýyrtyjy haýwanlar hakynda). \n\t‣Hyrlap durmak (göç.m.) bir zat diýseň, derrew gahary gelmek. – Saňa näme bolýar? Bir zat aýdylsa, ýöne hyrlap dursuň!? hyrlamaklyk iş ady. Hyrlamak ýagdaýy. hyrlaşmak işl. Bilelikde hyrlamak. hyrlaýyş iş ady. Hyrlamak ýagdaýy. hyrly at. Agzyndan doldurylyp, ýeke gülle atýan, niliniň içine hyr kesilen gadymy tüpeň. Gylyç Mergen özüniň tamda asyp goýan hyrlysyny alyp çykdy (A. Gowşudow). hyrra hal. Birden, bir bada, derrew, dessine. Onuň gözleri garaňkyrap, hyrra başy aýlandy. Oglanjyk hyrra yzyna öwrüldi. hyrram : hyrram telpek gytyk baganadan tikilip, üstüne mata tutulan tegelek telpek, hyraman. hyrryldamak [hyrryllamak], işl. Hyrryldyly ses etmek, hyrryldyly seslenmek. Agaç kesilende byçgy hyrryldaýar. hyrryldamaklyk [hyrryllamaklyk], iş ady. Hyrryldamak ýagdaýy. hyrryldaýyş [hyrryllaýyş], iş ady. Hyrryldamak ýagdaýy. hyrryldy [hyrrylly], at. Byçgy bilen agaç kesilende, bir zat üwelende, it hyrlanda we ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. hyrs at,k.d. Aýy. Sugun, hyrs jeňňeli söýer, Keýik, gulan çöli söýer (Zelili). hyrsyz syp. Hyr edilmedik, hyry bolmadyk. Hyrsyz çüý. \n\n\n HYRSYZ [hy:rsyz], syp. Gahary ýüzüne çykyp duran, gaharjaň, rehim-şepagatsyz; rehimsiz. Ýüzi onuň örän hyrsyz, Köp kynçylygy gören ýaly (Ç. Aşyrow). hyrsyzlandyrmak [hy:rsyzlannyrmak], işl. Hyrsyzlyk ýagdaýyna getirmek, hyrsyz etmek. hyrsyzlanma [hy:rsyzlanma], iş ady. Hyrsyzlanmak ýagdaýy. hyrsyzlanmak [hy:rsyzlanmak], işl. Gaharjaňlyk sypatyna girmek, hyrsyz bolup başlamak, ýüz-gözüňi gaharly çytmak. Ýüzi öňküsinden-de hyrsyzlanypdy (B. Seýtäkow). hyrsyzlanmaklyk [hy:rsyzlanmaklyk], iş ady. Hyrsyzlanmak ýagdaýy. hyrsyzlanybermek [hy:rsyzlanyvermek], işl. Hyrsyz bolup başlamak. hyrsyzlanyş [hy:rsyzlanyş], iş ady. Hyrsyzlanmak ýagdaýy. hyrsyzlyk [hy:rsyzlyk], at. Hyrsyz görnüşde bolmaklyk, gaharjaňlyk, hyrsyzyň ýagdaýy. hyrş :hyrşyň gitmek, gurbuň, güýç kuwwatyň gaçmak. Hyrş ýanamak ýersiz ýere bahana aramak, yrsaramak. hyrt-hyrt s. ş. aňl. söz, ser.Hyrtyldy. Annaguly sölpi kellesini hyrt-hyrt gaşamaga durdy (A. Durdyýew). hyrtyldama [hyrtyllama], iş ady. Hyrtyldamak ýagdaýy. hyrtyldamak [hyrtyllamak], işl. Hyrtyldyly ses çykmak, hyrtyldyly seslenmek. hyrtyldamaklyk [hyrtyllamaklyk], iş ady. Hyrtyldamak ýagdaýy. hyrtyldatmak [hyrtyllatmak], işl. Hyrtyldyly ses çykarmak, hyrtyldyly seslendirmek. Ol ony bärsine bakdyrjak bolup sermeläp görse, maňlaýynda bir gol ýaly zat bar eken. Ol şony hyrtyldadyp kertip oturan eken (Halk ertekisinden). hyrtyldaýyş [hyrtyllaýyş], iş ady. Hyrtyldamak ýagdaýy. hyrtyldy [hyrtylly], at. Ter, gaty zat iýlende, kesilende we ş.m. ýagdaýlarda hyrt-hyrt edip çykýan sesiň ady. Syçanjygyň nämedir bir zat iýýän hyrtyldysy eşidildi. hyruç [hyru:ç], at. Ýürekde döreýän hyjuw, joşgun. Yşk derýasy doldy, daşdy, gaýnady, Täze hyruç eýläp, gyzmaly boldum (Magtymguly). hyruçlanma [hyru:şlonmo], iş ady. Hyruçlan- mak ýagdaýy. hyruçlanmak [hyru:şlonmok], işl. Kalbyňda hyruç, joşgun döremek, kalbyňa hyruç aralaşmak. hyruçlanmaklyk [hyru:şlonmokluk], iş ady. Hyruçlanmak ýagdaýy. hyruçlanyş [hyru:şlonuş], iş ady. Hyruçlanmak ýagdaýy. hyruçlylyk [hyru:şluluk], at. Joşgunlylyk. hyrydar [hyry:da:r], syp. Biriniň ýa-da bir zadyň höwesgäri, bir zady almak, edinmek islegi bolan. hyrydarlyk [hyry:da:rlyk], at. Biriniň ýa-da bir zadyň höwesgäri bolmaklyk, bir zada islegiň bolmaklyk, birine ýa-da bir zada höwes etmeklik. Sypaýyçylyk bilen kitaba özümiň hyrydarlygymy bildirmäge başladym (N. Saryhanow). hyryn-dykyn [hyry:n-nyky:n], hal. Dos-doly, dykylyp doldurylan ýaly. Az salymda giň howly adamdan hyryn-dykyn doldy (N. Pomma). hyryn-dykynlyk [hyry:n-nyky:nlyk], at. Dykylyp doldurylan ýagdaýda bolmaklyk, dos-dolulyk. hys s. ş. aňl. söz., ser. Pys. hyslabermek [hysyla:vermek], işl. Hyssyldyly seslenibermek. hyslama [hysylama], iş ady. Hyslamak ýagdaýy. hyslamak [hysylamak], işl., ser. Hyssyldamak. Ol yzly-yzyna burnundan dem alyp hyslady. hyslamaklyk [hysylamaklyk], iş ady. Hyslamak ýagdaýy hyslaýyş [hysylaýyş], iş ady. Hyslamak ýagdaýy hyssyldama [hyssyllama], iş ady. Hyssyldamak ýagdaýy. hyssyldamak [hyssyllamak], işl. Hyssyldyly seslenmek, hyssyldyly ses etmek. Maşynyň tigri hyssyldap, ýelini goýberip başlady. hyssyldamaklyk [hyssyllamaklyk], iş ady. Hyssyldamak ýagdaýy. hyssyldaşmak [hyssyllaşmak], işl. Birnäçesi birden hyssyldamak. hyssyldatmak [hyssyllatmak], işl. Hyssyldyly seslendirmek. hyssyldaýyş [hyssyllaýyş], iş ady. Hyssyldamak ýagdaýy. hyssyldy [hyssylly], at. Dem alnanda; pökgä, tigre we ş.m. zatlara ýel berlende ýa-da ýeli çykanda döreýän sesiň ady, pyssyldy. Ýarylan topuň hyssyldysy. hysyrdama iş ady. Hysyrdamak ýagdaýy. hysyrdamak işl. Iş, alada bilen başagaý bolup işläp ýörmek, güýmenip ýörmek. Keýwany nahar aladasy bilen hysyrdap ýördi. hysyrdamaklyk iş ady. Hysyrdamak ýagdaýy. hysyrdanmak işl. Özbaşyňa, peýwagtyňa hysyrdap ýörmek. Onuň ýekedabançysy körügiň ýanynda hysyrdanýardy (“Edebiýat we sungat”). hysyrdaşmak işl. Birnäçe bolup hysyrdamak, bary hysyrdap ýörmek. ... Adamlaryň hemmesi öz işleri bilen, durmuşlarynyň möhüm wezipesi ýaly edip hysyrdaşyp ýörler (“Edebiýat we sungat”). hysyrdaýyş iş ady. Hysyrdamak ýagdaýy. hysyrdy at. Ownuk-uşak iş, alada. Gündelik işiň-de hysyrdysy az däldi (B. Kerbabaýew). hysyrdyçyl syp. Hysyrdyny köp edýän, hysyrdap ýörmegi halaýan. hysyrdyly syp. Ownuk-uşak işi, derdi, azary köp bolan. Iňňän hysyrdyly iş. hysyrdysyz syp. Hysyrdysy ýok, hysyrdyly däl, hiç hili ownuk-uşak iş aladasy, derdi bolmadyk. Onuň hysyrdysyz oturan wagty ýok. hyş [hy:ş], at. Kowum, garyndaş, daşgyn hossar. hyşa at. Uzyn inçe ýaprakly, baldagynyň içi ak ýumşak jisimli, gamşa meňzeş ösümlik. Buýan, hyşa topladym, Baryp zordan bekledim (K. Taňrygulyýew). hyşalyk at. Hyşanyň köp gögerip oturan ýeri, hyşa jeňňelligi. Hyşalyk jeňňel. hyşy-pyşy at,ser. Hyşy-wuşy. Şol wagt gelin- gyzlar özaralarynda hyşy-pyşy gürrüň edişip, turup gitdiler (A. Gowşudow). hyşy-wuşy at. Özara ýuwaşlyk bilen edilýän gürrüň, gizlin gürrüň, hyşy-pyşy. hytaý at, ser. Hytaýlylar. Hytaý medeniýeti. Hytaý dili. hytaýlylar at. Hytaýyň esasy ilaty. hytaýy at. Süýrüräk, daşy alaja, gök çyzmykly gawunyň bir görnüşi. hytdyk-pytdyk at,ser. Hytdy-pytdy. hytdy-pytdy at. Bolgusyz, ugursyz bahana. Indi hytdy-pytdy edäýmäň. hytladyş [hytyladyş], iş ady. Hytlatmak ýagdaýy. hytlatma [hytylatma], iş ady. Hytlatmak ýagdaýy. hytlatmak [hytylatmak], işl. Bir bada batly, gaty urmak. Wüşi kel özüniň ýekenil tüpeňiniň teýi bilen öli ýatan möjegiň kellesine hytlatdy (A. Gowşudow). hytyrdabermek [hytyrda:vermek], işl. Hytyrdap seslenibermek, hytyrdy sesini edibermek. hytyrdamak işl. Hytyrdyly ses çykmak, hytyrdyly seslenmek. Ýüküň aşagynda bir zad-a hytyrdaýar. hytyrdamaklyk iş ady. Hytyrdamak ýagdaýy. hytyrdaýyş iş ady. Hytyrdamak ýagdaýy. hytyrdy at. Gaty zat gazalanda, iýlende, gemrilende we ş.m. ýagdaýda döreýän sesiň ady. hyýal [hyýa:l], at. Bir iş, mesele barada döreýän meýil, pikir, isleg, arzuw. –Ýeri, mirap, bu gün näme hyýal geldi saňa? – diýip sorady (H. Ysmaýylow). hyýalbent [hyýa:lvent], syp. Boş arzuw ediji, göwün ýüwürdiji, hyýal ediji. hyýalbentlik [hyýa:lventlik], at. Boş arzuw edijilik, göwün ýüwürdijilik, hyýal edijilik. hyýallanma [hyýa:llanma], iş ady. Hyýallan- mak ýagdaýy. hyýallanmak [hyýa:llanmak], işl. Bir işi ýerine ýetirmek, amala aşyrmak üçin hyýal etmek, meýil etmek. – Ussa jan, eliň-gözüň dert görmesin– diýip, aýagyna galoşyny geýmäge hyýallandy (A. Durdyýew). Biz kino gitmäge hyýallandyk. hyýallanmaklyk [hyýa:llanmaklyk], iş ady. Hyýallanmak ýagdaýy. hyýallanyş [hyýa:llanyş], iş ady. Hyýallanmak ýagdaýy. hyýaly [hyýa:ly], syp. Boş arzuw, iş ýüzüne geçmedik, amala aşman galan, hyýal bolup galan. hyýanat [hyýa:nat], at. Edilýän ýamanlyk, ýetirilýän zyýan, erbetlik. Goý, muny bilsin her bir haýasyz! Hyýanat hiç wagt galmaz jezasyz (A. Kekilow). Hyýanat etmek. hyýanatçy [hyýa:natçy], at. Hyýanat, ýamanlyk edýän adam, hyýanatkär. Men bular hyýanatçydyrlar diýip, hiç aýdyp bilmen (A. Gowşudow). hyýanatçylyk [hyýa:natçylyk], at. Hyýanat edijilik, zyýan getirijilik, edilýän ýamanlyk, erbetlik. hyýanatçylykly [hyýa:natçylykly], syp. Hyýanat edijilikli, kast edijilikli, hyýanat alamaty bolan. hyýanatkär [hyýa:natkä:r], at, ser. Hyýanatçy. Eýsem, şol hyýanatkär kimdi? hyýanatkärlik [hyýa:natkä:rlik], at, ser. Hyýanatçylyk. hyýanatly [hyýa:natly], syp., ser. Hyýanatçylykly. hyýar [hyýa:r], at.1.Bakja ekini. 2.Şol ekiniň süýrümtik gök hasyly. hyýarlyk [hyýa:rlyk], at. Hyýar ekilen ýer, hyýaryň köp biten ýeri. hyzlabermek [hyzyla:vermek], işl. Hyzzyldap seslenibermek, hyzlap ses edibermek. hyzlama [hyzylama], iş ady. Hyzlamak ýagdaýy. hyzlamak [hyzylamak], işl. Hyzzyldyly ses çykmak, hyzzyldyly seslenmek. Iňrik garalyp, çirkeý hyzlaýar, Topbak gögeýin irmän wyzlaýar (A. Ata- janow). hyzlamaklyk [hyzylamaklyk], iş ady. Hyzlamak ýagdaýy. hyzlaşmak [hyzylaşmak], işl. Bilelikde hyzlamak. hyzlatmak [hyzylatmak], işl. Hyzzyldyly seslendirmek. hyzlawaç [hyzlowa:ç], at, ser. Hyzlawuk. hyzlawuk [hyzlowuk], at. Ortasyndaky iki deşikden ýüp, eriş geçirilip, soňra tow berlip, pyrlandyrylyp oýnalýan oýnawaç. hyzlaýyş [hyzylaýyş], iş ady. Hyzlamak ýagdaýy. hyzmat at.1.Biriniň talabyny, ýumşuny, zerurlyklaryny kanagatlandyrmak üçin ýerine ýetirilýän iş, çekilýän zähmet. 2.Birine haýyr getirýän, goldaw, ýardam edýän hereket. hyzmatçy at, ser. Hyzmatkär. hyzmatdaş syp. Birek-birek bilen hyzmatdaşlyk edýän. hyzmatdaşlyk at. Birek-birek bilen özara peýdaly, arkalaşykly çekilýän zähmet, bileleşip edilýän iş. hyzmatkär [hyzmatkä:r], at. 1. Biriniň garamagynda, hususy hojalygynda hyzmat edýän, zähmet çekýän adam, hyzmatçy. 2. Biriniň bähbidini goraýan, birine hyzmat edýän adam. Deputat bolanyndan soň, halkynyň hyzmatkäridigini bildi (A. Durdyýew). hyzmatkärlik [hyzmatkä:rlik], at. Hyzmatkäriň ýagdaýy, käri, hyzmat edijilik. hyzzyldamak [hyzzyllamak], işl. Hyzzyldyly seslenmek. hyzzyldamaklyk [hyzzyllamaklyk], iş ady. Hyzzyldamak ýagdaýy. hyzzyldaşmak [hyzzyllaşmak], işl. Bilelikde hyzzyldamak. hyzzyldatmak [hyzzyllatmak], işl. Hyzzyldyly seslendirmek. hyzzyldaýyş [hyzzyllaýyş], iş ady. Hyzzyldamak ýagdaýy. hyzzyldy [hyzzylly], at. Hyzlawuk ýaly oýnawajyň ýa-da käbir zadyň hereketinden, aýlanmagyndan döreýän sesiň ady. hyzzyldyly [hyzzyllyly], syp. Hyzzyldyly ses edýän, hyzzyldap seslenýän. hyzzyn [hyzzy:n]: hyzzyn atmak (urmak)ser.Hyzzynlamak. Hezzet etseň eşege, hyzzyn urar duşaga (Nakyl). hyzzynlama [hyzzy:nlama], iş ady. Hyzzynlamak ýagdaýy. hyzzynlamak [hyzzy:nlamak], işl. Art aýaklary bilen depirjiklemek (esasan, eşek hakynda). Hyzzynlap başlady eşek biçäre, Kem-kemden obadan açdy ol ara (A. Kekilow). hyzzynlamaklyk [hyzzy:nlamaklyk], iş ady. Hyzzynlamak ýagdaýy. hyzzynlaşmak [hyzzy:nlaşmak], iş ady. Birnäçe bolup hyzzynlamak. hyzzynlaýyş [hyzzy:nlaýyş], iş ady. Hyzzynlamak ýagdaýy. i [i:], Türkmen elipbiýiniň onynjy harpy. iba [i:va:], at.1. Bir zatdan çekinjeňlik, gaça durmaklyk; uýat, haýa-şerim. 2. göç.m. Derek, ýerliklilik, ygrar. Her kime syryn ýaýanyň, Sözünde iba bolarmy? (“Şasenem – Garyp”). \n\t‣Iba eýlemek çekinmek, çekinjeňlik etmek, çekinip haýsydyr bir hereketi etmekden ýüz döndermek. Aşyklyk şeraby şeýhni mest kylyp, Şeýh taňrydan gorkup, iba eýledi (Magtymguly). Iba kylmak ser. Iba eýlemek. Uýalyp, ýerge bakyp, bizden ki iba kyla sen (Mollanepes). Çyrag iba kylar, ýel sesin aňsa (Mollanepes). ibaly [i:va:ly], syp. 1. Gowy, oňat, ýerlikli. Ol, öňüne at geçirenden ölenini ibaly görýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Derekli, oňly. Emma göze ilip duran ibaly zat galmandy (R. Gelenow). iberibermek [i:verivermek], işl. Iberip başlamak; ibermegi dowam etmek. iberilmek [i:verilmek], işl. Biri ýa-da bir zat başga ýere ýollanmak, gönderilmek. iberiş [i:veriş], iş ady. Ibermek ýagdaýy. iberişdirmek [i:verişdirmek], işl. Birnäçe zady, adamy iberip çykmak, ugradyşdyrmak, ýollaşdyrmak; yzly-yzyna, gezekli-gezegine ugratmak. Çagalary okuwa iberişdirmek. iberişmek [i:verişmek], işl. 1. Ibermäge kömek etmek. Sen hatlary iberişäýdiň, bolmasa men ýetişiksiz günde galýardym. 2. Bile, birnäçe bolup ibermek. iberme [i:verme], iş ady. Ibermek ýagdaýy. ibermek [i:vermek], işl. 1. Birini ýa-da bir zady bir ýerden başga bir ýere ýollamak, ugratmak, göndermek. 2. Hal işligiň -ip goşulmasyny kabul eden ibermek işliginden soň durmak, ýörmek ýaly kömekçi işlikler gelip, täze many öwüşginli düzümli işlik ýasalýar: Iberip durmak birsyhly ibermek. Men seni hor etmerin, hemişe pul iberip duraryn. ibermeklik [i:vermeklik], iş ady. Ibermek ýagdaýy. ibertmek [i:vertmek], işl. Ibermek işini başga birine etdirmek; ibermäge ýol bermek. Hat ibertmek. ibirtde-zibirt [ivirtde-zivirt], Ikibaka gatnaw, başagaý, howlukmaç janly hereket, eýläk-beýläk eriş- argaç gatnaw. Halk arabaly, düýeli, eşekli, pyýada ibirtde-zibirt, her kimiň ýüzi bazara tarapdy (H. Der- ýaýew). ibirtde-zibirtlik [i:virtde-zivirtlik], at. Başagaýlyk, alňasaňlyk bilen edilýän hereket, alabasgylyk, eýläk-beýläk köpçülikleýin ýetişiksiz gatnaw. Obada ibirtde-zibirtlik başlanyp, obanyň içi gymyrsy boldy (A. Gowşudow). ibirt-zibirt [i:virt-zivirt], gepl. d.,ser. Ibirtde-zibirt. ibirt-zibirtlik [i:virt-zivirtlik], at, ser.Ibirtde-zibirtlik. iblis [ivli:s], at. 1. kön.s. Adamlary ýoldan azaşdyryjy, ýaman ýola salyjy hyýaly mahluk, şeýtan. Çyn ärler iblisiň ýoluna gitmez ( Magtymguly). 2. göç.m. Melgun, mekir, hilegär (adam hakynda). iblislik [ivli:slik], at, kön.s.1. Mahluga, şeýtana mahsuslyk. 2. göç.m. Mekirlik, hilegärlik. Iblislik etmek. ibn at, k. d. Ogul, perzent (adam adynyň öňünden gelip, onuň ogludygyny aňladyp gelýän söz). Olar Berdinyýaz ibn Oraz han, Utamyş batyrga baş boluban... (Abdysetdar Kazy). iç at.1. Göwrede aşgazanyň, içegäniň, böwregiň we ş.m. ýerleşen ýeri; içki boşluk. Içiňiz häzir gowy bolar welin, iýýän zadyňyza pikir bereweriň! (B. Pür- liýew). 2. Enäniň göwresi. Çaga terbiýesi perzent dünýä inenden soň däl-de, ol heniz enesiniň içindekä başlanýandyr (“Nesil”). 3. Bir zadyň içki göwrümi, sygymy, zat ýerleşýän ýeri. Maşynyň içine-de dört adam ýerleşer. 4. Bir ýeriň ýa-da bir zadyň arasy, ortasy, jümmüşi. Haýatyň içine ýygnalan zatlar näme? Tokaýlygyň içi. 5. göç.m. Adamyň pikiri, päl, niýet. Ol hiç kime içini aýtmaýardy. \n\t‣ Içi düşmek gawun, garpyz ýaly önümleriň içi öte bişip zaýalanmak. Içi gaýnamaz gaty perwaýsyz; äwmezek. Içi güjükli gürrüň kinaýa, kine gatyşykly aýdylan igençli gürrüň. Içim tap içki syryny aýtmaýan, içi pikirli (adam hakynda). Içim tap adam. Içinden gaty (ýaman) getiren sözüň doly manysynda örän mekir, niýeti ýaman, içi pis. Ol içinden gaty getireniň biridi, oňa janyňy ynanarlyk ýokdy. Içinden ýalyn geçen durmuşda, işde bişişen, köpi gören. Ol içinden ýalyn geçen adamdyr, sähel zat üçin özüni ýitirip durmaz (“Nesil”). Içinden ýol eden ser. Içinden gaty (ýaman) getiren. Içini köwmek biriniň ugruny tapmak, ugruny ýekelemek, yrmak, öwüp öz diýeniňi etdirmek, ýel bermek, götergilemek. Kuly ussanyň içini has köwmek üçin, ussa baka garady (A. Durdyýew). Içini üzmek bir zadyň köpüsini almak, bilner derejede egismek, azaltmak, köpüsini sowmak. "Tygşytlanja pullarymyň içini üzüpsiň-le" diýip, gelin adamsynyň ýüzüne seretdi. Içini ýakmak biriniň gaharyny getirmek, birine garşy gidip, janyny ýakmak. – Tur, meniň içimi ýakma, tur, şu taýdan ugra! – diýip, ejesi oglunyň ýüz-gözüni ýolmalap barýardy (A. Durdyýew). Içiňden geçip barmak ýiti sowuk zerarly üşemek. Gyşyň çapgyn şemaly içiňden geçip barýar.Içiňde saklamak hiç kime aýtman, syr saklamak. Içiň eljuk diýmek gaty ajykmak, iýesiň gelmek. Içiň gatamak täretiň ýöremezlik. Bizde iç gatamak ýaly keseller-ä derman ösümlikleriň hasabyna ýeňiljek bejerilýär (“Saglyk”). Içiň gorulmak gaty ajykmak. Biziňem-ä içimiz gorlupdyr, heý, garbanmaga zat ýokmy? (“Türkmen pýesalary”). Içiň gülmek bir zada keýp etmek, bir iş üçin göhüň gelmek; bolmaýan bir zada içiňden guwanmak. Içiň gysmak edere iş tapmazlykdan ýa-da ýekelikden ýaňa karar tapyp bilmezlik. Iş edýän adamyň içi gysmaly däldir (B. Seýtäkow). Içiňi bermek 1) birine ýaşyryn, gizlin syryňy aýtmak, oý-pikiriňi birine ynanmak. Ol hemme adama syryny aýdyp, içini berip ýörmeýärdi. 2) ser. Içiňi gidermek. Içiňi boşatmak ser. Içiňi dökmek. Içiňi çekmek duýdansyz bir zada haýran galmak, ör- gökden gelmek. Şol wagtda gelip giren Mama içini çekdi: – Wah, nalajedeýin! (B. Kerbabaýew). Içiňi dökmek birine ýaşyryn syrlaryňy aýtmak; derdinmek, zeýrenmek. Içiňi gepletmek daşyňa çykarman pikirlenmek, öz göwnüňe geňeşmek, öz ýanyňdan oýlanmak. Içiňi gidermek türkmen milli göreşinde: garşydaşyňa içiňi aldyrmak, biliňi pugta gysdyrmak. Pälwanlaryň biri goşaryny gysanda, beýlekisi içini giderdi. Içiňi hümletmek närazylyk bildirmek, nägile bolmak, içiňden gaharyň gelmek. Içiňi it ýyrtmak bir zat üçin gyssanmak, howlukmak, ynjalygyň gaçmak. Şekeriň bolsa içini it ýyrtyp barýar (B. Gulow). Içiňi sowatmak bir iş edip, keýpden çykmak, ahmyrdan çykmak, köşeşmek. Ýangynly garrydyr, söger, içini sowadar, gider (N. Saryhanow). Içiňi tutmak alaçsyzlykdan ahmyr astynda galmak, bir zada namys etmek, ahmyrly bolmak. Eger daýhan bolsa, toprakdan alyp, Oňa bermeýänme tutýandyr için (G. Ezizow). Öz gazan çukuryňa özüň ýykylyp, içiňi tutarsyň. Içiňi ýakaýyn diýen ýaly bilgeşleýin diýen ýaly, gaharyňy getirmekçi bolýan ýaly. Içiň tütemek bir zat sebäpli janyň ýanmak, aryň köýen ýaly bolmak. Sazandanyň soňky beren jogabyna onuň içi tütedi (N. Saryhanow). Içiň ýanmak bir zada janyň ýanmak, gaharyň gelmek. Içi pikirli mekir. Ol gaty içi pikirlidir. Içi pis adama ýagşylyk etsem diýen niýeti ýok. Ol şeýle bir içi pis adam eken. Içi ýatakly gören, eşiden zady hakynda gürlemeýän, bilýän zadyny içinde saklaýan (adam hakynda). Ol gaty içi ýatakly adamdy, agzyndan gep eşitjek gümanyň ýokdur. Içi ýylamazlyk birine bolan ýaramaz garaýşy aýrylmazlyk. Meniň ondan tarap içim ýylanok. Iç keselleri lukmany sagl.g. iç keselleri boýunça hünärmen, terapewt. Halkyň saglygyny goramakda iç keselleri lukmanlarynyň wezipesi uludyr (“Nesil”). içaly [iça:ly], at. Içalylyk bilen meşgullanýan adam, daşary ýurt döwletiniň gizlin agenti, jansyz. içalyçylyk [iça:lyçylyk], at, ser. Içalylyk. Içaly içalynyň yzyndan içalyçylyk edýärdi (B. Seýtäkow). içalylyk [iça:lylyk], at. Başga döwlete bermek niýeti bilen döwlet syry bolup durýan gizlin maglumatlary ýygnamakdan ýa-da materiallary ogurlamakdan ybarat bolan jenaýatçylykly iş. içaş at. Garyndaky iýmit galyndylary. Ýagmyr uran keýikleriniň içaşyny aýryp, erkegine ýükledi-de, hiňlenip goşuna geldi (N. Pomma). içdalak [işda:lak], at. Gaýygyň bökeleriniň üstünden goýulýan dalak tagtalary. Ussa gaýygyň içdalagyny ýerinde goýdy. iç-daş [iş-daş], at. 1. Bir zadyň iç we daş tarapy, iç ýüzi we töwerek-daşy. Içde-daşda eýesiniň görünmezligi onuň rahatlygyny gaçyrdy (O. Ödäýew). 2. Ýakyn we daşgyn hossarlar, garyndaşlar, goňşy- golamlar. Ony ähli içi-daşy sylaýar. \n\t‣ Içine-daşyna geçmek birine ýalbar-ýakar etmek, ugruny tapjak bolmak, yrmak üçin tagalla etmek. içdykma [işdykma], at. Towugyň, ördegiň we ş.m. içgoşy aýrylyp, ýerine erik, sogan, burç, duz we ş.m. huruş dykylyp, garny tikilip, ýagda gowrulýan ýa- da buga bişirilýän naharyň ady. Içdykma edilen ördek. içege [içeğe], at. Adamyň we haýwanyň iýmit siňdiriji ýumşajyk turba görnüşli içki agzasy. Bu suwy içseň, aşgazanyňy, içegeleriňi, suwuklyk damarlaryňy arassalaýar (“Edebiýat we sungat”). içegen [içeğen], syp. Serhoş ediji içgileri köp içmegi halaýan, içgini gowy görýän. içegenlik [içeğenlik], at. Içmegi halamaklyk, köp içmegi söýmeklik. Içegenlik adamyny sandan çykarýar (“Watan”). içeri at.1.Ýaşalýan jaýyň oturylýan, goş-golam salynýan ýeri, ýaşalýan otagyň içi. Içerimi gül ýaly saklady, naharymyza-suwumyza seretdi (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Bir öýde, maşgalada ýaşaýanlar, maşgalanyň uly-kiçi hemmesi. Ýeri, oglum, Anna jan, içeriňiz saglykmy? (A. Alamyşow). \n\t‣ Içerini çaýkamak maşgala durmuşyny bozjak bolmak, maşgala agzalalyk salmak. Içeriniň çaýkanmagynyň ýene bir sebäbi serhoş ediji içgiler bolupdyr. içerik [içeri:k], at. Jaýyň, öýüň içine. Biz içerik girdik. içerki syp. Bir ýeriň, ýurduň, guramanyň we ş.m. içki ýagdaýyna, şol ýeriň hut özüne degişli bolan. \n\t‣ Içerki bazar harydyň ýurduň içindäki dolanyşyk gerimi. içerlik syp. 1. Içmek üçin alnan, alyp goýlan, içmäge gerekli. Içerlik suw alyp goýduňuzmy? 2. Içmäge ýaramlylyk. – Çaýyň içerligi barmy ýa gaty sowapmy? – Içerligi ýok.3. Bir gezek içmäge ýeterlik, bir gezek içer ýaly. Her haýsynyň meşiginiň düýbünde- de ýeke içerlik suwlary galypdy (B. Kerbabaýew). içermen syp. Içmäge meýilli. içgeçme [içğeçme], at. Içegeleriň işleýşiniň bozulmagy sebäpli, täretiň suwgalyp, içiň tiz-tizden ýöreme keseli. Ýazyň başynda çagalarda içgeçme keseli ýüze çykýar. Içgeçme ýokuşanda, körpäniň özüni alyp barşy üýtgeýär (“Saglyk”). içgi [içği], at. 1. Içmek üçin suwuklyk. Alkogolsyz içgiler. Şerbet içgisi.Koka-kola içgisi. 2. Düzüminde alkogol bolan arak, çakyr, konýak we ş.m. Günde içilýän içgi bu keseli has-da beterleşdiripdir (“Saglyk”). içgili [içğili], syp. Serhoş ediji alkogolly içgi içen. Sürüji içgili ýagdaýda ýol hereketini bozýar. Içgili adam. içgin [içği:n], hal. 1. Janypkeşlik bilen, çyn ýürekden, düýpli. Täze guruljak ymaratlaryň taslamalary bilen içgin tanyşdy (“Türkmenistan”). 2. Mähirli, gadyrly, tüýs ýürekden. Olar içgin salamlaşdylar. 3. Setir, hatar zatda iç tarapyna çekilip duran, hataryň iç tarapynda salnan. Ho-ol içgin salnan tamyň agzyndaky ak öýde bir goja ýaşaýar. içgin-içgin [içği:n-içği:n], hal. 1. Has janypkeşlik bilen, çyn ýürekden. Ýurduň baýlyklary hakynda içgin-içgin gürrüň berýär (“Watan”). 2. Gadyrly, mähirli. Özüm bilen deň-duşlar hem garrylar meniň bilen ýitirip tapan ýaly salamlaşyp, içgin-içgin görüşdiler (N. Pomma). içginlik [içği:nlik], at. Mähirlilik, gadyrlylyk, ýakynlyk. – Çaga-çuga hemme saglykmydyr,Aman poşşy! — diýip, Goçmyrat içginlik bilen soraşdy (A. Gowşudow). içginsireme [içği:nsireme], iş ady. Içginsiremek ýagdaýy. içginsiremek [içği:nsiremek], işl. Has gadyrly, mähirli bolan bolmak, içgin duran bolmak. Rahym ýylma aýalynyň beýle içginsiremegine geňirgenip, elini ýuwdy (O. Ödäýew). içgoş [içğoş], at. Ynsandyr haýwanyň içaşy (garny, içegesi, bagröýkeni we ş.m. agzalary). Içgoşy çogdurylan, bokurdagy çeýnelen güjük gana bulaşyp ýatyrdy (B. Kerbabaýew). içgysdyryjy [içğyssyryjy], syp. Aram- takatdan aýyrýan, ýürek gysdyrýan, tukatlandyrýan. Içgysdyryjy dymyşlyk. içgysgyç [içğysğyç], ser. Içgysgynç. Çöl oňa başda içgysgyç ýaly görünse-de, soňabaka öwrenişip gitdi. içgysgynç [içğysğynç], syp. Çolalykdan, gyzyksyzlykdan ýaňa ýüregiňi gysdyrýan, tukat. Dynç alyş günleri çagasyz mekdebiň bosagasyndan gireniňden bir hili içgysgynç howa kalbyňy eýeleýär (“Mugallymlar gazeti”). içigar [içiğar], gepl.d. Bir zatdan käýinilende, gaharyň gelende aýdylýan söz. Wah, ýöne şu içigar saça alajym ýok, agaryp gidip barýar (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Içigar galan (galmyş) käýinilende, gaharyň gelende aýdylýan söz düzümi. Içigar galany şakyrdadyp oturma-da, ýok et-dä! (B. Kerbabaýew). içigara [içiğara], syp. Birine göriplik, görübilmezçilik edýän, bahyl; erbet niýetli. içigaraçylyk [içiğaraçylyk], ser. Içigaralyk. Olara päsgel berýänem, içigaraçylyk, göriplik edýänem ýok. içigaralyk [içiğaralyk], at. Birine edilýän göripçilik, göriplik, bahyllyk. içigiş [içiğiş], iş ady. Awunyş, azar çekiş. içigli [içiğli], syp. Birinden ahmyrly, arly, öçli, gaharly. Gelin oňa bakan gözüniň gytagyny aýlady, ýaşmagyny çeýnäp, bürenjegini içigli ýaly çekdi (B. Kerbabaýew). içikdiriş iş ady. Birini awundyryş, azar beriş. içikdirme iş ady. Birini awundyrma, azar berme. içikdirmek işl. 1. Biriniň tenini awundyrmak, bir ýerini agyrtmak, urmak. Onuň ogly garagoldy, ýanyna baran çagany içikdirip goýberýärdi. 2. göç.m. Biriniň işini, arzuw-hyýalyny puja çykarmak. içikmek işl. 1. Urulmak sebäpli teniň awamak, awunmak. Içigen Kyýas bykynynyň yzasyna zordan çydasa-da, syr bermän ýylgyryp goýberdi (N. Jumaýew). 2. göç.m. Işiň duýdansyz ýagdaýda tersine çözülmegi. Onuň bar arzuwy puç bolup, içigip galdy. içilmek işl. Suwuk zatlar owurtlanyp ýuwdulmak. Çaý içilip başlanansoň, göwünler hem göterilen ýaly boldy (B. Seýtäkow). içim at. Içmek üçin ýaramlylyk, tagam taýdan ýakymlylyk derejesi. Gök çaýyň içimi oňat bolýar. içimlik syp. Içmek üçin niýetlenen, içer ýaly. Içimlik suw. içinde [içinne], Bir ýeriň ýa-da bir zadyň ortasynda, jümmüşinde; belli bir wagt aralygynda, dowamynda. Az wagtyň içinde gurlan lowurdap duran ymaratlar. içinden [içinnen], Bir ýeriň ýa-da bir zadyň ortasyndan, jümmüşinden, arasyndan. Sil suwy obanyň içinden akyp geçýärdi. içiňden [içiňden], hal. Daşyňdan däl-de sessiz, başgalara eşidilmez ýaly edip (içimden, içiňden, içinden ýaly ulanylýar). Ýanyňdakylara päsgel bermejek bolsaň, ýat tutmaly goşgyňy içiňden oka. içirgi [içirği], at. Eýeriň, gaňňanyň ýonasynyň aşagyndanmalyň arkasyna atylýan bölek ýumşak keçe. Ol onuň endamyny içirgi bilen süpürdI, jul salman, çyplaň eýerledi (B. Kerbabaýew). içirgilemek [içirğilemek], işl.Ata,ýaba, eşege içirgi salmak, içirgi keçesini malyň arkasyna atmak. Ol atyny içirgiledi. içirgilenmek [içirğilenmek], işl. Içirgi salynmak. içirgiletmek [içirğiletmek], işl. Içirgi saldyrmak. içirgilik [içirğilik], syp. Içirgi üçin niýetlenen, içirgi etmäge ýaramly. Ol içirgilik keçe gözledi. içirilme iş ady. Suw, derman ýaly zatlary içirme, owurtlama ýagdaýy. içirilmek işl. Suw, derman ýaly närseleri içirmek, owurtlatmak. Nähoşa dürli dermanlar içirildi. içirilmeklik iş ady. Suwuklygy içirmeklik, owurtlatmaklyk. içirmek işl. 1. Suw, derman we ş.m. zat bermek, owurtlatmak. Çaga suw içirmek. 2. göç.m. Birine gep bermek, ýalan-ýaşyryk gürrüňden doýurmak. Görýän welin, seni kemsiz içiripdirler (B. Kerbabaýew). içişdirmek işl. Suw we ş.m. suwuk zatlary yzly-yzyna içmek. içişlik syp. Çaý, şerap we ş.m. içmek bilen bagly oturylyşyk, içmek üçin gurulýan meýlis. Olar dostlar bolup çaý içişlige ýygnandylar. içişme iş ady. Çaý, şerap ýaly zatlary köpçülik bolup içme. içişmek işl. 1. Bile içmek. Wah, sakgaldaş, bu jaýda oturyp, bir çäýnek çaý hem içişmän, armanlyja gitdiň-dä (B. Seýtäkow). 2. Biri-biriňden kem galmajak bolup içmek. Biri bilen arak içişmek. içişmeklik iş ady. Içişmek ýagdaýy. içiýangynly [içiýanğynly], syp. Birinden ýa- da bir zatdan gaharly, içi ýanyp duran, ahmyrly, öçli. içiýangynlylyk [içiýanğynlylyk], at. Içiýangynly halda bolmaklyk, birinden ýa-da bir zatdan gaharlylyk, içi ýanyp durmaklyk, ahmyrlylyk, öçlülik. Ol içiýangynlylyk bilen golaýynda duranlara dazaryldy. içki syp. 1. Bir zadyň iç ýüzünde, iç tarapynda ýerleşýän, içindäki. Içki tamyň gapysynda ol ädigini çykaryp, öýe joraply girdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Daşky eşikleriň içinden geýilýän geýim. Hawa, ýeke egnindäki içkisi galdy, onam şu gün agşam ýuwaryn-da (A. Durdyýew). 3. Döwletiň, hökümetiň we ş.m. öz içki ýagdaýyna degişli , içerki. Içki hem daşky işleri ýerbe- ýer etmek aňsat däl. içlekli [işlekli], at. Içine üwelen ýa-da ownuk dogralan et salnyp bişirilýän çörek görnüşli tagam. Hemişe içlekli çörek miýesser bolup duranok (A. Gowşudow). içleme [işleme], at. Hamyr ýaýyp, içine dogralan et dykylyp bişirilýän tagamly nahar, içlekli. içlenmek [işlenmek]: guýrugy içlenmek 1) guýrugyna ýag ýygnap başlamak, semräp ugramak. 2) özüňi tutmak (adam hakynda). Onuň sähel guýrugy içlense, saňa-da, maňa-da rehim etmez (B. Kerbabaýew). içlik [işlik] I, at. Geýim-gejimiň, ýorganyň we ş.m. iç ýüzünden tutulýan mata. Ol begresiniň içligini ýüpekden edipdir. \n\n\n IÇLIK [işlik] II, at. Käbir resminamalaryň içine bahalar ýa-da gaýry maglumatlar ýazylyp salynýan ýörite goşmaça kagyz. içlikleme [işlikleme], iş ady. Içliklemek ýagdaýy. içliklemek [işliklemek], işl. Içlik etmek, iç ýüzüne içlik tutmak. Ol dony içlikledi. içliklenmek [işliklenmek], işl. Donuň, çäkmeniň, çabydyň içine içlik tutulmak. Mawut çabyt içliklendi. içlikletmek [işlikletmek], işl. Eşige içlik etdirmek. Ol kürtesini içlikletdi. içliklik [işliklik], syp. Içlik üçin niýetlenen, içlik üçin ýaramly. Ol donuna içliklik mata aldy. içme iş ady. Suwuklygy içmek ýagdaýy. içmek I, işl. 1. Suwuklygyň belli bir mukdaryny owurtlap ýuwutmak. Çaýiçmek. Çal içmek. Suw içmek. Üzümiň suwuny içmek. 2. Alkogolly içginiň belli bir mukdaryny owurtlap ýuwutmak. Arak içmek. Çakyr içmek. 3. Içmek işliginin öňünden käbir at sözleri gelip, täze many öwüşginli düzümli işlik ýasalýar: Derman içmek derman suwuklyk görnüşinde bolsa, şol durşuna, gaty, poroşok görnüşli bolsa, suw bilen owurtlap ýuwutmak. \n\t‣Içen suwy bokurdagyndan (alkymyndan) görnüp duran gepl.d. näzik beden, gaty owadan, görmegeý (aýal maşgala barada). Ol içen suwy alkymyndan görnüp duran maşgalady. \n\n\n IÇMEK II, at. Goýun derisinden ýüňi iç ýüzüne edilip tikilýän milli eşik, possun. Sen meniň häzir giň içmege sygman, gabarylyp oturanyma garama (N. Saryhanow). içmekçe at. Guşaklyga ýetýän gysga içmek, kelte içmek. içmekçi at. Içmek tikmek bilen ýörite meşgul bolýan tikinçi ussa. Içmekçi diýsinler, possunçy diýsinler, ýöne ol öz bahasyny bilýän buýsançly adamdy (B. Hudaýnazarow). içmeklik syp. Içmek etmek üçin niýetlenen, içmek tikmäge ýaramly. Ol bazardan içmeklik deri aldy. içparawuz at. Gaýyk dommalynyň gorumynyň ýokarky erňeginiň iç ýüzünden berklik üçin kakylýan tagta zolak. içre [içire], k.d. Içinde. Il-günüme bagş etdim Zyban içre asalym (Magtymguly). Bahar içre niçe zatlar, Owwal gögär, soň gül çykar (Zelili). içýag [içýa:ğ], at. Malyň garnynyň daşyndaky ýag. Içýaga gowrulan bagyr. içýakgyç syp. Janyňa degýän, gaharyňy getirýän, göwnüňe ýakmaýan. Tüýlek egri burnunyň hanalaryna ýel berip, Seýdiniň üstünden içýakgyç gülüp, öwnüp, şahyra şeýle gyjalat beripdir (N. Pomma). içýakgyçlyk [içýakgyşlyk], at. Janyňa degijilik, gaharyňy getirijilik, göwnüňe ýakmazlyk. içýakgynç syp., ser. Içýakgyç. Onuň ýaly içýakgynçlaram bolýar (Ö. Abdyllaýew). içýakgynçlyk [içýakgynşlyk], at, ser.Içýakgyçlyk. içýan [içýa:n], at. Bognaýakly, bogun-bogun guýrugy arkan jaýtarylyp duran, zäherli mör-möjek. \n\t‣Gara içýan içýanyň gara reňkli has zäherli görnüşi. Sary içýan içýanyň gögümtil-sary reňklisi. içýanagzy [içýa:nağzy], at.1. Bir tarapy açyk dörtburçlugyň burçlaryny birikdirýän atanak çyzylyp, iki adam bolup çöp göçülýän oýun. 2. Haly önümlerine, egin-eşige arasy üzülýän gözenek şekilli, gyzyl kürtä goçak görnüşinde salynýan nagyş. 3. Gyrda bitýän otuň ady. içýuwma [içýuwmo], at,lukmanç. Suwuklyk goýbermek arkaly ýogyn içegäni arassalamak. Käbir iç kesellerini derman ulanmazdan, içýuwma arkaly bejermek bolýar. idediji [i:dediji], at. Mal-gara esewan bolujy, mal bakýan, mal-gara saklaýan adam. Hajy aga daşaryk çykylýan gapa ýetýänçä, birnäçe kemçilikleri towuk idedijilere görkezdi (“Türkmenistan”). idedilmek [i:dedilmek], işl. Ideg edilmek. Gowaçalaryň ähli görkezmelere laýyklykda idedilendigi görnüp dur (“Watan”). idedişmek [i:dedişmek], işl. 1. Idetmäge kömekleşmek. Okuwçylar mallary idedişmäge söz berdiler. 2. Bilelikde idetmek. ideg [i:değ], at. 1. Birine ýa-da bir zada edilýän idi, alada, gözegçilik, garaşyk. 2. Birini ýa-da bir zady tapmak, ele salmak üçin gözleg, agtaryş, aňtaw. Onsoňam gijöýlänler gerk-gäbe naharlandym-da, agşam şamynyň idegine-de çykmadym (T. Gurbanow). 3. göç.m. Süýreg, tirkeg, ideklenýän. idegçi [i:değçi], at. Gözegçilik ediji, esewan bolujy, ideýji, ideýän adam. Seniň üçin ýörite idegçi belledim (“Edebiýat we sungat”). idegleme [i:değleme], iş ady. Ideglemek ýagdaýy. ideglemek [i:değlemek], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň soragyna çykmak, aňtamak, gözlemek, idemek. Goşundan gaýdyp gelemsoň, sizi idegläp, birnäçe gezek hat ýazypdym (N. Jumaýew). ideglenmek [i:değlenmek], işl. Gözlenmek, soralmak, idegine çykylmak. Adam diýeniň ideglenip durulsa ýagşy. idegletmek [i:değletmek], işl. Ideglemegi, gözlemegi birine tabşyrmak, buýurmak. Baý, özüňi idegledýäň-ow! idegli [i:değli], syp.1. Biri tarapyndan gözegçilik, idi, alada edilýän. Idegli bagyň miwesi hem köp bolýar.2. Gözlenýän, agtarylýan, gereklenýän. Idegli adam. ideglilik [i:değlilik], at.Idegli bolmaklyk, idegi barlyk, idegsiz dällik. idegsiz [i:değsiz], syp.1. Idegi ýok, idegli däl, biri tarapyndan garaşyk edilmeýän, ugruna seredilmeýän, intipis edilmeýän, göz-gulak bolunmaýan. Ker hem lezzet tapmaz asta söhbetden, Idegsiz gezmeklik köre ýaraşmaz (Zelili). 2. Agtarylmaýan, indelmeýän, gözlenmeýän, gereklenmeýän. Tapylgysyz bagşydy, idegsiz güni bolmazdy (“Edebiýat we sungat”). idegsizlik [i:değsizlik], at. 1. Idegsiz bolmaklyk, idegi ýokluk, idegli dällik, ugruna seredilmezlik. 2. Agtarylmazlyk, gözlenmezlik. ideg-sorag [i:değ-so:roğ], at. Bir zady, birini aňtaýyş, gözleg, ondan-mundan soraýyş. Weli aga, pully nirelere baran bolsaň, şo taýdan ideg-sorag edip gör, nirelere bardyň? (A. Durdyýew). ideklemek [i:deklemek], işl. Birini yzyňa düşürip ýörmek, malyň bagyndan ýa-da biriniň syýyndan tutaklap ýörmek. idekleşmek [i:dekleşmek], işl. Birini yzyňa düşürip ýörmek, ýöremek. Näme idekleşip ýörsüňiz? idekletmek [i:dekletmek], işl. Ideklemegi başga birine etdirmek, ideklemäge ýol bermek. Sen haçana çenli özüňi idekledip ýörjek? idelmek [i:delmek], işl. Soralmak, gözlenmek. Idelýän zat arzylydyr. ideme [i:deme], iş ady. Ideglemek ýagdaýy. idemek [i:demek], işl.1. Ideg etmek, ugruna seretmek, garaşyk etmek, alada etmek, göz-gulak bolmak. 2. Birini, bir zady gözlemek, agtarmak, gereklemek. Adamlar seni idäp dursa,sen olary idäp dursaň – bu nähili gowy! (“Edebiýat we sungat”). ideneklemek işl. Baş aýlanmak, deňagramlylygyňy ýitirmek zerarly entäp gitmek, entireklemek, büdräp, öňe tarap ümzük atmak. Daşa büdredim-de, idenekläp gitdim. idenekleşmek işl. Iki ýa-da köp bolup ideneklemek, entirekleşmek. Nämä idenekleşip ýörsüňiz! idenekletdirmek işl. Ideneklemek işini başga birine tabşyrmak. idenekletmek işl. Itip ýa-da özüňe tarap çekeläp entirekletmek, südenekletmek, zor bilen itekläp ýöretmek. ideografiýa [ideogra:fiýa], at,dil b. Ideogrammanyň kömegi bilen ýazylýan hat. ideogramma [ideogra:mma], at,dil b. Bir diliň aýry-aýry seslerini däl-de, onuň sözlerini görkezýän şertli ýazuw belgisi. ideologiýa [idiýolo:giýa], at. Sosial toparlaryň bähbitlerini aňladýan syýasy, hukuk, filosofik, ahlak, dini, estetik ideýalaryň we garaýyşlaryň sistemasy.Şu gün biz ideologiýa işini alyp barmagyň iň möhüm meselelerini maslahatlaşmak üçin köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň orny hakynda we olaryň jemgyýeti kemala getirmekdäki, şeýle hem häkimiýetiň we ýurdumyzyň abraýy we olar baradaky garaýşy berkitmekdäki wezipeler barada geňeşmegi makul bildik (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet adam üçindir, 3 s.). ideşmek [i:deşmek], işl. 1. Iki ýa köp bolup ideg-sorag etmek. 2. Idemäge kömek etmek. Menem ideşdim weli, derek tapyp bilmedik. idetdirmek [i:detdirmek], işl. Idetmek işini başga birine etdirmek. Ýaş göleleri idetdirmäge bermek. idetme [i:detme], iş ady. Idemek-soramagy birine tabşyryp, buýrup etdirme. idetmek [i:detmek], işl. 1. Idemek, gözlemek işini başga birine etdirmek. Men seni köp ýerden idetdim. 2. Birine ýa bir zada esewan bolmak, göz- gulak bolmak, ekläp-saklamak, ugruna seretmek, gözegçilik etmek. Ýüpek gurçugyny idetmek möwsümine hemmetaraplaýyn taýýarlyk görüldi (“Watan”). ideýa [ide:ýa], at. 1. Nazaryýet ulgamynyň, şol sanda dünýägaraýşyň esasynda ýatýan kesgitleýji düşünje. Täze galkynyşyň ideýalarynyň dabaralanmagy. 2. Öňe sürülýän pikir. Çeper eseriň ideýasy. idi [i:di], at. 1. ser. Ideg 1. Olar zähmetsöýer işçileriň mähirli idisi bilen birkemsiz boý alypdyrlar, birkemsizem hasyla durjakdyr (N. Baýramow). 2. Terbiýe, görüm-görelde. Ol idi görmedik oglan-a däl ýaly. idibermek [i:divermek], işl. Idip başlamak, itmegi dowam etdirmek. idili [i:dili], syp. 1. ser. Idegli 1. Idili agaç gün- günden ösýärdi. 2. Derekli, ugurly, oňly, göwnejaý. Ondan idili zada garaşamok. idilik [i:dilik], at. Gowulyk, oňlulyk. idiliräk [idilirä:k], syp. Derekliräk, oňlurak. Aýtjak bolsaň-a, idiliräk edip aýt, bolmasa-da işime turjak (H. Garabaýew). idilmek [i:dilmek], işl. Idilip äkidilmek. Idilip gelen gök erkek töwereginde gaýmalaşýanlara gözlerini tegeläp ýalt-ýult garady. idin [idi:n], at. Ygtyýar, rugsat, jogap. Gitmäge idin almak. idinli [idi:nli], syp. Rugsatly, ygtyýarly, jogaply. Nirä gitseň, eneň-ataňdan idinli gitgin! idinlilik [idi:nlilik], at. Bir işi etmäge ygtyýarlylyk, rugsatlylyk. idinsiz [idi:nsiz], syp. Ygtyýarsyz, bidin, rugsatsyz. Bardy-geldi, üýtgeşik zat bolaýsa, ol ony "Allanyň emri bilen bolýandyr, şondan idinsiz çöp başy gymyldamaz" diýip düşündirýärdi (N. Esenmyradow). idinsizlik [idi:nsizlik], at. Bir işi etmäge rugsatsyzlyk, ygtyýarsyzlyk, jogapsyzlyk. idirdetmek işl. Öz erkine goýman iteneklemek, birini güýç bilen itekläp südeneklemek, bir ýerinden tutup idirdikletmek. idirdikletmek işl., ser. Idirdetmek. Ony idirdikledip äkitdiler (A. Nazarow). idisiz [i:disiz], syp. 1. ser. Idegsiz. 2. Terbiýesiz, görüm-göreldesiz, ugursyz, dereksiz. idisizlik [i:disizlik], at. 1. ser.Idegsizlik. 2. Tertipsizlik, görüm-göreldesizlik, ugursyzlyk, dereksizlik. idiş [i:diş], iş ady. Itmek ýagdaýy. idişmek [i:dişmek], işl. 1. Itmäge kömekleşmek. Düýesi adamçy bolansoň, men oňa ony idişmeli boldum. 2. Bilelikde itmek. Oglanlar düýelerini idişip barýardylar. idi-yssywat [i:d(i)-yssuwa:t], at. Ideg, gözegçilik, garaşyk (iým bermek, suwa ýakmak we ş.m.). Ak sakgally ýaşuly ertir at çapyşygy bar diýlen gijesi öňlerem rahat ýatyp bilmezdi, atyna idi-yssywat edip, ertirki boljak zatlary serinde aýlap geçirerdi (O. Ödäýew). iflis [ifli:s], at, ser.Üflis. ig [i:ğ], syp., taryh. Sap ganly, garnuwy bolma- dyk, garnuwsyz, garynjasyz (türkmenler hakynda). Molla boldy her öň ýeten nadanlar, Igi, guly hoja çata başlady (Magtymguly). igde [iğde], at. 1. Inçe çal ýaprakly miweli uly agaç. Suwly ýabyň gyralaryny bolsa igdedir tut agaçlary tutup otyrdy (A. Durdyýew). 2. Şol agajyň daşy gyzyl gabykly, içi şänikli miwesi. Haltasyndaky kişdedir igdeleriň ýekejesini-de goýman, çagalara hem ululara paýlap berdi (N. Pomma). \n\t‣ Igdäň aşagyndan geçen ýaly ugursyz-utgasyz gürleýän, kellesi sämän ýaly samsyklaç gürleýän. Igdäniň aşagynda ýatan ýaly bolmak akyly üýtgän ýaly bolmak. Igdeden gaçan ýaly egin-eşigi pes, üst- başy ýaramaz geýnen, gerekli derejede geýinmedik. igdelemek [iğdelemek], işl. Igde getirmek, igde düwmek. Bu igde oňat igdeläpdir. igdelik [iğdelik], syp. Igde agajynyň köp gögerip oturan ýeri. Olar igdelikden daşrakda düşlediler. igdeýaprak [iğdeýapyrak], at. Gawunyň bir görnüşiniň ady. igdiş [i:ğdi:ş], syp. Sap tohum gylýaldan bolan. Igdiş atlaryň işi haýyr, olar üme-dile düşýär (S. Myradow). ige [i:ğe] at, teh. Metal gurallary ýiteltmek, ýylmamak, byçgy, ary ýaly senetlere diş kesmek üçin ulanylýan, ýüzi iri ýa-da ownuk dişli polat gural. Üçburç ige. Togalak ige. Ýasy ige. Döptburç ige. \n\t‣ Igäňi süýkemek (sürtmek) birine bir zat üçin igenip irizmek, gyjalat berip, ýürege düşmek. igeleme [i:ğeleme], iş ady. Igelemek ýagdaýy. igelemek [i:ğelemek], işl. Ige çalyp ýiteltmek, ýonmak, ýylmamak. Ýüzi gaýdyşan pili ilki igeläp, yzyndanam çalgydaş ýöretdi. igelenmek [i:ğelenmek], işl. Igeläp ýiteldilmek. Igelenip ýiteldilen pyçak. igeleşdirmek [i:ğeleşdirmek], işl. Gurallaryň birnäçesinin ýüzüni (tygyny) igeläp çykmak, ýiteldişdirmek. Pyçakdyr keserleri igeleşdirdiler. igeleşmek [i:ğeleşmek], işl. 1. Igelemäge kömekleşmek. 2. Bile igelemek. igeletmek [i:ğeletmek], işl. Igeleme işini birine buýrup, tabşyryp etdirmek. Pyçagy ussa igeletdirmek. igenç [i:ğenç], at. Bir iş ýa-da bir zat üçin bildirilýän nägilelik, närazylyk üçin aýdylýan iňirdi, käýinç. Onuň igenç baryna ezilip, ejizlän ýüregi uly iňkise gitdi (“Watan”). igençli [i:ğenişli], syp. Iňirdili, käýinçli. Ol hem ýassygy dyzynyň aşagyna salyp, dikelip oturdy, ýoldaşyna igençli göz bilen garady (B. Kerbabaýew). igençsiz [i:ğenişsiz], syp. Iňirdisiz, käýinmän. Toýy igençsiz, öýke-kinesiz sowaýmak hem aňsat däl. igendirmek [i:ğennirmek], işl. Birini igenmäge iteklemek. Ony igendirmek niýeti bilen maňa göz gypdy. igenjeň [i:ğenjeň], syp. Bir zatdan nägile, närazy bolup iňirdegen, başga birine käýinýän, iňre. Ol gaty igenjeň adam. igenjeňlik [i:ğenjeňlik], at. Nägilelik, närazylyk bildirip iňirdegenlik, käýinjeňlik, iňrelik. Igenjeňlik aşa bolanda, şägirdiň halypadan öýkeläýmegi-de mümkin (“Edebiýat we sungat”). igenişik [i:ğenşik], at. Biri-biriňe iňirdeýiş, özara nägilelik bildiriş. Ýerliksiz igenişik käte döwletli işleriň hem ilerlemegine päsgel berýär (“Watan”). igenişmek [i:ğenişmek], işl. Bilelikde igenmek. Işlemän birek-birege igenişmegiň ýa-da öýke etmegiň geregi ýok (“Nesil”). igenmek [i:ğenmek], işl. Bir iş üçin nägilelik bildirmek, närazylyk bilen iňirdemek, zeýrençli käýinmek. Mülkiniň nirä gidenini aýtmandygy üçin, gaýyn enäniň kiçi gelnine igenesi geldi (O. Ödäýew). igeşik [i:ğeşik], at, ser.Igenişik. igimajy [i:ğima:jy], syp. Öwrendekli, zol gaýtalanýan kesel. igin [iğin], at. Goýun, geçi ýaly mallar guzusyny, owlagyny almadyk mahalynda, guzlan malyň ak etini duz bilen mynçgamak arkaly geçirilýän çäre. igindirmek [iğinnirmek], işl. Birini iginmäge mejbur etmek. iginme [iğinme], iş ady. Çygylma, bedeniňe zor salma. iginmek [iğinmek], işl. Agyr ýük götermek ýa- da güýç talap edýän zähmet, çydamsyz agyry zerarly çygylmak, içegeleriňe, damarlaryňa zor salmak. Oba lukmany iginmegiň nähili zyýanlydygyny sadaja mysallar arkaly düşündirdi (“Saglyk”). igleme [i:ğleme], iş ady. Arryklama, horlanma ýagdaýy. iglemek [i:ğlemek], işl. 1. Kesel, çyrçyk zerarly horlanmak, süňk bolup galmak. Çyrçyklamda ýüplük ýaly igläpdim, Maňa öz ganyňdan siňdiripdiň sen (B. Hudaýnazarow). 2. Iýmit, şöhle, suw, bejergi ýetmezligi sebäpli, boý alman galmak, eýikmän ösüşden galmak. Ýakynrak baryp seretseň, şol haşal otlaryň aşagynda igleşip oturan gowaçalara gözüň düşýär (“Türkmenistan”). 3. Köp ulanylmagy sebäpli öňki durkuny ýitirmek, iýlip inçelmek (metal gurallar hakynda). Pyçak igläpdir. igletmek [i:ğletmek], işl. 1. Arryklatmak. Inçekesel ony halys igledipdir. Haşal otlar sogany igledipdir. 2. göç.m. Iňirdäp ýadatmak, igenip ýürege düşmek. Daýhanyň höwesini igledýän üznüksiz zähmet däl-de, hasylyň yrýa edilmegidir (“Watan”). igli [i:ğli], syp. 1. Näsaglyk we iýmit ýetmezligi sebäpli horlanan, arryklan, iglän. 2. Iýmit, şöhle, suw ýetmezligi sebäpli ösmän, eýikmän galan. Iglije gowaçalary aýyrmaly. 3. Köp ulanylyp agzy iýlen, inçelen. Ol dil ýaly süýnmejik garaja daşa igli päkisini çalyp oturan ekeni (N. Pomma). iglik [i:ğlik], at. Garnuwsyzlyk, garyndysyzlyk. iglilik [i:ğlilik], at.1. Ýarawsyzlyk sebäpli örän hor ýagdaýa düşmeklik (köplenç, çaga hakynda). Onuň iglilikden gözi açylmady. 2. Gowy ösüp bilmän, göýdük bolup oturanlyk. Gowaçalaryň igliligi görnüp dur. ihtiologiýa [ihtiýolo:giýa], at. Zoologiýanyň balyklary öwrenýän bölümi. ijan [i:ja:n], at. Künji soka salnyp, az-kem döwlenden soň böleklenen kak bilen bilelikde döwlüp ýasalan logala şekilli iýmit. iji [i:ji], at,lukmanç. Adamyň beden öýjüklerini çüýredýän kesel, düşen ýerini iýýän suwly baş. ik [i:k], at. Ýüňden, pamykdan ýüplük egirmek üçin ýokarsy dilik gözli ýönekeýje gural. Ik egirmek. \n\t‣ Ik ýaly bolmak horlanmak, eti-gany dökülmek. ikara [ika:ra], at. Iki ýeriň, iki zadyň arasy, aralygy. ikarada [ika:rada], Bir zat tamamlanyp, ikinji bir zat başlanmanka ýüze çykýan wagt. Şol ikarada traktorçy ýigit ulag gerekdigini aýtdy. \n\t‣ Ikarada derde (azara)galmak iki adam arasyndaky iş, waka we ş.m. zerarly üçünji şahsyň galýan ýaramaz ýagdaýy. ikaralyk [ika:ralyk], at.1. Bir iş, waka bilen ikinji bir iş, waka aralygy, şol aralykdaky wagt, pursat, daşlyk, giňişlik. 2. Wagt taýdan belli iki zadyň arasy, aralygy. ikatýok [ikatýo:k], at. Kepderi ýaly ululykda, goňrumtyl reňkli, ýumurtgasyny beýleki guşlaryň höwürtgesinde guzlaýan guş. Ol gumrynyň höwürtgesindäki ýumurtgalaryň içinden ikatýok ýumurtgasyny dessine saýgardy (“Güneş”). \n\t‣Ikatýoga dönmek gürrüňdeşiňi irizip, diýýän sözüňi goýar ýerde goýman aýdyp oturmak. "Maňa pylan zat gerek, pismidan" diýip, ikatýoga döndüň-le!? ikbaş [i:kbaş], at. Igiň aşaky ujuna geýdirilýän üsti ýasy, aşagy çowly, ortasy deşik enjam. Tilki dost, goý aglama, ikbaş bilen igiňi beräýeris – diýip, oňa bir ikbaşly ik berip, ýola salypdyrlar (“Türkmen halk ertekileri”). ikelläp [ikellä:p], hal. Durky bilen, tutuşlygyna. Halk köpçüligi bu toýlaryň tertip-düzgünli geçirilmegini ikelläp goldady (“Watan”). iki san. 1. 2 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Olar netijeli hyzmatdaşlyga geçmek üçin iki halkyň erk-islegi gerek diýen bir pikiri aýtdylar (“Watan”). 2. Mekdepde ýetişige berilýän baha. Edebiýatdan iki alan okuwçy bizde ýok. \n\t‣ Iki aşdan (toýdan) galmak bir oňa, bir muňa hyýal edip, ikisinden hem galmak, köpe kowalaşyp, azdan galmak. Iki at depişer, arasynda eşek öler güýçlüler çaknyşsa, ejiz heläk bolar. Iki aýagyny bir gonja salmak howlukdyrmak, gyssamak.Iki aýakly gepl.d. adam. Onuň bilenini iki aýakly hem bilmez. Iki aýakly iki günde eýläňi-beýläňi bakmankaň ýetişmek, kemala gelmek (çaga hakda). Iki barmagyňy burnuňa sokmak boş gelmek, hiç zatsyz gaýdyp gelmek. Iki barmak ýaly1) örän kiçi, ujypsyz, az. Ol saçakdan iki barmak ýaly çöregi döwüp aldy.2) gysgajyk, birnäçe sözden ybarat (hat barada). Ikibaşdan oňi-soňy, barybir, ahyrsoňy. Gaçmasam-da, men munda, Hemişelik galmaly. Näme bolsa, şol bolsun, Iki başdan ölmeli (A. Kekilow). Iki bolup bilmezlik çenden gaty begenmek, çakdanaşa şatlanmak. Iki bolup bire degmez iki sany iş başarmaýan, nalajedeýinler, emelsizler. Eý-ý, gardaşlar! Iki bolup bire degmezler! Iki bolup, bir çagany oňaraňzokmy?! (B. Kerbabaýew). Iki bükülmek biriniň öňünde öz mertebäňi kiçeltmek, ýalynjaňlyk etmek, ýaýaplamak. Iki egninden dem almak halys tapdan düşmek, dem almasy kynlaşmak, ölümiň öňüsyrasynda ýatmak. Iki egninden gum sowurmak bir zady haýýarlyk bilen boýun almazlyk, kes-kelläm garşylyk görkezmek. Iki egnini gysmak bilmezlik, düşünmezlik. Iki el-de, bir aýak başagaý. Iki elini boş goýmak doly ygtyýarly etmek, öz erkine goýmak. Myhmanyň öňünde aş goý, iki elini boş goý (Nakyl). Iki elläp doly, bütinleý, garşylyksyz, ýaýdanman. Bike eje onuň ähli aýdanlaryna iki elläp razy bolupdyr (N. Pomma). Iki erni bir ýere gelmezlik şatlanmak, gülmek. Iki gat göwreli. Iki gepiniň birinde häli-şindi, tiz-tiz gaýtalama. Iki göwünli ýaýdanyp, belli bir karara gelip bilmeýän, göwni bölek, ikirjiňlenýän. Iki göwünli adam. Iki göwünli bolmak. Iki gözi ýolda galmak biriniň gelerine köp wagtlap garaşmak, gözi ýolda galmak. Ogluna garaşyp, enäniň iki gözi ýolda galdy.Iki gözüň dört bolmak öýlenmek, gelin almak. Görogly agamyz gelýär, onda- da iki gözi dört bolup gelýär (“Görogly”). Iki hasap bir otuz barybir. Iki jähennemiň owarrasy ne eýläk, ne beýläk, belli bolman galmaklyk, ikaralyk, içýakanlyk. Biziň bu bolşumyz iki jähennemiň owarrasy bolýar (B. Seýtäkow). Ikini islemez ýaly etmek bir iş eden adama gaýtawul berip, ikilenç şeýle zada baş goşmaz ýaly etmek. Iki oduň (daşyň) arasynda galmak iki meseläniň haýsy birine ýykgyn etjegini bilmän, arada janserek bolup galmak, näme etjegiňi bilmän kösenmek. Iki oýnamsekiz sany. Iki oýnam köke. Iki sözüň başyny çatyp bilmezlik gowy gepläp bilmezlik, diýesi gelýän zatlaryny ýerbe-ýer aýdyp bilmezlik. Iki sözüň başyny çatyp bilmese-de, ile gep owretjek bolýar. Iki tarapyny deňlemek näme bolsa, şol bolsun etmek. Iki üzüp, bir ýalmamak ýom-ýok etmek, lak-luk atmak. Şunça salam bermedik bolsaň, iki üzüp bir ýalmardym (“Türkmen halk ertekileri”).Iki ýanyňy deňlemek ser. Iki tarapyny deňlemek. ikibaka [ikivaka:], at. Eýläk-beýläk, ol ýana, bu ýana, ol tarapa, bu tarapa. ikibir [ikivi:r], at. Iki bolup, iki-ikiden. Ikibir gol tutuşyp gezmek. ikibir-ikibir [ikivi:r-ikivi:r], at. Iki-ikiden, iki- iki bolup, iki-ikiden goşulyp. Ol ýerde ikibir-ikibir atlar goşular, çapýan atlaryň tozany asmana galar (A. Gowşudow). ikiçäk [ikiçä:k], at. Diňe iki bolup, iki adam bolup, biri bilen bile. Olar öýde ikiçäk galdylar. ikiçäklik [ikiçä:klik], at. Diňe iki bolup, biri bilen ýekelikde. ikidilli syp. 1. Gepi iki çykýan, bir sözünde durmaýan. Ikidilli biwepadan dön, göwnüm (Halk aýdymyndan). 2. sazç. Süýkelip çalynýan iki kirişli saz guraly (bu saz guralynyň daşky görnüşi dutara meňzeş bolup, onuň perdeleri bolmaýar). ikigoşma [ikiğoşma], at. Iki hatar gaşly bilezik. Ikigoşma bilezik aldym. iki-ikiden hal. 1. ser. Ikibir-ikibir. Agşam ýaşulular iki-ikiden ýygnanyp başladylar. 2. Jübüt- jübütden, goşa-goşadan. Iki-ikiden sanamak. ikilemek işl. 1. Bir işi bileleşip etmek, biri bilen arkalaşykly hereket etmek, iki bolup işlemek. Mellegi ikiläp, uzyn günde zordan depip boldular.2. Biriniň daşyna iki bolup geçmek, iki adam bolup birini ara almak. Olar Orazy küştde ikiläp utdular. ikilenç hal. 1. Ikinji gezek, gaýtadan, ýaňadan, ýamaşgan. Ikilenç bu işi gaýtalama. 2. Mundan beýläk, gaýdyp, dagy-duwara. Şuny urup bilmesem, men ikilenç elime tüpeň almaryn. ikilenji san, gepl. d., ser. Ikinji. Gar ikilenji gün ýagýardy. ikilän-üçlän [ikilä:n-üşlä:n], san. Iki-üçden, iki ýa-da üç bolup. Gowaçanyň içinde daýhan köp bolmasa-da, her ýerde ikilän-üçlän işläp ýörenlere göz ilýärdi (B. Kerbabaýew). ikilän-ýekelän [ikilä:n-ýekelä:n], san. Azda- kände, ýek-tük; käbir. Ol ýaşulynyň sözüne gulak gabardanlaram ikilän-ýekelän ýok däldi (“Edebiýat we sungat”). ikilik at. 1. 2 san bilen aňladylýan haýsydyr bir zadyň ady. Ikilik awtobus. 2. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. Ikilik galoş. 3. göç.m. Wepasyzlyk, ikiýüzlülik; göwni böleklik. Ölse Mätäjiden ikilik çykmaz, Tapylmaz sözümde zerre ýalan, ýar (Mätäji). 4. Ýetişigiň bäş bally ulgamynda "kanagatlanarsyz" baha. Bäşimiň şu gün iki sany ikilik alyp geleni ýadyna düşdi (Ö. Abdyllaýew). 5. Oýnalýan iki gülli kart. Haç ikilik. ikilikçi at. Kanagatlanarsyz, ýaman, erbet okaýan okuwçy, sapagyna ýetişmeýän okuwçy. Içimizde ikilikçi ýok. ikindi [ikinni], at.1.Gün ýaşmazynyň öň ýanyndaky wagtyň ady. Gün ikindi boldy. 2. Yslam dininde parz hasaplanýan bäş wagt namazyň üçünjisiniň okalýan wagtynyň we şol namazyň ady. Ikindi namazy. Ikindisini okady. ikindin [ikinni:n], hal. Ikindi bolan wagty. Bir gezek men ikindinler seýilgähe bardym. ikindinara [ikinni:na:ra], hal. Ikindi töwerekleri, ikindi aralaşanda, ikindinler. ikinji san. 1. 2 sanyndan ýasalan tertip san. Ikinji duralga. 2. Ähmiýeti boýunça esasy bolmadyk. Ikinji derejeli wezipe.3. Hili boýunça birinji bolmadyk. Ikinji sort çaý. 4.Birinjiniň, hakykynyň ornuny tutýan. Ikinji watan. 5. Birinji nahardan soň berilýän nahar. Ikinji nahar üçin palaw bişirmek. 6. göç.m. Beýleki, özge, başga. Ikinji biri: "Ölen-ýiten bolmadyk bolsa ýagşy" diýip, sorag hökmünde gürledi (A. Gowşudow). \n\t‣ Ikinji gün gepl.d. Sişenbe. ikinjiden san. Sözde sanalyp geçilýän närseleriň, wakalaryň, hadysalaryň ikinji nobatynyň nygtalmagyny aňlatmak üçin ulanylýan giriş sözi. ikinjilik at. Hili boýunça birinji dällik, ikinji orna mynasyplyk. Uly çapyşykda onuň aty ikinjiligi aldy. ikirjiňleme iş ady. Bir zada ikigöwünli bolma, ýaýdanma. ikirjiňlemek işl. Ikigöwünli bolmak, belli bir karara gelip bilmän ýaýdanmak, aýgyt edip bilmezlik, töwekgellik etmän böwrüni diňlemek. ikirjiňlenmek işl. Ikigöwünli bolmak, ýaýdanmak. ikirjiňleşmek işl. Bilelikde iňkise gitmek. Ýeri, ikirjiňleşip oturmaň-da, işiňiz bilen boluň! ikirjiňletmek işl. Ikirjiňlemäge, ýaýdanmaga, iňkise gitmäge mejbur etmek. Gitjek ýolunyň garaňkylygy ony biraz ikirjiňletdi (B. Kerbabaýew). ikisi çal. Göz öňünde tutulýan iki adam. Onuň ogullarynyň ikisi-de şäherde ýaşaýar. \n\t‣Ikisi iki ýerden ikisi-de birden, ikisi bilelikde. Olaryň ikisi iki ýerden meniň üstüme gygyryp başlady. ikitaraplaýyn syp. Ikiýanlaýyn, ikaralaýyn. ikiýan [ikiýa:n], at. Iki tarap, iki ýüz, iki gapdal, bir zadyň eýlesi-beýlesi. Saçlarynyň ikiýan çekgesinden ýaňy ak görnen peşeneli aýal bu gün Aýsoltanyň gözüne örän mähirli göründi (B. Kerbabaýew). \n\t‣Ikiýan gitmek begenjine bir eýläk, bir-de beýläk ylgamak. Oglanjyk begenjinden ikiýan gidýärdi. ikiýanlaýyn [ikiýa:nlaýyn], hal. Iki taraplaýyn. Ol şol hereketini ikiýanlaýyn dowam etdirdi (B. Kerbabaýew). ikiýaşar at. Iki ýaşyny dolduran, üç ýaşyna giden (düýe we beýleki mallar barada). Onuň ikiýaşar maýasy bardy. iki-ýeke san. 1. Käbir, birnäçe, ýek-tük. Iki- ýeke gijä galanlar gyssanmaç ýöreýärdiler (B. Kerbabaýew). 2. Seýrek, selçeň, ýek-ýarym. Gara saçyndan iki-ýeke ak görünmegine garaman, ýakasynyň bejerigi ýaş gelniňkiden-de haýbatlyrakdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Iki-ýeke basmak göwünli-göwünsiz, käte bir basyp ýöremek, assa basyp, ýuwaş ýöremek. Ol iki- ýeke basyp, howla girdi. ikiýüzli [ikiýüzlü], syp. Iki sany gapma-garşy alamaty özünde jemleýän häsiýetli, her kime bir söz berýän, ikidilli. Iki ýüzli adam. ikiýüzlülik [ikiýüzlülük], at. Ikiýüzli häsiýetlilik, ikiýüzli bolmaklyk. Ol hiç kimden ýüz görenok, ol ýaranjaňlyk we ikiýüzlülik hem edip bilenok (R. Alyýew). ikiýylçy at. Iki ýyl synpynda galan okuwçy. Ikiýylçylaryň bolmazlygy üçin çalyşmaly (“Mugallymlar gazeti”). ikiýyllyk syp. Iki ýyl möhletli, iki ýyl dowam edýän. Ikiýyllyk gulluk. ikselik [i:kselik], at. Ik, ikbaş we ş.m. salynýan uzynja torbajyk. ikuçlulyk [iku:şluluk], at. Näbellilik, gümürtiklik, gümanalyk, anyk dällik. ikuçly [iku:şly], syp. Näbelli, gümürtik, gümana, anyk däl. \n\t‣Ikuçly däl anyk. Ondan iki esse artyk borçnama ýazylanam bolsa, ýerine ýetiriljekdigi ikuçly däl (Ş. Borjakow). ikuçsuz [iku:şsuz], syp. Gutarnykly, hökmany, gürrüňsiz, gümürtiksiz. Türkmen halkynyň gelejeginiň eşretli günlerdigi ikuçsuzdyr (“Watan”). il [i:l], at.1. Halk, ilat, adamlar, köpçülik. Iliň güýji – siliň güýji (Nakyl). Mert ogludyr, ile ýazar desterhan, Dogry söz üstünde berer şirin jan (Magtymguly). Bu günki halal zähmetiň hözirini görýän mülkdarlarymyz hem maldarlarymyz özleriniň il bähbitli, ýurt bähbitli haýyrly işleri bilen tanalýar (“Watan”). 2. göç.m. Watan, ýurt, mekan, mesgen. Ilim üçin şirin jandan geçer men (Seýdi). 3. göç.m. Keseki, özge, başga kişi (köplenç, özüňe degişli bolmadyk zat babatynda ulanylýar). Hem-de ile at dakman, Öz kemiň görgün hökman (P. Körpäýew). Iliň zadyny aljak bolma. \n\t‣ Il biri bolmak il ýaly bolup gezibermek. Ol aýtdy: “Gutlymyrat, saňa ýene bir at alyp bererdim. Emma şu wagt başyma gaý wagtym boldy. Entek sen şu sozany al-da, il biri bol” diýdi (A. Gowşudow). Il bolmak dostlukda ýaşamak, agzybir bolmak. Ýagşy söze uçar guşlar il bolar, Ýaman söze peşe güýji pil bolar (Magtymguly). Ilden çykmak erbet iş edip, iliň gözünden düşmek, köpçüligiň ýigrenjine duçar bolmak, ile sygmaýan erbetlik etmek. Il deňinde il ýaly, iliň edişi ýaly, il-günden saýlanman, öz wagtynda. – Oglum, kino gitseň git welin, il deňinde gelgin.Ol ogluny il deňinde öýli-işikli etmek isleýärdi. Ile göz bolmak wejera bolmak, masgara bolmak, bellentgi bolup durmak, görene göz bolmak, bolşuňdan artyk görünjek bolmak. Köpçülikde arak içip, ile göz bolup durmaň näme!? Ile gürrüň bolmak il içinde özüň hakda ýaramaz gürrüň ýaýramak, gybatyň edilmek.Kimiň ýersiz-ýere ile gürrüň bolasy geler? Ile meňzeş etmek özbaşyna öýli-işikli etmek, öýermek. Görogly seni öýerip, ile meňzeş etdi (“Görogly”). Il hatary (etmek) il hatarynda, il deňinde. Ýaňyja uly gyzymyzy il hatary durmuşa çykardyk (H. Meläýew). Il ogly ile hyzmat edýän, il-günüň adamsy. Il ugruna eşek ürküzmek bir işi ýa-da bir zady zerurlygy bolsa- bolmasa köpçüligiň ugruna eden bolmak, illere meňzän bolup bir iş etmek. Il ýatyp, it uklanda janly jemendäniň aýagy ýygnananda, örän giç, ýarygije çemeleri, gijäň ýarymy. ilat [i:la:t], at. Bir ýerde, ýurtda, obada, etrapda we ş.m. ýaşaýan il, halk, adamlar. Türkmenistanyň hökümeti ilatymyzyň durmuş şertlerini mundan-da gowulandyrmagyň üstünde işleýär (“Türkmenistan”). ilatly [i:la:tly], syp. Halk, ilat, adam ýaşaýan, oturymly. Az ilatly ýerlere-de gaz geçirijileri çekildi. ilatlylyk [i:la:tlylyk], at. Ilaty köplük, ilaty, halky gür bolan. ilatsyz [i:la:ssyz], syp. Oturymly halky bolmadyk, ýaşaýjysy ýok. Indi ilatsyz ýere gabat gelmek kyn. ilatsyzlyk [i:la:ssyzlyk], at. Ilaty ýokluk ýa- da azlyk, halky seýreklik. Syrap ýatan çölüň ilatsyzlygyna geň galar ýaly däldi. il-bende [i:l-vende], at,gepl.d. Öz güzeranyny zähmeti bilen dolaýan, öz işi bilen gümra adamlar. Il- bende ýyllar boýy barara gapy, batara köl tapman gezýärdi (G. Kulyýew). ilbisinje [ilvisinje], syp. Ýasalyşy taýdan çalamydar, ýönekeýje, tilsim bolup duran, gowşajyk. Gulakhalka diýip alany ilbisinje zat eken. ilçi [i:lçi], at,dipl. 1. Daşary ýurtlar bilen resmi aragatnaşyk alyp barmak üçin öz hökümeti tarapyndan başga ýurda bellenilýän ygtyýarly wekil. Eýran Yslam Respublikasynyň ilçisiniň aýtmagyna görä, Eýranyň Prezidenti ýakyn wagtda resmi sapar bilen Türkmenistana gelmekçidir (“Türkmenistan”). 2. Bir ýumuş, tabşyryk bilen bir ýere iberilen adam, biri tarapyndan ýollanan wekil. Magşukdan aşyga gelen ilçiýem, Gönderdi Gül bizni Bilbilge garşy (Şabende). ilçihana [i:lçiha:na], at. Bir döwletiň ilçisi tarapyndan baştutanlyk edilýän başga bir döwletdäki diplomatik wekilçilik we onuň ýerleşýän jaýy. ilçilik [i:lçilik] I, at. Ilçiniň wezipesi, ýagdaýy, ilçi wezipesinde işlemeklik. Ol ilçilik wezipesine bellendi. \n\n\n ILÇILIK [i:lçilik] II, at. Il arasynda ýüze çykýan, il arasynda bolýan käbir ýagdaý. Bu ilçilik, munuň içinde her haýsy bar (A. Gowşudow). ildeş [i:lleş], at. Bir ilden, bir ýurtdan bolan, obadaş, ýurtdaş, watandaş. ildeşlik [i:lleşlik], at. Obadaşlyk, bir obadan bolmaklyk, ýurtdaşlyk, watandaşlyk. Ol ildeşligini unudan däldir. ildirgiç [i:llirğiç], at. 1. ser. Ilgençek. 2. Geýim, telpek we ş.m. asmak üçin ujy gaňyrçakly asgyç, asawaç. 3.Gabsanyň, äpişgäniň iç ýa-da daş ýüzünden ildirmek üçin edilýän ilgençek. ildirilmek [i:llirilmek], işl. Ildirmek hereketi ýerine ýetirilmek. Garly ussa tärime ildirilip goýlan kültem ýüpi aldy (A. Gowşudow). ildirinmek [i:llirinmek], işl. Özüň üçin ildirmek. ildirişdirmek [i:llirişdirmek], işl. 1. Birnäçe zady ildirip çykmak. Duruň, men gury gabyklary ýygnaşdyryp, geçiniň şahyna ildirişdireýin. Onsoň goýun bilen süsüşiň (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Yzly-yzyna ýapyşdyrmak. Ildirgiçleri ildirişdirmek. ildirişmek [i:llirişmek], işl. Ildirmäge kömekleşmek. ildirmek [i:llirmek], işl. 1. Bir zady ikinji bir zatdan, ildirgiçden asmak, asawaçdan asyp goýmak. 2. Bir zady ikinji bir zada geýdirmek, ötürmek, salmak. Balany çala ildirip, uklary sallap goýma-da, tärimiň heregine oňatja mündür ahyry! (“Edebiýat we sungat”). 3. Bir zady içinden ýa-da daşyndan ýapmak, gulplamak. Işigi bir çekse, daşyndan ildirip giden ekenler (“Görogly”). Owlajyklar işigi içinden ildirdiler (“Türkmen halk ertekileri”). ildirtmek [i:llirtmek], işl. Ildirmek işini başga birine etdirmek. ile köm. s., kön.s. Bile, bilen. Bolsun tanap boýnumga saçbag ile şamaryň, Jilwe berip görüner, göwsüňde jüre halyň (Talyby). ilen-çalan [i:len-çalan], at. Daşkyrak dogan- garyndaş, garyndaşlyk babatynda çala ilteşigi bolan, kowumdaş. ileri at. 1. Günorta tarapy aňladýan söz. 2. Öň tarap, öňe. 1. zergärç. Gyňajujuna dakylyp, börüge ildirilýän ujy gaňyrçakly kümüş şaý. Ol töre geçmänkä, oturgyjyň üstünde oturyp, bir aýagyny ileri uzatdy (B. Kerbabaýew). Ileri süýşmek. Ileri omzamak. \n\t‣ Ileri tutmak has gowy görmek, has zerur hasap etmek, hemme zatdan möhüm saýmak. Ileri tutulýan ugurlar. ileri-gaýra [ileri-ğaýra], at. Ilerik hem gaýrak, öňe-yza, aňryk-bärik, eýläk-beýläk. Düýe tagaşyksyz dyzlaryny ileri-gaýra süýşürip, döşüni ýere berip oturdy (B. Kerbabaýew). ileri-ileri at. Gaýta-gaýta öňe tarap, gitdigiçe öňe. Olar ileri-ileri omzaşdylar (N. Saryhanow). ilerik [ileri:k], at. 1. Günorta tarapa, günorta. Bu ýol ilerik, sulfat ýygnalýan altynjy köle tarap uzap gidýärdi (A. Atajanow). 2.Öňe, öň tarapa. – Işiň ilerik! – Ýaşyň uzak! (Alkyş sözi). ilerik-gaýrak [ileri:k-ğaýra:k], at, ser.Ileri- gaýra. Güýçli traktorlar ilerik-gaýrak omzap, ürgün çägeleri ýerinden üýtgedýärdi. ilerki syp. Ileri tarapdaky, ileri taýdaky. Ilerki dagyň etegi, Goýun-guzyň ýatagy (Halk döredijiliginden). ilerleme 1. iş ady. Ilerlemek ýagdaýy. 2. at. Öňe gidişlik. Iki ýarym ýyl uly möhlet däl, ýöne şol wagtyň içinde ep-esli ilerlemeler gazanyldy (“Watan”). ilerlemek işl. 1.Öňe süýşüp golaýlamak, ýakynlaşmak. 2. göç.m. Öňe süýşmek, öňe gitmek, depgini güýjemek, ösmek. Işiň ilerlemegi. ilerleşmek işl. Depgini güýjäp başlamak, ösüp başlamak. Işler gitdigiçe gowulaşýar, barha ilerleşýär. ilerletmek işl. Öňe gidermek, depgini güýçlendirmek, ösdürmek. ilerligine [ilerliğine], hal. Günorta tarapa, ileri tarapa, ilerik. Ol ýabysyny derýanyň märekesiz ýerinde suwa ýakdy-da, säginmän atlanyp, ilerligine, daga bakan sürdi (G. Kulyýew). ilgençek [i:lğençek], at. 1. zergärç. Gyňajujuna dakylyp, börüge ildirilýän ujy gaňyrçakly kümüş şaý. 2. Geýimiň ýakasyna berkidilýän gaňyrçak şaý (ilik deregine dakylýan esbap). 3. ser. Ildirgiç. Az salymdan soň, bat bilen ýapylan gapynyň ilgençegi gopdy (N. Geldiýew). ilgezik [ilğezik], at. Göwünjeň, meýilli, höwesli. Ilgezik oglan. ilgeziklenmek [ilğeziklenmek], işl. Bir işi etmäge ilgezik bolmak, göwünjeň bolmak, meýillilik bildirmek, döwtalap bolmak. ilgeziklik [ilğeziklik], at. Bir işi etmäge göwünjeňlik, meýillilik, höweslilik. ilginç [i:lğinç]: göze ilginç göze dürtülip duran, göze görnüp duran, mesaňa bolup duran. Soň bir döwürde aşagyna gün düşmez bag-bakja peýda bolupdyr we ol göze ilginç haýbatly galany gizläpdir (A. Gowşudow). Göze ilginç hereket. ilgözlügin [i:lğözlüğün], hal, gepl.d. Il gözüne, köpçülige görünmek maksady bilen, iliň gözüniň alynda, aç-açan. Ilgözlügin ýüz ýyl tagat kylandan, Ýagşydyr bir säher gözden ýaş gelse (Magtymguly). il-gün [i:l-ğün], at. Halk, ilat, köpçülik, jemagat. Mübärek baýramyňyz gutly bolsun, tutan orazalaryňyz kabul bolsun, il-günüm! (“Nesil”). ilhalar [i:lha:la:r], syp. Ile özüni aldyran, köpüň söýgüsini gazanan. il-halk [i:l-halk], at, ser.Il-gün. ilhatary [i:lhatary], hal., ser. Il: il hatary (etmek). Ýaňyja uly gyzymyzy ilhatary durmuşa çykardyk (H. Meläýew). ilik I, at. 1. Penjegiň, köýnegiň we ş.m. ýakasyna, ýeňine dakylýan düwme, sadap. 2. zergärç. Çabydyň ýakasyna çaňňa bilen birlikde dakylýan kümüş şaý. \n\n\n ILIK II, at. Howply çiş görnüşinde bokurdakda, gyzylödegiň başlanýan ýerinde döreýän kesel. ilik-düwme [ilik-düwmö], hal,gepl.d. Ymykly, başdan-aýak, kemsiz. Materiallary ilik-düwme öwrenmek. ilişdirmek [i:lişdirmek], işl. 1. Ilip durar ýaly etmek, çala ildirmek. 2. Eyesi bilmezden eşiginiň bir ýeri ýa-da başga bir zady çöp-çalama, tikenekli sime we ş.m. ilmek. Penjegimiň syýyny tikenekli sime ilişdirip ýyrtdyraýypdyryn. ilişmek [i:lişmek], işl. Bir ýere, bir zada ýapyşmak, ilmek, çolaşmak, ilip galmak. Düýe bir agaja baryp, gapdalyny oýkap gaşanypdyr we şonda gök sapaklar ilişip galypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). ilkagşam [ilkağşam], at.Ýany agşam düşen wagty, garaňky gatlyşan wagty. ilki san.1. Başda, öňürti, deslapky, öňi bilen. Ilki döwürlerde daýhanlar goldawa mätäçdiler, indi olar öz günlerini görýärler (“Nesil”).2. Başky, ilkinji, birinji. Müdire onuň ilki jogaby ýarasa-da, soňky artdyrany ony biraz kürtdürdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣Ilki bilen ilkinji nobatda, ilki başda. ilkibada [ilkiva:da], hal. Ilki bilen, ilkibaşda, öňürti, başda. Ol ilkibada bir zatdan çekinýän ýaly bolup göründi (“Edebiýat we sungat”). ilkibaşda [ilkivaşda], san,ser. Ilkibada. Öz hususy işiňi ýola goýmak ilkibaşda aňsat däl (“Nesil”). ilkidurmuş syp. Adamzat taryhynyň iň gadymy döwrüne degişli bolan. Ilkidurmuş adamlary. Ilkidurmuş jemgyýeti. ilki-ilkiler hal. Başda, ilki bada, ilki wagtlar. Ol ilki-ilkiler öwrenişmejek boldy. ilkinji san. Birinji, iň ilki, ilki başdaky, başky. Altyn asyryň ilkinji ýylynyň pile taýýarlamak möwsümini gyzgalaňly dowam etdirýärler (“Watan”). ilkinjilik at. Birinji, ilkinji bolmaklyk, iň ilkilik. illäp-günläp [i:llä:p-günlä:p], hal. Köpçülik bolup, il-gün bolup tagalla edip, agzybirlik bilen. Şeýdip, janlarym, illäp-günläp kel gyzy äre beren ýaly, muny-da bir sana geçireliň - diýip, Aknabat eje tabşyrdy (A. Durdyýew). illi [i:lli], syp.1. Ili, kowumy bolan, watany- mesgeni bolan. 2. Oglana dakylýan at. illi-günli [i:lli-ğünlü], syp. Ili-güni bolan, kowum-garyndaşly, belli ýurdy, mesgeni bolan. Illi- günli adam. illik [i:llik], at. Bir gandan emele gelen maşgalanyň altynjy nesli, gowulykdan soňky nesil. Meselem: ogul-gyz, agtyk, çowluk, ýuwluk, gowulyk, illik, ýatlyk. illilik [i:llilik], at. Il-halklylyk, watany-mesgeni barlyk. ilmek [i:lmek] I, işl.1. Bir zadyň ikinji bir zada degip, galtaşyp, ýapyşyp, ilişip galmagy. Atyňýalyna ilen çöp-çalamlary aýryşdyrdym. 2. Biriniň başyna düşmek. Biriniň başyndan ilmek. \n\n\n ILMEK [i:lmek] II, at. Dowar tutmaga amatly bolar ýaly, ujy egri çopan taýagy, gergenek, gaňrak. Çopan ilmegi bilen şol goýny tutdy. ilsiz [i:lsiz], syp. 1. Köpçüliksiz, halksyz, il- günsüz. 2. Ýurtsuz, mesgensiz, mekansyz. ilsiz-günsüz [i:lsiz-ğünsüz], syp.1. Ili-güni bolmadyk, kowum-gardaşsyz. 2. Ýurtsuz, mesgensiz, mekansyz. ilsizlik [i:lsizlik], at. 1. Ili ýokluk; ilatsyzlyk, halksyzlyk. 2. Ýurtsuzlyk, mekansyzlyk, mesgensizlik. ilteg [i:lteğ], at. 1. Berk daňylmadyk daňy, çalaja daňlan bag. Göledir-dä, ilteg etseň durar.2. ser. Ilteşik. iltelmek [i:ltelmek], işl. 1. Gowşak daňyp goýmak. Atyň uýany şaha iltenipdi.2. Bir işi ýa-da ýumşy biriniň üstüne atmak. Garawullyk oňa esasy işiniň daşyndan ilteldi. iltemek [i:ltemek], işl. 1. Çala, gowşak daňyp goýmak, bir zady ikinji bir zada çala baglamak. 2. Bir işi, ýumşy birine tabşyrmak, bir işi belli bir adamyň üstüne ýüklemek. – Hany, bu ýyl miraplygy kimiň ýakasyndan iltäris? – diýen sowala dürli ýerden dürli atlar tutuldy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Adamsy aradan çykan gelni, aýaly äriniň iň ýakyn hossarlaryndan birine dakmak. ilteşdirmek [i:lteşdirmek], işl. Yzly-yzyna iltäp çykmak, howul-hara daňmak, daňyşdyrmak. Düýeleri ýygnaşdyryp, çuwallaryň köşelerini ilteşdirdik (A. Gowşudow). ilteşik [i:lteşik], işl. 1. Garyndaşlyk, hossarlyk taýdan ýakyn bolmadyk gatnaşyk, çala baglanyşyk, ýakynlyk. Onuň biz bilen ilteşigi ýok. 2. Söwda, alyş- çalyş, iş-güýç we ş.m. taýdan bolan gatnaşyk. 3. Bölünip aýrylara ýakynlaşan, çalaja, sähel ilişen baglanyşyk. Onuň tüpeňiň çekerini gysýan eliniň çala ilteşigi galdy (B. Kerbabaýew). ilteşikli [i:lteşikli], syp. Gatnaşykly, arabag- lanyşykly. ilteşmek [i:lteşmek], işl. 1. Garyndaşlyk taýdan belli bir derejede ýakyn bolmak. Onuň biziň tohumymyza ilteşýän ýeri ýok. 2. Bir zada ilmek, ilişmek, ýapyşmak. iltetmek [i:ltetmek], işl. Çala daňyp goýmagy başga birine buýrup etdirmek. iltimas [iltima:s], at, kön.s. Birinden bir zat, bir mesele boýunça edilýän haýyş. il-ulus [i:l-ulus], at, kön.s., ser. Il-gün. Uruşda edermen gaýduwsyzlyk il-ulusyňyzyň abraýydyr (A. Gowşudow). Hudaýa şükür, il-ulus abadançylyk. il-ymmat [i:l-ymmat], at, ser.Il-gün. – Biz-ä ilde-ymmatda sen ýalyny gören däldiris. iman [i:ma:n], at. Alla bolan ynam, ynanç. Imanym ýoldaş bolsa, Barsam, Käbäni görsem (Magtymguly). \n\t‣ Iman baýlygyny bersin! Imanly bolsun! Imany äkidenden bolsun! Imany hemra bolsun! dünýäden gaýdan adamynyň ýakyn hossarlaryna gynanç bildirilip aýdylýan söz. Talyby diýr, hemra bolsun imany, Ýasyn çekdi dosty-ýary Myradyň (Talyby). Imanyň göçmek bir zatdan elheder etmek. imanly [i:ma:nly], syp. 1. Hudaýa, dine ynançly. Meniň imanly gidenim seniň nä gaýgyňa (“Görogly”).2. göç.m. Wyždany, ynsaby bolan, wyždanly, ynsaply. Ol imanly ýigitdigini öňem birnäçe gezek subut edipdi. \n\t‣ Imanly bolsunser. Imany hemra bolsun. imanlylyk [i:ma:nlylyk], at. 1. Imany barlyk, hudaýa, dine ynançlylyk. 2. göç.m. Wyždany, ynsaby barlyk, wyždanlylyk, ynsaplylyk. imansyz [i:ma:nsyz], syp. 1. Imandan daş düşen, hudaýa, dine ynanmaýan. 2. göç.m. Naýynsap, wyždansyz, ynsabyny iýen. Imansyz atasyndan-a muňa rehnet bolmady, çagajykka taşlap gitdi (T. Gurbanow). imansyzlyk [i:ma:nsyzlyk], at. 1. Imany ýokluk, hudaýa, dine ynanmazlyk. 2. göç.m. Naýynsaplyk, wyždansyzlyk, ynsapsyzlyk. imdi hal, k.d.,ser. Indi. Magtymguly, imdi özüňni gözle, Ýagşyny taryplap, ýamany düzle (Magtymguly). imes k.d. Däl. Magtymguly, bäş gün eşret sürmäge, Jaý imesdir eglenmäge, durmaga (Magtymguly). imeşdirmek [i:meşdirmek], işl. Çolaşdyrmak, bulaşdyrmak, biri-birine çyrmaşdyrmak. Agşamky ýel üzüm çybyklaryny imeşdiripdir. imeşegen [i:meşeğen], syp. Çolaşagan, bulaşagan, çyrmaşagan. Imeşegen ýüpek. imeşegenlik [i:meşeğenlik], at. Çolaşaganlyk, bulaşaganlyk, çyrmaşaganlyk. imeşik [i:meşik], syp. Çolaşyk, bulaşyk, çyrmaşyp duran. Imeşik sakgal. Sary imeşik ýüzlüje oglan. imeşmek [i:meşmek], işl. Çolaşmak, bulaşmak; çyrmaşyp durmak. Ogly bolsa eňegindäki imeşip duran tüýleri dyrmalap, özüçe belleşdirýärdi (A. Gowşudow). imi-sala [i:mi-sala:], hal. Asuda, ümsüm, parahat, dynç. Imi-sala garaňky gijedi. imi-salalyk [i:mi-sala:lyk], at. Asudalyk, ümsümlik, parahatlyk, dynçlyk. Mellege suw tutýan adamlaryň pilleriniň kä eýle tarapdan, kä beýle tarapdan gelýän tarpyldysy bu imi-salalykda has golaýda ýaly bolup eşidilýärdi (“Watan”). imiş : imiş geçi owlagy ölen geçi. immigrant [immigyra:nt], at. Bir ýurda hemişelik ýaşamak üçin gelen daşary ýurtly adam. immigrasiýa [immigyra:siýa], at. Daşary ýurtly adamlaryň hemişelik ýaşamak üçin bir ýurda gelmegi (ser. Emmigrasiýa). imperator [impera:tor], at. Gadymy Rim respublikasynda goşun serkerdesiniň hormatly ady, Auwgustyň zamanyndan başlap döwlet baştutanynyň ady; soň-soňlar bolsa uly döwletiň atly şalarynyň ady. imperiýa [impe:riýa], at. 1. Başynda imperator durýan şalyk döwlet. 2. Iri, has uly döwlet. import [i:mport], at. 1. Daşary ýurtdan haýsydyr bir ýurduň içine harytlary getirmeklik. 2. Import sözüniň soňuna etmek kömekçi işligi goşulyp, “importy amala aşyrmak” manyly import etmek düzümli işligi ýasalýar. Harytlary import etmek. 3. Daşary ýurtlardan getirilýän harytlar, önümler. 4. Ýurduň içine getirilen harytlaryň umumy mukdary. Importyň–eksportyň möçberi. \n\t‣Importyň hasabyna ýaşamak köp haryt getirmek. imrigiberme [imriğiverme], iş ady. Imrigip, öwrenişip başlama. imrigibermek [imriğivermek], işl. Imrigip, öwrenişip başlamak. imrigiş [imriğiş], iş ady. Imrikmek ýagdaýy. imrikdirmek işl. Birine ýa-da bir zada öwrenişdirmek. Bike eje onuň öňüne ot döküp, özüne imrikdirjek bolup, çaga hüwdüleýän ýaly, nazymly hiňlenipdi (N. Pomma). imrikmek işl. Birine, bir zada öwrenişmek. Ol kem-kem bize imrikdi. imrindirmek [imrinnirmek], işl. Höwes, isleg döretmek. imrinmek işl. Höwes, isleg döremek, mähir inmek. Kemine gol götermez uzyn boýly gelinden, Gözel köpdür jahanda, köňlüm imrinmez, gelin (Kemine). imtihan [imtiha:n], at, kön.s. Synag, barlag. Maslahat ber diýseň imtihan edip, Goýar seniň derdeseriň kän edip (Allaguly Allahy). in [i:n] I, at. Bir zadyň keseligine bolan uzynlygy, boý sözüniň garşylyklaýyn manysy. Häzir halyçylar boýy iki metr, ini hem bir metr bolan halyny dokaýarlar (“Türkmenistan”). \n\t‣ In mata biçilmän, tutuş duran mata. \n\n\n IN [i:n] II, gepl.d. Beden, ten, endam. Iýen-içeniň iniňe siňmek. \n\t‣ Inine siňdirmezlik bir zady (pul, iýmit we ş.m.) haýyrly peýdalandyrmazlyk, doly haýyrlandyrmazlyk. Iniň dyglamak (tikeneklemek, jümşüldemek) gorky- ürki sebäpli howatyrlanmak, geň galmak sebäpli bedeniňde ynjalyksyzlyk syzmak. Ini hapa inine suw almadyk, şerigat işinden soň suwa düşmedik. Iniň söýmezlik halamazlyk, birini ýigrenmeklik, göwnünden turmazlyk. inagaç [i:nağaç], at. Iki ujuna bedre asylyp suw daşalýan egri agaç. Inagaç bilen suw daşalan döwri-de görüpdik, balam – diýip, Sona daýza gürrüň berýär (“Nesil”). inçe [i:nçe], syp. 1. Ýogyn däl, ýogyn bolmadyk. Inçe süýümli pagta.2. Syrdam. Inçe boýly ýigit.3. Belent, ýiti (ses barada). Ol inçejik owazly sesi bilen hemmelerden tapawutlanýardy (“Watan”). 4. Dar, giň däl. Inçe ýoda. 5. gepl. d.,ser. Inçekesel. Süňk inçesi. \n\t‣Inçe damaryny tapmak biriniň ugruny tapmak, işiňi bitirtmek üçin halaýan, gowy görýän zadyny bilmek. Inçe damaryny tapaýmasaň, sözüňi-de diňlemez. Inçeden yzarlamak her bir zadyň aňyrsyna ýetmek üçin, göze görünmeýän, ýadyňa düşmeýän taraplaryna üns bermek. Inçe egrip, syk dokamazlyk inçe iş etmezlik. Senem inçe egrip, syk dokaňok-la, öý işlerine-de yetişmedik bolýaň, keýgim. Inçe iş haly dokamak, tahýa tikmek, kürte bejermek, surat çekmek ýaly ýerine ýetirmesi kyn işler. inçejik [i:nçejik], syp. Has inçe, örän inçe. Ine, şu jaýyň ýeňsesindäki gowaçalaryň içinden günbatar tarapa uzaýan inçejik ýol bilen göni gidiberiň (Ö. Abdyllaýew). inçekesel [i:nçekesel], at. Koh taýajyklary diýilýän mikroblar arkaly döreýän we öýkene, süňke, bogunlara, içegä zyýan ýetirýän ýokanç kesel. Türkmen lukmanlary inçekesele garşy göreşi güýçlendirdiler. inçekeselli [i:nçekeselli], syp. Inçekesel bilen kesellän. inçekesellilik [i:nçekesellilik], at. Inçekeseli barlyk, inçekesel bilen kesellän halda bolmaklyk. inçeleme [i:nçeleme], iş ady. Inçelemek ýagdaýy. inçelemek [i:nçelemek], işl., ser. Inçeltmek. inçelemeklik [i:nçelemeklik], iş ady. Inçelemek ýagdaýy. inçelik [i:nçelik], at. 1. Ýogyn dällik. 2. Syrdamlyk. 3. Belentlik, ýitilik. Ol sesiniň inçeligi bilen beýleki aýdymçylardan tapawutlanýar. 4. Darlyk, gysbylyk, giň dällik. 5. göç.m. Näziklik, nepislik. inçeliş [i:nçeliş], iş ady. Inçelmek ýagdaýy. inçelme [i:nçelme], iş ady, ser. Inçeliş. inçelmek [i:nçelmek], işl. 1. Öňküsinden inçe bolmak, inçe ýagdaýa gelmek. Onuň bilek ýaly saçlary inçelipdir. 2. Horlanmak, sykylmak, arryklamak. 3. göç.m. Daralmak, gysby bolmak, giň däl ýagdaýda bolmak. Öň köçeler gitdigiçe inçelýärdi, şonuň üçin geçelgelerde ep-esli wagt eglenmeli bolýardy (“Edebiýat we sungat”). 4. göç.m. Suwy egsilmek, azalmak, kemelmek. Derýa inçelipdir. inçeltmek [i:nçeltmek], işl. 1. Ýonup, igeläp, inçe etmek. Ol pil sapyny ýonup-ýonup inçeltdi. 2. Horlamak, ezýet, yza berip arryklatmak. 3. göç.m. Suwuny azaltmak, egismek, kemeltmek. Gurakçylyk ýyl derýany inçeldipdi. inçemik [i:nçemik], syp. 1. Onçakly inçe hem ýogyn bolmadyk, inçä ýakyn, inçeräk. Galyň gar agaçlaryň inçemik pudaklaryny ýaý ýaly egreldýärdi (B. Kerbabaýew). Inçemik ýüzli adam. 2. Ýogyn däl, inçä golaý (ses hakynda). Ol birden eli çemedanly duran ýigidi gördi-de, inçemik ses bilen habar gatdy (“Türkmenistan”). inçesagt [i:nçesağt], syp. Inçeden uzynak, inçeden sagdyn, inçeden berk bedenli. Inçesagt ýigit. indeg [inneğ], at, ser.Ideg. indegli [inneğli], syp., ser. Idegli. Sen indegli adam bolasyň gelýän bolsa, hemişe il hyzmatynda bol (“Nesil”). indegsiz [inneğsiz], syp.,ser. Idegsiz. indelmek [innelmek], işl. Indeg edilmek, ugruna çykylmak. Gel diýip indelmedik ýere, Galkynyp baryjy bolmaň (“Görogly”). indemek [innemek], işl. Bir zady gözlemek, agtarmak, idemek. Sähel sypsam görejinden, "Balam" diýip indän enem (M. Seýidow). indemir [i:nnemir], at. Tarada mata dokalanda ini gyradeň çykar ýaly, iki gyrasyna oturdylyp, inçe agajyň ujuna geýdirilýän demirjik. Ol dokap oturan gyňajynyň indemirini süýşürdi. inderilmek [i:nnerilmek], işl. Ýokardan aşak goýberilmek. Ýekedaban inderilmek. inderişdirmek [i:nnerişdirmek], işl. Bir topar zady birden aşaklygyna goýberişdirmek. inderişmek [i:nnerişmek], işl. Bile indermek; indermäge kömekleşmek. indermek [i:nnermek], işl. 1. Bir zady ýokardan aşaklygyna goýbermek. 2. Bir zat bilen birini ýa-da bir zady batly urmak. Depesinden indermek. indeşmek [inneşmek], işl. Bilelikde indemek. indetmek [innetmek], işl. Indemäge mejbur etmek, indär ýaly etmek, indemäge şert, ýagdaý döretmek. Hergiz özüňi indedesiň gelýän bolsa, başda özüňem ili indäp durmalysyň. indew [innöw], at. Künji ýaly dik ösýän, sary gülli, ýapragy garpyzyňka meňzeş, dänesinden dermanlyk ajy ýag alynýan birýyllyk ösümlik. \n\t‣ Indew suwaran ýaly bir işi telli-pelli etmek, hakykatda iş ýüzüne geçirmezlik. indi [inni], hal. 1. Häzir, şu wagt. Indi ýer biziňki, biz öz yrsgalymyzy öz topragymyzdan almaly (“Watan”). Indi türkmen, hakykatdanam, dünýäniň iň bagtyýar halky (“Türkmen dili”). 2. Mundan buýana, mundan beýläk, mundan soň. Indi onuň derdini dep edip biljek diňe türkmen lukmanydy (“Saglyk”). Indi hemmämiz bilimizi berk guşap, işe girişmeli bolarys. indiberi [inniveri], hal,gepl.d. Aýratyn-da indiden beýläk, mundan beýläk, mundan soň bir. Indiberi beýle iş etmäweri! indiki [inniki], hal. 1. Häzirkiden soňky; geljekki, soňky, nobatdaky. Indiki nesil. Indiki wezipe bolluk bilen ýetişen hasyly yrýasyz ýygnamakdan ybarat (“Watan”). 2. Häzirki, şu wagtky. Indiki döwrüň çagalary sowatly, aň-düşünjeli bolupdyr. indikile [innikile], Indiden beýläk, mundan beýläk, geljekde, dagy-duwara. Indikile beýle iş etme. indirilmek [i:nnirilmek], işl. Belli bir zadyň üstünden eltilmek, ugrukdyrylmak. Suw ýapaşak indirildi. Süri suwa indirildi. indirişmek [i:nnirişmek], işl. 1. Indirmäge kömekleşmek. Mallary güzere indirişmek.2. Bilelikde indirmek. indirmek [i:nnirmek], işl. Bir zady, maly we ş.m. bir tarapa gönükdirmek, sürmek, ugratmak, bir ýeriň gyrasyndan, çetinden girizmek. Sygyrlarymy derrew toplap, ýüzüni oba tarap göneltdim we obanyň ýokary çetinden çaňjardyp indirdim (A. Durdyýew). indirtmek [i:nnirtmek], işl. Indirmek işini başga birine etdirtmek. indoneziýaly [indone:ziýaly], syp., ser. Indoneziýalylar. indoneziýalylar [indone:ziýalylar], at. Indoneziýanyň esasy ilatyny düzýän halk. ine çal. 1. Ynha, şu (golaýyňda, gaşyňda duran zat, adam hakynda). Ine, bu meniň hakyky dostum. 2. köm.s. Yz ýanyndan gelýän söze ynamlylyk ýokundysyny berýär. – Ine, bu ýyl hasyldan umydymyz uly – diýip, Aman gürrüň berýär (“Nesil”). inedördül [i:nedö:rdül], syp. 1. Ini-boýy deň, ini boýuna deň, dörtburç görnüşli. Inedördül otag. 2. göç.m. Ini-boýy des-deň, gysga boýly, togalak, kiçeňräkden semiz. Inedördül pyýada. inedördül-gämikleýin [i:nedö:rdül- ğä:mikleýin], hal. Ekilýän ekinleriň ýa-da oturdylýan nahallaryň arasynyň inine-boýuna deň edilip ekilýän ýagdaýy. Ekiş inedördül-gämikleýin usulda geçiriler (“Watan”). ine-gana [i:ne-ğa:na], hal. Arkaýyn, alňasaman, howlukman. ine-ganalyk [i:ne-ğa:nalyk], at. Arkaýynlyk, alňasamazlyk, howlukmazlyk. Ol gyzlaryň öý bezeýişlerine ine-ganalyk bilen syn edýärdi (N. Saryhanow). inek at, kön.s. Süýt berýän gara mal, sygyr. inelge [i:nelğe], at. Dagdan, beýiklikden aşak iner ýaly ýer, eňňit ýer, ýapgyt ýer, iniş. Dagyň inelgesi. Jaryň inelgesi. inen at. Enelik jynsyndan bolan, gaýmaga, botlamaga ukyply (düýe barada). Inen düýe. \n\t‣Iki ýaşar inen iki ýaşdan üç ýaşa çenli ýaş düýe. iner at. 1. Inen arwana bilen bugradan bolan boýny tüýlek erkegiň bir görnüşi. Birden aşak seretse, baýyň inerleri otaryp ýörenine gözi düşýär (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Özünden kiçi oglana söýgi, mylakatlyk bildirilip aýdylýan ýüz tutma sözi. – Inerim, näme kär edýärsiňiz? – diýip, meniň garşymda oturan garaýagyz, doluşgan ýaşuly sorady (“Edebiýat we sungat”). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Iner ýaly (kimin) güýçli, gujurly, çydamly. Onuň dört sany iner ýaly ogly bar. inerçe at. 1. Kiçi iner. 2. göç.m. Ýaş ýigit. Ak öýüň inerçesi, Hüwdüläýin ballymy (Hüwdi). inerdiş [inerdi:ş], syp. Halynyň älemine, käbir halylaryň ortasyna salynýan diş-diş nagyş, byçgydiş. inerlik at,gepl.d. Hiç wagt botlamaýan düýe. infragurluş [i:nfyragurluş], at. ser. Infrastruktura. infrastruktura [i:nfyrastruktu:ro], at. Önümçilige hyzmat edýän hojalyk pudaklarynyň toplumy. ingi [i:nği], at,lukmanç. 1. Garyn boşlugynda ýerleşýän agzalaryň deri aralygyna inmeginden emele gelýän kesel. Göbek ingisi. Gasyk ingisi. 2. Şol kesel sebäpli gasykda emele gelýän çiş, ýumry. ini at. 1. Özüňden kiçi erkek dogana, doganoglana bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. 2. Özüňden kiçi tanyş-nätanyşa sypaýylyk bilen ýüzlenilip aýdylan ýüz tutma sözi. ini-boýy [i:ni-voýy], at. Bir zadyň ini hem boýy, uzynlygy hem ini. \n\t‣ Inini-boýuny des-deň etmek pugta urmak, ýençmek. Ini-boýy ýetmek ini, boýy ýetjek derejesine ýetmek, berdaşly ýigit bolup ýetişmek. Ini-boýy ýeten ýigitler bu gün serhetçiniň geýimine girip, has-da gujurly görünýärler (“Esger”). iniş [i:niş], at, ser. Inelge. Obamyz ak inişiň alkymynda ýerleşýär. inişmek [i:nişmek], işl. Köpçülikleýin inmek. Inişip ugramak. inji [i:nji], at. Çagajyga mamasy, babasy ýa-da ejesiniň beýleki hossarlary tarapyndan berilýän mal. Saňa inji mal bererin,balam! injik [i:njik], at. Aýagyň topukdan baldyra çenli bolan aralygy. Injik süňki. \n\t‣ Injigi götermezlik oňat, sapaly durmuşy göterinip bilmezlik, gowy ýaşaýyş sebäpli azmak. Injigi darty ýaly hor injikli. injil at. Injiliň Isanyň (Iusus Hristos) ömri we taglymaty hakynda gürrüň berilýän bölegi. "Zeburny" Dawuda, "Injilni" Isa, "Töwratny" Musaga aýan getirdi (Magrupy). injilik [i:njilik], at. Inji bermek üçin niýetlenen, inji üçin goýlan (mal). Enesi oňa injilik guzujyk taýýarlapdy. injir at. 1. Ýyly ýurtlarda ösýän süýji miweli agaç. Injir agajy. 2. Şol agajyň içi owunjak däneli gara, sary miwesi. injirgül [injirğül], at. Boýy 40-80 sm ýetýän ýabany we ekilýän dermanlyk ösümlik. inžener [inžene:r], at. Ýokary tehniki bilim alan hünärmen. Harby inžener. Dag işleriniň inženeri. inženerçilik [inžene:rçilik], at, ser. Inženerlik. inženerlik [inžene:rlik], at. Inženeriň alan hünäri, käri, wezipesi. Ol uly zawodda inženerlik edýär. inkär : inkär etmek bir zady ykrar etmän, ýalan hasaplamak, ret etmek, bir zadyň hakykatdygyny, dogrudygyny ýa nädogrudygyny ýalana çykarmak. Daýhanyň zähmeti hakdaky hakykaty inkär edip bilmeris (“Nesil”). inli [i:nli], syp. Ýeterlik ini bolan. Inli mata. Inli köçe. inlilik [i:nlilik], at. Ýeterlik ini bolmaklyk, insiz dällik. Köçäniň inliligi maşynlaryň hereketine köp ýardam edýär (“Watan”). inmek [i:nmek], işl. 1. Ýokardan aşak düşmek, eňmek, aşak eňip gaýtmak. Ýyldyz dagdan inen çeşme, Durlan-ha, gyzlar geleýdi (“Görogly”). 2. Ýokardan, belentlikden aşaklygyna pessaýlamak. Uçar pessaýlap inip ugrady. 3. göç.m. Bir ýere syrykmak, syrygyp gaýtmak. Onuň maňlaýyndan akýan der görejine indi (B. Kerbabaýew). 4. göç.m. Gelmek, ýagmak. Asly halal türkmen topragyna bu gün bereket indi (“Türkmenistan”). 5. gepl.d. Dogmak, dogulmak, dünýä inmek, eneden bolmak. inmezlik [i:nmezlik], iş ady. 1. Ýokardan aşak düşmezlik, eňmezlik, aşak eňip gaýtmazlyk. 2. Ýokardan, belentlikden aşaklygyna pessaýlap uçmazlyk. 3. göç.m. Bir ýere syrygyp gaýtmazlyk. 4. göç.m. Gelmezlik, ýagmazlyk. 5. gepl.d. Dogmazlyk, dogulmazlyk, eneden bolmazlyk. – Bolşuň şu boljak bolsa, inmänler geçseň bolmaýarmy?!ČČůäBolşuň şy boçINSIZ [i:nsiz], syp. Ýeterlik ini bolmadyk; darajyk. Insiz ýoda. Insiz mata. insizlik [i:nsizlik], at. Insiz bolmaklyk, inli dällik. Biçimçi matanyň insizligini hasaba alyp, öz işine başlady. institut [institu:t], at. Käbir ýokary mekdepleriň we ylmy-barlag edaralarynyň ady. Medeniýet instituty. Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat instituty. internet [interne.t], at. 1. Elektron aragatnaşygynyň sebitleýin, milli, lokal we beýleki ulgamlaryny birleşdirýän halkara kompýuter ulgamy. 2. Internete birleşdirilen kompýuterleri baglanyşdyrýan hem-de olaryň eýelerine bitewi habarlar giňişliginden peýdalanmaga we ähli maglumatlary almaga hem ugratmaga (hatlary, suratlary we dürli häsiýetli maglumatlary) mümkinçilik berýän bütindünýä kompýuter ulgamy. intildirmek işl.,gepl.d. Birini intilmäge mejbur etmek. Heý, beýle-de bir intildirmek bolarmy? intilişmek işl., gepl.d. Bilelikde intilmek. intilmek işl.,gepl.d. Garaşmak, garaşyp bizar bolmak, yntylmak. intipis [intipi:s], at. Birine edilýän indeg, geleň, alada, üns, garaşyk. Adam-gara kän bir intipis edip durmaýan takyrýorgalar ikibaka ylgaşyp ýörendirler. intizar [intiza:r], syp. Bir zada zar, birine garaşýan, tama edip göz dikýän. Ilde bir näzenin tapylmaz sençe, Barça älem saňa intizar olar (Seýdi). \n\t‣ Intizaryny çekmek zarynlap, ýoluna göz dikmek. Sary donuň geýipsiň, Teläre söýenipsiň, Intizaryň men çekýän, Sen näme saralypsyň? (Küştdepdi). intizarlyk [intiza:rlyk], at. Göz dikip garaşmaklyk, tama bilen göz dikiş. Gutar meni intizarlykdan (Andalyp). intonasiýa [intona:siýa], at, dil b. Sözleýşiň metodikasyny, ritmini, intensiwligini, depginini, tembrini, basymlaryny we ş.m. öz içine alýan prosodik elementleriň (komponentleriň) jemini aňladýan düşünje (onuň dürli görnüşleri bar: habar intonasiýasy, sorag intonasiýasy, buýruk intonasiýasyny, ýüzlenme intonasiýasy, gutarylan ýa gutarylmadyk intonasiýa). iň Özünden soň gelýän sözleriň manysyny güýçlendirmek üçin ulanylýan ownuk bölek. iňirdegen [iňirdeğen], syp. Iňirdemegi, bolgusyz zat üçin igenmegi gowy görýän, iňirdi häsiýetli. Onuň ýek ýigrendigi iňirdegen adamdy. iňirdegenlik [iňirdeğenlik], at. Igenip ýürege düşmeklik, igenjeňlik. iňirdemek işl. Bir zady iriziji äheň bilen gaýtalap ýürege düşmek, ownuk-döwnük zat üçin igenip, gulagyňy kamata getirmek, nägilelik bildirmek. iňirdemezlik iş ady. Iňirdili söz aýtmazlyk, iňirdäp durmazlyk.– Iňirdemesene! – diýip, sabyr käsesi dolan Nedirguly azgyryldy (N. Jumaýew). iňirdeşmek işl. Bilelikde iňirdemek. Olar iňirdeşip başladylar. iňirdetmek işl. Birini iňirdä goýmak, iňirdili ýagdaýa salmak. Sen ejeňi köp iňirdedýärsiň! iňirdewük [iňirdöwük], syp. Şol bir zady gaýtalap ýürege düşýän, ownuk-uşak zat üçin igenýän, igenjeň. Iňirdewük adam. iňirdi at. 1.Ýürege düşgünç igenç, bolgusyz zat üçin birine bildirilýän nägilelik. Ýekeje gün hem iňirdisini çekmen, ynha, owsaryň, ine-de delilbagyň diýer-de gidibererin (A. Durdyýew). 2. Iňirdegen adam. Sen-ä bir iňirdi ekeniň. iňirdili syp. Igençli, ýürege düşgünç nägileçilikli. iňir-iňir : iňir-iňir etmek iňirdemek, iňirdäp oturmak, iňirdäp durmak. Ol iňir-iňir edip, ýürege düşdi. iňkis [iňki:s], at. Bir zat hakynda şübhe dörände ýüze çykýan ynjalyksyzlyk, ünji, alada. Iňkise gitmek. iňkislenmek [iňki:slenmek], işl. Iňkise gitmek, ünji edinmek, alada galmak, pikire batmak. Ol iňkislenip otyrdy. iňkisli [iňki:sli], syp. Ünjüli, aladaly. Ol näme üçin bir hili iňkisli görünýärkä? (A. Geldiýew). iňkislik [iňki:slik], at, ser. Iňkis. Ýöne weli, gyzlarym, onuň maňa seretmeginden ýüregime iňkislik gitdi (A. Durdyýew). iňkislilik [iňki:slilik], at. Iňkisi barlyk, iňkisli bolmaklyk, iňkissiz dällik. Ol iňkislilikden iripdi. iňkissiz [iňki:ssiz], syp. Iňkisi ýok, iňkisli däl. Iňkissiz bolup bolsa, oňa ýetesi näme bar?! iňkissizlik [iňki:ssizlik], syp. Iňkisi ýokluk, iňkissiz bolmaklyk, iňkisli dällik. iňleme iş ady. Agyrysyna çydap bilmän hykylap seslenmek, iňňildemek. Atlaryň kişňemegi, ýaraly adamlaryň iňlemesi daglara ýaň saldy (S. Myradow). iňlemek işl. "Iň-ň" edip seslenmek. Yns-jynssyz iňläp ýatan çöl. 2. Gam-gussa, agyry zerarly iňňildili ses çykarmak. Kim gaçýardy, kim kowýardy, kim ýykylýardy, kim iňleýärdi (B. Kerbabaýew). Öýden iňläp ýatan hassanyň sesi eşidilýärdi. \n\t‣ Iňläp ýatan çöl (meýdan) giden uly giňişlik, boş ýer. Iňlär siňek ýok çolalyk, boşluk, hereketsizlik, janly jemende ýok; asudalyk, ümsümlik. iňleşmek işl. Köpçülikleýin iňlemek. iňletmek işl. Iňlemäge mejbur etmek, iňläp durar ýaly etmek. Radiony iňledip gitmesene! Sesini ýatyrsana! iňlis [iňli:s], at, ser.Iňlisler. iňlisler [iňli:sler], at. Beýik Britaniýanyň esasy ilatyny düzýän halk. iňňe at. 1. Ýiti uçly, sapak ötürmek üçin gözli, inçeden gysgajyk sim şekilli metal enjam, tikin işinde ulanylýar. 2. Ary, içýan ýaly mör-möjekleriň çakýan neşderi. Saryja ary iňňesini sançmaga ýetişmedi. \n\t‣ Iňňe bilen guýy gazan ýaly ýerine ýetirmesi kyn, hysyrdyly iş barada aýdylýan meňzetme. Iňňeden çykma täze, gyly gyrylmadyk, egne geýilmedik, ýaňy tikilen. Iňňeden çykma tahýa. Iňňe ýaly zat kiçijik zat, ujypsyzja zat, sähelçe zat. Iňňe ýaly zady hem görkezýäň düýe ýaly, Bir ujypsyz çöpe hem diýýärsiň söýe ýaly (Ç. Gurbangylyjow). Iňňe ýiten ýaly bolmak zym-zyýat bolmak, birden gözden ýitmek. Wiý, asyl senmidiň! Iňňe ýiten ýaly bolduň (P. Körpäýew). Iňňäň üstünde oturan ýaly örän ynjalyksyz, howatyrly, galagoply ýagdaýda galmak. Iňňä sapaýmaly bolmak horlanmak, gaty inçelmek, sapaga dönmek, çöp ýaly bolmak. iňňebagjyk [iňňeva:ğjyk], at. Bir ujuna beýleki ujuny ildirmek üçin kellejik ýasalan we berkitmek üçin ulanylýan temençe. Ol ýakasyna iňňebagjyk dakdy. iňňejik at. Kiçijik iňňe.Gep başy iňňejik (Nakyl). iňňelik I, gepl.d. Iňňe dürtüp goýmak üçin ýassyjak. \n\n\n IŇŇELIK II, at, ser. Teneçir 2. \n\t‣Iňňelik iýen ýaly gaty horlanan, iňňä sapaýmaly bolan. iňňäbäbek [iňňä:bä:bek], at, gepl.d. Gundagdaky çaga. – Daşyň gyzyl bolmajakdygyny men- ä men welin, iňňäbäbek hem bilýändir – diýdi (N. Pomma). iňňä-iňňä [iňňä:-iňňä:], s. ş. aňl. söz. Bäbegiň aglaýşyny aňladýan söz. iňňän [iňňä:n], köm. s. Örän, juda, gaty. Bu ýyl Türkmenistanyň güýzi iňňän ygally boldy. iňňildemek [iňňillemek], işl. 1. Agyra, yza çydaman iňlemek, zaryn, naýynjar seslenmek. Syrkawyň iňňildisi köşeşdi. 2. Bir zatlar diýip, ynjalyk bermän oturmak, şol bir heňine tutup ýürege düşmek. Çaga iňňildäp, ýürege düşdi. iňňildeşmek [iňňilleşmek], işl. Bilelikde iňňildemek. Biri o diýip, biri bu diýip, hersi bir ýanymdan iňňildeşip başladylar. iňňildetmek [iňňilletmek], işl. Iňňildemäge mejbur etmek. Çagany biderek zat üçin iňňildetmesene! iňňildewük [iňňillöwük], syp. Iňňildäp ynjalyk bermeýän, iňňil-iňňil edip ýürege düşýän. Beýle-de bir iňňildewük çaga bolar eken-ow! iňňildi [iňňilli], at. 1. Agyr haldaky adamyň zaryn sesiniň ady. Zaryn iňňildi. 2. Zeýrenç, igenç. Ýanýoldaşynyň iňňildisi. 3. gepl.d. Maşynyň, motoryň we ş.m. uzakdan eşidilýän sesi. Maşynyň iňňildisi. \n\t‣Iňňildi başy bolup çykmak öz diýenini etdirjek bolup, üznüksiz iňirdisi bilen halys etmek, ýadatmak. Senem meniň maňlaýymdan iňňildi başy bolup çykdyň. iňre at. Birine bolgusyz zat üçin iňirdeýän, igenjeň, käýinip, zeýrenip ýören. iňrelik at. Käýinjeňlik, iňirdegenlik, igenjeňlik. iňrik at. Günüň ýaşýan ýeri; gün batandan soňky howanyň ýüzi. Iňrik garalyp ugramak. ir [i:r], hal. 1. Daň bilen, säher, gün dogmazdan öň. Ir bilen oýanmak. 2. Wagtyndan owal, öň. Bu ýyl gyş ir düşdi. \n\t‣ Ir günüňi giç etmek bir işe başlajak bolanyňda wagt ýitirmek, işiňi gijä goýmak. irde-giçde [i:rde-gi:şde], hal. Haçan-da bolsa bir wagtda, öňde-soňda, wagty gelende. Oglan irde- giçde gowy bagşy bolup ýetişer. irden [i:rden], hal. 1. Ir bilen, ir ertir, säher çagy. Her gün irden ylgaýaryn. 2. göç.m. Başdan, ozaldan, ilki başdan. Çagany terbiýelemäge irden başlamak gerek. irdik syp. Malyň emjeginiň süýt çykýan deşigi, gözi. irelmek [i:relmek], işl.,gepl.d. Iri bolup başlamak, uly bolmak, ulalmak. Erik-alma, şetdaly miweleri irelipdir. ireltmek [i:reltmek], işl.,gepl.d. Iri etmek, ulaltmak. Hojalygy ireltmek. iren-aran [i:ren-a:ran], at, göç.m. Mynasyp däl adam, bor-bolgusyz adam. Ol gazananyny iýip bilmän, husytlykda ýakasyny tanadyp ötüp gitdi, yzynda galan emlagine-de bir iren-aran eýe boldy. ir-ertir [i:r-erti:r], hal. Ir bilen, irden. Ir-ertir işe diýip ýola çykýaryn. Ir-ertir, giç-agşam goňşy- golamlar diýip çykaýmam bardy weli, indi garrylyk bilen şonam başarmajak bolup durun. ir-giç [i:r-ği:ç], hal. Wagty gelende, öňde-soňda, ahyryn, iru-giç, irde-giçde. Ir-giç beren sözümde tapylaryn. irgin [i:rğin], hal. Bir zatdan iren, bizar bolan, ýadan. irginlik [i:rğinlik], at. Bir zatdan argynlyk, ýadawlyk, leji çykan halda bolmaklyk. irginsiz [i:rğinsiz], syp. Ýadawsyz, irmän- arman, birsyhly, ara salym salman, yzyny üzmän. Irginsiz zähmet. irginsizlik [i:rğinsizlik], at. Ýadawsyzlyk, argynsyzlyk, irmezeklik. Irginsizlik bilen okalan ýyllar. irgözin [i:rğözüýn], hal. Ir bilen, gijä galman, gijikmän, garaňky gatlyşmanka. Irgözin ýola çykmaly. irgözinlik [i:rğözüýnlük], at. Gijä galmazlyk, öz wagtynda. Irgözinlikde ýola düşdük. iri [i:ri], syp. 1. Uly, ownuk däl, saýyrdyň. Iri mal. Iri gawun. \n\t‣ Iri pul gymmaty ýokary tutuş kagyz pul. Maňa ellilik, ýüzlük ýaly iri pul bersene. irigöz [i:riğöz]: irigöz elek atylan harmanyň gyzylyny jaryndan we beýleki garyndylardan saýlamak üçin içegeden, simden örülen gözleri giň elek; bugdaý elenýän elek. Ýagyş çala şitirdese, goýy damjalar irigöz elekden geçen bugdaý ýaly ýagýardy (B. Kerbabaýew). iri-iri [i:ri-i:ri], syp. Has iri, uly, saýlama. Iri-iri almalar, narlar gözüňi dokundyrýar (“Nesil”). irikge [irikge] irikge bolmak ser. Irikgä. Ol maňa irikge bolup garaşýandyr (T. Gurbanow). irikgä [irikgä:] irikgä bolmak birine ýa-da bir zada garaşmak, garaşyp halys bolmak, garaşyp irmek. irilemek [i:rilemek], işl. Iri-iri etmek, ownuk, kiçi zatlary ulaltmak. Bölek, ownuk pullary irilemek. irilenmek [i:rilenmek], işl. Öňkä görä iri bolup başlamak. Gar irilenip başlady. irilik [i:rilik], at. Iri ýagdaýynda bolmaklyk, saýyrdyňlyk, ululyk. Onuň öz ýanyndan bu adamlaryň iriligine gözi gidýärdi. irili-ownukly [i:rili-ownukly], syp. Iri we ownuk gatyşyk, ululy-kiçili. Irili-ownukly mallar oba tarap eňip barýardylar. irimçik [i:rimçik], syp. 1. Kiçi bolmadyk, ula ýakyn, ownuk däl. Gara gazanyň içindäki patrak ýaly, irimçik endigan dişleri akjaryp görünýär (B. Kerbabaýew). 2. Göwresi uly, döşlek, daýaw, girdenek däl. Ol uzyn boýly irimçik adamdy (“Garagum”). 3. Inçe bolmadyk, ýogyna ýakyn. Irimçik sapak. irimtik [i:rimtik], syp.,ser. Irimçik. Irimtik ýygyrtly lopbuş ýüzlerinde gahar alamatlary peýda boldy (N. Pomma). irinjeň syp. Bir işi etmäge ýaýdanjaň, göwünjeň bolmadyk. Ol irinjeň adamdyr, barmaly ýere-de barmaz. irinjeňlik at. Ýaltalyk, ýaýdanjaňlyk, göwünjeň dällik. Irinjeňlik köp işden goýýar. irinmek işl. Bir işi etmäge ýaýdanmak, ýaýdanyp durmak. Çagyrylan ýere bar, irinme, çagyrylmadyk ýerde görünme (Atalar sözi). iriň at. Bedende dörän ýarada, çişde emele gelýän sarymtyl-gögräk reňkli hapa suwuklyk, goýy jerhet. \n\t‣ Iriň kültemek ýara iriň toplanmak, ýygnanmak. iriňlemek işl. Bedende dörän ýarada, çişde iriň toplanmak, jerhet ýygnanmak. iriňletmek işl. Iriň ýygnanmaga ýol bermek. Sowuk suwa eliňi urup, ýaraňy iriňledipsiň. iriňli syp. Iriň baglan, azyp, simläp jerhetlän. Iriňli ýara. irişde : irişdäňi üzmek edýän tamaň çykmazlyk, islegiň amala aşmazlyk (ser. Rişde). irişme at. Esasan, atyň kellekisiniň alkym halkasyna baglanýan zynjyr ýa-da ýüp. Daşarda bedewi ýene bir ýola siňňin gözden geçirdi-de, onuň uýanyny, dogabagyny düzedişdirip, irişmäni ogluna uzatdy (O. Ödäýew). irişmelemek işl. Atyň kellekisine irişme baglamak. Agylyň gapdalynda ýatan keçäni alyp, onuň üstüne atdy, biline çeki çekdi, irişmeledi (G. Kulyýew). ir-iýmiş [i:r-iýmiş], at. Dürli miweleriň umumy ady, miweleriň her dürlüsi. irizdirmek [i:rizzirmek], işl.,ser. Irizmek. irizegen [i:rizegen], syp.,ser. Iriziji. irizegenlik [i:rizeğenlik], at. Bir zady gaýtalap ýadadaganlyk, bizar, bez edegenlik. Seniň henizem şol irizegenligiň-ow. iriziji [i:riziji], syp. Ýadadyjy, ardyryjy, şol bir äheňde gaýtalanyp duran, ýürege düşüji, bezikdiriji. Iriziji güwwüldi. irizmek [i:rizmek], işl. Bir zat üznüksiz gaýtalanyp ýadatmak, halys etmek, bizar-peteňiňi çykarmak, ýürege düşmek Ondan-oňa entäp ýörmek meni halys irizdi (T. Gurbanow). irki [i:rki], syp. 1. Säherdäki, irden başlanýan. Onuň irki işi çagalaryny naharlap, mekdebe ugratmakdan başlanýar.2. Başky, ilki döwürdäki, ilki başky. Ýyldyzly asmanyň hoştap howasy irki alabaharyň ysyny getirýärdi (B. Kerbabaýew). Irki döwürleriň ýaşlary kynçylykdan gaçdy diýmeýärin (“Nesil”). 3. Ir ýetişýän, tiz hasyla durýan (ekin barada). Irki kelem. Irki hyýar. irkildiriji [irkilliriji], syp. Ukyňy tutduryjy, ymyzgandyryjy. irkildirmek [irkillirmek], işl. Birine irkilmäge mümkinçilik bermek. irkilişmek işl. Birnäçe bolup irkilip başlamak. Çagalar ilkagşamdan irkilişip başladylar. irkiljiremek işl. Alasarmyk uklamak, çala irkilmek, oýaly-ukuly gözüňi süzmek, ymyzganmak. Ol boş wagtyndan peýdalanyp, irkiljiräp otyrdy (“Garagum”). irkiljireşmek işl. Iki ýa köp bolup irkilmek. Olar irkiljireşip otyrdylar. irkiljiretmek işl. Irkilmäge mejbur etmek. Gaýgyly mukam ony irkiljiretdi. irkilme iş ady. Irkilmek ýagdaýy. irkilmek işl. Uka gitmek, oýaly-ukuly ýatmak, çalarak uklamak, ymyzganmak. irland [irla:nt], at, ser. Irlandlar. irlandiýaly [irla:ndiýaly], at, ser. Irlandiýanyň ýaşaýjysy. irlandlar [irla:ntlar], at. Irlandiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. irlemek [i:rlemek], işl. Ertir ir bilen barmak, gelmek; wagtyndan ir ugramak, gitmek, gelmek. Bu ne beýle irläpsiň, hernä eýgilikdir-dä? (T. Gurbanow). Irläpsiň-le! Entek iş wagty gutaranok ahyry?! irmek [i:rmek], işl. Bir zatdan, işden, kimdir birinden ýadamak, armak, halys bolmak, bizar bolmak. irmez-armaz [i:rmez-a:rmaz], syp. Irmäni- ýadamany bilmeýän, irginlik, argynlyk duýmaýan. Ol tüýs irmez-armaz adamdyr. irmezek [i:rmezek], syp. Bir işden ýadamaýan, armany bilmeýän; tutanýerli. Bermezek taňrydan irmezek awçy alar (Nakyl). irmän-arman [i:rmä:n-a:rma:n], hal. Ýadamagy-ýaltanmagy bilmän, bizar bolman; tutanýerli. Ýokary hasyl aljak bolsaň, irmän-arman işlemeli (“Nesil”). irnik syp. 1. Kyn, agyr, çylşyrymly. Aman-esen geçen ýaly, Wakalaryň irniginden (K. Gurbannepesow). 2. Her bir zada aňsat göwni ýetmeýän, örän ynjyk. Ol örän irnik adam, köp zada göwni ýetmeýär. \n\t‣Irnigi ýok zeleli ýok, zyýany ýok. Diýen zadymy getirmegi ýadyňdan çykaran bolsaň, iňrigi ýok-la, soň bir gezek ýoluň düşende getirjek bolarsyň-da. irniklik at. 1. Kynlyk, agyrlyk, çylşyrymlylyk. Men ol işiň irnikliginden çekinemok.2. Her bir zada aňsat göwni ýetmezlik, örän ynjyklyk, irnigiň ýagdaýy, bolşy. irnişmek işl. Bilelikde irinmek. Sähelçe işden çekinip, irnişip oturmaň. iru-giç [i:ru:-ği:ç], hal,ser. Ir-giç. Ol bu işde iru- giç öz sözüni aýtmaly boljakdy (B. Seýtäkow). Ol iru- giç gaýdyp geler. isgene [isğene], at. Agaç deşmek, köwmek üçin ulanylýan agaç saply, ujy ýiti ussaçylyk enjamy, gural. Ol söýäni isgene bilen köwüp başlady. isgenelemek [isğenelemek], işl. Isgene bilen köwmek, deşmek. Ol ýonulan agajy isgeneläp deşdi. isgenje [isğenje], at. Stoluň gyrasyna berkidilip, agzyna bejerilýän önüm gapjadylyp işlenýän ussaçylyk guraly. Ol bir bölek demri isgenjä gapjatdy-da, törpülemäge durdy. isim 1. at, kön.s. At (adam ady). Ismim düşdi ilden-ile, Nagyş ederler dilden-dile (Magtymguly). Ismim idi Nurmuhammet Garyp, Sözde tahallusym idi Andalyp (Andalyp). 2. gepl.d. At, sypat, san, çalyşma ýaly at hyzmatynda gelýän söz toparlarynyň ady. island [isla:nt], at, ser. Islandlar. islandlar [isla:ntlar], at. German dil toparyna degişli bolup, Islandiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. islandiýaly [isla:ndiýaly], at. Islandiýanyň ýaşaýjysy. isle köm.s. "Ýa, ýa-da, goý" ýaly sözlere derek ulanylýan kömekçi söz. Ol, isle aýdym bolsun, isle-de saz – hemmesinden baş çykarýar. isledik syp., gepl.d. Islän, islendik, halan, göwnüňe ýaran. Biziň zamanamyzda ýaşlar isledik halypalaryna gol berip bilýärler (“Edebiýat we sungat”). isleg [isleğ], at. 1. Bir zat barada edilýän arzuw, küýseg, höwes. Biziň gözel Watanymyzda aýdym-saza bolan isleg has-da artdy (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Talap, meýil. Önümçilik ösdügiçe, adamlaryň islegleri artýar. isleg-arzuw [isleğ-arzuw], at. 1. Adamda döreýän höwes hem arzuw. Gelin-gyzlar dokan halylaryna diňe bir irginsiz zähmet siňdirmän, eýsem oňa yhlaslaryny, isleg-arzuwlaryny hem siňdiripdirler (“Nesil”). 2. Haýyş, tabşyryk, pikir. Belki, onuň isleg- arzuwy bardyr. islegli [isleğli], at. Islenýän, höwes, arzuw edilýän, bolsady diýip küýselýän, söýgüli. Gel, balam, islärler seni, Islegliň bagdadyr bagda (“Saýatly – Hemra”). islemek işl. Bir zady küýsemek, bir zada höwes bildirmek, arzuw etmek. islendik [islennik], syp. Her bir isläniň, göwnüňe ýaraýan. Islendik türkmen maşgalasy hakynda söz açylanda, ozaly bilen onuň döwletliligi, ýagny akylly-başly öý bikelidigi, menikli, edepli ogully- gyzlydygy barada gürrüň edilýär (“Mugallymlar gazeti”). islenmek işl. Bir zat küýselmek, arzuw edilmek, bir zada höwes bildirilmek, islegli bolmak. isleseň-islemeseň giriş s. Bir iş etmäge göwneseň-göwnemeseň, bir zada höwesiň, meýliň bardygyna-ýokdugyna garamazdan. Isleseň-islemeseň, indi mejbury işledilýän döwür geçdi. ispan [ispa:n], at, ser. Ispanlar. Ispan halky. Ispan dili. ispanlar [ispa:nlar], at. Ispaniýanyň esasy ilatyny düzýän halk. isrip [isiri:p], hal. Zaýa, harap. Hasyly isrip etmän ýygnamak. isripçilik [isiri:pçilik], at. Zaýaçylyk, harapçylyk, bisarpalyk. Däne ýygnamakda isripçilige ýol bermeli däl. isripsiz [isiri:psiz], hal. Isrip etmän, zaýasyz, ýitgisiz, harap etmän. Her bir pagtaçynyň pikir-aladasy pagtany öz wagtynda hem-de isripsiz ýygnamakda (N. Baýramow). istemek işl.,k.d. Islemek. Istese deň-duşlar başa altyn täç, Pakyrlyk mülkünde maňa bergin paç (Magtymguly). istihan [istiha:n], at, ser. Ystyhan 2. Zelili diýr, kiştim suwda synandyr, Istihanym yşk oduna ýanandyr (Zelili). iş [i:ş], at. 1. Maddy we ruhy kanagatlanma almak üçin çekilýän akyl hem-de beden zähmeti. Ýurduň her bir raýaty öz ýerine ýetirýän işlerinden başga-da, özüni ata Watanda bolup geçýän ähli döwletli işleriň jümmüşinde saýýar (“Mugallymlar gazeti”). 2. Bir edarada, guramada we ş.m. ýerine ýetirilýän wezipe, edilýän gulluk, kär. 3. Ýüze çykan zat, waka, hadysa. Bolan işe ökünme (Atalar sözi). Gijeler gördügim düýşdür, Aýralyk bir ýaman işdir (“Görogly”). 4. Tabşyryk, ýumuş, möhüm. Işiň düşende bir merde, Ýaman günde gala bolar (Magtymguly). 5. Çekilen zähmetiň netijesi, önüm, eser. Bäş ýylda bir kitap eden işimiz (Magtymguly). 6. Aýal-gyzlaryň elde edýän inçe keşdesi, tikin-çatyn, örýän we ş.m. zatlary. 7. hukuk. Jenaýatçynyň, günäkäriň etmişiniň ýazgysy. Onuňişini tejribeli sülçi alyp barýar. 8. göç.m. Etmiş, ýazyk. Iki dostuň arasynda, ýaman-ýowuz iş olmasyn (Magtymguly). \n\t‣ Iş bolmak (bermek) derdeser, alada, ünji, hysyrdy bolmak. Ony köşetmek iş boldy (B. Kerbabaýew). Işden çykyşmak köp wagt işlemezlik sebäpli, soň işe gowy girişip bilmezlik, iş ukybyň kemelmek. Işden eliň sowamak belli bir sebäbe görä, edýän işiňe sowuk-sala garamak, ýaramaz işläp başlamak. Iş dolandyryjy işiň ýerine ýetirilmegine ýolbaşçylyk edýän, işiň ýolbaşçysy, guramaçysy. Işe bişmek (bişişmek) her bir işe gaýym bolmak, işe werdiş bolmak, her işiň abyny-tabyny bilmek. Iş edinmek azap etmek, köp zähmet çekmek. Ak köýnege degen gara tegmili aýyrmak üçin iş edinmeli boldy. Işe elini urmazlyk hiç hili iş etmezlik, iş bilen meşgul bolmazlyk. Öýde belli işe elini urman, Aýlandy iki ýan bir ýerde durman (A. Kekilow). Işe girizilmek işledilip ugralmak. Men lukmançylygyň iň täze enjamlary bilen enjamlaşdyrylan nobatdaky sagaldyş toplumlarynyň ýa-da hassahanalaryň işe girizilen wagty özümi iň bagtly we buýsançly adam saýýardym (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak. Watany, halky söýmek bagtdyr).Iş görmek1) işlemäge endik etmek, iş başarmak. 2) bir zady ýaşyrynlyk bilen amala aşyrmak, bir zada gizlin taýýarlanmak. Iş güni1) edarada, kärhanada işlenýän wagtyň dowamlylygy. Iş güni sagat dokuzda başlanýar. 2) dynç alynýan gün däl-de, edarada, kärhanada işlenýän gün, zähmet çekilýän gün. Ertir iş guni, men oba gidip bilmerin. Iş haky bir işi, wezipäni ýerine ýetirmek üçin tölenýän pul ýa-da zat. Işi başyndan agdyk işi çendenaşa köp, artyk, uçursyz kän. Işini görmek birini ýa bir zady sandan çykarmak, harap etmek, heläk etmek. Işini gutaran! dereksiz iş bilen meşgullanýan, bolgusyz hereket edýän, bolgusyzlyk edýän adama aýdylýar. – Haý, işini gutaran. Şu boýuňa aşyk oýnamaly bolduňmy!? Işiň bolmasyn! azar berme, işine gatyşma. Işiň düşmek kimdir birine "ýumşumy bitireweri" diýip ýüz tutmak. Işiň gaýtmak bagtyň ýatmak, heläkçilikli ýagdaýa düşmek. Işiň ilerik! tutan işiň oň bolsun (alkyş sözi). Dokma ýüwürdip oturan gelin "Işiň ilerik!" diýen sese başyny galdyrdy-da, "Ýaşyň uzak!" diýip jogap berdi.Işiňi kör etmek bir zat sebäpli işiňi taşlamak, edýän işiňi gijikdirmek, işi owarram etmek. Işiň pyrrykbolmak iş we durmuş ýagdaýyň howp astynda bolmak. Iş-işden geçmek nämedir bir zadyň boljagy bolmak, düzederden geçmek. Iş kesmek birine günäsine görä jeza bermek, ýyl kesmek. Iş maly sürüme, ýüke we ş.m. ýaraýan düýe, ýaby we beýleki mallar. Iş otagy işlenýän ýörite otag; işlemek üçin ýörite abzallaşdyrylan otag. Iş salyşmak (salyşmazlyk) bir edara ýa-da adam bilen bir iş ýa-da mesele boýunça aragatnaşykda bolmak. Bäşim onuň bilen iş salşyp görmändi (A. Gurbanow). Iş sapary bir ýere gidilip ýerine ýetirilýän gulluk tabşyrygy. Ol on günlük iş saparyna gitdi. Iş taşlamak zähmet şertlerinden, iş hakynyň tölenişinden närazy bolup, işe çykman ýa-da iş etmän garşylyk görkezmek. Iş tertibi bir işiň meýilnamasy, işiň maksadynyň, mazmunynyň beýany. Iş topary bir guramanyň garamagyndaky ýörite hukuga eýe bolan adamlar topary. Dil boýunça iş toparynyň agzalary. Iş ukybyňy ýitirmek belli bir sebäbe görä, iş başarjaňlygyňdan, işläp bilmek mümkinçiliginden mahrum bolmak, galmak. Iş ýüzünde görmek bir zady tejribede görmek, öz gözüň bilen görüp ynanmak. iş-alada [i:ş-alada], at. Çekilýän zähmet we şonuň bilen baglanyşykly aladalar; iş-güýç hem ünji. işan [i:şa:n], at. 1. Dini dereje. 2. Oglana dakylýan at. işbil [işvil], at. 1. Urkaçy balygyň tohumy, ýumurtgajygy. 2. Balyk tohumyndan taýýarlanýan iýmit önümi. işçi [i:şşi], at. Öndürijilikli zähmet bilen meşgullanýan hünärli şahs. \n\t‣ Işçi güýji1) işlemäge ukyby bolan adam, işçi. Täze başlanan gurluşyklar üçin ummasyz işçi güýji gerek. 2) bir zady öndürmäge gönükdirilen zähmet, güýç. işçi-daýhan [i:şşi-daýha:n], at. Işçi we daýhan adamlar, senagatda we oba hojalykda işleýän zähmetkeş adamlar. Garaşsyzlyk zamanasy işçi- daýhanyň köp wagtlap arzuwlap garaşan zamanasydyr. işdeş [i:şdeş], at. 1. Bir ýerde bile işleýän kärdeş. Ol öz işdeşi bilen tanyşdyrdy. Işdeş ýoldaş. 2. Bilelikde bir iş bilen meşgullanýan, bir iş alyp barýan adam. işdä [işdä:], at. 1. Adamda iýmäge-içmäge bolan isleg, höwes, meýil. Işdä bilen nahar iýmek. 2. göç.m. Köp zada eýe boljak bolmak islegi, nebis. Bu ýerde onuň işdäsi ösüp, ýetjek derejesine ýetipdir (“Türkmenistan”). \n\t‣ Işdä açylmak nahar iýmäge isleg, meýil döremek. Işdäňi ýakmak nahar wagty gaharlanyp ýa-da başga bir sebäp bilen işdäň kesilmek. Işdäňiz açyk bolsun! iýýän tagamlaryňyz janyňyza noş bolsun! Ol nahary öňüne alan adamlara "Işdäňiz açyk bolsun!" diýip ýüzlendi. Işdäň tutulmak ser. Işdäsi kesilmek. Işdäsi kesilmek belli bir sebäbe görä, iýmäge höwesi gaçmak. Işdäsine sogan dogramak biriniň bir zada bolan höwesini gaçyrmak, nebsini köýdürmek, lapyny keç etmek. işdäli [işdä:li], syp. 1. Nahar iýmäge meýli bolan, işdäsi açyk, nahary höwes bilen iýýän, işdämen. – Sen haýal etme-de iýiber, men ýaňyja iýdim – diýemsoň, Annaguly işdäli iýmäge oturdy (A. Durdyýew). 2. göç.m. Bir işe ýa-da bir zada höwes bilen ýapyşmak. Daýhanlar indi öz ýerine yhlasly, işine işdäli ýapyşarlar. işdälilik [işdä:lilik], at. 1. Işdäsi barlyk, iýmek- içmäge meýillilik, işdäsi açyklyk, işdämenlik. Janyň näsag bolanda-da işdälilik gerek. 2. göç.m. Bir işe ýa- da bir zada höweslilik. işdämen [işdä:men], syp. 1. Işdäsi gowy, işdäli. Olar nahary işdämen ...iýmäge başladylar (N. Pomma). 2. göç.m. Bir işe ýa-da bir zada höwes bilen ýapyşýan, hyjuwly. işdämenlik [işdä:menlik], at. 1. Işdälilik, horanlyk, iýmäge meýillilik. Bezemen eýerlenen başga bir at kellesini ahyra sokup, gury bedäni işdämenlik bilen gütürdedýärdi (G. Kulyýew). 2. göç.m. Bir işe ýa- da bir zada bolan höweslilik, hyjuwlylyk. Ol bu işe gaty işdämendi. işdäsiz [işdä:siz], syp. Işdäsi ýok, kemişdä, çümhörek. Ol nahary işdäsiz, göwünli-göwünsiz iýen bolup otyrdy. işdäsizlik [işdä:sizlik], at. Işdäsiz bolmaklyk, işdäsi ýokluk, kemişdälik, çümhöreklik. Işiň köplügindenmi ýa-da işdäsizligindenmi, ol şol daňdanky içen çaýy bilen uzyn gün gezdi (“Watan”). işdirmek [i:şdirmek], işl. Işmek işini başga birine etdirmek. Häzir gölämize nogta işdirjek diýip, ejesi ýüň daragyny öňünden aýyrdy (A. Durdyýew). işeňňir [i:şeňňir], syp. Iş etmekde tapawutlanýan, iş başarýan, işjeň. Işeňňir gyz. işeňňirlik [i:şeňňirlik], at. Iş bitirmekde tapawutlanyjylyk, iş başaryjylyk, işjeňlik. işewür [i:şöwür], 1. syp. Işine ezber, ökde, işjeň. 2. at. Telekeçilik edýän adam. Daşary ýurtly işewürler hem bu gurluşyga gatnaşýarlar (“Nesil”). 3. syp. Telekeçilik edýän adamlara degişli. Işewür toparlar. işewürlik [i:şöwürlük], at. 1. Işewür bolmaklyk; işewüre mahsus bolan häsiýetleri özünde jemlemeklik. Ol işewürligi, ula-kiçä ýakymlylygy bilen obadaşlarynyň arasynda at-abraý, ynam gazandy (“Türkmenistan”). 2. Telekeçilik. işgär [i:şğä:r], at. Önümçilikde, kärhanada, edarada işleýän, belli bir wezipäni, işi ýerine ýetirýän adam. işgil [işğil], at, kön.s. Atyň, eşegiň aýagyna urulýan ýörite ýasalan gulply zynjyr. işigaýdan [i:şiğaýdan], syp. Çykgynsyz ýagdaýa düşen, heläkçilige uçran (agyr ýagdaýa sezewar bolan adam hakynda aýdylýar) . işigaýtgynçylyk [i:şiğaýtgynçylyk], at, ser.Işigaýtgynlyk. işigaýtgynçylykly [i:şiğaýtgynçylykly], syp. Betbagtçylykly, heläkçilikli. işigaýtgynlyk [i:şiğaýtgynlyk], at. Betbagtlyk, heläkçilik, şowsuzlyk. işik [i:şik], at. 1. Gapynyň iki söýesiniň arasyndaky bölegi, bosaga; ätlenip girilýän ýer. 2. Gapy. 3. göç.m. Gapynyň daş we iç tarapy, gapa ýakyn ýer. Daş işik. Iç işik. 4. Öýüň öň tarapy, jaýyň gapy tarapyndaky giňişlik. \n\t‣Aşaky işik ýaly (adam hakynda) kiçigöwünli, ýer ýaly. Ol aşaky işik ýaly adamdyr. işiksöýe [i:şiksöýö], at. Gabsanyň iki ýanyndaky gapynyň petleleri berkidilýän dik agaçlar, söýe. işilmek [i:şilmek], işl. Bir din, ýagny ýalaňgat bolsa – tow berilmek , iki gat bolsa – bükdürilmek. Ýüpekden işilen kiriş. işinmek [i:şinmek], işl. Özüň üçin işmek. Ol ýüpekden alaja işinip otyrdy. işişmek [i:şişmek], işl. 1. Işmäge kömekleşmek. Çoluk ýaşuly çopana ýüp işişýärdi. 2. Bilelikde işmek. işjanly [i:şşa:nly], syp. Işe jany-teni bilen berlen. Işjanly çopan. işjanlylyk [i:şşa:nlylyk], at. Işe jany-teni bilen berlenlik. işjeň [i:şşeň], syp. 1. Iş başarýan, işiň abyny- tabyny bilýän, işe ökde, işeňňir. Işjeň adam. 2. göç.m. Gyzgalaňly, netijeli. Hususy eýeçiligi barha işjeň ösdürmeli. işjeňlik [i:şşeňlik], at. Işjeň ýagdaýda bolmaklyk. Ýagtylyk bilen gözüň işjeňligini ýokarlandyrmak. işledilmek [i:şledilmek], işl. 1. Bir iş ýerine ýetirdilmek, amal etdirilmek. Pagta meýdanynda diňe ulular işledilýär. 2. Tow berlip, otlanyp we ş.m. ýol bilen herekete getirilmek. Motor işledilmek. Sagat işledilmek. Sowadyjy işledilmek. işlemek [i:şlemek], işl. 1. Gol ýa-da akyl zähmeti bilen meşgullanmak, zähmet çekmek. 2. Hyzmaty ýerine ýetirmek üçin hereket etmek (her hili enjamlar, mehanizmler hakynda). Degirmen işleýär. Sagat işleýär. 3. Bir zady bejermek (ýer, bagana we ş.m. hakynda). Ýer işlemek. 4. Abat, sag ýagdaýda bolmak, öz işini ýerine ýetirmek. Barmaklarym işleýär. Ýüregi işleýär. \n\t‣Kellaň işlemek ser. Kelle. işlenilmek [i:şlenilmek], işl., ser. Işlenmek. işlenmek [i:şlenmek], işl. 1. Iş edilmek, zähmet çekilmek. 2. Düzedilmek, sünnälenmek. Hekaýa onuň awtory tarapyndan gowy işlenipdir. işleşmek [i:şleşmek], işl. 1. Işlemäge kömekleşmek. Men onuň mellek ýerinde uzyn günläp işleşdim. 2. Köpçülik bolup bile işlemek. Beýlekiler işleşip ýören wagty, elimi gowşuryp oturmak göwnüme jaý däldi (A. Durdyýew). 3. Biri bilen bile işlemek, ýoldaş, kärdeş bolup bir ýerde işlemek, aragatnaşykda bolup işlemek. Uly adamlar bilen deň işleşmelidi (“Edebiýat we sungat”). işletmek [i:şletmek], işl. Birine iş etdirmek, işi ýerine ýetirtmek. 2. Bir zady herekete getirmek, işe girizmek. işli [i:şli], syp. 1. Eli boş däl, iş bilen meşgullanýan, işi köp, eli degmeýän. Işsiz gelip, işlini işden goýar (Atalar sözi). 2. Iş bilen baglanyşykly, ýumuşly-tabşyrykly, haýyş bilen. Men işli geldim. 3. gepl.d. Eli hünärli, inçe işi oňat başarýan, çeper. Eli işli gelin. işlik [i:şlik], at,dil b. Gymyldy-hereketi, ýagdaýy aňladyp, zamanda, ýöňkemede we sanda üýtgeýän söz topary. işlilik [i:şlilik], at. 1. Eli boş dällik, işe meşgullyk, eli degmeýän ýagdaýda bolmaklyk. Ol işlilik sebäpli çagyrylan ýere baryp bilmedi.2. gepl.d. Eli hünärlilik, inçe işe ökdelik, eli çeperlik. işme [i:şme] I, iş ady. Işmek ýagdaýy. \n\n\n IŞME [i:şme] II, at, kön.s., zergärç. Saçbagyň ujuna dakylýan kümüş ýa altyn şaý. Saçbagyň ujunyň simdir işmesi (Magtymguly). \n\n\n IŞME [i:şme] III, at. Deňziň gyralarynda ýer gazyp, süýji suw alynýan çukur, oý, guýy. işmek [i:şmek], işl. Süýlen çöpüri, ýüňi, sapaklary, ýüp tarlaryny birleşdirip tow bermek. Çoluk eline bir penje ýüň alyp, çepegine bag işdi. iş-pişe [i:ş-pi:şe], at. Bir zada meşgullyk, eklenç ýa-da güzeran, güýmenje üçin çekilýän zähmet; kär, hünär, kesp. Onuň işi-pişesi okamak, ýazmak. iş-pişesiz [i:ş-pi:şesiz], syp.,ser. Işsiz-pişesiz. Iş- pişesiz mydam bürenip ýatmak, Bir bidert sagat jana ýaraşmaz (Baýly şahyr). işsiz [i:şsiz], syp. 1. Belli bir iş, kär bilen meşgullanmaýan, eli boş; bikär. 2. Iş tapylmaýandygy sebäpli, ýaşaýyş serişdesinden mahrum bolan, eklenç üçin zähmet çekmäge iş tapmaýan. işsizlik [i:şsizlik], at. 1. Iş bilen meşgullanmazlyk, eli boşluk; bikärlik. 2. Iş tapmaýandygy sebäpli, eklenç çeşmesiz, ýaşaýyş serişdesiz galmaklyk. işsiz-pişesiz [i:şsiz-p:işesiz], syp. Hiç zat bilen meşgul bolmaýan, zähmete güýmenmeýän, bikär. işsöýmez [i:şsöýmöz], syp.,ser. Işýakmaz. işşek at. Iki ýaşyň içindäki goýun. işşekçer syp. Jahyl çykyp barýan ýetginjek oglan. Işşekçer jahyl. işýakmaz [i:şýakmaz], syp. Belli bir işiň başyny tutmaýan, işýakmaz, işsöýmez, ýalta. it at. 1. Möjekler maşgalasyndan bolan süýdemdiriji öý haýwany. It üýrer, kerwen geçer (Nakyl). 2. göç.m. Gaharjaň, gyňyr, hyýrsyz, sähel zada jabjynýan;nejis (adam hakynda). Ol-a bir barypýatan it ekeni. 3. Müçe hasaby boýunça on birinji ýylyň ady. It ýyly. \n\t‣ It alan sanaja döndermek biriniň bar aýbyny, kemçiligini aýtmak, paş etmek. It aýagyny iýen ýaly bir ýerde uzak durmaýan, gezegen, ykmanda, bir ýerde uzak eglenmän ygyp ýören. It bilen pişik ýaly biri-biri bilen oňuşmaýan, biri-birini görende jyny atlanýan. It degmek biriniň, bir zadyň arzysy gaçmak, gymmaty kemelmek, gadyrsyzlanmak. Itden aç-da ýok, dynç-da aňrujy gün-güzerany aýlansa, işlemegi, zähmet çekmegi halamaýan adam hakynda aýdylýar. Itden alyp, ite bermek al petinden almak, ýüzüni almak, dalamak; ýazylganlyk bermän, çykgynsyz güne salmak. Itden beter aç gaty aç, örän aç. Itden beter ýigrenmek öte ýigrenmek, gaty erbet görmek. Itden çykarmak ugradan kişi bolup, atyp öldürmek, ýarag ujundan öldürmek. Itde san bar, onda san ýok il deňinde görülmeýän, adam hatarynda ugry idelmeýän, sansyz, maslahat-sala salynmaýan, äsgerilmeýän. It dişi 1) atanaklaýyn tikilýän tikiniň bir görnüşi, gyňaç tikilende bölekleriniň arasyny biri-biri bilen sapak arkaly birleşdirýän tikin. 2) ýokarky hatarda dişleriň arasynda nädogry ýerden çykan diş, hatar dişiň üstünden çykan aňňy diş. Ite bir sümek bergisi bar bergisi gaty köp (asly: ite bir süňk bergisi bar). It eýesini, pişik bikesini tananok agdar-düňder, başly- barat, bitertip. It göresi däl edilişi, ýasalyşy, bolşy şeýle bir ýaramaz, görer ýaly däl. It görse, gözi agarjak hatda it hem çydajak däl, adam çekip çydar ýaly däl, ejirli, jebirli. It haýyr görmez hiç kime peýdasy degmeýän adama aýdylýar. Ol-a bir barypýatan it haýyr görmez adam eken. Iti aldap uran ýaly etmek namartlyk edip jeza bermek, aldawa salyp, niýetiňi amala aşyrmak, bigaýratlamak. Iti kowup, ýerinde ýatyp ýören sansyz, kär ýaramaýan, işden gaça durýan, bikär. It indegi ýok düýbünden indelenok, gereklenenok, gowy hyzmat edilenok. Çagyrylanymyz üçin toýa barmasyna-ha bardyk welin, it indegimiz bolmady. Itiň art aýagyndan suw içmek kyn, agyr günde ýaşamak, ejirli durmuşda gün görmek. Itiň çykmak gaty ýadamak, lütüň çykmak, halys bolmak. Gezip-gezip, itim çykdy. Itiň güni örän kyn. Ulagyň bolmasa, sähere gitmegem itiň güni. Itiň günibilen zordan, kynçylyk bilen, zoraýakdan. Itiň haly dokaýşy ýaly yzy-soňy gelmeýän, wagty bilen bitmeýän (iş barada). It iýer ýaly däl tagamsyz (nahar hakynda). It janly çydamly, kynçylykdan, zähmetden gaýtmaýan, jany berk. It masgarasy bolmak wejera iş edip, ile masgara bolmak, masgara bolup gözden düşmek, öz günäň bilen biabraý bolmak. Gaýtam, her gezek ýeňlip, it masgarasy bolup gidýärler (“Görogly”). It masgarasy etmek birini iliň öňünde biabraý etmek, birini masgaralamak. It otlan ýaly 1) ugursyz-utgasyz, näme diýýänine düşüner ýaly däl. 2) çalak-çulak edilen, bitertip (iş barada). It ýaly bir zat diýip ýüz tutsaň, ýüzüňi alyp duran, yzgytsyz. Ol-a bir it ýaly adamdyr. It ýalyny yssy bermek içini ýakmak. It ýandakdan böken ýaly ýaramaz ýerine ýetirilen, göwnejaý edilmedik zat hakynda aýdylýar. It ýassanan ýaly birahat, gorkuly, ünjüli bolmak. It ýylgyryşyny etmeksyrtarylyp ýylgyrmak, ýalym-ýulum edip, ýaramsaklyk bilen ýylgyran bolmak. italiýaly [ita:liýaly], at. Italiýanyň ýaşaýjysy. italýan [italýa:n], at, ser. Italýanlar. italýanlar [italýa:nlar], at. Roman dil toparyna degişli bolup, Italiyýanyn esasy ilatyny düzýän halk. itaýy at. Aýynyň bir görnüşi, doňza meňzeş aýy. itbakar at,gepl.d. It bakýan adam. itbalyk [itba:lyk], at. Suwda ýüzüşip ýören guýruklyja, owunjak gurbaga çagalary. itburun at,ösüml.d. Ýabany bägül we onuň derman üçin ulanylýan gyzyl güldüýbüsi. itdirmek işl. Itmegi tabşyrmak, itertmek. Demir sandygy jaýyň burçuna itdirdi. \n\n\n ITDIRMEK [i:tdirmek], işl. Itmegi (i:tmegi), başyny çekdirmegi birine tabşyrmak, buýurmak. Düýäni itdirmek. itek-çomak [itek-çomok], at, ser. Itenek- çomanak. iteklemek işl. 1. Bir zady öňe-yza ýa-da gapdala itmek, itip süýşürmek. Arabanyň yzyndan iteklemek. 2. Südürlemek, südeneklemek. Itekläp çykarmak. 3. göç.m. Bir ýere ündemek, ugrukdyrmak, gönükdirmek, imrindirmek. Onuň bilen parahatçylykda dynç ýaşamak arzuwy ony öňe itekleýärdi (B. Seýtäkow). iteklenmek işl. Iterilmek. Ol çep gapdaldan iteklenenini duýman galdy. itekleşdirmek işl. Eýläk-beýläk itişdirmek, yzly-yzyna iteklemek, iteleşdirmek. itekleşmek işl. 1. Iteklemäge kömek bermek. 2. Bilelikde itmek. Adamlar ýatan maşyny itekleşip durdular. 3.Biri-biriňi iteklemek. Olar biri-birlerini itekleşip, bir zady görmekçidiler (“Garagum”). itekletmek işl. Başga birine itdirmek. Ol sandygy diwara tarap itekletdi. itelemek işl. Gaýta-gaýta, yzly-yzyna itmek. Gapyny iteledi-de: – Eje, aý eje! – diýip gygyrdy. itelenmek işl. Gaýta-gaýta, yzly-yzyna itilmek. Dikilgi agaç itelenendir, bolmasa beýdip düýbi gowşamazdy. iteleşdirmek işl., ser. Itekleşdirmek. Ol öňünden çykanlary iteleşdirip, maşyna tarap ýol açdy (G. Kulyýew). iteleşik at. Dyknyşykda biri-biriňi ikibaka iteleme ýagdaýy. iteleşmek işl. 1. Itelemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde itelemek. Oglanlar agyr çelegi iteleşip durdular. 3. Biri-biriňi itelemek, yzly-yzyna itmek. Adamlar biri-birini iteleşip, gapydan çykdylar (“Garagum”). iteletmek işl. Itelemek işini, hereketini başga birine etdirmek. itelgi [itelği], at. Elguş, awa salynýan guşuň bir görnüşi. Birnäçe ýigidiň elguşy, garçgaý, laçyn, itelgisi bolsa, birnäçesiniň atynyň yzynda uzyn aýakly, inçe billi, salpy gulak bedew tazylar, ýüz-gözlerini tüý basyp duran kiçijik ysgawlar bardy (“Görogly”). itemjek at,lukmanç. Bedende dömüp çykýan iriňli çiş. itenekbazar [itenekba:zar], at,gepl.d. Jygyllyk bazar. Itenekbazar derýanyň ilersindedi (N. Atdaýew). itenek-çomanak [itenek-çomonok], hal. Zordan, kynlyk bilen, ýykma-ýykylma. Men itenek- çomanak edip, zordan onuň öýüne bardym. itenekde-çomanak [itenekde-çomonok], hal,ser. Itenek-çomanak. Iki bolup, itenekde-çomanak ugralla gidip otyrys (“Edebiýat we sungat”). itergi [iterği], at. Bir zadyň öňe gitmegine sebäp bolan çäre ýa-da biriniň bir işe meýlini oýarmak üçin goldaw. Täze stadion sportuň öňe gitmegine itergi boldy. iterilmek işl. Itelenmek. iterişdirmek işl. 1. Birnäçe zady yzly-yzyna itermek, süýşürişdirmek, itekleşdirmek. Köçäniň gyrasyndaky çagyllary oý ýere iterişdirdik. 2. Bir ýa-da birnäçe zatdan dynmak maksady bilen sowuşdyrmak, iberişdirmek, ýollaşdyrmak. iterişmek işl. Itermäge kömekleşmek. itermek işl. 1. Birini ýa-da bir zady itip süýşürmek, ýerinden gozgamak, itmek. 2. Südürlemek, südürdiklemek, südeneklemek. 3. göç.m. Birinden ýa bir zatdan dynmak maksady bilen başyňdan sowmak, ibermek, ýollamak. Daşrak ýere itermek. iteşen at,lukmanç. Ýakymsyz zat iýmek netijesinde we nädogry iýmit çalşygy sebäpli adamyň endamyna örýän pakgarçakly ýa-da gyzgylt reňkli gijilewükli örgün. it-guş at. Itler-guşlar, janly jandarlar. It-guş ah eýledi kylan zaryma, Ýatanlar oýandy, sen oýanmadyň (Mollanepes). itgyzgan [itgyzğan], at,ösüml.d. Ýapraklarynyň ujy ýiti tikenli, mal iýmeýän gaty baldakly ot, erkek gyzgan. Ýöne welin itgyzganam, bägülem, Toprak atly bir enäniň balasy (M. Seýidow). itigi [iti:ği], at,lukmanç. Köplenç, çagada bolýan, bil oňurgany ýazdyrýan kesel, süňk inçekeseli. itigili [iti:ğili], syp. Itigi keseline duçar bolan, süňk inçekeseli bilen kesellän. itilmek işl. Iterilmek. Gapy bat bilen itildi (T. Gurbanow). itinmek işl., gepl.d. Bir işi etjek bolup çalyşmak. Ol häliden bäri tigrini bejerjek bolup itinip otyr. itişdirmek işl. Birnäçe zady eýläk-beýläk sürüşdirmek, süýşürişdirmek, ikibaka itekleşdirmek, yzly-yzyna itmek. Olaryň her haýsyny bir tarapa itişdirip, howludan çykdy (A. Gowşudow). itişmek işl. 1. Itmäge kömekleşmek. Birine çelegi itişmek. 2. Bilelikde itmek.Sürüji bilen ýene bir adam duran maşyny itişip durdular. 3. Biri-biriňi itmek. Näme, itişip dursuňyz, dekräk bolup bileňzokmy? itkölege [itkölöğö], at. Günüň öňüni örtýän kiçijik bulutdan ýere düşýän kölege. Itkölege derrew geçip gitdi. itme [itme], iş ady. Itmek ýagdaýy. \n\n\n ITME [i:tme], iş ady. Itmek ýagdaýy. \n\t‣ Itme kör 1) iki gözi hem kör bolansoň, idilmese hiç ýere gidibilmeýän adam. 2) hiç zatdan habarsyz, zatdan başy çykmaýan, ederini-goýaryny, etjek işini seljermeýän. Men hem özümi itme kör hasap edemok (B. Kerbabaýew). itmek işl. Birini ýa bir zady bir tarapa güýç bilen süýşürmek, itekläp ýerinden gozgamak. \n\n\n ITMEK [i:tmek], işl. 1. Başyny çekip, öz yzyň bilen alyp gitmek, öz yzyň bilen ýöretmek (mal hakynda). 2. Batyl adamy elinden tutup ýöretmek, äkitmek. itnişik at. Adamyň ýa malyň köp bolan ýerindäki dyknyşyk. itnişmek işl. Köpçülik arasynda biri-biriňi itelemek. Bolgusyz itnişip durmaň! itsiňek [issiňek], at. Sarymtyl reňkli, ýasyja ganatly, köplenç, itiň endamynda bolýan siňek. ittirsek at. Gabagyň kirpikli ýerinden dömüp çykýan agyryly düwürtik. itüzüm at,ösüml.d. 1. Ýapragy tuduňka meňzeş ot. 2. Şol ösümligiň üzüme çalymdaş garaja ownuk miwesi. iýegen [iýeğen], syp., ser. Iýermen. Ol iýegen ekeni. iýegenlik [iýeğenlik], at, ser. Iýermenlik. Aşa iýegenligem gowy däl. iýerlik syp. 1. Iýmäge ýaramlylyk, iýip bolýan. Gawunyň iýerligi bar. 2. Iýmek üçin gerekli iýmit, oňňut üçin azyklar. Men öz öýüme iýerlik eltdim-de, indi seniň ammaryňy doldurmagym galdy (B. Kerbabaýew). iýermen syp. 1. Köp iýmegi halaýan, naharsow, iýegen. Ol tüýs iýermen adam. 2. gepl.d. Ynsabyny ýitiren, döwlet, il emlägine el garýan, eli egri. iýermenlik at. 1. Köp iýmegi halaýjylyk, naharsowlyk. Onuň iýermenligine haýran galdyk. 2. gepl.d. Döwletiň, iliň emlägine el garyjylyk, eli egrilik. iýdirmek işl. 1. Naharlamak, nahar-şam edindirmek; eklemek, saklamak. Halky bütin iýdirýän, geýdirýän oba hojalygy ahyry (B. Kerbabaýew). Çagajyga süýtli tüwi iýdirmek. 2. Ýok etdirmek, zaýalatmak. Aý, näbileýin, onam syçana iýdiräýdiňmikäň öýtdüm (A. Durdyýew). 3. Göwse, ýelne süýt inmek, emzikden süýt akyp başlamak. Sygry iýdiren badyna, göläniň nogtasyndan çekip aýyrdy (A. Gowşudow). 4. göç.m. Birine hakyňy gidermek, aldyrmak. Dükança on teňňämi iýdiripdirin. iýgi-içgi [iýği-içği], at. Iýip-içer ýaly zatlar. iýiji syp. 1. Iýip düzümini dargadýan, kem- kemden inçeldýän (käbir himiki jisimler hakynda). 2. gepl. d.,ser. Iji. \n\t‣Iýiji gurt ýaly alyp-ýolup barýan. Pylanyň ogly edil iýiji gurt ýaly, gözüň içindäkinem aljak. iýijilik at. Aşgaryň, kislotanyň we ş.m. dargatmak, iýip inçeltmek häsiýeti. Aşgaryň iýijiligi. iýilmek işl. 1. Iýlip gutarylmak. Çaý-çörek iýlenden soň, her kim işli-işine dargady (G. Kulyýew). 2. Sürtülme netijesinde ýonulyp inçelmek, iglemek. Arabanyň oky iýlipdir. iýip-içmek [iýiv-içmek], işl. Nahar edinmek. Ol bol-telki iýip-içmegi gowy görýärdi (“Watan”). iýişdirmek işl. Bir ýanyndan iýmek, kem- kemden iýmek, yzygiderli köp iýmek, iýip gutarmak. – Baryndan iýişdirip oturyň – diýdi(Ö. Abdyllaýew). iýişmek işl. 1. Iýmäge kömekleşmek. Özuňem iýşäýmeseň, nahar ýeke özüme gutartmaz. 2. Bile iýmek. Siz bilen birnäçe wagt duz-çörek iýişdik (B. Kerbabaýew). iým at. Mallara bermek üçin zerur bolan arpa, däne, sarun, künjara ýaly iýmitler. Örüden gelen mallarymyza iým berip, ýatagyň gapysyny ýapýançak, iňrigem garaldy (“Watan”). \n\t‣ Iým düşmek esasan arpany, bugdaýy köp iýeni üçin, gylýalyň aýagyna zyýan ýetmek. Iýmini basdyrmak çapylýan aty iýmini iýenden soň gezdirmek, iýenini siňdirmek. iýmçi syp. Elden iým iýmäge endik eden, eldeki. Iýmçi tokly. \n\t‣ Iýmçi guza (tokla) dönmek gysmyljyramak, içgin durmak. iýmediksiremek işl. Iýmek islese-de iýmezlik, iýmedik bolmak. iýmek işl. 1. Iýmit kabul etmek, naharlanmak, iýmitlenmek. Türkmen çöregini, türkmen tagamyny iýen ikinji gezek iýsem diýip arzuwlaýar (“Watan”). 2. Igletmek, dargatmak. Iň bolmanda, kislotanyň metaly iýýändigini-hä inženerler hem bilýär ahyry (“Watan”). 3. göç.m. Biriniň hakynyň ujundan almak, ýonmak, öz hasabyna geçirmek. Kişiň hakyny iýjek adam däldir (H. Derýaýew). \n\t‣ Iýeni aýry gitmezlik ýakyn dostluk gatnaşygynda bolmak, syr alyp, syr berişmek, dogan ýaly bolup gezmek. Ol ikisi iýeni aýry gitmeýän dostdy. Iýen nanyna degmezlik elinden iş gelmezlik, iş başarmazlyk, iýeniňi haklamazlyk. Gözel bardyr dünýä malyn iýdirseň, Bardyr gözel iýen nanyna degmez (Magtymguly). Iýeniň burnuňdan gelmek görgi baryny görmek, horluk görmek. Iýeniň haram bolsuniýeniň janyňa batmasyn, burnuňdan gelsin. Iýip barmak1) diňkäňi dikmek, gözüňi aýyrman içgin seretmek. 2) gaharlanmak, azm urmak. iýmek-içmek [iýmeğ-içmek] I, işl.,ser. Iýmek1. Iýseň-içseň wagtyň çagdyr, Sähra bolar ýurtlary (Baýram şahyr). \n\n\n IÝMEK-IÇMEK [iýmeğ-içmek] II, at.,ser. Iýmit. Olary iýmek-içmekden hor etmedi (“Watan”). iýmlemek işl. Iým bermek, däne, bede bilen naharlamak. Çopan mallaryny iýmledi. iýmlenmek işl. Iým berilmek. iýmletmek işl. Iýmlemegi birine tabşyrmak. iýmli syp. 1. Içine iým guýlan, içinde iými bar bolan. Iýmli torbany gören ýaby hokrandy. 2. Iým berlen, naharlanan. iýmlik at. Iýme ýararly, iým bolarlyk bugdaý, arpa. iýmiş at. Miweli agajyň iýilýän şireli hasyly, miwesi. iýmit at. Iýmek üçin zerur bolan önüm, azyk; nahar. Spirtli içgileri içmek, agyr iýmitleri iýmek saglygyňyza zyýan eder (“Nesil”). iýmitlendirilmek [iýmitlennirilmek], işl.,ser. Iýmitlendirmek 2. Her gektar ýer ýerli dökün bilen iýmitlendirildi (“Watan”). iýmitlendirmek [iýmitlennirmek], işl. 1. Iýmit bermek, beden üçin zerur zatlary bermek. Çagalaryň saglygynyň düýbüni tutmagyň esasy usuly ene süýdi bilen iýmitlendirmekdir (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 2. Topragy gurplandyrmak üçin ders dökmek, dökün bermek. Munuň üçin kelem düýplerini mazaly bejermeli, aldygyndan iýmitlendirmeli (“Türkmenistan”). Topraga yzgar bermek, ony dökünler bilen iýmitlendirmek bir wagtda geçirildi (“Nesil”). iýmitlenmek işl. Iýmit kabul etmek, bedene zerur zatlary, maddalary almak. iýmitlik syp. Iýmit bolarlyk, iýmitiň ornuny tutup biljek (önüm). iýmsiz syp. Iým berilmedik. Iýmsiz mal mälär durar. iýul [iýu:l], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň ýedinji aýy. iýun [iýu:n], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň sekizinji aýy. izin [izi:n], at, ser.Idin. Şony akyla getirmek üçin, men sizden izin soraýaryn (B. Kerbabaýew). izinli [izi:nli], syp.,ser. Idinli. Izinli gaýdan bolsaňyz, ýagşy bolardy (B. Kerbabaýew). izinsiz [izi:nsiz], syp.,ser. Idinsiz. Izinsiz gaýdanyňyz üçin, çäre görmeli bolar. izlemek [izilemek], ser.Izzildemek. izletmek [iziletmek], işl. Izzildemäge itermek, mejbur etmek. izzildemek [izzillemek], işl. Izläp aglamak, yzyny kesmän izläp durmak (çaga hakynda). Ol izzildäp halys etdi. izzildetmek [izzilletmek], işl. Izzildemäge mejbur etmek. izzildi [izzilli], at. Köplenç, çaga izläp aglanda çykýan ses. Daşarda naýynjar izzildi eşidildi. j Türkmen elipbiýiniň on birinji harpy. jabjynagan [javjynağan], syp. 1. Gaharly, hyrsyz üýrmegi endik edinen (it hakynda). 2. göç.m. Jabjynmaga, gaharly gygyrmaga, heňkirmäge endik eden. jabjyndyrmak [javjynnyrmak], işl. 1. Gaharly üýrdürmek, haw-hawlatmak (it hakynda). 2. göç.m. Biriniň ýüzüni aldyrmak, üstüne heňkirtmek. jabjynma [javjynma], iş ady. Jabjynmak ýagdaýy. jabjynmak [javjynmak], işl.1. Gaty üýrmek, gaharly haw-hawlamak (it hakynda). Birden it jabjynyp, üýrüp başlady. 2. göç.m. Birine ajyňy pürkmek, azgyrylmak, biriniň ýüzüni dalamak. Görýämiň, atasyna-da jabjynýar (B. Kerbabaýew). jabjynmaklyk [javjynmaklyk], iş ady. Jabjynmak ýagdaýy. jabjynmazlyk [javjynmazlyk], iş ady. 1. Gaharly üýrmezlik (it hakynda). 2. göç.m. Azgyrylmazlyk, ajyňy pürkmezlik. jabjynybermek [javjynyvermek], işl. Gaharly üýrüp başlamak (it hakynda). 2. göç.m. Azgyrylyp başlamak. jabjynyşmak [javjynyşmak], işl.,göç.m. Biri- biriňe jabjynmak, gaharly gygyryşmak. Olar nähak zat üçin jabjynyşdylar. jady [ja:dy], at. 1. Köneden gelýän yrymlara görä adamlara, tebigata täsir edip bilýän syrly tilsimler,gözbagçylyk. 2. gepl. d., ser. Jadygöý. \n\t‣ Jadysy bar ýaly özüne çekmäge ukyply, özüne çekiji. jadygöý [ja:dyğöý], at. 1. Jadylamak bilen meşgullanýan, göz baglaýan adam, gözbagçy. 2. göç.m. Güýçli täsir galdyrýan, özüne çekýän, ýesir ediji, erkiňi alýan, jadylaýan. jadygöýlik [ja:dyğöýlük], at. Jadygöýiň kesp- käri, gözbagçylyk, jadylama bilen meşgullanma. Onuň jadygöýlikden hem habary barmyş diýýärler (B. Seý- täkow). jadygöýçilik [ja:dyğöýçülük], at, ser. Jadygöýlik. jadylabermek [ja:dyla:vermek], işl. 1. Jadylap başlamak. 2. Jadylamagy dowam etdirmek. jadylama [ja:dylama], iş ady. Jadylamak ýagdaýy. jadylamak [ja:dylamak], işl. 1. Jady etmek, göz baglamak. 2. göç.m. Özüne bent etmek, erkini almak, owsunlamak. jadylamaklyk [ja:dylamaklyk], iş ady. Jadylamak ýagdaýy. jadylamazlyk [ja:dylamazlyk], işl. Owsunlamazlyk, özüňe bent etmezlik, jadylaman durmaklyk. jadylanmak [ja:dylanmak], işl. Jady edilmek. Maňlaýy sakar ata syn edýänler, edil jadylanan ýaly bolup, ondan aýrylyp bilmeýärdiler (B. Kerbabaýew). jadylatmak [ja:dylatmak], işl. Jady etdirmek, birini özüňe bent etdirmek. jadylaýjy [ja:dylaýjy], syp.1. Jady ediji, göz baglaýjy, gözbagçy. 2. göç.m. Ýesir ediji, özüne çekiji. Mehinliniň jadylaýjy gözleri üçinmi, ol birhili myssaryp başlady (B. Kerbabaýew). jadylaýyş [ja:dylaýyş], iş ady. Jadylamak ýagdaýy. jadyly [ja:dyly], syp. 1. Jady bilen hereket edýän. Jadyly erteki. Jadyly guş. 2. Täsin galdyryjy, ýesir ediji, özüne çekiji, erkiňi alýan. Emma söýgi diýen jadyly zada, Höküm etmez eken hiç hili kada (K. Gurbannepesow). Jadyly söz. jadylylyk [ja:dylylyk], at. 1. Jadysy barlyk. 2. göç.m. Ýesir edijilik, özüne çekijilik. jaggyldabermek [jağğylla:vermek], işl. 1. Jyggyldyly ses çykyp başlamak. Biz-ä näme bolanyny bilmedik, birden jaggyldaberdi. 2. Jaggyldamagy dowam etdirmek. jaggyldama [jağğyllama], iş ady. Jaggyldamak ýagdaýy. jaggyldamak [jağğyllamak], işl. Jaggyldyly ses çykmak. Bagdan guşlaryň jaggyldaýan sesi gelýär. jaggyldamaklyk [jağğyllamaklyk], iş ady. Jaggyldamak ýagdaýy. jaggyldamazlyk [jağğyllamazlyk], iş ady. Jaggyldyly ses çykmazlyk. jaggyldaşmak [jağğyllaşmak], işl. Ýerli- ýerden jaggyldyly ses çykarmak. Guşlaryň jaggyldaşýan sesleri eşidilip dur. jaggyldy [jağğylly], at. Jagyl-jugul owazly, galmagally, garyşyk sesiň ady. jaggyldyly [jağğyllyly], syp. Jagyl-jugul owazly, galmagally, garyşyk sesli. Guşlaryň jaggyldyly sesi eşidilip durýardy. jagylda-jugul [jağylla-juğul], at, ser. Jagyl- jugul. jagyl-jugul [jağyl-juğul], at. Garjaşyk çykýan ses, çagalaryň garyşyk çykýan şowhunly sesi. Oba bu gün daň atandan jagyl-jugul bilen ördi (B. Kerbabaýew). jagyrdabermek [jağyrda:vermek], işl. Jagyrdaşyp başlamak, ýerli-ýerden jagyrdap başlamak. jagyrdadybermek [jağyrdadyvermek], işl. Jagyrdyly ses çykaryp başlamak. jagyrdama [jağyrdama], iş ady. Jagyrdamak ýagdaýy. jagyrdamak [jağyrdamak], işl. Jagyrdyly seslenmek, jagyr-jugur ses etmek. Onuň jagyrdaýan sesi eşidilip dur. jagyrdamaklyk [jağyrdamaklyk], iş ady. Jagyrdamak ýagdaýy. jagyrdamazlyk [jağyrdamazlyk], iş ady. Jagyrdyly ses çykmazlyk. jagyrdaşmak [jağyrdaşmak], işl. Üýşüp, köp bolup, jagyrdyly ses çykarmak. jagyrdaşybermek [jağyrdaşyvermek], işl. Ýerli-ýerden jagyrdyly ses çykaryp başlamak. jagyrdatmak [jağyrdatma], işl. Jagyrdyly ses çykartmak. jagyrdaýyş [jağyrdaýyş], iş ady. Jagyrdamak ýagdaýy. jagyrdy [jağyrdy], at. Jagyrdyly, jagyr-jugur bolup çykýan sesiň ady. jagyr-jugur [jağyr-juğur], s.ş.aňl.söz. Çagalar üýşüp, sesli gepleşenlerinde ýa-da guşlar saýraşanda çykýan ses. Olar jagyr-jugur edip otyrlar. jahalat [jaha:lat], at, k. d. Nadanlyk, bilimsizlik. jahan at. 1. Dünýä. Seýl edeliň bu jahana, Jahanda näler görüner (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Jahan urşy birnäçe uly döwletleriň gatnaşmagynda bolýan dünýä urşy. Ikinji jahan urşy. Jahan ýagtylmak daň atmak, howa ýagtylyp başlamak. jahangir [jahanği:r], syp.,k. d. Ýurtbasar, basybalyjy, uruşparaz. jahangirlik [jahanği:rlik], at. Ýurtbasarlyk, basybalyjylyk, uruşparazlyk. jahankeşde syp.1. Syýahat edýän, gezende, syýahatçy. Magtymguly jahankeşde şahyr bolupdyr. jahankeşdelik at. Syýahat edijilik, gezendelik, syýahatçylyk. jahyl [ja:hy:l], syp. 1. Nadan, sowatsyz, bilimsiz. Jeň eýleme jahyl bilen (Mätäji). 2. Tejribesiz. Bu ýaşyň içinde jahyl ýördüňmi (Zynhary). 3. Ýigitlik ýaşyndaky, juwan. \n\t‣ Jahyl çykmak ulalyp ýigit çykmak. Pylanynyň ogly jahyl çykypdyr, indi ene-atasy bilini berk guşap, gyz gözlegine çykybermeli bolupdyr. jahylçylyk [ja:hy:lçylyk], at, ser. Jahyllyk. jahyllyk [ja:hy:llyk], at. Ýigitlik, juwanlyk, ýigitlik çagy. Jahyllygyň joşy çykdy başymdan, Men ol joşdan haly bolup galyp men (Magtymguly). jahylrak [ja:hy:lra:k], syp. Jahyl çykyp barýan, jahyllyga golaýlan. jahylsyrama [ja:hy:lsyrama], iş ady. Jahylsyramak ýagdaýy. jahylsyramak [ja:hy:lsyramak], işl. Özüňi jahyl görkezjek bolmak, jahyl boljak bolmak. – Meniň kakam aslynda bir jalaý, beg kişi bolupdyr welin, soňky wagtlarda-ha hasam beter jahylsyraýar (A.Gowşudow). jahylsyramazlyk [ja:hy:lsyramazlyk], iş ady. Özüňi jahyl görkezjek bolmazlyk. jakgyldabermek [jakgylla:vermek], işl. Jakgyldap başlamak, jak-jak edip gülüp başlamak. jakgyldadybermek [jakgylladyvermek], işl. Jak-jak etdirip güldürip başlamak. jakgyldama [jakgyllamak], iş ady. Jakgyldamak ýagdaýy. jakgyldamak [jakgyllamak], işl.1. Ýiti sesli saýramak, jak-jak edip saýramak. Bir guşuň jakgyldap saýraýany eşidilýärdi. 2. göç.m. Jak-jak edip gülmek, gaty sesli hezil edip gülmek. Onuň aýdan hekaýasynyň manysyny bilenden soň,ol jakgyldap gülüp başlady. jakgyldamaklyk [jakgyllamaklyk], iş ady. Jakgyldamak ýagdaýy. jakgyldamazlyk [jakgyllamazlyk], iş ady. Jak-jak edip, gaty ses bilen gülmezlik; jakgyldap saýramazlyk. jakgyldaşmak [jakgyllaşmak], işl. Köp bolup jak-jak edip gülmek; jak-jak edip saýraşmak. Giden çemenzarlygyň içinde guşlar jakgyldaşýardy. jakgyldatmak [jakgyllatmak], işl. Jakgyldadyp gülmek. jakgyldy [jakgylly], at. Käbir guşlar saýranda çykýan gaty, güýçli sesiň ady. Bilbiliň jakgyldysy-da eşidilýärdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Jak-jak edip çykýan gülki, jakgyldap gülnende çykýan sesiň ady. Uzuk muňa jakgyldap güldi-de, aşak eglip, goşawujyny dolduryp, suw aldy (H. Derýaýew). jak-jak : jak-jak etmek (urmak)ser. Jakgyldamak. Jak-jak edip saýraşýar, Bagtyň şeýda bilbili. Gezip, ýaryn agtarýar, Ol söýdügi ter güli (Ş. Kekilow). Açyldy al-ýaşyl reňbe-reň güller, Şahasynda jak-jak urýar bilbiller (A. Kekilow). jak-jaklabermek [jak-jakla:vermek], işl. Jak-jak edip gülüp başlamak, yzygiderli jak-jaklap gülüp ugramak. jak-jaklama iş ady. Jak-jaklamak ýagdaýy. jak-jaklamak işl.,ser. Jakgyldamak. Şerebeli sözler bilen gygyryp, jak-jaklap güldi (N. Pomma). jak-jaklamaklyk iş ady. Jak-jaklap gülmek, saýramak ýagdaýy. jak-jaklamazlyk iş ady. Jak-jaklap gülmezlik; jak-jaklap saýramazlyk. jakyrdabermek [jakyrda:vermek], işl. Jakyrdap başlamak. jakyrdama iş ady. Jakyrdamak ýagdaýy. jakyrdamak işl.1. Jakyrdyly ýiti ses çykmak (käbir guşlaryň sesi hakynda). Gapymyzdaky ak çadyr bolup oturan erikde alahekik jakyrdady (“Edebiýat we sungat”). 2. Gaty sesli jakyr-jakyr edip gülmek. – Şeý diýsene! – diýip, çyny bilen jakyrdap güldi (N. Juma- ýew). jakyrdamaklyk iş ady. Jakyrdamak ýagdaýy. jakyrdamazlyk iş ady. Jakyrdyly ses çykmazlyk. jakyrdaşmak işl. Köp bolup jakyrdyly ses çykaryp gülüşmek. Biz işikden girenimizde, öýdäkiler jakyrdaşyp gülüşýärdiler. jakyrdatmak işl. Jakyrdyly ses çykartmak. jala at. Güýçli çabga. \n\t‣ Jala degen ýaly etmek bir zarbada tamamlamak, gutarmak. jalawa [jalowo] I, at. Käriz suwunyň ýeriň ýüzüne çykýan ýeri. \n\n\n JALAWA [jalowo] II, at. Suw degirmeninde perli topuň töweregindäki ýer. jalataý at, ser. Jalaý. Ýörseňiz-de gulak, dilsiz güň bolup, Şah-u gedaý, ýa jalataý şum bolup (Magtymguly). Saňa wagtyny nähili geçirjegini bilmän ýören jalataý diýerler (A. Gowşudow). jalataýlyk at, ser. Jalaýlyk. Ol ömrüni jalataýlyk edip geçiripdir. jalataýrak [jalataýra:k], syp.,ser. Jalaýrak. Onuň kiçi ogly jalataýrakdyr. jalaý at. Ýeňil durmuş alyp barýan, keýpihonlyk edýän, geldi-geçerlik edýän jalataý, gezegen. jalaýbag [jalaýva:ğ], at. Hataby howuda berkidýän bag, ýüp. jalaýlyk at. Jalaý bolmaklyk, jalaýyň gylyk- häsiýeti, jalataýlyk, gezegenlik. Ol entegem jalaýlyk edip ýörmi? (B. Seýtäkow). jalaýrak [jalaýra:k], syp. Keýpihonlyk edegenräk, ýeňil durmuş alyp baraganrak, jalataýrak. Jalaýrak gezmegi, ýaşamagy gowy görýän ýigitler bar. jalbar [jalvar], at. Erkek adamyň guşaklygyndan topugyna çenli aralygy örtýän balagy. Eje, meniň gowy köýnegim bilen jalbarymy ütükläweri (A. Nazarow). jalbarlyk [jalvarlyk], syp. Jalbar tikmek üçin (mata). Jalbarlyk mata. jalkyldadybermek [jalkylladyvermek], işl. Batly ýykyp başlamak. jalkyldama [jalkyllama], iş ady. Jalkyldamak ýagdaýy. jalkyldamak [jalkyllamak], işl. Bütin göwräň bilen gaty ýykylmak. Ol dik duran ýerinde özünden gidip, jalkyldap ýykyldy. jalkyldamaklyk [jalkyllamaklyk], iş ady. Jalkyldamak ýagdaýy. jalkyldamazlyk [jalkyllamazlyk], iş ady. Jalkyldap ýykylmazlyk. jalkyldatmak [jalkyllatmak], işl. Bütin göwresi bilen batly, gaty ýykmak. Güýçli pälwan garşydaşyny jalkydadyp ýere urdy. jam [ja:m], at. 1. Metaldan ýasalan syrçaly ýa-da syrçasyz gap, tabak. 2. kön.s. Şerap içilýän mis ýa-da bürünçden ýasalan käse. 3. gepl.d. Därä ot düşürmek üçin peşeňiň düýbüne oturdylýan jam şekillije enjam, mis. Mergen peşeňlerini doldurmak üçin, olaryň jamyny çykaryşdyryp, täzesini oturtdy. jambörük [ja:mmö:rük], at. Etegi giňräk, depesi tegelek edilip, dürli nagyşlar bilen keşdelenip tikilýän tahýa. Şempa ak telpegini gapdalynda goýup, jambörügini maňlaýyna geýdi (B. Kerbabaýew). jambörüklik [ja:mmö:rüklük], syp. Jambörük tikmek üçin gerekli (keteni, ýüpek sapak we ş.m. ). jamjagaz [ja:mjağaz], at. Kiçijik jam. jan [ja:n], at. 1. Adama, janly-jandarlara we ösümlikler dünýäsine dirilik berýän ruh. 2. Adamyň içki ruhy dünýäsi, onuň aň-paýhasy, duýgy-düşünjesi. 3. Söýgi, gadyr-gymmat bildirilip, adam ady bilen bile aýdylýan söz. Özümiň öz öýümde ejem janyň ornuny tutýandygyma buýsanýaryn (“Türkmenistan”). 4. Maşgala agzalarynyň sany görkezilmeli bolanda "adam", "baş" sözleriniň deregine ulanylýan söz. Seniň maşgalaňda heniz zähmete ýaramadyk çagalar bilen birlikde dokuz jan bar (A. Gowşudow). 5. Ýürekden syzdyrylyp aýdylýan, şatlyk bildirýän söz. Jan! Sesiňe döneýin, bagşy! \n\t‣ Jana batmazlyk göwne ýaramazlyk, göwnejaý bolmazlyk. Asyl siziň at idedişiňiz jana batanok, şonuň bir çetinde özüm bolmasam boljak däl (A. Gowşudow). Jana dert bolmak birine azar bolmak, ýük bolmak. Jana gelmek 1) täzeden janlanmak, janly durmuşa eýe bolmak. 2) janlanmak, herekete gelmek. Töwerek jana gelen ýaly boldy.Jan agyrtmak yhlasly, janypkeşlik bilen ýapyşmak, janyňy aýamazlyk. Jan ajygly jany ýanyp duran, ahmyrly, ölüm howply, gazaply. Ýaralanan jan ajygly gaplaň dek topuldy. Jan alyp, jan bermek gazaply söweş alyp barmak, ölüm-ýitimli uruş etmek. Jan aýamazlyk yhlas bilen işlemek, aranyňy- ýadanyňy bilmän işlemek, jan gaýgyrman zähmet çekmek. Bu gün ýaşlar jan aýaman işlediler. Jan başyna adam başyna, her bir adama, her bir kişä. Jan berene jaý ber gyssama, öz ugruna, öz maýdalyna goýber. Jan bermek 1) janlandyrmak, dikeltmek, täzeden güýje getirmek, sana goşmak. 2) janyňy gurban etmek. Jan çekmek biri ýa-da bir zat hakda köp alada etmek, bir ýumşy ýerine ýetirjek bolup dyrjaşmak, zähmet çekmek, bir maksady amala aşyrmaga çalyşmak. Jandan doýmak janyňdan bizar bolmak, öz- özüňden irmek, durmuşdan ýadamak, doýmak. Ýesir bolup, munda gelip, Jandan doýan ýaly boldum (Zelili). Jan emgemezlik janyňy gynamazlyk, yhlas bilen ýapyşmazlyk, äwmän işlemeklik. Jan etmek ser. Jan çekmek. Ol jan edýärdi. Jan gerekmi, pyçak ikiden birini et, haýsyny saýlasaň, öz işiň; gyssagarada şert goýmak. Jan giren ýaly bolmak täzeden güýç almak, janlanmak, ruhlanmak. Daş-töwerege täzeden jan giren ýaly boldy. Jan girmek jansyz zatlar janlanmak, direlmek; pyntyk ýaryp ösüp başlamak (janly-jandar, ösümlikler we ş.m. hakynda). Adamlara-da täzeden jan giren ýaly boldy (B. Seýtäkow). Jan howluna ölüm howply ýagdaýda, jany çykmazynyň öňüsyrasynda, öň ýanynda. Ok degen gaplaň jan howluna tüpeň sesi çykan tarapa bökdi.Jan paralamak örän yhlasly aýtmak, janygyp aýtmak. Jan sany maşgalanyň adam sany. Jan suwy pomidoryň we beýleki ekinleriň şitili oturdylanda olaryň janlanmagy, düýp tutmagy üçin berilýän suw. Jany bar dogry, hakykata laýyk, ugry bar. Jany jana gatmak biri-biriňe ýürekden wepaly bolmak. Bir dost bilen jany-jana gataýyn (Seýdi). Jany jöwen ekmäge gitdi öldi, ýogaldy, amanadyny tabşyrdy. Jany karkara gelmek ýaşaýşyň soňky pellesine ýetmek, janyň bokurdaga gelmek. Janyna kast etmek birini öldürmek ýa-da öldürjek bolup şikest ýetirmek. Janyna ot salmak howsala düşürmek, galagoply ýagdaýa salmak. Janyna ýetişmek ölümden halas etmek, öz wagtynda kömege ýetişmek, howpdan gutarmak. Ol gyz atasynyň janyna ýetişdi, ýogsam ol ölüp giderdi (Halk ertekisinden). Janyny jähenneme ibermek (ugratmak) öldürmek. Janyňa degmek güýçli täsir etmek, örän gaty degmek (özüňe ýaramaýan hereket ýa söz hakynda). Janyň agyrmak ser. Janyň ýanmak. Ana, şoňa meniň janym agyrýar (B. Kerbabaýew). Janyňa kast etmek 1) özüňi öldürmek. 2) öler ýaly işlemek, ýadawlygy bilmän, köp işlemek, agyr iş edip, özüňi horlamak. Janyňa noş bolsun! iýeniň, içeniň janyňa ýarasyn. Janyň ara girmekser. Janyň aram tapmak. Janyň aram tapmak ynjalyk tapmak, rahatlyk aralaşmak, ynjalmak. Janyňdan geçmekser. Janyňy gurban etmek. Gaýrat edip, şirin jandan geçeli, Gylyçdan gyrmyzy ganlar seçeli, Duşman bilen aramyzy açaly, Hemme şol ykrara gurulsyn imdi (Seýdi). Janyňdan syzdyrmak ýürekden aýtmak, janygyp, ak ýürekden aýtmak. Janyňy barlamak özüňi barlap görmek. Janyňy gurban etmek Watanyň ýa-da bir gowy görýän adamyň ugrunda özüňi heläk etmek, bir zadyň ugrunda jan bermek, gurban bolmak, ölmek. Janyň şypa tapmak hezil etmek, sagalmak, daýawlanmak, gurplanmak. Janyň ujy hezil, rahat,gaty oňat. Şular ýaly adamlar bilen işlemek janyň ujy. Janyňy ynanmak birine ynam etmek, bütinleý ynanmak. Janyň ýanmak (köýmek) agyr degmek, erbet täsir etmek. Jany (saly) suw üstünde haly harap, gorkuly ýagdaýda. Ol kömek etmekden-ä geçen, özüniň jany suw üstündedi. Jan ýakmak gaty käýinmek, zeýrenmek. janagyryly [ja:na:ğyrly], syp.,ser. Janyýangyn. Gaplaň janagyryly dyzamaga başlaýar (Halk ertekisinden”). jana-jan [ja:na-ja:n], syp.1. Wepaly, ýürekdeş, janköýer, eziz, gadyrly, gadyrdan. Jana-jan dost. 2. Iň möhüm, iň zerur, wajyp. Watany goramak biziň jana- jan borjumyzdyr. jana [ja:na], at. Gaty gowy görlüp, söýgi bildirilip aýdylýan söz. janalgyç [ja:nalğyç], at.1. gepl.d. Dini düşünjä görä adamlaryň janyny alýan Ezraýyl. 2. göç.m. Jebir, sütem beriji. janajygly [ja:na:jyğly], syp., ser. Janyýangyn. Janajygly sesi bilen gygyrdy. janan [ja:na:n], at. Dilber, dildar, söýgüli, mähriban, magşuk. janawar [ja:nawör], at. Haýwanlaryň, mal- garalaryň rehimlilik bilen tutulýan ady. Çök, janawar! janaýamazak [ja:naýamazak], syp. Özüni gaýgyrmaýan, aýawly saklamaýan. Ol bir janaýamazak adamdyr. jandar [ja:nna:r], at. Janly, jany bar bolan, janly zat (haýwanlaryň, mör-möjekleriň umumy ady). Bir ýerde bir jandaryň çyňsaýan sesi çykdy (A. Gowşudow). janderdi [ja:nnerdi]: janderdi bolmak janyňa azar bolmak. Men ony ýanym bilen alyp gitdim welin, ol maňa janderdi boldy. jan-dil [ja:n-nil]: jan-dil bilen tüýs ýürekden, janygyp, mähirli. Jeren jan-dil bilen ýapyşdy işe, Tizleşdirmek üçin ýeňiş möhletin (A. Kekilow). janeý-jan [ja:neý-ja:n], ser.Janelek. janelek [ja:nelek], üml. Has şatlanyp, begenip aýdylýan söz. janhowul [ja:nhowul], at. Ölümiň öň ýanyndaky ýagdaý, pursat. Janawar janhowluna urunýardy. \n\t‣ Janhowul ýaly örän gyssanmaç, howlukmaç. Baryň, eglenmäň! – diýip, janhowul ýaly bolup gygyrdy (“Görogly”). jan-jiger [ja:n-jiğer], at. Çyn ýürekden, ýürek bilen, jan-dil bilen. Ol dyzyna çökdi-de:"Şeýt, agam jan, şeýt!" – diýip, jan-jigerinden syzdyryp ýalbardy (G. Kulyýew). \n\t‣ Jan-jigeriň eremek örän gynanmak, nebsiň agyrmak. Eredi janym-jigerim, görgül, tende ýara ýok (Magtymguly). janköýer [ja:nköýör], syp.1. Bir iş, waka, adam üçin alada ediji, janyny ýakyjy, gamhor. Senden ýakyn janköýer gardaşy ýok eken (“Görogly”). Şol döwürlerde Yzgant obasynda edebiýat bilen gyzyklanýanlar, onuň janköýerleri az bolmandyr (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk, 29-30 s.). 2. Tarapyny çalýan komandasynyň üstünligi üçin begenýän, ýeňlişi üçin gynanýan adam. janlandyrmak [ja:nlannyrmak], işl. Jana getirmek, direltmek. Soňky ýagan ýagyş otlary birneme janlandyrdy. 2. göç.m. Herekete getirmek, täzeden güýje girizmek, başarjaňlygyny artdyrmak, ruhlandyrmak, güýçlendirmek. janlandyrybermek [ja:nlannyryvermek], işl.1. Jana getirip, direldip başlamak. 2. göç.m. Herekete, güýje girizip başlabermek. janlanma [ja:nlanma], iş ady. Janlanmak ýagdaýy. janlanmak [ja:nlanmak], işl.1. Jan girip, ýaşap başlamak, ösüp başlamak. Otlar salkyn düşmegi bilen gaýtadan janlanyp başlady.2. göç.m. Herekete gelmek, güýje girmek, başarjaňlygy artmak, ruhlanmak, güýçlenmek. janlanmaklyk [ja:nlanmaklyk], iş ady. Janlanmak ýagdaýy. janlanmazlyk [ja:nlanmazlyk], iş ady. Direlmezlik, täzeden jana gelmezlik. janlanybermek [ja:nlanyvermek], işl. Janlanyp başlamak. janly [ja:nly], syp.1. Jany bar, diri, ýaşaýyş ukyby bar bolan. 2. Göni alyp görkeziş. 3. gepl.d. Ownuk mal, dowar. 4. göç.m. Gyzgalaňly, hyjuwly, möwç alýan. \n\t‣ Janly burç mekdeplerde, çagalar bagynda towşandyr kirpi, guş saklanýan jaý. Janly muzeý gepl.d. köpçülige görkezmek üçin eldeki we ýabany haýwanlar, guşlar saklanýan ýer. Ýan janly ser. Ýan. Ýan janly etmek. janly-jandar [ja:nly-ja:nnar], at. Janly zatlaryň umumy atlandyrylyşy. Öýde orta ýaşa ýakynlaşan bir aýaldan başga janly-jandar ýokdy (A. Gowşudow). Töwerekde janly-jandar görnenok. janly-jemende [ja:nly-jemenne], at. Adam, ynsan. Obada bir garry kempir bilen gojadan başga hiç janly-jemende galmandyr (Halk ertekisinden). janlylyk [ja:nlylyk], syp.1. Jany barlyk, dirilik, ýaşaýşa ukyplylyk. 2. göç.m. Gyzgalaňlylyk, hyjuwlylyk, dogumlylyk. Onuň gözleri geçen ýyldaky ýaly umytsyz garaman, janlylyk, tiz pähimlilik bilen ýalpyldaýardy (B. Kerbabaýew). janlyrak [ja:nlyra:k]: Janlyrak bolmak dogumlyrak bolmak. Janlyrak gymyldamak dogumlyrak, hyjuwlyrak hereket etmek. janpena [ja:npena:], at.1.Goragçy, gorap saklaýan, goraýjy. 2. Gaçybatalga. – Ýigitler, bu gün her kim öz öýünde ýa-da janpenalarda bolsun (A. Gowşudow). janserek [ja:nserek], hal.1. Näme etjegini bilmän aljyrap, belli bir netijä gelip bilmän ýören, aljyraňňy. Ol iki arada janserek bolup garaşdy. 2. göç.m. Aladaçyl. Ýaýnaň saýasynda ene Watanyň, Iýdir, geýdir, siz diýip janserekdir (B. Hudaýnazarow). jansereklik [ja:nsereklik], at. Janserek halda bolmaklyk. jansyz [ja:nsyz] I, syp. 1. Jany bolmadyk, diri däl, öli. 2. Öçügsi, şöhlesiz, nury gaçan. Jansyz gözleri kule taşlanan mäz ýaly sämäp göründi (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Çalasyn däl, hyjuwsyz, dogumlylygy gowşak. 4. gepl.d. Iýilýän inçeräk ýaprakly, ak gülli ot. \n\n\n JANSYZ [ja:nsyz] II, syp. Içaly. Watançylyk urşy günlerinde kakasynyň bir gezek serhet sakçylaryna"jansyz" tutup berşini ýadyna saldy (B. Kerbabaýew). jansyzlanma [ja:nsyzlanma], iş ady. Jansyzlanmak ýagdaýy. jansyzlanmak [ja:nsyzlanmak], işl. Dirilik alamatyny ýitirmek, hereketsiz gatap galmak. jansyzlyk [ja:nsyzlyk] I, at. 1. Jany ýokluk, diri dällik, ölülik. 2. göç.m. Gyzgalaňly dällik, hyjuwsyzlyk, gowşaklyk, dogumly dällik. \n\n\n JANSYZLYK [ja:nsyzlyk] II, at. Jansyzyň ýagdaýy, içalylyk. jant : jantyny ýakmak başarman näme, hek etmek, daş etmek. Näme işiň bolsa, sen aýdyber, jantyny ýakaryn. jantaý at, gepl.d. Jübi; gapjyk. \n\t‣ Jantaýyna urmak özi almak, jübüsine urmak. Ol pullaryň hemmesini jantaýyna urdy. jan-ten [ja:n-ten], at. Jany-teni bilen, ähli yhlasy, güýji, wyždany bilen. Işe jany-teni bilen berlen adam. janygybermek [ja:nyğyvermek], işl. Çyndan, tüýs ýürekden jan edip başlamak, janygyp başlamak . janykma [ja:nykma], iş ady. Janykmak ýagdaýy. janykmak [ja:nykmak], işl. Ýürekden jan çekmek;başlamak janyňdan syzdyrmak. janykmaklyk [ja:nykmaklyk], iş ady. Janykmak ýagdaýy. janykmazlyk [ja:nykmazlyk], iş ady. Ýürekden jan etmezlik. janypkeş [ja:ny:pkeş], syp. 1. Iş-güýje jany-teni bilen ýapyşýan, yhlasly, zähmetsöýer. Täze sürüji janypkeş görünýär. 2. Wepadar, ýürekdeş, berlen. Janypkeş dost. janypkeşlik [ja:ny:pkeşlik], at. 1. Iş-güýje janyň-teniň bilen ýapyşmaklyk, yhlaslylyk. Janypkeşlik bilen ýapyşylan işiň bitmän galjak gümany ýok. 2. Wepadarlyk, ýürekdeşlik, berlenlik. Özüniň janypkeşligini oňa subut etjek bolup çalyşýardy (G. Ku- lyýew). janyýangyn [ja:nyýanğyn], syp. Birinden ýa-da bir zatdan göwni galyp, närazylyk bildirýän, närazy, ýangynly, janajygly. Janyýangyn adam özüňe belli, ol örän gaharly gepleýärdi. janyýangynlyk [ja:nyýanğynlyk], at. Janyýangyn halda bolmaklyk, birinden ýa-da bir zatdan göwni galyp, içi ýanyp durmaklyk. Ýerliksiz soraga janyýangynlyk bilen ýylgyrdy. janyýangynlylyk [ja:nyýanğynlylyk], at, ser. Janyýangynlyk. Ol göýä biri bilen dawalaşýan ýaly, bu sözleri gaty seslenip, janyýangynlylyk bilen aýtdy (B. Seýtäkow). jaň at. 1. Misden ýa-da mis garyndyly metal erginden ýasalyp, jyňňyrdar ýaly içinden dil asylyp goýlan çowlurak enjam. Elmydama onuň boýnunda ýiti seslije jaň bardy (B. Gurbanow). Sapaga girmek üçin jaň kakyldy. 2. Metaldan ýasalan jaňjagaz ýa-da ses signaly üçin enjam. 3. Jaňjagazdan ýa-da enjamdan çykýan ses, jaňňyrdy, jyňňyrdy. Sapaga jaň boldy. 4. Jaň sözüniň soňundan etmek kömekçi işligi gelip, gymyldy-hereket aňladýan düzümli işlik ýasalýar: Jaň etmek (urmak) birine telefon etmek. Sen maňa jaň uran ekeniň, Annatuwak, näme menlik iş barmydy? (B. Kerbabaýew). jaňçy at. Jaň kakýan adam. Sapaga girmeli wagt bolanda, nobatçy jaňy aldygyna jaňňyrdadýardy. jaňjagaz [jaňjağaz], at. Kiçijik jaň. Owlagyň boýnuna jaňjagaz dakypdyrlar. jaňly syp. Eline jaň alan, boýnuna jaň dakylan. Bugralary goşa örküçli, Maýalary jaňly gelin (K. Gurbannepesow). Eli jaňly adam. jaňňyrdabermek [jaňňyrda:vermek], işl. Jaňňyrdap başlamak. jaňňyrdama iş ady. Jaňňyrdamak ýagdaýy. jaňňyrdamak işl. Jaň jaňňyrdyly seslenmek, jaňňyr-jaňňyr etmek. Jaňyň tanyş owazy jaňňyrdap, bizi sapaga girmäge çagyrdy. jaňňyrdamaklyk iş ady. Jaňňyrdamak ýagdaýy. jaňňyrdamazlyk iş ady Jaňňyrdyly ses çykmazlyk. jaňňyrdatmak işl. Jaň kakmak, jaňňyrdyly ses çykarmak, jaňňyr-jaňňyr etdirmek. Ol ýene-de birnäçe wagt bu pikirlerini dowam etdirip oturandan soň, jaňjagazyny jaňňyrdatdy (B. Seýtäkow). jaňňyrdaşmak işl. Köp jaňdan jaňňyrdyly ses çykmak. Ýük üstünde jaň goýsaň, Jaňňyrdaşar, ýar- ýar (Halk döredijiliginden). jaňňyrdy at. Jaň, düwme we ş.m. zatlaryň sesiniň ady. jaňňyr-jaňňyr s. ş. aňl. söz. Jaň herekete getirilende yzly-yzyna çykýan sesler. jar I, at. Sil suwunyň akýan ugry. Ine, olar meýdanda güýzlük ak ekine suw tutup ýörenleriň bir gapdalyndaky çuň jar bilen geçip gidipdir (A. Gow- şudow). \n\n\n JAR II, at. Bir waka barada jarçy tarapyndan yglan edilýän sesli habar. \n\t‣ Jar bolmak hemmelere mälim bolmak, ähli ýere ýaýramak. Jar çekmek bir habary halka sesli mälim etmek, sesli yglan etmek. Öň baranyň bir semiz toklusy bilen bir tümen puly bar diýip, jar çekdirdi (B. Kerbabaýew). Jar etmek bir habary, gürrüňi uly ile ýaýratmak, äşgär etmek. \n\n\n JAR [ja:r], at. Döwülmän galan baş gatyşykly däne. Ekin ekdim, harman aldym, Jary baryn bilmedim (Halk döredijiliginden). Hany arpa, hany bugdaý, Ýetermikä saňa jary (Ç. Aşyrow). jaran at. Şaha-şaha bolup aýrylýan jarlar. Oraçadyr olaň öýi, Bir jaranyň boýundady (K Gur- bannepesow). jaranlyk at. Şaha-şaha bolup aýrylýan kiçiräk jarlaryň köp ýeri. jarçy at. Bir ähmiýetli habary halk köpçüligine gaty sesli gygyryp habar berýän adam. Obalykda jarçynyň sesi ýaňlandy (A. Gowşudow). jarçylyk at. Jarçynyň käri, wezipesi. Bu sesiň bilen, seniň jarçylyk etmegiň gerek (B. Pürliýew). jarka hal. Bir bada, bat bilen, batly, birden (gapy hakynda). Jarka açyldy gapy, Italmaz öýe girdi (A. Alamyşow). jarkyldabermek [jarkylla:vermek], işl. Jarkyldyly ses çykyp ugramak. jarkyldama [jarkyllama], iş ady. Jarkyldamak işi. jarkyldamak [jarkyllamak], işl. Jarkyldyly ses çykmak, jark-jark edip seslenmek. Gapy jarkyldap ýapyldy. jarkyldamaklyk [jarkyllamaklyk], iş ady. Jarkyldamak ýagdaýy. jarkyldamazlyk [jarkyllamazlyk], iş ady. Jarkyldyly ses çykmazlyk. jarkyldatmak [jarkyllatmak], işl. Jarkyldyly ses çykarmak, jark-jark edip seslendirmek. Gapyny jarkyldadyp ýapdy-da çykyp gitdi (“Edebiýat we sungat”). jarkyldy [jarkylly], s. ş. aňl. söz. Gapynyň we ş.m. zatlaryň batly açylyp-ýapylmagyndan emele gelýän sesiň ady. Gapynyň jarkyldysy has gaty çykdy we jaýy sarsdyryp gitdi. jarlyk syp. Jaryň köp ýeri. jarnama [jarna:ma], at. Çagyryş bilen kimdir birine ýüzlenme. Birleşen Milletler guramasynyň jarnamasy. jas s. ş. aňl. söz. Içýan, ary ýaly mör-möjek çakanda çykýan eşidiler-eşidilmez ses. Jas etmek. jasladybermek [jasyladyvermek], işl. Jasladyp başlamak. jaslatma [jasylatma], iş ady. Jaslatmak hereketi. jaslatmak [jasylatmak], işl. 1. Awuly iňňesini sokmak, çakmak (içýan, ary hakynda). Arynyň jasladyp çakanyny duýman galdym. 2. Sesli atmak, atyp goýbermek. Elindäki jysmygy jasladyp göçürenini özi hem duýmady. jaslatmaklyk [jasylatmaklyk], iş ady. Jaslatmak ýagdaýy. jassyldy [jassylly], at. Jysmyk atylanda ýa-da içýan, ary ýaly mör-möjek çakanda çykýan sesiň ady. jassyldysyz [jassyllysyz], syp. Jassyldy sesi bolmadyk. jatyrdabermek [jatyrda:vermek], işl. Jatyrdap başlamak. jatyrdama iş ady. Jatyrdamak ýagdaýy. jatyrdamak işl. Agram düşmegi, zor salynmagy sebäpli jatyrdyly ses çykmak, şatyrdamak. Teläriň üstüne atylan agaçlar jatyrdap döwüldi. jatyrdamazlyk iş ady. Jatyrdyly ses çykmazlyk. jatyrdaşmak işl. Birnäçe agaç, pürs jatyrdamak, şatyrdaşmak . Kepbäniň üstüne çykylanda, agaçlar jatyrdaşyp başlady. jatyrdatmak işl. Jatyrdyly seslendirmek, jatyr-jatyr ses çykarmak, şatyrdatmak. Agaçlary jatyrdadyp döwmek. jatyrdy at. Agaç ýa-da agaç enjamlaryna zor salnanda çykýan sesiň ady, şatyrdy. Agaç köpriniň üstünden agyr maşynlar geçende, olaryň jatyrdysy eşidilýärdi. jaý [ja:ý], at. 1. Adamlaryň ýaşamagy, işlemegi we ş.m. üçin gurulýan bina, ymarat,tam. 2. Otag. Merdan aga uly oglunyň bolýan jaýynyň gapysyny ýuwaşja açyp görkezdi. 3. Oduk-buduk goýmak ýa-da mal saklamak üçin gurulýan desga. Mallar üçin täze gurlan gowy jaýlarymyz bar. 4. Orun, ýer. \n\t‣Jaý etmek kön.s. ýerine ýetirmek. Namaz bile bäş işiňni jaý etgin, Toprak bile öz köňlüňni taý etgin (Magtymguly). jaýdar [ja:ýda:r], syp., hal. Ylaýyk ýerinden, edil üstünden, göni özüne; öz ýerinde. Jaýdar degen ok. Jaýdar aýdylan söz. jaýjagaz [ja:ýjağaz], at. Kiçijik jaý. jaýlabermek [ja:ýla:vermek], işl. Aradan çykany haýdan-haý depin etmäge başlamak, jaýlap başlamak. jaýlama [ja:ýlama], iş ady. Jaýlamak ýagdaýy. jaýlamak [ja:ýlamak], işl. Aradan çykan adamyny ýere tabşyrmak, depin etmek. \n\t‣ Jaýlap goýmak her bir zady ýerbe-ýer, tygşytly, rejeli, mazaly ýerleşdirip goýmak. jaýlamaklyk [ja:ýlamaklyk], iş ady. Jaýlamak ýagdaýy. jaýlanmak [ja:ýlanmak], işl. Depin edilmek. Magtymgulynyň jaýlanan ýerini gidip gördük. jaýlaşdyrmak [ja:ýlaşdyrmak], işl. Ýerbe- ýer, tertipli, rejeli goýuşdyrmak, ýerli-ýerine salyşdyrmak; ýerleşdirmek. Atlaryny jaýlaşdyryp ornaşanlaryndan soň, şol bilgijiň niredeligini sorap tapdylar (Halk ertekisinden). jaýlaşmak [ja:ýlaşmak], işl. 1. Depin etmäge, jaýlamaga kömekleşmek. Ýaşulular aradan çykany jaýlaşmaga gitdiler. 2. Ýer, orun almak, jaýly oturmak, jaýlaşykly oturmak, ýerleşmek. Ýazlamaga ýer araýan ýazlagçylar süýji suwly guýynyň başynda jaýlaşdylar. jaýlaşykly [ja:ýlaşykly], hal. Ynjalykly, ykjam, jaýly, ornaşykly. Jaýlaşykly oturyp, uzak ýyllaryň ýatlamalarynyň kelebini çöşläp başlaýar (“Edebiýat we sungat”). jaýlatmak [ja:ýlatmak], işl. Jaýlamak işini başga birine etdirmek, depin etdirmek. jaýlaýyş [ja:ýlaýyş], iş ady. Jaýlamak ýagdaýy. jaýly [ja:ýly], syp.1. Ýaşara jaýy bar, jaý bilen üpjün. Gowy-gowy jaýly hojalyklar gün-günden köpelýär.2. Ýerlikli, maksada laýyk, dogry. Ýellini derňemek jaýly bolardy (A. Gowşudow). 3. Ornaşykly. Onuň oturyşy has arkaýyn we jaýlydy. jaýlyrak [ja:ýlyra:k], syp. Arkaýynrak, ornaşyklyrak. Sen jaýlyrak otur. jaýrybermek [ja:ýryvermek], işl. Jaýryp başlamak, bir ýanyndan jaýryp ugramak. jaýrygrak [jaýryğra:k], syp. Birneme çat açan, birazrak jaýrylan. jaýryk syp. Çat açmak sebäpli emele gelen ýaryk. Jaýryk agaç. jaýryk-jaýryk syp. Birnäçe ýerinden çat açan, tutuş ýaryk-ýaryk bolan. Jaýryk-jaýryk takyrlar. jaýryklyk at. Ýaryklyk, jaýryk, çat açan ýagdaýynda bolmaklyk. Tagtalaryň jaýryklygynyň zyýany ýok, bir zada peýdalansa bolar. jaýrylaňkyrlamak işl. Çat açmaga, jaýrylmaga golaýlamak. jaýrylma iş ady. Jaýrylmak ýagdaýy. jaýrylmak işl. Çat açmak, jaýryk atmak. jaýrylmaklyk iş ady. Jaýrylmak ýagdaýy. jaýrylmazlyk iş ady. Çat açmazlyk, ýaryk bolmazlyk. jaýrylybermek [jaýrylyvermek], işl. Jaýrylyp başlamak. jaýryşdyrmak işl. Jaýryp çykmak, birnäçe jaýryk emele getirmek; jaýryk-jaýryk etmek; ýaryşdyrmak. jaýryşmak işl.1. Jaýyrmaga kömek etmek. Seniň maňa şu agajy jaýryşmaga wagtyň bolarmy? 2. Bilelikde jaýyrmak. Adamlar äpet pürsleri jaýryşyp durdular. jaýsyz [ja:ýsyz], syp.1. Ýaşamaga jaýy ýok, jaýy bolmadyk. Jaýsyz adam ýok. 2. Ýerliksiz, gelşiksiz. 3. göç.m. Bijaý. jaýtarma iş ady. Jaýtarmak ýagdaýy. jaýtarmak işl.1. Towlanyp galyp durmak, gaňtarylyp durmak, dikgerip durmak. Murty jaýtaryp duran garaýagyz ýigit peýda boldy. 2. Haýbatly gaýşarmak, dikgermek, dogumlysyramak. Seniň jaýtaryp ýörüşiňe men näme il öňünde utanýan däldirin öýdýärmiň? (B. Pürliýew). jaýtarmaklyk iş ady. Jaýtarmak ýagdaýy. jaýtarmazlyk iş ady. Jaýtaryp durmazlyk. jaýtartmak işl. Towlap gaýtaryp goýmak, gaňtaryp goýmak; dikgertmek, dim-dik etmek. Guýrugyny jaýtardyp, ýüzin salyp ötägitdi (“Görogly”). Içýan guýrugyny jaýtardyp durdy. jaýtarylmak işl. Dikgerilmek, gaýşarylmak. Baý, onuň jaýtarylyp gaçaýşyny! (B. Kerbabaýew). jaýtaryşmak işl. Towlanyşyp galşyp durmak, gaňtarylyşyp durmak, dikgerişip durmak. jaýty syp. Jaýtarylyp duran, towlanyp galyp duran, jaýtarýan, dim-dik bolup duran. Onuň inçejik jaýty murty bardy. jaýtyja syp. Dim-dik bolup jaýtaryp duranja. jaýtyrak [jaýtyra:k], syp. Jaýtarybrak duran. jaýtyldama [jaýtyllama], iş ady. Jaýtyldamak hereketi. jaýtyldamak [jaýtyllamak], işl.,ser. Jaýtarmak 2. – Aý, heleý, ärim ýanymda diýip, jaýtyldan bolma (N. Pomma). jaýtyldaşmak [jaýtyllaşmak], işl. Dikgerişmek, dogumsyraşmak. Gyzjagazlar jaýtyldaşyp okuwa barýardylar. jaýtylyk at. Jaýtaryp duran ýagdaýda bolmaklyk. Murtunyň jaýtylygyna seretme, elinden zat gelmez. jaýyrdabermek [jaýyrda:vermek], işl. Jaýyrdap başlamak. jaýyrdama iş ady. Jaýyrdamak ýagdaýy. jaýyrdamak işl. Jaýyrdyly ses çykmak, jaýyrt-jaýyrt etmek (köwüşden çykýan ses hakynda). Onuň aýagyndaky köwüş jaýyrdaýardy. jaýyrdamaklyk iş ady. Jaýyrdamak ýagdaýy. jaýyrdamazlyk iş ady. Jaýyrdyly ses çykarmazlyk. jaýyrdatmak işl. Jaýyrdyly ses çykartmak, jaýyrt-jaýyrt etdirmek. Ol köwşüni jaýyrdadyp, iki ýana gezim edýärdi. jaýyrdawuk [jaýyrdowuk], syp. Jaýyrt-jaýyrt edip ses çykarýan. Ol köwşüniň jaýyrdawuk sesine guwanýardy (“Edebiýat we sungat”). jaýyrdy at. Jaýyrdap, jaýyrt-jaýyrt edip çykýan sesiň ady. Eýläk geçdi, beýläk geçdi, köwşüniň jaýyrdysy ýürege düşdi. jaýyrma iş ady. Jaýyrmak ýagdaýy. jaýyrmak işl. Jaýryk, ýaryk emele getirmek; ýarmak, iki bölmek. Zarp bilen urlan palta agajy iki jaýyrdy. jaýyrmaklyk iş ady. Jaýyrmak ýagdaýy. jaýyrmazlyk iş ady. Jaýyrmak işini ýerine ýetirmezlik. jaýyrt-jaýyrt : jaýyrt-jaýyrt etmek ser. Jaýyrdamak. jaz 1. s. ş. aňl. söz. Çig et gaty gyzgyn ýaga düşende çykýan ses. 2. at. Ýanan ýaga sogan, pomidor we ş.m. gowrulyp taýýarlanýan nahar goşandy. Unaş üçin jaz taýynla. \n\t‣ Jazyna ot basylan ýaly bolmak gaty aljyraňňy ýagdaýa düşmek; gaty gahary gelmek. Jazy ýetmek eýi ýetmek; işini görmek. Şol içen zährimary hem jazyny ýetiren bolara çemeli. Jazy ýanmak howsalaly, aljyraňňy ýagdaýa düşmek. Ol habary eşideli bäri onuň jazy ýanana döndi. \n\n\n JAZ [ja:z], at, sazç. 1. Professional saz sungatynyň bir görnüşi. Jaz sazy ХIХ—ХХasyrlaryň sepgidinde Ýewropa we Afrika saz medeniýetiniň esasynda Amerikada negrleriň arasynda döräpdir.2. Kakylyp we üflenip çalynýan dürli saz gurallaryny çalýan sazçylar toparyndan düzülen orkestr. jazlama iş ady. Jazlamak ýagdaýy. jazlamak [jazylamak], işl. 1. Jazzyldyly ses çykmak. Ýanan ýaga atylan etden jazlap ses çykdy. 2. Nahara jaz goşmak, nahary jazly bişirmek. Selmäni jazlar ýaly azajyk ýag alyp geliň. jazlamazlyk [jazylamazlyk], iş ady. 1. Jazlap ses çykmazlyk. 2. Nahary jazlaman bişirmek. jazlanmak işl. Gowrulmak, ýaga bişirilmek. Gazandaky ýaga jazlanýan etleri demine dartaýasy gelýärdi (B. Kerbabaýew). jazlaşmak [jazylaşmak], işl. 1. Köp ýerden jazlap ses çykmak. Gazandaky etler jazlaşyp dur. 2. Jazlamaga, jazlap bişirmäge kömek etmek. jazlatmak işl. Jazlap taýýarlatmak, jazly nahar bişirtmek. Men şu gün jazladyp, belke bişirtjek. jazly syp. Jaz goşulan, jazlanyp bişirilen. Jazly belke. Ojakda-da jazly unaş bişip dur. jazlyja syp. Jaz goşulanja, jazlanyp bişirilenje. Şu gün bir jazlyja unaş içäýsek, kem bolmazdy. jazlyk syp. Jaz etmek üçin gerekli, jaz eder ýaly (ýag we ş.m. hakynda). Jazlyk ýag. jazsyz [jassyz], syp. Jazlanmadyk, jaz goşulyp bişirilmedik. Uruş ýyllary jazsyz gaýnadylyp bişirilen oty köp iýipdik. jazyrdamak işl., ser.Jazzyldamak. Ýyldyrym ýaly ýylpyldap, näzik tene jazyrdap degdi (B. Ker- babaýew). jazyrdy at, ser. Jazzyldy. Çişe düzülen etleriň jazyrdysy, ýakymly ysy jana hoş ýakýar. jazzyldama [jazzyllama], iş ady. Jazzyldamak ýagdaýy. jazzyldamak [jazzyllamak], işl. Jazzyldyly ses çykmak, jazzyldyly seslenmek, jazyrdamak. Gazandaky jazzyldap duran et. jazzyldamaklyk [jazzyllamaklyk], iş ady. Jazzyldamak ýagdaýy. jazzyldamazlyk [jazzyllamazlyk], iş ady. Jazzyldyly ses çykmazlyk. jazzyldaşmak [jazzyllaşmak], işl. Ýerli- ýerden jazzyldamak, bilelikde jazzyldamak. jazzyldatmak [jazzyllatmak], işl.1. Jazzyldyly ses döretmek, jazzyldyly seslendirmek, jazyrdatmak. Jazzyldadyp et gowurmak.2. göç.m. Awuly çakmak, jazlatmak (ary, içýan hakynda). jazzyldy [jazzylly], at. Et gowrulyp başlananda, ary, içýan we ş.m. zatlar çakanda döreýän sesiň ady, jazyrdy. je Türkmen elipbiýiniň "J" harpynyň ady. jebege [jeveğe], at: jebegäň (kejebäň) daralmak (gysmak, garyşmak) gaharyň gelmek, darykmak, howsalaly ýagdaýda bolmak. jebir [jevir], at. Çekilýän azap, jepa, görülýän sütem, zulum, horluk. \n\t‣Jebir etmek azap bermek, horlamak. Munda jebir etgen kişi, ol gün bolmaz rusyýa (Magtymguly). Janyňa jebir etmek özüňe zor salmak. Jebir etdi Jemşit janyna (Magtymguly). jebir-jepa [jevir-jepa:], at, ser. Jebir. jebirli [jevirli], syp. Jebir-jepasy köp, azaply; sütemli, zulumly. jebirlilik [jevirlilik], at. Jebir-jepasy köplük, azaplylyk; sütemlilik, zulumlylyk. jebirliräk [jevirlirä:k], syp. Birneme jebirli. jebir-sütem [jevir-sütöm], at, ser. Jebir-jepa. Şol döwürde köp adam jebir-süteme sezewar edilipdir. jebirsiz [jevirsiz], syp. Azap, horluk çekdirmeýän, sütemsiz, zulumy bolmadyk. jebis [jevis], syp.1. Berk, pugta, ykjam. Turup köwşüni geýip, daşaryk çykdy, dolanyp gapyny jebis ýapdy (A. Durdyýew). 2. Laýyk, bap, barabar, dogry. 3. Gabatma-gabat,pete-pet, rast. Garşysynda jebis gelen at bilen alaşanyň kişňemegi ony özüne getirdi (B. Kerbabaýew). jebisleme [jevisleme], iş ady. Jebislemek ýagdaýy. jebislemek [jevislemek], işl.1. Biri-birine jebis, laýyk, dogry getirip berkitmek. Işigi jebisläp ýapmak. 2. göç.m. Agzybirlik, ysnyşyklylyk gazanmak, agzybirligi berkitmek. jebislemeklik [jevislemeklik], iş ady. Jebislemek ýagdaýy. jebislemezlik [jevislemezlik], iş ady. Jebis getirmezlik. jebislenmek [jevislenmek], işl. Kem-kemden jebis hala gelmek. jebisleşdiriji [jevisleşdiriji], at. Agzybirlik, jebislik dörediji. jebisleşdirmek [jevisleşdirmek], işl. Jebis getirişdirmek, jebisläp berkidişdirmek. Tamyň üstüne goýulýan tagtalaryň arasynda yş goýman, pugta jebisleşdirdi.2. göç.m.Jebisligi güýçlendirmek. jebisleşik [jevisleşik], at, ser. Jebislik 2. jebisleşmek [jevisleşmek], işl. Ýuwaş- ýuwaşdan agzybir ýagdaýa gelmek, agzybir bolmak. jebisleýiş [jevisleýiş], iş ady. Jebislemek täri. jebisläbermek [jevislä:vermek], işl. Jebisläp başlamak. jebislik [jevislik], at. 1. Biri-birine jebis gelijilik, jebis bolmaklyk, laýyklyk. 2. göç.m. Agzybir; guramaçylykly, ysnyşykly bolmaklyk. Täze müňýyllykda-da agzybirlik, jebislik, päk zähmet miýesser etsin! (“Türkmenistan”). jedel at. Bir mesele, pikir barada garşylykly çekişme, özara döreýän dawa, jenjel, galmagal. Gandym aksakal jedeliň arasyny açmak isledimi nämemi, Öwezmyrat batyra dikanlap sorag berdi (A. Gowşudow). \n\t‣Jedel etmek biri bilen jedelleşmek. jedelçi syp.,ser. Jedelkeş. jedelkeş syp. Jedel etmegi, çekişme guramagy halaýan adam, jedelçi. Ol bir jedelkeş adam ekeni. jedelkeşlik at. Jedel edijilik, jedel, çekişme guramagy gowy görüjilik. Dost, sen nähili hem bolsa, jedelkeşligiňi goý! jedelkeşräk [jedelkeşirä:k], syp. Birneme jedel, dawa edegenräk, dawaçylrak. Ol jedelkeşräk adamdyr. jedelleşdirmek işl. Jedel etdirmek, bir mesele barada iki taraplaýyn çekişme döretmek. jedelleşibermek [jedelleşivermek], işl. Jedelleşip başlamak. jedelleşme iş ady. Jedelleşmek ýagdaýy. jedelleşmek işl. Başga biri bilen ýa-da birnäçe bolup jedel etmek. jedelleşmeklik iş ady. Jedelleşmek ýagdaýy. jedelleşmezlik iş ady. Jedel edişmezlik. jedelli syp.1. Jedel döredýän, çekişmeli. Jedelli ylmy iş. 2. gepl.d. Dawaly, galmagally. jedelliräk [jedellirä:k], syp. Birneme jedelli. jedelsiz syp.1. Jedel döretmeýän, çekişmeli däl, çekişmesiz. Ýygnak jedelsiz geçdi. 2. göç.m. Gürrüňsiz, şeksiz. Ol tabşyrygy jedelsiz ýerine ýetirer. jedelsizlik at. Jedel ýokluk, çekişmeli dällik, çekişmesizlik. jedelsizräk [jedelsizirä:k], syp. Çekişmesizräk, azrak çekişmeli, azrak jedelli. Şu mesele jedelsizräk ýaly welin, munda-da garşylykly pikirler ýüze çykyp dur. jedirdeme iş ady. Jedirdemek ýagdaýy. jedirdemek işl. Jedir-jedir edip gürlemek, örän çalt geplemek (çagajyklar, aýratyn-da gyzjagazlar hakynda). jedirdemeklik iş ady. Jedirdemek ýagdaýy. jedirdemezlik iş ady. Jedirdäp gürlemezlik. jedirdeşmek işl. Biri-biriň bilen jedir-jedir edip, çalt-çalt gürleşmek. Gyzjagazlar jedirdeşip, özara nämedir bir zat barada gürrüň edýärdiler. jedirdetmek işl. Kimdir birini jedir-jedir etdirip, çalt gürletmek. jedirdeýiş iş ady. Jedirdemek ýagdaýy. jedirdäbermek [jedirdä:vermek], işl. Jedirdäp, çalasyn gürläp başlamak. jedirdi at. Jedirdäp sözleýiş. Ýeri, bu jedirdiňiz näme?! jedit [jedi:t], syp., ser. Jezit (täzeçilligiň tarapdary). jelegaý [jeleğa:ý], at. Golaý-goltum ýerler, töwerek, daş-töwerek. Onsoňam, özüň bilýäň, bu jelegaýda hiç kimde tabyt ýok (G. Ezizow). jellat [jella:t], at.1. Öňki döwürde ölüm jezasyna höküm edilenleriň başyny alýan, ölüm jezasy baradaky hökümi ýerine ýetirýän kellekeser. Kelläňi kesmäge gelendir jellat (Zynhary). 2. göç.m. Zalym, jebir ediji. Goç ýigidiň pis aýaly Janyna jellat görüner (Magtymguly). Gözleriň jellatdyr, tilleriň aýýar (Magtymguly). jellatçylyk [jella:tçylyk], at, ser. Jellatlyk. jellatlyk [jella:tlyk], at. Jelladyň käri. jellap [jella:p], at. Alyp satýan söwdagär, peýdakeş. Bir gün Ependi eşegini satmak üçin bazara eltip, jellaba tabşyrypdyr (“Ependi”). jellapçylyk [jella:pçylyk], at, ser.Jellaplyk. jellaplyk [jella:plyk], at. Jellabyň käri, ýagdaýy, söwdagärlik. jem at. 1. Hasaplanandan soň çykýan umumy san, mukdar. Bu gün ýygymçylaryň ýygan pagtasynyň jemi on bäş tonnady.2. mat. San jemlenende çykýan netije. 3. Tükel. Jem wagtymyz gürleşeliň. \n\t‣ Jem bolmak ýygnanmak, üýşmek, toplanmak. Sanly salym geçip-geçmänkä, märeke bir ýere jem boldy (G. Kulyýew). Jem etmek ýygnamak, üýşürmek, toplamak, jemlemek. jemagat [jema:ğat], at. 1. Toplanan adamlar, jemende, mähelle, märeke, köpçülik. Dabara bütin jemagat ýygnandy. 2. "Adamlar" diýen manyda köpçülige ýüz tutulyp aýdylýan söz. Hawa, jemagat, näme maslahatyňyz bolsa aýdyp duruň! (G. Kulyýew). jemal [jema:l], at.1. Görk, görmek, gözellik. 2. Ýüz, keşp. Ol Leýliniň jemalyny görüp, aglamasyny goýar ekeni (“Leýli – Mejnun”). Görsem, ýaryň jemalyn, gözlerim gamaşanda (Kemine). Jemalyndan gözüm doýmaz, Görer gözüm, mähribanym (Talyby). 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣Sahyp jemal görk-görmegiň eýesi. Meniň sahyp jemalymny gördüňmi? (Magtymguly). jemende [jemenne], at. 1. Adamlar, halaýyk. Gün guşluk galandan soň, bütin jemende aýak üstüne galdy (B. Kerbabaýew). 2. Adam, adam-gara. Gözýetimde görünýän jemende ýokdy. jemgyýet [jemğyýet], at. 1. Ýaşaýyş, durmuş şertleriniň esasynda birleşen adamlaryň hemmesi, jemi. Gulçulyk jemgyýeti. Feodal jemgyýet. Jemgyýetiň gurluşy. Raýatlyk jemgyýeti. Demokratik jemgyýet. 2. Gurama. Kitapsöýüjiler jemgyýeti. Awçylar jemgyyeti. 3. Önümçilik kärhanasy. Paýdarlar jemgyýeti. Hojalyk jemgyýeti. jemgyýetçilik [jemğyýetçilik], at. 1. Jemgyýete degişli (jemgyýet sözüniň 1-nji manysynda), jemgyýetde bolup geçýän, adamlaryň jemgyýetdäki işi bilen bagly. Şeýle pikirleriň ýüze çykmagyna şol döwrüň jemgyýetçilik gurluşynyň hem belli bir derejede täsiri bolupdyr (“Türkmenistan”). Jemgyýetçilik ylymlary. Jemgyýetçilik pikiri. 2. Kollektiwiň syýasy, medeni we professional hajatlaryna meýletin hyzmat etmek bilen bagly işe degişli. Jemgyýetçilik guramalar. Jemgyýetçilik pikiri. Jemgyýetçilik başlangyçlar.Jemgyýetçilik işi. 3. Jemgyýete, köpçülige degişli. Jemgyýetçilik emlägi. jemhuryýet [jemhu:ryýet], at, kön.s. Respublika. jemi çal. Hemmesi, ählisi, bary. Bu ýigitler jemi on alty adamdy (A. Gowşudow). jemleme iş ady. Jemlemek ýagdaýy. jemlemek işl. 1. Bir ýere toplamak, üýşürmek, jem etmek, ýygnamak. Maksatnama ähli halkyň örän baý tejribesini, onuň iň täze taryhyny özünde jemlemelidir (“Türkmenistan”). Toý üçin pul jemlemek. 2. Belli bir netijä gelmek, netije çykarmak. Jemläp aýtmak. 3. mat. Goşup, jemini çykarmak. jemlemeklik iş ady. Jemlemek ýagdaýy. jemlemezlik iş ady. Jemlemek işini etmezlik. jemlenibermek [jemlenivermek], işl. Toplanyp, jem bolup başlamak. jemlenişik at. Birnäçe bolup, bir ýere üýşmeklik, ýygnanyşyk; üýşmeleň. Gaýyp molla, şahyrlaryň jemlenişiginde emire ýüzlenip, bir şygyr okarsyňyz gerek? (“Edebiýat we sungat”). jemlenişmek işl. Birnäçe ya-da köp bolup, bir ýere jemlenmek. jemlenmek işl. 1. Bir ýere toplanmak, ýygnanmak, üýşmek. 2. Belli bir netijä gelinmek. Pikirimiz bir ýere jemlendi. jemleşdirmek işl. Ähli gerekli zatlary toplaşdyrmak, üýşürişdirmek, jem edişdirmek, ýygnaşdyrmak. Gerekli ýazgylaryň hemmesini jemleşdirip, başlyga gowşurdy. jemleşmek işl. Toplamaga, jemlemäge kömekleşmek. jemletmek işl. 1. Bir ýere toplatmak, üýşürtmek. Ähli güýji bir ýere jemletmek. 2. Belli bir netije çykartmak. Ýaryşyň jemini jemletmek. jemleýiş iş ady. Jemlemek ýagdaýy. jemleýji syp. Belli bir meseläni, çäräni, işi jem edýän. Durmuşyň özi hem ylmy pikirleri jemleýji we aň- bilim ýaýradyjy edaranyň döredilmegini talap edýärdi (“Türkmenistan”). Aýdym-saz bäsleşigiňiziň jemleýji tapgyrynyň açylmagy bilen tüýs ýürekden gutlaýaryn (“Nesil”). jempir at. Köýnek şekilli örme eşik, torköýnek. Düýe ýüňünden örülen jempir. jenan [jena:n], at. 1. Aşygyň söýgülisi, magşugy, söýgüli ýar. 2. Owadan aýal maşgala. Iň ilkinji sahypalaň birinde, Görýär gözüm bir jenanyň suratyn (M. Seýidow). jenap [jena:p], at. Sylag, hormat bilen ýüzlenilende aýdylýan söz. jenaýat [jena:ýat], at, hukuk. 1. Döwlet kanunlary bilen berkidilen we şu kanunlar esasynda jogapkärçilige çekmegi talap edýän, jemgyýet üçin howply hereket, günä. 2. göç.m. Ters ýollara alyp barýan nädogry, zyýanly hereket. \n\t‣Jenaýat hukugy hukuk pudagynyň jemini hasyl edýän hukuk kadalary arkaly jenaýat düşünjesini we onuň alamatlaryny, edilen jenaýatyň esaslaryny, onuň edilendigi üçin jenaýat jogapkärçiliginiň çäklerini, jenaýat jogapkärçiliginden boşamagyň we jeza bermegiň şertlerini kesgitleýän ylym. jenaýatçy [jena:ýatçy], at. Jenaýat eden adam. Körpe kesek zyňlan ýere ylgady, emma jenaýatçy eýýäm haýatdan aňryk syrylyp düşüp, gizlenen bolmaga çemeli (N. Esenmyradow). jenaýatçylyk [jena:ýatçylyk], at. Kabul edilen kanuny bozujylyk. jenaýatçylykly [jena:ýatçylykly], syp., ser. Jenaýatly. jenaýatkär [jena:ýatkä:r], at, ser. Jenaýatçy. Günäsi subut edilen jenaýatkär ýaly ýüzüni aşak saldy. jenaýatkärçilik [jena:ýatkä:rçilik], at. Jenaýat edijilik, jenaýatkärlik. jenaýatkärçilikli [jena:ýatkä:rçilikli], syp.,ser. Jenaýatçylykly. jenaýatkärlik [jena:ýatkä:rlik], at, ser. Jenaýatkärçilik. jenaýatly [jena:ýatly], syp. Jenaýaty bar bolan, günäli, etmişli. jenaýatsyz [jena:ýatsyz], syp. Jenaýaty bolmadyk, jenaýatly hereket etmedik, jenaýatkärçiliksiz. jenewüt at. Söwüdiň inçejik baldaklary aşak sallanyp ösýän bir görnüşi, leýlisaç. Bahar gidip barşyna: – Men garry jenewüdiň saýasynda garaşaryn – diýip gygyrdy (T. Taganow). jenjel at. Galmagal, gykylyk, dawa. jenjelçi at. Jenjel edýän adam, dawa, gykylyk etmegi gowy görýän, dawaçyl. jenjelleşibermek [jenjelleşivermek], işl. Jenjelleşip başlamak. jenjelleşdirmek işl. Jenjel etdirmek, dawa etdirmek. Olary jenjelleşdirmek saňa näme gerek boldy?! jenjelleşme iş ady. Jenjelleşmek ýagdaýy. jenjelleşmek işl. Biri bilen jenjel, dawa etmek. Jenjelleşmek, çekeleşmek beýlede dursun, ol indi hiç kime, hatda ejesine-de bir agyz agramly söz aýdanok (B. Kerbabaýew). jenjelleşmeklik iş ady. Jenjelleşmek ýagdaýy. jenjelleşmezlik iş ady. Biri bilen jenjel, dawa etmezlik. jenjelli syp. Dawaly, gykylykly, galmagally, gopgunly. jenjelliräk [jenjellirä:k], syp. Birneme jenjelli, dawalyrak. jenjelsiz syp.1. Dawasyz, gykylyk-gopgunsyz. Bu meseläni jenjelsiz çözüp bolaýsa, gaty gowy bolardy. jennet at. 1. Dini düşünjä görä, şerigatyň kada- kanunlaryny berjaý eden adamlaryň o dünýäde ruhy ýaşaýan jaýy, uçmah, behişt. Jany jennet içre, gökde şat gezer, Ýerde hoşwagt ýatar posty atamyň (Magtymguly). 2. göç.m. Sapaly, eşretli bag-bakjalyk ýer. Bu ýerler jennet ýerler. 3. Gyza dakylýan at. \n\n\n JENNET I, syp. Jennete düşýän, günäsiz (adam). jeň at. 1. Uruş, söweş. Göreşde ýykylyp, jeňde ýeňilen, Içi doly namys bilen ar bolar (Magtymguly). 2. göç.m. Dawa, jenjel, galmagal, gykylyk. Obada jeň tapsa, sansyz bidöwlet, Mert oglunyň depesinde muş döker (Magtymguly). Ýagşylaryň söhbetinde jeň bolmaz, Aýrylyşsa, bir-birinden hoş gider (Seýdi). jeňbaz [jeňma:z], at. 1. Jeň, uruş isleýän adam, uruş oduny tutaşdyryjy, jeňparaz. 2. gepl.d. Dawaçyl, jenjelçi, gykylykçy, galmagalçy. jeňbazçylyk [jeňma:zçylyk], at, ser. Jeňbazlyk. jeňbazlyk [jeňma:zlyk], at. 1. Uruş oduny tutaşdyryjylyk, uruş, jeň isleýjilik, jeňparazlyk. 2. gepl.d. Dawaçyllyk, jenjelçillik, gykylykçyllyk, galmagalçyllyk. jeňli syp.,gepl.d. Dawaly, galmagally, gopgunly. Biz jeňli gürrüňden bizar bolduk. jeňliräk [jeňlirä:k], syp.,gepl.d. Dawalyrak, gopgunlyrak. Seniň bu aýdýanyň jeňliräk bolaýmasa ýagşydyr. jeňsiz syp.,gepl.d. Dawasyz, gopgunsyz. Jeňsiz sag-amanja aýrylyşsak bolýar. jeňňel at. Gyrymsy agaçlaryň köp ösen ýeri, tokaý. jeňňelli syp. Jeňňeli bar bolan (ýer, meýdan). Jeňňelli jülgeler. jeňňellik at. Gyrymsy agaçlar ösen giň meýdan. Bir gapdalda jeňňellik, bu gapdalda derýamyş, Güýzüň salkyn şemalyn içip gidip barýarmyş (K. Gurbannepesow). jeňparaz at, ser. Jeňbaz. jeňparazlyk ser. Jeňbazlyk. jepa [jepa:], at. 1. Horluk, azap, jebir, ejir. 2. Agyr zähmet, ejirli iş. Ekseň gyzyl biter, kemdir jepasy, Köňül arzuw eýlär, watanym, seni (Zelili). \n\t‣ Jepa çekmek uly iş bitirmek, zähmet çekmek; horluk görmek, agyr durmuşy, kynçylygy başdan geçirmek. Mert gerek jepa çekmäge, At gerek dere sökmäge (Magtymguly). jepbar [jepba:r], at. 1. Allanyň bir ady (“Güýçli, kuwwatly" diýen manyda). Bizni goýduň syna dagly, Sizni Jepbara tabşyrdym (“Saýatly – Hemra”). 2. Oglana dakylýan at. jepahor [jepa:ho:r], syp.,k.d., ser. Jepakeş. Jepahor bendelerniň janydyr ol (Abdysetdar Kazy). jepa-jebir [jepa:-jevir], at, ser. Jebir-jepa. Magtymguly çekseň jepa-jebir, bil, Hudaga hoş geler şükür-sabyr, bil (Magtymguly). jepakeş [jepa:keş], syp. Zähmetden gaçmaýan, zähmetsöýer, her bir kynçylyga hötde gelýän. Jepakeş adam. jepakeşlik [jepa:keşlik], at. Jepa çekijilik, zähmet söýüjilik, jepadan gaçmazlyk. jepaly [jepa:ly], syp. Agyr zähmetli, azaply, horlukly. Jepaly günler yzda galdy, indi sapaly döwür geldi. jepalylyk [jepa:lylyk], at. Jepasy, zähmeti barlyk, azaplylyk. jepasyz [jepa:syz], syp. Jepasy ýok, ýeňil zähmetli, azapsyz, horluksyz. jepasyzlyk [jepa:syzlyk], at. Jepasy ýokluk, ýeňil zähmetlilik, azapsyzlyk, horluksyzlyk. jepasyzrak [jepa:syzyra:k], syp. Jepasy azrak, azapsyzrak. Ýaltalar, köplenç, jepasyzrak iş gözleýärler. jerahat [jera:hat], at, k. d. Ýaraly. Meni görseň, ýüreklerim jerahat, Anyň üçin ahy-efgan edermen (“Melike – Dilaram”). jerahatdar [jera:hatda:r], syp., k. d. Ýaraly, ýaradar. Görogly jerahatdar bolup, gana bulaşyp ýatyr (“Görogly”). jerçi at. Ownuk-uşak haryt satýan söwdagär, satygçy. Jerçiler matalaryny şapyrdadyp, hyrydarlaryň ünsüni özüne çekýärdi. jerçilik at. Ownuk harytlary alyp-satma söwdasyny etmeklik, jerçiniň käri, satygçylyk. Ol bazarlarda jerçilik ederdi. jeren at.1. Gum we dag keýiginiň geçisi, keýik. Bir jeren aldyrsa, elden owlagyn, Mäleý-mäleý gözlemeýen bolarmy? (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Jeren ýaly (kibi, dek, kimin)1) keýerjekläp duran, keýik ýaly. 2) gözleri jereniň gözi ýaly (jeren ýaly). jerhet at. Ýarada, başda we ş.m. emele gelýän hapa, ganly iriň. Onuň böwreginde jerhet bar ekeni (B. Kerbabaýew). jerime [jeri:me], at. Temmi hökmünde salynýan pul tölegi. jeset at. 1. Göwre, beden. Talwas urup jesetde jan, Çyksam diýer ýara lazym (Magtymguly). 2. Meýit, läş. jet syp., hal. Biri bilen ters ýagdaýdaky, biri bilen ylalaşyksyz gatnaşykda bolan. Heý ak ýürekli bilen gara ýürekli hem jet bolmazmy? (A. Gowşudow). Onuň bilen jet adama gabat gelmeseň gerek. jetleşdirmek işl. Kimdir birini başga biri bilen jet etmek, tersleşdirmek. jetleşik at, ser. Jetlik. Jetleşik oňlulygyň üstünden eltmez. jetleşibermek [jetleşivermek], işl. Jetleşip, tersleşip ugramak. Az zadyň üstünde jetleşibermek bolarmy? jetleşme iş ady. Jetleşmek ýagdaýy. jetleşmek işl.1. Biri bilen jet bolmak, biri bilen tersleşmek. 2. Dawalaşmak, galmagal edişmeklik. Iş üstünde jetleşmek. jetleşmeklik iş ady. Jetleşmek ýagdaýy. jetleşmezlik işl. Jet bolmazlyk. jetlik at. Biri-biriň bilen jet, ters ýagdaýda bolmaklyk, terslik, jetleşik. jeýhun [jeýhu:n], syp.1. Möwç urýan, mes, gazaply, joşgunly. 2. Amyderýanyň gadymdan gelýän ady. 3. Oglana dakylýan at. jeza [jeza:], at. Edilen günä ýa-da jenaýat üçin görülýän çäre, berilýän temmi. jezalandyrma [jeza:lannyrma], iş ady. Jezalandyrmak ýagdaýy. jezalandyrmak [jeza:lannyrmak], işl. Jeza bermek, berk temmi bermek, çäre görmek. jezalandyrmaklyk [jeza:lannyrmaklyk], iş ady. Jezalandyrmak ýagdaýy. jezalandyrmazlyk [jeza:lannyrmazlyk], iş ady. Jeza, temmi bermezlik. jezalandyryş [jeza:lannyryş], iş ady. Jezalandyrmak ýagdaýy. jezasyz [jeza:syz], syp. Jeza çäresi bellenmedik, jeza berilmedik. jezire [jezi:re], at, k. d. Dört töweregini suw gabap alan ýer, ada. Şol ýaryň yzynda sepillik etseň, Çölde, jezirede sen mesgen tutsaň, Gülgüzaryň istäp, her ýana gitseň, Seniň birlen hemra Sala, Bilbilim! (Şabende). jezit [jezi:t], syp.1. "Täze" diýen manyda ulanylýan söz, jedit. 2. taryh. Jezitçiligiň tarapdary, jezitçilik hereketine gatnaşyjy. jezitçe [jezi:tçe], syp. "Arap hatynyň ýeňilleşdirilen täzeçe görnüşi" manysynda ulanylýan söz. Jezitçe ýazylan hat. jezwel [jezwöl], at, k.d. 1. Tegelek çyzyk çyzýan gural, jizwer.2. Çyzyk, çyzmyk, nagyş. Ak kagyza çekilendir göýä jezwel mysaly (Mollanepes). jezwelli [jezwöllü], syp. Ýüzi çyzmyklanan, ýüzüne çyzmyk çekilen, nagyşly, nagyşlanan. Zer warakly, ýüzi gyzyl jezwelli, Okydygym kitap – Gurhan gal indi (Seýdi). jäç [jä:ç], at. Ýokary hilli toýundan (kaolinden) içine- her hili garyndylar goşup, emeli ýol bilen ýasalan palçyk we şol palçykdan iki gezek bişirilip taýýarlanan çäýnek, käse ýaly önüm, jäjem. Jäç döwülse, gowulyk bormuş ahyryn, kakasy (O. Ödäýew). jägildeme [jä:ğilleme], iş ady. Jägildemek ýagdaýy. jägildemek [jä:ğillemek], işl. Jägildili ses çykarmak, jäk-jäk edip aglamak. Goňşymyzyň öýünde dünýä indi jägildäp, Onlap gapy daň bilen açylypdy jygyldap (M. Seýidow). jägildemeklik [jä:ğillemeklik], iş ady. Jägildemek ýagdaýy. jägildemezlik [jä:ğillemezlik], iş ady. Jäk- jäk edip ses çykarmazlyk. jägildeşmek [jä:ğilleşmek], işl. Ýerli-ýerden jägildili ses çykarmak. Bäbejikler jägildeşip ýatyrlar. jägildetmek [jä:ğilletmek], işl. Ugruna seretmän, jägildili ses çykartmak, jäk-jäk etdirip aglatmak. jägildäbermek [jä:ğillä:vermek], işl. Jäk-jäk edip aglap başlamak. jägildi [jä:ğilli], at. Bäbegiň "jäk-jäk" edip aglanda çykýan sesiň ady. Bäbegiň jägildisi ýatmady. jähek at. Donuň, çäkmeniň,begresiň, çabydyň etegine, ýakasyna pugtalyk we gelşik üçin tutulýan barmakdan insizräk ýasy kakma ýüp. Bu donuň jähegi ýüpekdendir. \n\t‣ Jähek çalmak iki eliň dört barmagyna ildirilen sapaklary biri-biriniň içinden geçirip, tutmaly ýerine ýörmemek (bu işi iki adam ýerine ýetirýär). jähekleme iş ady. Jäheklemek ýagdaýy. jäheklemek işl 1. Türkmen milli aýal köýneginiň ýakasyna, oglan we gyz tahýalarynyň etegine, çabydyň, begresiň, donuň, çäkmeniň ýakasyna, ýeňine, beýleki gyralaryna we ş.m. jähek tutmak, jähek etmek. Ýene biri durluklaryň gyrasyny alaja ýüp bilen jähekleýärdi (“Edebiýat we sungat”). 2. ser. Jähek çalmak. jäheklemeklik iş ady. Jäheklemek ýagdaýy. jäheklemezlik iş ady. Jähek tutmazlyk. jäheklenmek işl. Jähek tutulmak. Ýakasy we etegi jäheklenen don. jähekleşmek işl. 1. Jähek tutmaga, jäheklemäge kömekleşmek, kömek etmek. Düýn Jeren ýarym günläp Gülüň begresini jähekleşdi. 2. Bile jäheklemek. Bir topar gelin-gyz çykjak gyzyň çabydyny, begresini jähekleşip otyrdy. jähekletmek işl. Jähek tutdurmak. Maýsa jorama çäkmeniň jübüsiniň agyzlaryny jähekletdim. jähekläbermek [jäheklä:vermek], işl. Jähekläp başlamak. jähekli syp. Jähek tutulan, jäheklenen, jähegi bar. jäheklik syp. Jähek etmek üçin gerek bolan (ýüplük, ýüpek sapak). jäheksiz syp. Jähegi ýok, jäheklenmedik. jähennem I, at. Günä edenleriň ruhunyň o dünýäde baky azapda ýaşaýan jaýy, dowzah, tamy. Jähenneme gitjek özüne ýoldaş gözlär (Nakyl). \n\t‣ Jähennem bazary o dünýä. Jähennem bol! ýok bol, gözüme görünme! Jähenneme git nirä gitseň, şoňa git, owarra bol, güm bol. Jähennem et! Güm et, ýitir, ýok et. \n\n\n JÄHENNEM II, "Näme bolsa, şol bolsun", "owarram" diýen manyny aňladýan söz. Jähennem, gelmese ýigitlik çagy (Kemine). jähet at. Tarap, nukdaýnazar. Durmuşyň ähli jähetlerinde çalt we täsin galdyryjy öňe gidişligiň gazanylandygyny görmek begençlidir (“Türkmenitsan”). jäht : jäht tutmak çynlakaý tutmak, zerur hasaplamak, ileri tutmak. Haýyr işi jäht tut (Atalar sözi). Häzir päleden jäht tutmaly zat ýok (B. Kerbabaýew). jäjek [jä:jek], at. Çaga oýnawajy. \n\t‣ Jäjek çykarmak gepl.d. gyzamyk çykarmak. jäjem [jä:jem], at. Çäýnek-käse ýasalýan farfor, jäç. Ol: "Käsäniň jäjemi gowy eken" diýdi. jäk-jäk [jä:k-jä:k], at. Ýaşajyk çaga aglanda çykýan sesinin atlandyrylyşy. Bäbejigiň jäk-jägi eşidilen bada çagajyklar buşlamaga eňdiler. jibirdemek [jivirdeme], işl., ser. Jibrinmek. jibirdeşmek [jivirdemek], işl.,ser. Jibrinişmek. jibirdi [jivirdi], at. Janyýangynlyk bilen edilýän gürrüň, zeýrenç, nägilelik. Näme beýle olaryň jibirdisi ýatmady-la! jibir-jibir [jivir-jivir]: jibir-jibir etmek ser. Jibrinmek. Göwresinden uly sesli kapitan janykdy-da, jibir-jibir edip zeýrendi (A. Atajanow). jibrindirmek [jivrinnirmek], işl. Birini zeýrendirmek, käýindirmek. Çagany köp jibrindirip durma. jibrinibermek [jivrinivermek], işl. Nägilelik bilen zeýrenip, käýinip başlamak. jibrinme [jivrinme], iş ady. Jibrinmek ýagdaýy. jibrinmek [jivrinmek], işl. Nägilelik bilen zeýrenmek, käýinmek; janygyp gürrüň etmek. – Wah, jan gelnim, men oňa ýene üç günden habar tut diýdim ahyryn – diýip, Teneçir eje jibrindi (N. Pomma). jibrinmeklik [jivrinmeklik], iş ady. Jibrinmek ýagdaýy. jibrinmezlik [jivrinmezlik], iş ady. Nägilelik bilen zeýrenmezlik, käýinmezlik. jiger [jiğer] I, at. Bagyr. Jiger-bagrym bölek- bölek diliner (“Saýatly – Hemra”). Magtymguly zar aglaýyp, Jigerim nara daglaýyp, Ol Meňli ýarym çaglaýyp, Her gün çekdi efgan pyrak (Magtymguly). \n\n\n JIGER [jiğer] II, at. Ýaşajyk kerkaw. jigerbent [jiğervent], at. Perzent, çaga, bala. Men bir şanyň jigerbendi, Menden gaýry ýok perzendi (Şabende). jigi [jiği], at. 1. Özüňden kiçi erkek ýa-da gyz dogan. Enebaý eje bu goh-galmagala oýanyp, ýorganlarynyň üstünde oýaly-ukuly gözlerini owkalap oturan Aba bilen Ýusupberdä: – Balalam, ogul jigiňiz boldy – diýip, lak atdy-da, täze dogan çaganyň sesi çasly çykýan tama tarap döndi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Alem içre at gezer). Daşary çykyp görse, öz jigisiniň sesi eken (B. Annageldiýew). 2. gepl.d. Özüňden ýaşy kiçi ýaşly oglan-gyza ýüzlenmek üçin aýdylýan söz. jigirdek [jiğirdek] I, at. Ownuk igde, guşigde. Jeňňel jigirdek agaçlaryndan ybaratdy. \n\n\n JIGIRDEK [jiğirdek] II, at. Goýnuň guýruk ýagy ýa-da mal ýagy gowrulanda eremän galýan ýag gowurdagy, jyzzyk. Içine jigirdek salnyp bişirilen çörek tagamly bolýar. jigit [jiğit], at, taryh. Öňki döwürde atly goşunda gulluk eden esger, atly goşun nökeri. Öz töweregine jigit toplap başlady (B. Kerbabaýew). jigitbaşy [jiğitbaşy], at, taryh. Jigitleriň ýolbaşçysy. jigitlik [jiğitlik], at. Jigidiň käri, ýagdaýy. jigleme [jiğleme], iş ady. Jiglemek ýagdaýy. Ol özünüň ýürek jiglemesini gizlejek bolmady. jiglemek [jiğlemek], işl. Adamyň endamy bir hili jümşüldili üýtgeşik täsiri syzmak, kalba täsir etmek. Ýurtdaşymy görenimden ýüregim jigläp gitdi. jiglemeklik [jiğlemeklik],iş ady. Jiglemek ýagdaýy. jigläbermek [jiğlä:vermek], işl. Ýürek jigläp başlamak. jiji at, gepl. d., ser. Jigi. Jijim, eger seniň hasapçy boljagyň çynyň bolsa, men saňa bir öwüt bereýin (N. Jumaýew). jikge at. Aşygyň çukur tarapy we şol tarapynyň ýokaryk bolup ýatan görnüşi. Atylan dört sany aşygyň ikisi dükge, ikisi hem jikge ýatdy. jikgerilmek işl. Jikgerip seretmek. Näme beýle meniň ýüzüme jikgerilýärsiň. jikgeriş iş ady. Jikgermek ýagdaýy. jikgerişmek işl. Biri-biriňe üns bilen nazaryňy dikmek, jikgerip, ünsli seredişmek. jikgerme iş ady. Jikgermek ýagdaýy. jikgermek işl.1. Birine üns bilen nazaryňy dikmek. Ol garşydaşyna jikgerip garady. 2. göç.m. Birine haýbat atan bolmak, biriniň üstüne herrelmek, dazarylmak, hemle urmak. jikgermeklik iş ady. Jikgermek hereketi. jikgermezlik iş ady. Birine ünsli nazaryňy dikmezlik. jikgertmek işl. Birine üns bilen nazaryny dikdirmek, jikgerip seretdirmek. Olaryň arasyndan sogrulan gyzyl köýnekli gyz Orazlynyň gözlerini jikgertdi (R. Gelenow). jikgildeme [jikgilleme], iş ady. Jikgildemek ýagdaýy. jikgildemek [jikgillemek], işl. 1. ser. Jik-jik etmek, jirkildemek, jürküldemek (kiçijik guşlar hakynda). 2. göç.m. Enem-atam näme getirerkä diýip, gözjagazlaryny tegeleşip oturmak. Adamsyny urşa ugradyp, meýdanda der saçyp işläp ýören enäniň ejesine garaşyp, jikgildäp oturan kiçijik çagasy birsyhly göz öňünde janlanýardy. jikgildemezlik [jikgillemezlik], iş ady. Jikgildäp durmazlyk, jikgildäp oturmazlyk. jikgildäbermek [jikgillä:vermek], işl. Jikgildäp başlamak. jikgildeşmek [jikgilleşmek], işl. 1. Birnäçe bolup jikgildemek. 2. göç.m. Jik-jik edip, ses çykaryşmak. jikgildeýiş [jikgilleýiş], iş ady. Jikgildemek ýagdaýy. jikgildi [jikgilli], at,ser. Jirkildi. jikjeribermek [jikjerivermek], işl. Birden dogumsyrap başlamak. jikjerilmek işl. Jikjerip dogumsyramak. Sen meniň başyma jikjerilen bolma. jikjeriş iş ady. Jikjermek ýagdaýy. jikjerişmek işl. Dogumsyraşmak. Oglanlar jikjerişip uruşjak boldular. jikjerme iş ady. Jikjermek ýagdaýy. jikjermek işl. Ýoknasyz dogumsyramak, dogumlysyran bolmak; eýemsirmek. Ol murt- jagazlaryny towlap, ýene jikjerip gepledi (B. Ker- babaýew). Hanha bir gapdalda ýene bir kelpeň Gyzyldan dişini güjeňlän bolup, Jikjeren bolup dur. Gelin uýalýar. Gaşlar aşak inýär misli bir bulut (K.Gurbannepesow). jikjermeklik iş ady. Jikjermek ýagdaýy. jikjermezlik iş ady. Jikjerip durmazlyk. jikjertmek işl. Jikjerip durar ýaly etmek. jik-jik at. Jikgildili ses. \n\t‣ Jik-jik öwretmek akyl öwretmek, öwüt bermek. Şu günki serçe düýnki serçä jik-jik öwreder (Atalar sözi). jikjiki at. Serçeler toparyndan bolan ondan-oňa uçup-gonup ýören kiçijik çalja guşjagaz. Jikjikiler seslenip, Mal-garalar gerindi (A. Kowusow). jikme-jik [ji:kme-ji:k], at. Birin-birin, ýekän- ýekän, anyk, doly, çintgäp. jikme-jiklik [ji:kme-ji:klik], at. Doly suratda anyklyk, äşgärlik, ýerbe-ýerlik. jilt at. 1. Kitabyň daşy, sahap. Bu kitaplaryň jiltleri ýönekeý ýere zerlenilmändir (“Edebiýat we sungat”). 2. Eseriň, neşiriň aýratynlykdaky bir kitaby. jiltçi [jilitçi], at. Kitap, žurnal jiltleýän, sahaplaýan işgär. jiltge [jilitge / jilisğe], at. Ýuka içlikli ýa-da içliksiz tikilýän penjek görnüşli geýim. Jiltgäniň astyndan uzyn köýneginiň etekleri çykyşyp durdy (G. Kulyýew). jiltgelik [jilitgelik / jilisğelik], at, syp. Jiltge tikmek üçin mata. Ol özüne jiltgelik hem aldy. jiltleme [jilitleme], iş ady. Jiltlemek ýagdaýy. jiltlemek [jilitlemek], işl. Kitabyň daşyna jilt, sahap etmek, kitaby daşlamak. jiltlemeklik [jilitlemeklik], iş ady. Jiltlemek ýagdaýy. jiltlemezlik [jilitlemezlik], iş ady. Jilt etmezlik. jiltlenmek [jilitlenmek], işl. Daşyna jilt edilmek. Dürs ýazuw kitaby oňat jiltlenipdir. jiltleşmek [jilitleşmek], işl. Jilt etmäge, jiltlemäge kömekleşmek. Çaphana işgärlerine kitap jiltleşmek. jiltletmek [jilitletmek], işl. Sahap, jilt etdirmek, sahaplatmak. Magtymgulynyň tapylan golýazmasyny çaphanada täzeden jiltletdik. jiltleýiş [jilitleýiş], iş ady. Jiltlemek ýagdaýy. jiltläbermek [jilitlä:vermek], işl. Jiltläp başlamak. jilwe [jilwö], at, k.d. 1. Şöhle, ýalkym, ýagtylyk. Gözümizge jilwe berur baglary, Şükür imdi, ýar mekany göründi (Şeýdaýy). 2. Görk-görmek, owadanlyk, gözellik. 3. Näz, näz-kereşme. Ýüz müň jilwe bilen janym alar sen, Gahar donun geýip, allar içinde (Kätibi). jim [ji:m], at. Arap elipbiýiniň altynjy harpynyň ady. Kemine, ýaryň ismi "käp" bilen "lama" geldi, "Jim" bilen "mim" okadym, aýny ki "lama" geldi (Kemine). jimli [ji:mli], syp.,gepl.d. Garnuwly. jinde [jinne], at. Köne-küşül geýim, ýyrtyk- ýyrtyk eşik, şylha. Andan soň diwana jindesini geýip, ýolga düşmekçi boldular (Şabende). Talyby diýr, müň bedew at, Kesgir gylyç, jöwher polat, Borç eýle, esbabyň düzet, Gezme ýyrtyk jinde bile (Talyby). jindeçi [jinneçi], at. Köne-küşül zatlary ýygnaýan adam, garagurumçy. jinnek at. Ujypsyz, ownuk zat,sähelçe zat. Söz sözläre ragbatym galmady, Tylla erdim, jinnek baham galmady (Baýly şahyr). \n\t‣Jinnek ýaly azajyk, ujypsyz. Seniň adamlara jinnek ýaly peýdaň degen ýeri barmyka beri? jinnekçi syp. Biderek we sähelçe zada üns berýän, ownukçyl. Jinnekçi adam. jinnekçilik at. Ownukçyllyk. jinneklik syp. Ujypsyz, sähelçe zada deň. Bir jinnekligem hakyň gitmez. jiň-jiň s. ş. aňl. söz, ser. Jyň-jyň. Kiçgineje çybynjyk, Jiň-jiň eder, haý-haý (Halk döredijiliginden). jiňkeribermek [jiňkerivermek], işl. Birine ýa-da bir zada dikanlap seredip başlamak. jiňkerilmek işl., ser. Jiňkermek. Ol näme üçindir, onuň ýüzüne jiňkerilýärdi (A. Geldiýew). jiňkerişmek işl. Biri-birine ýa-da birnäçe bolup başga birine, başga bir zada dikanlap seretmek, tiňkäňi dikmek. Ikisi mydama uruşjak ýaly, biri-biriniň ýüzüne jiňkerişip, seredişip oturanmyşlar (H. Ysmaýylow). jiňkerme iş ady. Jiňkermek ýagdaýy. jiňkermek işl. Birine ýa-da bir zada dikanlap äňetmek, syrly seretmek, jiňkerilmek, tiňkäňi dikmek. Gaýta ýüzüne jiňkerip seredýär (“Görogly”). jiňkermeklik iş ady. Jiňkermek ýagdaýy. jiňkermezlik iş ady. Jiňkerilip, dikanlap seretmezlik. jiňkertmek : gözüňi jiňkertmek gözüňi ýumuljadyp dikanlap seretmek, siňe seretmek. Näme gözleriňi jiňkerdýärsiň? jiňkildeme [jiňkilleme], iş ady. Jiňkildemek ýagdaýy. jiňkildemek [jiňkillemek], işl. Hondanbärsi bolan bolmak, dogumlysyran bolmak, gopbamsyramak. Näme beýle, geçiň öň aýagy ýaly bolup, jiňkildäp barýarsyň? jiňkildemeklik [jiňkillemeklik], iş ady.Jiňkillemek ýagdaýy. jiňkildemezlik [jiňkillemezlik], iş ady. Gopbamsyramazlyk, dogumlysyran bolmazlyk. jiňkildeşmek [jiňkilleşmek], işl. Birnäçe bolup jiňkillemek. jiňkildäbermek [jiňkillä:vermek], işl. Jiňkildäp başlamak. jiňňildemek [jiňňillemek], işl.,ser. Jyňňyldamak. Ertirden bäri jiňňildäp ýüregime düşdüň, saňa näme gerek, hany aýt. jir at. Ýuka nah matalaryň, çitleriň umumy ady. Toý üçin jir matanyň her hili görnüşinden alyndy. jirk-jirk s. ş. aňl. söz. Käbir guşlaryň we möjejikleriň çykarýan sesi. \n\n\n JIRK-JIRK s. ş. aňl. söz . Käbir müçesi kiçi guşlaryň saýranda çykarýan sesleri. jirkildeme [jirkilleme], iş ady. Jirkildemek ýagdaýy. jirkildemek [jirkillemek], işl. 1. Jirkildili ses çykarmak, jirk-jirk etmek, jürküldemek. Bagda guşlar jirkildeýärdi. 2. göç.m. Ýersiz ýere geplemek. jirkildemeklik [jirkillemeklik], iş ady. Jirkildili ses çykarmak ýagdaýy. jirkildemezlik [jirkillemezlik], iş ady. Jirkildili ses çykarmazlyk. jirkildeşmek [jirkilleşmek], işl. Ýerli-ýerden birnäçe bolup jirkildemek. Gamyşlyk kölde serçeler jirkildeşýärdiler. jirkildäbermek [jirkillä:vermek], işl. Jirkildili ses çykaryp başlamak. jirkildi [jirkilli], at. Käbir guşlaryň yzly-yzyna jirk-jirk edip çykarýan sesiniň ady. Bagdan guşlaryň jirkildisi gelip durdy. jisim at. 1. fiz. Giňişlikdäki aýratyn alnan bir zat,madda. Gaty jisim. Suwuk jisim. 2. göç.m. Göwre, jeset, ten, beden. Her akmaga saçma derdiň, sözüňni, Hasrat ody jismiň ýakança bolmaz (Magtymguly). Seniň ahy-zaryň bilen, Jismimde bu jan galmady (Talyby). jodur at. Alma çigidine meňzedilip, hala we beýleki zatlara salynýan nagşyň ady. jodur-jonnuk : jodur-jonnuk etmek gaty gysgaltmak. jogap [joğa:p], at. 1. Soraga berilýän gaýtargy. 2. Alnan hata ýa-da eşidilen habara iberilýän hat ýa-da habar. 3. gepl.d. Gitmek, gelmek we ş.m. üçin berilýän ygtyýar, rugsat,razylyk. Atasyndan jogap alyp, pata alyp gidiberdi (“Görogly”). 4. mat. Mesele çözülende çykýan ahyrky netije. Meseläniň jogaby kitapdaky bilen dogry geldi. \n\t‣ Jogap bermek 1) gaýtargy bermek, gaýtawul bermek, agyzlaşmak. Bir zat diýseň, gaýtam özüňe jogap berýär. 2) borjuňa, hereketiňe jogapkär bolmak, jogapkärçilik çekmek. Jogap sözi dil b. soralan soraga, ýüzlenilen haýyşa we ş.m. bir agyzdan berilýän gaýtargy. jogapkär [joğa:pkä:r], at. Biri ýa-da bir zat üçin jogap bermäge boýun bolan, jogap berýän, jogapkärlik ýüklenen. jogapkärçilik [joğa:pkä:rçilik], ser. Jogap- kärlik. Belki, ol jogapkärçiligi öz üstüne almak isleýän däldir (Ş. Borjakow). \n\t‣ Jogapkärçilige çekmek temmi bermek, çäre görmek. jogapkärçilikli [joğa:pkä:rçilikli], ser.Jogapkärli1. jogapkärçiliksiz [joğa:pkä:rçiliksiz], ser. Jogapkärsiz. jogapkärli [joğa:pkä:rli], syp. 1. Möhüm, wajyp, ähmiýetli. 2. Garamaty uly, köp bolan. Onuň ýerine ýetirýän wezipesi ýeňil-ýelpaý däl, örän jogapkärli (“Türkmenistan”). Indi öňde has uly hem jogapkärli wezipe dur (“Nesil”). jogapkärlik [joğa:pkä:rlik], at. Öz hereketiň, gulluk ýagdaýyň, borjuň we ş.m. sebäpli hasabat bermegi talap edýän ýagdaý, borçlulyk. Şeýle jogapkärligiň boýnuňdadygyna düşünmegiň özi şeýle agyr işi ýerine ýetirip biljegiňi görkezýär (A. Gow- şudow). jogapkärlikli [joğa:pkä:rlikli], ser. Jogapkärli. jogapkärliksiz [joğa:pkä:rliksiz], ser. Jogapkärsiz. jogapkärsiz [joğa:pkä:rsiz], syp. Jogapkärçiligi bolmadyk, jogapkärçiliksiz. jogapkärsizlik [joğa:pkä:rsizlik], at. Jogapkärçiligi bolmazlyk, jogapkärçiligi ýokluk. Çagalary terbiýelemek işine jogapkärsizlik gözi bilen garamak bolmaz. jogaply [joğa:ply], syp. 1. mat. Jogaby bar bolan, jogaby öňden çykarylyp goýlan. Jogaply mesele. 2. gepl.d. Rugsat berlen, rugsatly, ygtyýarly. Ol okuwdan jogaply galypdyr. jogapsyz [joğa:psyz], syp. 1. Jogap, gaýtargy berilmedik. Soragy jogapsyz goýmady. 2. Jogaby çykarylmadyk, jogaby görkezilmedik. Jogapsyz meseläniň dogry ýa-da nädogry çözülenini bilmek kyn bolýar. 3. Ygtyýar, rugsat berilmedik, rugsatsyz. Jogapsyz okuwdan galmak bolmaz. jojuk [jo:juk], at. Doňzuň çagasy, çaga doňuz. Bir güýçli duşmana duşsa mekejin, Jojugyny gizlemeýen bolarmy? (Magtymguly). jojuklabermek [jo:jukla:vermek], işl. Jojuklap başlamak. jojuklama [jo:juklomo], iş ady. Jojuklamak ýagdaýy. jojuklamak [jo:juklomok], işl. Guzlamak (doňuz hakynda). jojuklamaklyk [jo:juklomokluk], iş ady. Jojuklamak ýagdaýy. jojuklamazlyk [jo:juklomozluk], iş ady. Jojuk guzlamazlyk. jojuklatmak [jo:juklotmok], işl. Guzlatmak (doňuz hakynda). jokjoky at. Çalymtyk-gara reňkli, torgaýyň ululygyndaky guş. jokrama [jokuromo], syp. Ýangynly yssy, ýakyp barýan yssy, güýçli yssy. Jokrama güneşli tomus gelende, Bu ýerde ilkinji hasyl ýetişdi (B. Hudaýnazarow). jokramak [jokuromok], işl. Depäňi deşip barýan yssy bolmak, ýakyp barmak, howa gaty gyzmak. Jokrap duran yssy gün. \n\t‣Jokrap oturmak gargynyp, käýinip oturmak. jokramaklyk [jokuromokluk], iş ady. Gaty yssy bolmak ýagdaýy. jokramazlyk [jokuromozluk], iş ady. Gaty yssy, gyzgyn bolmazlyk. jokratmak [jokurotmok], işl. Depäňi deşip barmak, gaty gyzdyrmak, ýakyp barmak. Tomsuň depäňi jokradýan günleriniň biridi (A. Nazarow). jomardrak [jo:ma:rdyra:k], syp. Sahyrak, elaçygrak. jomart [jo:ma:rt], syp. 1. Elaçyk, gysganç däl, sahy. Saklap bolmaz şahyrlaryň tilini, Tutsaň durmaz jomartlaryň elini (Zelili). Bahyl bermez, iýmez, nanyn berk tutar, Jomart ogly aş üstüne aş goşar (Kemine). 2. Oglana dakylýan at. jomartlanmak [jo:ma:rtlanmak], işl. Jomart bolup başlamak, sahy bolmak, elaçyk bolmak. jomartlaşmak [jo:ma:rtlaşmak], işl. Kem- kemden jomart bolup başlamak, birneme sahylaşmak. jomartlyk [jo:ma:rtlyk], at. Elaçyklyk, gysganç dällik, sahylyk. Jomartlygynyň ýokdur taýy (A. Kowusow). \n\t‣ Jomartlyk satmak özüňi gaty jomart, sahy, elaçyk görkezen bolmak. jomartsyramak [jo:ma:rssyramak], işl. Jomart, sahy, elaçyk bolan bolmak, sahysyramak. Şol sebäpden hem jomartsyrap, bolar-bolmaz zatlary wada berýärdi. jomartsyraşmak [jo:ma:rssyraşmak], işl. Birnäçe adam jomartsyramak. jomp-jomp s. ş. aňl. söz. Ýaňy ýöräp ugran çagajygyň aýak basyşy. jompuldama [jompullomo], iş ady. Jompuldamak hereketi. jompuldamak [jompullomok], işl. Jomp- jomp edip ýöremek (çaga ýöreýşi hakynda). jompuldamaklyk [jompullomokluk], iş ady. Jompuldamak hereketi. jompuldamazlyk [jompullomozluk], iş ady. Jomp-jomp edip ýöremezlik. jompuldaşmak [jompulloşmok], işl. Birnäçe bolup jomp-jomp edip ýöremek. Çagajyklar jompuldaşyp barýardy. jomrubermek [jomruvermek], işl. Jomrup başlamak. Gögerip oturan agaçlary jomrubermek bolmaz. jomruk syp. Bir ýerinden döwlen, jomrulan, döwük. jomrulmak [jomrulmok], işl. Döwlüp aýrylmak, döwülmek. Şol ýerde jomrulan, ýogyn agaç düýbi galypdyr, şonuň düýbünde düýrlenip ýatan simleri gördi (A. Gowşudow). jomruşdyrmak [jomruşdurmok], işl. Jomruk- jomruk etmek, döwüp döwüm-döwüm, bölek-bölek edişdirmek. Ýaş miwe agajyny ynsapsyzlyk bilen jomruşdyrypdyrlar. jomurma [jomurmo], iş ady. Jomurmak ýagdaýy. jomurmak [jomurmok], işl. Bir ýerinden döwmek, jorta uçurmak. Paltanyň sapyny jomrup taşlady. jomurmaklyk [jomurmokluk], iş ady. Jomrup döwmek ýagdaýy. jomurmazlyk [jomurmozluk], iş ady. Jomrup döwmezlik. jomurtmak [jomurtmok], işl. Jomruk-jomruk etdirmek, döwdürmek. Onuň elinden paltany almasaň, sapyny jomurdarsyň. jonnugrak [jonnuğra:k], syp., ser. Jontugrak. jonnuk syp., ser. Jontuk. jontarma [jontormo], iş ady. Jontarmak ýagdaýy. jontarmak [jontormok], işl. Jontuk bolmak, kelte, gysga bolmak. Ol tilkiler bujagaz tilkiniň guýrugynyň jontaryp durşuna gülşüpdirler (Halk ertekisinden). jontarmaklyk [jontormokluk], iş ady. Jontarmak ýagdaýy. jontarmazlyk [jontormozluk], iş ady. Jontuk bolmazlyk. jontartmak [jontortmok], işl. Jontuk, kelte, gysga etmek. Itiň guýrugyny ýaman gysga kesip, jontardyp goýaýypsyň. jontarybermek [jontoruvermek], işl. Jontaryp başlamak. jontdurmak [jontdurmok], işl. Jontuk etdirmek, gysgaltdyrmak. Bir ýola palta salanyň bilen ol agaç saňa, oňa jontdurmaz. jontma [jontmo], iş ady. Jontmak ýagdaýy. jontmak [jontmok], işl.,gepl.d. Bir zadyň ujuny kesip ýa-da döwüp aýyrmak, jontuk etmek. jontmaklyk [jontmokluk], iş ady. Jontmak ýagdaýy. jontmazlyk [jontmozluk], iş ady. Ujuny döwüp, jontup aýyrmazlyk, jontuk etmezlik. jontubermek [jontuvermek], işl. Bir zadyň ujuny jontup başlamak. jontugrak [jontuğra:k], syp. Ujy azrak döwlüp aýrylan,azrak jontuk. jontuk syp.,gepl.d. Ujy kesilen ýa-da döwlüp aýrylan; küle. Sen öz jontuk guýrukly eşegiňi münüp, onda-munda ykdyň (A. Gowşudow). jontulmak [jontulmok], işl. Jontuk edilmek. Piliň sapy jontulypdyr. jontuşdyrmak [jontuşdurmok], işl. Jontuk- jontuk edişdirmek, uçlaryny kesişdirmek. Bagban agaçlaryň şahalaryny jontuşdyrdy. joňkarma [joňkormo], iş ady. Joňkarmak ýagdaýy. joňkarmak [joňkormok], işl. 1. Dyzlaryňy epip, iki aýagyň üstünde çugutdyryp oturmak, çommalmak. Meniň jigim keýkeren, Keýikleri kökeren, Suw başynda joňkaran, Aş başynda keýkeren (Hüwdi). 2. gepl.d. Dikgerip görünmek, dikelip durmak, dikgermek. Holha, ilerki Hanýabyň boýunda taraz sakçynyň çöp kümesi joňkaryp otyr (“Edebiýat we sungat”). joňkarmaklyk [joňkormokluk], iş ady. Joňkarmak ýagdaýy. joňkarmazlyk [joňkormozluk], iş ady. Joňkaryp oturmazlyk. joňkartmak [joňkortmok], işl.,gepl.d. Birini ýa-da bir zady getirip, dikgerdip oturtmak, gözüne görkezip goýmak. Nädersiň, ony garşyňda joňkardaýsam! joňkarylmak [joňkorulmok], işl. Joňkaryp oturmak. joňkaryşmak [joňkoruşmok], işl. Birnäçe bolup bile joňkaryp oturmak. Guşlar şahada joňkaryşyp otyrdylar. joňk-joňk at. 1., s. ş. aňl. söz. Çagalaryň gopbamsyja ýöreýşiniň bir görnüşi. Atajyk depder- kitaplaryny alyp, joňk-joňk edip, oglanlaryň öňüne geçdi (A. Durdyýew). 2. Çagalaryň üstüne eşiklerini ýapynyp, tanatmajak bolup oýnaýan oýnunyň ady, basyryndy. Oglanjyk döwründe joňk-joňk oýnanlarynda, Aýnanyň donuny serpip gaçanyny gözüniň öňünden geçirdi (B. Kerbabaýew). joňkuldabermek [joňkulla:vermek], işl. Joňk-joňk edip ýöräp başlamak. joňkuldama [joňkullomo], iş ady. Joňkuldamak hereketi. joňkuldamak [joňkullomok], işl. Joňk-joňk edip ýöremek. Çaga joňkuldap, atasynyň ýanyna bardy. joňkuldamaklyk [joňkullomokluk], iş ady. Joňkuldamak ýagdaýy. joňkuldamazlyk [joňkullomozluk], iş ady. Joňkuldap ýöremezlik. joňkuldaşmak [joňkulloşmok], işl. Birnäçe bolup, joňk-joňk edip ýöremek. Jikjikiler joňkuldaşyp şahadan-şaha bökýärdiler. jora [jo:ro], at. 1. Biri-biri bilen dostluk gatnaşygyny saklaýan gyz ýa-da aýal, boýdaş. 2. Oglana dakylýan at. joralanma [jorolonmo], iş ady. Joralanmak ýagdaýy. joralanmak [jorolonmok], işl. Yzy üzülmän syrygyp, jorlap akmak. Olaryň oýluklaryndan we telpeklerinden suw joralanyp akýar. joralanmaklyk [jorolonmokluk], iş ady. Joralanmak ýagdaýy. joralanmazlyk [jorolonmozluk], iş ady. Joralanyp akmazlyk. joralanybermek [jorolonuvermek], işl. Joralanyp başlamak. joralarça [jo:rolorço], at. Jora ýaly bolup, boýdaşlarça. Sen joralarça dogryňy aýt. joralyk [jo:roluk], at. Joralaryň, boýdaşlaryň dostluk gatnaşygy, boýdaşlyk. Olaryň joralygy has ýakynlaşdy. joran [joron], at. Towşanyň gatnaw edýän ýodasy, towşanyň ýöreýän ýodasy. jorap [jora:p], at. Aýakgabyň içinden aýaga geýilýän injige çenli uzynlykdaky örme önüm. jorapçiş [jora:pçi:ş], at. Jorap, ellik örmek üçin ulanylýan çiş (ser. Çiş). Mende ýedi sany jorapçiş bar. jork [joruk], at. Lüýk, palçyk bolup ýatan ýer. jorkluk [jorukluk], at. Palçyk, lüýk, batga bolup ýatan ýer. jorkuldama [jorkullomo], iş ady. Jorkuldamak ýagdaýy. jorkuldamak [jorkullomok], işl. Jork, lüýk, jorkluk bolup ýatmak. jorkuldamaklyk [jorkullomokluk], iş ady. Jorkuldamak ýagdaýy. jorkuldamazlyk [jorkullomozluk], iş ady. Jorkuldap durmazlyk. jorkuldy [jorkully], at. Jork-jork edip çykýan ses. jorlabermek [jorla:vermek], işl. Jorlap akyp başlamak. jorladybermek [jorladyvermek], işl. Jorladyp akdyryp başlamak. jorlama [jorlomo], iş ady. Jorlamak ýagdaýy. jorlamak [jorlomok], işl.,ser. Joralanmak. jorlamaklyk [jorlomokluk], iş ady. Jorlamak ýagdaýy. jorlamazlyk [jorlomozluk], iş ady. Jorlap akmazlyk. jorlaşmak [jorloşmok], işl. Birnäçe ýerden jorlap akmak. Ýagyş suwlary ternawlardan jorlaşyp akýardylar. jorlatmak [jorlotmok], işl. Jorladyp akdyrmak. Turbadan suwy jorladyp akdyrdy. jorruldamak [jorrullomok], işl., ser. Jorlamak. jorruldy [jorrully], at. Suw, suwuk zatlar güýçli, batly akanda, dökülende çykýan sesiň ady. jort : jort atmak birine göwnüýetmezçilik yşaratyny, hereketini etmek. jorta [jorto]: jorta döwülmek (uçmak) birden döwlüp, uçup, iki bölek bolmak. Galamyň ujy jorta döwüldi. Pyçagyň ujy jorta uçdy. jortdurmak [jortdurmok], işl. Jortup, döwüp aýyrtmak. jortma [jortmo], iş ady. Jortmak ýagdaýy. jortmak [jortmok] I, işl.,gepl.d. Kesip, çapyp, döwüp aýyrmak, gysgaltmak. Çybygyň ujundan bir garyş ýalysyny jortup goýberdi. \n\n\n JORTMAK [jortmok] II, at, gepl.d. Ýogyndan gelen boýy kelte. Ol bir jortmak adamdy. jortmaklyk [jortmokluk], iş ady. Jortmak işi. jortmazlyk [jortmozluk], iş ady. Jortup aýyrmazlyk. jortubermek [jortuvermek], işl. Jortup başlamak. jortulmak [jortulmok], işl. Jort edip döwülmek. Onuň ýazyp oturan galamynyň ujy jortuldy. jortuşmak [jortuşmok], işl. Jortup aýyrmaga kömekleşmek. joş [jo:ş] I, at Semawaryň,güpüň, çaý gaýnadylýan kitiriň içinde emele gelýän kesmek. Semawaryň içini joş baglapdyr. \n\n\n JOŞ [jo:ş] II, at. Ýüpek gurçuk tohumynyň jana giren döwründäki ady, jana giren ýüpek gurçuk tohumy. Käbir pileçi gelin-gyzlar bäş grama çenli joş aldylar. \n\n\n JOŞ [jo:ş] III: joş almak ser.Joş urmak 1.Ol işde barha joş alýar. Joş bermek ser. Joş urmak 1. Ýüregim joş berse, aklym jem bolsa, Pikir basar, gaýgy huşy ýandyrar (Magtymguly). 2) ser. Joş urmak 3. Ýaňky iýen naharymyz indi joş berýär. Joş urmak 1) has gujurlanmak, ylhamyň artmak, göwnüň göterilmek, joşmak, möwç almak. Täze ýylda ylhamymyz täzeden joş ursun. 2) has güýjemek, ýokary göterilmek, möwç urmak, daşmak, joşmak (suw hakynda). Jeýhun joşa gelip, kükräp akyp dur (R. Seýidow). 3) güýçli nahardan soň suwsamak. Joşa gelmek ser. Joş urmak 1. Bu gün joşa geldi goja Mätäji (A. Atabaýew). joşdurmak [jo:şdurmok], işl. Möwç urdurmak, suwuny daşdyrmak. Derýany ygal suwlary joşdurýar. Nazaryň ýylgyryp duran suraty ony öňküden-de beter joşdurdy (B. Pürliýew). joşdurybermek [jo:şduruvermek], işl. Joşduryp başlamak. joşgun [jo:şğun], at. 1. Derýada suwuň köpelip daşmagy, möwç urmagy, daşgyn. Ygallyk ýyllarda şonuň ägirt derýa ýaly dolup akýany, tä siliň joşguny ýatýança iki aranyň gatnawyny kesýäni göz öňüne gelýärdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Güýçli duýgy, hyjuw, möwç. Uly joşgun bilen söz sözlemek. joşgunly [jo:şğunly], syp.1. Möwç urýan, daşgynly, güýçli, batly (suw hakynda). Joşgunly suwuň bütin töweregi deňze aýlandyrany heniz hem meniň gözümiň öňünden gidenok (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Joş urýan, ylhamly, hyjuwly. Täze ýylda-da halallyk bilen joşgunly zähmet miýesser etsin (“Türkmenistan”). joşgunlylyk [jo:şğunluluk], at.1. Möwç urujylyk, daşgynlylyk, güýçlülik (suw hakynda). 2. göç.m. Möwç urýanlyk, ylhamlylyk, hyjuwlylyk. Ýüregiň joşgunlylygynda galam asgynlyk edermi? (G. Kulyýew). joşma [jo:şmo], iş ady. Joşmak ýagdaýy. joşmak [jo:şmok], işl.1. Möwç urmak, suw kenardan agmak, suwy köpelip daşmak. Derýa joşdy. 2. göç.m. Suw islemek, suwsamak, joş bermek (güýçli nahardan soň). 3. göç.m. Jomartlyk, sahylyk etmek, eçilmek. Joşan mahalyna sataşsaň, saňa bir teňňe-iki teňne berer (“Görogly”). 4. göç.m. Ruhubelent ýagdaýda josgun bilen söz sözlemek, geplemek, yazmak. joşmaklyk [jo:şmokluk], iş ady.1. Joşmak ýagdaýy. 2. göç.m. Jomartlyk, sahylyk etmek ýagdaýy. joşmazlyk [jo:şmozluk], iş ady.1. Möwç urmazlyk, daşmazlyk. 2. göç.m. Sahylyk, jomartlyk etmezlik. joşubermek [jo:şuvermek], işl. 1. Joşup, möwç urup başlamak. 2. göç.m. Jomartlyk, sahylyk edip başlamak. joşurmak [jo:şurmok], işl., ser.Joşdurmak. jotda [jotdo], syp.,gepl.d. 1. Kelte, gysga. Ol jotda sakgalyny gysymlap, öýlerine tarap okduryldy (B. Gulow). jowahyr [jowa:hyr], at, kön.s.,ser.Jöwher. Özüm Tahyr, meniň atamdyr Bahyr, Agyr bezirgenem, köpdür jowahyr (“Zöhre – Tahyr”). Jowahyr gymmatly, göwher parasy, Ýar aýlansyn seniň nerkes gözüňden (Kätibi). jowrandyrmak [jowronnurmok], işl. 1. Ýiti agyra sezewar edip awundyrmak. Aýagyna demir bilen urup jowrandyrdy. 2. göç.m. Agyr ýitgä, horluga we ş.m. duçar edip gynandyrmak. Ölüm-ýitimli maşyn heläkçiligi ony jowrandyrdy. 3. Zeýrendirmek. 4. göç.m. Çürkemek, kösemek. Ol wagtynda gelmän, meni köp jowrandyrdy. jowranma [jowronmo], iş ady. Jowranmak ýagdaýy. jowranmak [jowronmok], işl. 1. Ýiti agyry zerarly awunmak. 2. göç.m. Agyr ýitgi, horluk we ş.m. zerarly gynanmak, ýanyp-bişmek. Aşakdaky sözleri, Ýazýar Anna jowranyp (A. Alamyşow). 3. Zeýrenmek 4. göç.m. Ýanyp-bişip käýinmek, zeýrenmek. jowranmaklyk [jowronmokluk], iş ady. Jowranmak ýagdaýy. jowranmazlyk [jowronmozluk], iş ady. Awunmazlyk, kösenmezlik, ýanyp-bişmezlik, zeýrenmezlik. jowranybermek [jowronuvermek], işl. Jowranyp başlamak. jowranyşmak [jowronuşmok], işl. Agyry, ýitgi, horluk we ş.m. sebäpli kösenişmek, jibrinişmek, zeýrenişmek. jowtar [jowta:r], syp., ser. Jowur. Ol zordan ýylgyrýan ýaly jowtar ak dişlerini görkezdi-de, ýene öz elindäki kitapjagazy bilen gümra boldy (A. Geldiýew). jowur syp. Ap-ak, ýalpyldap duran ak (diş we ş.m. hakynda). Onuň jowur ak dişleri bar. joýa [jo:ýo], at. 1. Gök ekinleri hatarlap ekmek üçin gumy iki tarapyna çykarylyp gazylýan ýalpak ýapjagaz. Iki joýanyň arasyny tapyşdyryp barýan biýaranyň içinde her hili gawunlar serlişip ýatyr (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Maňlaýda, ýüzde we ş.m. ýerlerde emele gelýän ýygyrdyň, gasynyň oý ýeri. joýaçylyk [jo:ýoçuluk], at, ser. Joýalyk. Joýaçylygyň ýeňse gyrasynda dört sany çatma ýere ýapyrylyp otyrdy (B. Kerbabaýew). joýa-joýa [jo:ýo-jo:ýo], syp. Köp sanly joýadan ybarat. Joýa-joýa gawun biýaralaryna gözüň gidýär. joýajyk [jo:ýojuk], at. Kiçijik joýa. Kakasynyň gazýan joýalaryny görüp, ogly-da joýajyk gazyp başlady. joýalabermek [jo:ýola:vermek], işl. Joýa edip başlamak. joýalama [jo:ýolomo], iş ady. Joýalamak ýagdaýy. joýalamak [jo:ýolomok], işl. Joýa çekmek, joýa gazmak. joýalamaklyk [jo:ýolomokluk], iş ady. Joýalamak işi. joýalamazlyk [jo:ýolomozluk], iş ady. Joýa etmezlik. joýalanmak [jo:ýolonmok], işl. Joýa edilmek, joýa gazylmak. Joýalanan ýerlere suw tutdular. joýalaşmak [jo:ýoloşmok], işl. Joýa gazmaga, joýalamaga kömek etmek. Oglanlar burç ekiljek ýerleri joýalaşdylar. joýalatdyrmak [jo:ýolotdurmok], işl.,ser. Joýalatmak. joýalatmak [jo:ýolotmok], işl. Joýa gazdyrmak. Käşir, kelem ekiljek ýerleri joýalatdylar. joýalaýyş [jo:ýoloýuş], iş ady. Joýalamak ýagdaýy. joýalyk [jo:ýoluk], at. Joýanyň köp ýeri; joýa gazylyp ekin ekilen ýerler. Ýabyň gaýrasy giden joýalykdy. jozzuk syp. Ýüzüniň gany damaýyn diýip gyzaryp duran, semiz, gyzyl ýüzli. Olaryň arasynda ýüzi jozzuk adam aýratyn bolup göze ilýärdi (N. Saryhanow). jögi [jö:ğü], syp. Jany sag halyna özüni ýarawsyz görkezip, işden gaça durýan adam. Gören diýýär maňa hilegär jögi, Beý diýmäň, ýetikdir işim, wah-wah-ýeý (Ç. Gurbangylyjow). jögüçilik [jö:ğüçülük], ser. Jögülik. jögülik [jö:ğülük], at. Jögi bolmaklyk, jöginiň gylygy. \n\t‣Jögülik etmek jögüsiremek. Jögülige salmak ser. Jögülik etmek. Ol-a jögülige salyp, özünden giden kişi bolup başlady (B. Seýtäkow). jögüsireme [jö:ğüsürömö], iş ady. Jögüsiremek ýagdaýy. jögüsiremek [jö:güsürömök], işl. Jögi bolan bolmak, hilegärlik etmek, mekirsiremek. jögüsiremeklik [jö:güsürömöklük], iş ady. Jögüsiremek ýagdaýy. jögüsiremezlik [jö:güsürömözlük], iş ady. Jögüsiräp durmazlyk. jögüsireşmek [jö:güsüröşmök], işl. Birnäçe bolup jögüsiremek. jögüsiräbermek [jö:güsürä:vermek], işl. Jögüsiräp başlamak. jöhit [jöhüýt], at.1. gepl.d. Ýewreý, musaýy. 2. göç.m. Husyt, gysganç, gysyk. jöhitlik [jöhüýtlük], at. Husytlyk, gysgançlyk, gysyklyk. jöw at, k. d. Arpa. Agyr baha älemni alty jöwge almazmen, Dost kaýsy, duşman kaýsy, parhyn ede bilmezmen (Magtymguly). jöwen [jöwön], at, ösüml.d. 1. Uzyn boýly, çiňrik görnüşli, insiz uzyn ýaprakly ösümlik. 2. Şu ösümligiň galla hökmünde peýdalanylýan dänesi. \n\t‣ Jöwen hamyry ýaly gowşak, çala başygowşan, emelsiz (adam barada). jöwenek [jöwönök], at. Togalajyk buz görnüşinde ýagýan ygalyň bir görnüşi. Öýlänler jöwenek gatyşykly ýagyn başlady. jöwenlik [jöwönlük], at. Jöweniň köp ekilen ýeri. Jöwenlikleriň ýokarsynda entek serçe sürüleri güsürdeşip uçýardy (“Edebiýat we sungat”). jöwher [jöwhör], at.1. Gymmat baha daş, göwher. 2. gepl.d. Solmazak boýag, reňk. 3. göç.m. Kesgir, ýiti; parasatly. Jöwher akylyňyza haýran galýaryn. 4. Oglana dakylýan at. jöwlan [jöwla:n]:jöwlan urmak eýläk-beýläk urunmak. Jan hem jöwlan urar çykmaga tenden (Magtymguly). Ýaka ýyrtyp, dat edip, Jöwlan urdum gygyryp (B. Kerbabaýew). \n\t‣Gözüňe jöwlan oky at çapdyryp barýan atlynyň atan oky gözüňe degsin (gözi degegen adamyň gözi deger öýdülende aýdylýar). jöwşen [jöwşön], at, kön.s. Polat simden örülen gadymy uruş geýimi, sowut, demir don. Jüpbe, jöwşen, zere-sowut, Keserli gylyç, arap at (Magtymguly). jöwza [jöwza:], at. Tomsuň ýangynly, epgekli yssysy. Tomsuň jöwzasy. juda [juda:], köm. s.1. Düýbünden, halys. Juda sowalgaň bolmasa, geläý, kömek ederin. Juda adam tapmasam, sen maňa ýoldaş bolmaly bolarsyň.2. Çendenaşa, has, örän, gaty. Juda gowy zat. \n\t‣ Juda bolmasa hiç hili alaç, çäre tapylmadyk ýagdaýynda, iň bolmanda. jugary [juğory], at, kön.s. Jöwen. Jugary aýtdy: "Owwal men barur men, Boýum uzyn, sakgalym ak erur men" (Gaýyby). jugra [juğro], syp., kön.s. Goşa, jübüt. Eýa dilber, jemalyňda jugra hallar mesgeni, Zybanynda şeker ezgen, dahanda ballar mesgeni (Magtymguly). jugrafiýa [jugra:fyýa], ser., kön.s. Geografiýa. Dördüm jugrafiýa kitaplaryny (K. Gurbannepesow). jugur [juğur], at. 1. zergärç. Saça dakylýan gupba şekilli, gyralary şelpeli ýa-da düwmeli kümüş şaý. 2. Jar döwlenden soň, elekden geçmän galan däne gatyşykly baş, bogun. jugurdabermek [juğurda:vermek], işl. Jugurdyly ses çykyp başlamak. jugurdama [juğurdomo], iş ady. Jugurdamak ýagdaýy. jugurdamak [juğurdomok], işl. Jugur-jugur edip ses çykarmak. Turbada suw jugurdaýardy. jugurdamaklyk [juğurdomokluk], iş ady. Jugurdamak ýagdaýy. jugurdamazlyk [juğurdomozluk], iş ady. Jugurdyly ses çykarmazlyk. Içi jugurdamak. jugurdaşmak [juğurdoşmok], işl.Şol bir wagtyň içinde bir näçe ýerden jugurdyly ses çykmak. jugurdatmak [juğurdotmok], işl. Jugurdyly, jugur-jugur edýän ses çykartmak. Ol oglan utan aşyklaryny eteginde jugurdadyp otyrdy. jugurdy [juğurdy], at. Içegelerde, turbalarda suwuklygyň süýşmegi, akmagy ýa-da ownuk jäjek, süňk, daş ýaly zatlaryň biri-birine degmegi netijesinde emele gelýän sesiň ady. Içegeleriň jugurdysy artdy. jugurdyly [juğurdyly], syp. Jugurdaýan, jugur- jugur edýän. jugur-jugur [juğur-juğur], s. ş. aňl. söz. Içegelerde, turbalarda suwuk zadyň süýşmegi, akmagy ýa-da ownuk zatlaryň biri-birine degmegi netijesinde emele gelýän ses. juk s. ş. aňl. söz."Ýok" diýen manyny aňladýar. jukguldabermek [jukgulla:vermek], işl. Jukguldyly ses çykaryp başlamak. jukguldama [jukgullomo], iş ady. Jukguldamak ýagdaýy. jukguldamak [jukgullomok], işl. Jukguldyly ses çykarmak. Bagşynyň aýdymlarynda jukguldamagyň ýokary ussatlygyny eşitmek mümkin. jukguldamazlyk [jukgullomozluk], iş ady. Jukguldyly ses çykarmazlyk, juk-juk etmezlik. jukguldaşmak [jukgulloşmok], işl. Ýerli- ýerden jukguldamak. Bu habary eşidip, oturanlaryň köpüsi jukguldaşdylar. jukguldatmak [jukgullotmok], işl. Jukguldyly ses çykartmak. jukguldy [jukgully], at. Türkmen aýdymy aýdylanda, bagşylaryň bokurdaklarynda gaýnadyp, owaz döretmek arkaly emele getirýän juk-juky, jukguldyly sesiň ady. Bagşynyň jukguldysy hem gelip durdy (B. Kerbabaýew). jukguldyly [jukgulluly], syp. Jukguldysy bar bolan. Bagşylaryň köpüsi aýdymlary jukguldyly aýdýarlar. jukguldysyz [jukgullusuz], syp. Jukguldysy bolmadyk. juk-juki üml. Gynanjy, nägileligi, haýran galmagy we ş.m. aňladýar. juk-juk II, s. ş. aňl. söz. Halk aýdymyny aýdanda, bagşynyň ýerine ýetiriş äheňindäki özboluşly jukguldyly sesler. Maňa bagşynyň juk-juky aýratyn ýarady. juk-juklamak [juk-juklomok], ser. Juk- juketmek. \n\t‣ Juk-juk etmek 1) ökünmek, gynanmak. Onuň soňky eden juk-juky peýda etmedi. 2) ser. Jukguldamak. jul at. 1. Atyň, tazynyň üstüne ýapylýan ýapynja, basyryk. Ol onuň endamyny içirgi bilen süpürdi, jul salman, çyplak eýerledi (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Egin-eşik, geýim. Juluň köne bolsa, adyň tutulmaz, Her ýigidi serhoş eden mal bolar (Dosmämmet). \n\t‣ Juldan çykmak lüt galmak, juda garyp düşmek. Juldan çykýançaň gidişmek bir ýüzli bolýançaň gidişmek. Juluny ters salmak biriniň işini görmek, heläkçilige salmak, bagtyny ýatyrmak. julk : julk bolmak içen çaýyň, suwuň artyk düşmek, gerk-gäbe bolmak. Julkuny çykarmak suwa salma ýenjip, urup, ysgyn-ragbaty galmaz ýaly etmek. Julkuň çykmak ser. Julk bolmak. julkuldabermek [julkulla:vermek], işl. Julkuldap başlamak. julkuldama [julkullomo], iş ady. Julkuldamak ýagdaýy. julkuldamak [julkullomok], işl. Julkuldyly ses çykarmak. julkuldamazlyk [julkullomozluk], iş ady. Julk-julk etmezlik. julkuldatmak [julkullotmok], işl. Julkuldyly ses çykartmak. julkuldy [julkully], at. Garynda ýa-da gapda suwuklyk çaýkananda çykýan sesiň ady. juma [juma:], at. 1. Musulman ýurtlarynda hepdäniň bäşinji gününiň ady; anna. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Juma (jumga) namazy musulmanlaryň her anna gününde metjide ýygnanyp, jem bolup okaýan namazy. jumadylahyr [juma:dyla:hyr], at. Hijri- kamary ýyl hasaby boýunça altynjy aýyň ady. jumadylowwal [juma:dylowwol], at. Hijri- kamary ýyl hasaby boýunça bäşinji aýyň ady. jumag [juma:ğ]: jumag etmek ýanaşma, jyns gatnaşygyny etmek. Lukman Hekimiň pikiriçe, adama dört närse zyýan ýetirýär; köp sözlemek, köp ýatmak, köp iýmek hem-de kän jumag etmek (“Saglyk”). jupar [jupor], at. Boýy bir garyşdan uzynrak köpýyllyk ýabany ösümlik. jurga [jurğo], at, kön.s. Ýuwdum, damja. Bir jurgadan kyrk aşyk gandyrdygym bilmezmiň? (Magtymguly). jurga-jurga [jurğo-jurğo], at, kön.s. Köp damja, damja-damja. Jurga-jurga gan akar, gözlerim dynmaz, gelin (Kemine). jut [ju:t], at. Baldaklaryndan irimçik süýüm alynýan kenebe meňzeş uzyn baldakly ösümlik. jutar [ju:ta:r]: ak jutar örän ak, ap-ak (ser. Jowtar we Jowur.). Ak köýneklije oglan bolsa dürli gülleriň arasynda, kebelek kimin gaýmalap, ak juwtar gülleri çöpleýärdi (N. Pomma). \n\t‣Jutar ýaly arassa, ap-arassa. Ýuwan köýnegim-ä jutar ýaly boldy. juw [ju:w], s.ş.aňl.söz. Ok atylanda çykýan ses. juwan [juwa:n], syp. Ýaş, jahyl, ýetişen. Gözel gyzlar, juwan gyzlar, Gül ýüzli, hoş zyban gyzlar (M. Seýidow). Beýlekisi derek boýly, Juwan ýaşly, gözel ýigit (G. Ezizow). juwanbaz [juwa:nma:z], at, gepl.d. Juwany gowy görýän. Saňa nirde bir Harmandäli ýaly juwan barka diýip gözläp ýören juwanbaz diýerler (“Görogly”). juwanlyk [juwa:nlyk], at. Ýaşlyk, jahyllyk, ýigitlik. Juwanlyk ýyllarym. juwaz [juwa:z], at. Künjüden we beýleki käbir ösümlik çigidinden ýag edýän ýönekeý abzal. Babajan-a bir kişi, Elinde demir çişi, Juwaz aýlap, ýag alsa, Bolar jahyllar başy (Hüwdi). \n\t‣ Juwaz sokusy ýaly gysga boýly, semiz, togalak (adam hakynda). Gözünde juwaz aýlamak ser. Göz. Şu ýaramaz gylygyňy goýmasaň, indiden beýläk gözüňde juwaz aýlaryn. juwazçy [juwa:zçy], at. Juwaz eýesi, juwazda ýag çykarýan adam, juwazy işledýän adam. Şol juwazçy ýetim oglan, Öz ýaryna ýetdi, kempir (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Juwazçyň erkegi ýaly bir ýerde oýkanyp duran, gözi daňlan ýaly hiç ýere gidip bilmeýän (adam hakynda). juwazçylyk [juwa:zçylyk], at. Juwazçynyň käri, hünäri. juwazýag [juwa:zýa:ğ], at. Juwazda çykarylýan ýag. Palawa juwazýag gowy bolýar. juwlabermek [juwla:vermek], işl. Juwlap ses çykyp başlamak. juwlama [juwlomo], iş ady. Juwlamak ýagdaýy. juwlamak [juwlomok], işl. Juw-juw edip seslenmek (atylan okun sesi hakynda). Bäşataryň oklary juwlap geçdiler (A. Gowşudow). juwlamaklyk [juwlomokluk], iş ady. Juwlamak ýagdaýy. juwlaşmak [juwloşmok], işl. Atylýan oklardan juwwuldyly sesler çykmak. Üstümizden oklar juwlaşyp geçýärdi. juwwar [juwwa:r], syp.,gepl. d., ser. Jowur.Golaýrajyk bar ýanyna, Juwwar akdyr sakgal- murty (Ç. Aşyrow). juwwuldamak [juwwullomok], işl., ser. Juwlamak. juwwuldaşmak [juwwulloşmok], işl., ser. Juwlaşmak. juwwuldatmak [juwwullotmok], işl., ser. Juwlatmak. juwwuldy [juwwully], at. Gülle, ok we ş.m. atylanda çykýan sesiň ady. jübbe [jüpbö], at, kön.s., ser. Jüpbe. Çigin guşly jübbe ton bergil oglana, Geýer bolsun hünärlidir (“Gorkut ata”). jübi [jüvü], at. Ownuk-uşak zat salmak üçin geýime tikilýän kise, haltajyk. \n\t‣ Jübä girmek biriniň jübüsine eliňi sokup, içindäki puluny, gymmatbaha zatlaryny ogurlamak. Jübä urmak kişiniň hakyny iýmek, kişi emlägini ogurlamak. Jübi kesmek ogurlyk etmek. Jübiňde it uwlamak harjysyz galmak, gara şaýyň bolmazlyk. Jübiňe bat bermek baýlygyňa, puluňa daýanmak. Jübiňi agraltmak puluňy köpeltmek, pully bolmak. jübüjik [jüvüjük], at. Kiçijik jübi. jübükeser [jüvükeser], at, gepl.d. Ogry, jübä girýän. jübtek [jüvtök], at. 1. Malyň ýarasyna düşen gurtlary gurdamak üçin ulanylýan demir esbap. Onuň guşagynda goýun gurdalýan jübtegi asylgydy (“Edebiýat we sungat”). 2. zergärç s. Kümüş ussaçylygynda şaý-sepler ýasalanda, bejerilende ownuk böleklerini: gaşöýlerini, gulaklaryny, göbeklerini, ters halkalaryny gapjap tutmak üçin ulanylýan kiçijik iki sally demir enjamy. \n\t‣ Agzy jübtek ýaly kiçijik agyzly, agzy kiçijik. jübtekleme [jüvtöklömö], iş ady. Jübteklemek ýagdaýy. jübteklemek [jüvtöklömök], işl. Jübtek bilen ýolmak, jübtek bilen ýolup aýyrmak; jübtek bilen gurdamak, gurduny aýyrmak. jübteklemezlik [jüvtöklömözlük], iş ady. Jübtek bilen ýolup aýyrmazlyk. jübtekletmek [jüvtöklötmök], işl. Jübtek bilen ýolduryp aýyrtmak. jübtekläbermek [jüvtöklä:vermek], işl. Jübtek bilen ýolup başlamak. jübülik [jüvülük], syp. Jübi etmek üçin bölek mata. jübüt [jüvüt], syp.1. Bitaý däl, taýly. Jübüt gulakhalka. 2. Iki, goşa, jüp. "Assa gaçan namart, guşguna bereket" – diýip, ýorga bir jübüt gamçy urdy (“Nejep oglan”). 3. gepl.d. Biri-birine mynasyp, taý. \n\t‣ Jübütmi – täk şänik we şuňa meňzeş zatlary gysymyňda saklap: "Elimdäki goşamy ýa-da täkmi, bil!"diýlip oýnalýan oýun. jübütleme [jüvütlömö], iş ady. Jübütlemek ýagdaýy. jübütlemek [jüvütlömök], işl. Jübüt-jübüt etmek, goşa-goşadan goýmak, iki-ikiden etmek ýa-da sanamak. Ol aşygyny jübütläp sanady. jübütlemeklik [jüvütlömöklük], iş ady. Jübütlemek ýagdaýy. jübütlemezlik [jüvütlömözlük], iş ady. Jübüt-jübüt goýmazlyk. jübütlenmek [jüvütlönmök], işl.1. Jübüt-jübüt goýulmak. 2. gepl.d. Birigip durmuş gurmak. Aýlar- günler aýdym bilen aýlansyn, Juwanlarmyz jübütlensin – öýlensin (B. Hudaýnazarow). jübütleşmek [jüvütlöşmök], işl.1. Jübüt-jübüt goýmaga kömekleşmek. 2. gepl.d. Gyz, oglan birleşip, durmuş gurmak. 3. Jübüt bolup birigişmek (guşlaryň birleşýän wagty hakynda). jülge [jülğö], at. 1. Iki dagyň uzalyp gidýän giň aralygy. Ak lybasdan çykar gojaman daglar, Şaglap, jülgesinde akar bulaklar (A. Kekilow). 2. Derýanyň peselip we uzalyp gidýän iki ýan kenary hem-de töweregi. Gökdere jülgesi. jülgeli [jülğölü], syp. Jülgesi bar bolan. Jülgeli gara daglar, Bulut büräp başyny, Gadym zamandan galan, Bilip bolmaz ýaşyny (A. Alamyşow). jülgelik [jülğölük], at. Jülgäniň ýerleşýän ýeri. jülgesiz [jülğösüz], syp. Jülgesi bolmadyk, jülgesi ýok. jüljül at. 1. Toýundan edilip gyzgyn peçde bişirilip ýasalýan gadymy saz guraly. 2. Ýuka galaýydan, agaçdan we ş.m. ýasalan çagalaryň üfläp çalýan oýnawajy, jürlewük. jüllikgöten [jüllüýkgötön]: jüllikgöten goýmak (galdyrmak) hiç zatsyz goýmak, zatsyz galdyrmak. jülp-jülp s. ş. aňl. söz. Kiçijik zatlar suwa böküp girende ýa-da gaçanda çykýan sesler. \n\t‣Jülp-jülp etmek jülpüldemek. Gurbagalar jülp- jülp edişip, suwa bökdüler. jülpüldeme [jülpüllömö], iş ady. Jülpüldemek ýagdaýy, hereketi. jülpüldemek [jülpüllömök], işl. Suwa çümüp ýa-da suwa düşüp jülpüldili ses çykarmak, jülp-jülp etmek. Ol suwuň içi bilen jülpüldäp barýardy. jülpüldemeklik [jülpüllömöklük], iş ady. Jülpüldemek ýagdaýy. jülpüldemezlik [jülpüllömözlük], iş ady. Jülp-jülp etmezlik. jülpüldeşmek [jülpüllöşmök], işl. Bilelikde jülpüldemek. Adamlar jülpüldeşip, suwuň içi bilen ädimleýärdiler (A. Gowşudow). jülpüldetmek [jülpüllötmök], işl. Jülpüldili ses çykartmak. Çagalar jülpüldedip, suwa daş oklaýardylar. jülpüldi [jülpüllü], at. Suwuň içine daş we ş.m. zyňlanda,suwdan çykýan sesiň ady. Suwuň jülpüldisi diýseň enaýydy. jüme [jümö], at. Awçylaryň çeşme, suw başynda çöp-çalamdan gurýan bukusy. Awçy käkilik inýän çeşmäniň başynda jüme gurundy. jümelek [jümölök], at. Şaýly saçbag. Arkasynda jümelek şaňňyrdaýar. jümjüme [jümjümö], at. Düýbi kösüklije, uzyn baldakly, owadan melewşe gülli otjumak ösümlik. Töweregimde gülälekmidir jümjümeler açylyşyp otyr (N. Baýramow). jümle [jümlö], at. 1. Sözlem. Onuň her jümlesinde çuňňur many bardy. 2. k. d. Hemme, ähli, bütin, külli. Aşyk bolup, jümle saňa, Älem geda, men hem geda (Gaýyby). jümle-jahan [jümlö-jahan], at. Bütin ýer ýüzi, hemme ýurt, ähli ýer, älem-jahan, älem. Ýandyryp, köýdürip jümle-jahany, Geler Zöhre janym, gamgyn olmagyl (“Zöhre – Tahyr”). jümmüş at. Bir ýeriň, döwrüň ortasy; märekäniň arasy, içi ýa-da bir zadyň merkezi, bol ýeri. jümri [jümrü], at. 1. kön.s. Asylsyz, pes adam. Göwsüň üstündäki nedir ýumrular?Ýap üstün, görmesin jahyl, jümrüler (Şabende). 2. Ogry. Ogram däldi, jümrem däldi, Dommal bilen ýüzüp gelen (Ş. Borjakow). jümrülik [jümrülük], at. Ogry bolmaklyk, ogrulyk. Sen bidöwlet oglany ogurlykda görsem öldürmesem, jümrülikde görsem öldürmesem, Soltanesen adym ite dakylsyn! (“Nejep oglan”). jümşüldeme [jümşüllömö], iş ady. Jümşüldemek ýagdaýy. jümşüldemek [jümşüllömök], işl. Endamyňa tiken çala çümdürilýän ýaly duýulmak, endamyň tikeneklemek, jümşüldi peýda bolmak. Bu duýdansyz gelen habara onuň endam-jany jümşüldedi, ýüregi sarsyp gitdi. jümşüldemezlik [jümşüllömözlük], iş ady. Jümşüldi peýda bolmazlyk. jümşüldeşmek [jümşüllöşmök], işl. Endam- janyna tiken çala çümdürilen ýaly bolup durmak, endam-janyň tikeneklemek. jümşüldetmek [jümşüllötmök], işl. Endamyňda jümşüldi döretmek, endama tikenek çala çümdürilýän ýaly etmek, endamyny tikenekletmek. Alaşa golaý gelip kişňände, Aşyryň endamyny jümşüldetdi (B. Kerbabaýew). jümşüldeýiş [jümşüllöýüş], iş ady. Jümşüldemek ýagdaýy. jümşüldäbermek [jümşüllä:vermek], işl. Jümşüldäp başlamak. jümşüldi [jümşüllü], at. Ýaramaz täsir netijesinde tutuş göwräň tikenekläp gitmegi bilen ýüze çykýan duýgy. – Myrat! – diýip çykan ses onuň endamynda jümşüldi döretdi (B. Pürliýew). jünbüş [jünmüş / jünvüş], at, k.d. Hereket, gymyldy. \n\t‣Jünbüş eýlemek hereket etmek, gymyldamak. Zemin jünbüş eýläp, oldy lerzana, Çöller-düzler çeke bilmez bu derdi (Magtymguly). Asman jünbüş eýläp, lerzana galar (Mollanepes). Asman joşa gelip, ýagmyr ýagyp, zemin jünbüş eýlän dek bolýar (“Nesil”). jünekeý [jünököý], at. Ördekler maşgalasyndan bolan kiçiräk suw guşy. jüňk : ýüregiňe jüňk bolmak berlen jogapdan kanagatlanmak, makul bilmek, ýüregiňden turmak, maňzyňa oturmak. jüp syp.,gepl. d., ser. Jübüt. Iki jüp ädik. \n\t‣ Jüp basmak 1) iki aýagyň ökjesini biri-birine degrip, daraklygyň arasyny açybrak basyp durmak. Ýigit gaýtadan aýagyny jüp basyp, jogap berdi (G. Kulyýew). 2) dar ädimläp ýöremek. Jüp basan aýajyk- laryňdan! (Kemine). Jüpüne düşmek şowuna düşmek, kynçylyksyz gutarmak, oňuna bolmak. Dogry aýdýarsyň, ýaşuly, türkmeniň ol nakyly tüýs bir jüpüne düşen zat eken (N. Pomma). jüpbe [jüpbe], at. Giň we uzyn tikilen don. Ussa Jepbar işi, senjap jüpbesi, Yspyhanda gurlan ýaýy gözel sen (Magtymguly). jüpdek [jüpdök], at, ser. Jübtek. jüpleme [jüplömö], iş ady. Jüplemek ýagdaýy. jüplemek [jüplömök], işl.,gepl.d. Jübüt, goşa etmek, jübütlemek. Jüplenen barmaklaryny maňlaýyna goýup, ep-esli wagt böwrüni diňledi. jüplemeklik [jüplömöklük], iş ady. Jübütlemeklik, goşa-goşadan etmeklik. jüpläbermek [jüplä:vermek], işl. Jübüt-jübüt goýup başlamak. jür I, syp. Öz işine gaýym, pugta, hüşgär, sak, hakyna gaýym. Işiňe jür bolmak. \n\t‣ Jürüni dikmek işini görmek, işini gaýtarmak. Meniň jürümi diken seniň eden nädogry hereketleriň dälmidi? \n\n\n JÜR II, s.ş.aňl.söz. Jürlewük jürledilende çykýan ses. Jür etmek. jürbe-jür [jürvö-jür], syp.,gepl.d. Her dürli, dürli-dürli, her hili. Bezenipdiň ýaşyl ýaprak, Jürbe-jür reňk güller bilen (R. Seýidow). jürbe-jürlük [jürvö-jürlük], at. Her dürlülik, dürli-dürlülik. jürdek [jürdök], at. Suw daşamak, sowatmak üçin toýundan ýasalyp bişirilýän gulply, syrçasyz, inçejik bokurdakly küýze görnüşli gap, golça. Ol suwly jürdegi başyna göterdi (B. Seýtäkow). jüre [jürö] I, syp., gepl.d.Hili, tüýsli. Agaýunus aýna alyp seretse, maňlaýynda bir jüre hal göründi (“Görogly”). Haýsy ýerde nä jüre ýarag ulanylmalydygyny pugta biliň (A. Gowşudow). \n\n\n JÜRE [jürö] II, at. Dalak çişip, içegä ýel düşüp, tarpa-taýyn öldürýän gylýal keseli. \n\t‣ Jüre getirmek jüre keseline duçar bolmak. Jüre degen ata, gylýala käýinip aýdylýan sögünç. Häý, baýtalyň gursun, baýtalyňa jüre degsin, ketew degsin, şundan başga geçere ýer tapmadyňmy? – diýip sögdi (A. Durdyýew). jüre-jüre ser. Jürbe-jür. Ýöredýär üç sany çyra, Myhman gelýär jüre-jüre (Ç. Aşyrow). jürjen [jürjön], at. Kiçijik garaja möjejik. \n\t‣Gara jürjen kiçiden gelen garaja (çaga, oglan hakynda). Gara jürjen oglanjyk. jürjeneje [jürjönöjö], ser. Jurjen: gara jürjen. \n\t‣Gara jürjeneje garaja hem kiçijik. Gara jürjeneje oglan buşlugyna berlen bäşligi kakyp aldy-da, ýyrşaryp çykyp gitdi (T. Gurbanow). jürk-jürk s.ş.aňl.söz. Käbir müçesi kiçiräk guşlar yzly-yzyna saýranda çykýan sesler. jürküldeme [jürküllömö], iş ady. Jürküldemek ýagdaýy. jürküldemek [jürküllömök], işl. Jürküldili seslenmek, jürk-jürk edip saýramak. jürküldemeklik [jürküllömöklük], iş ady. Jürküldemek ýagdaýy. jürküldemezlik [jürküllömözlük], iş ady. Jürk-jürk etmezlik. jürküldeşmek [jürküllöşmök], işl. Ýerli- ýerden jürk-jürk etmek. Guşlar jürküldeşip, höwürtgelerine iým daşaýardylar. jürküldetmek [jürküllötmök], işl. Jürk-jürk etdirmek, jürküldili seslendirmek, saýratmak. Hany, bedeneleriňi bir jürküldetsene! jürküldäbermek [jürküllä:vermek], işl. Jürküldäp başlamak. jürküldi [jürküllü], at. Käbir guşlar jürk-jürk edip saýranda çykýan sesiň ady. Çar töwerekden guşlaryň jürküldisi eşidilýärdi. jürleme [jürlömö], iş ady. Jürlemek ýagdaýy. jürlemek [jürlömök], işl., ser. Jürrüldemek. Eminiň jürlewügi ýene-de jürledi (“Edebiýat we sungat”). jürlemeklik [jürlömöklük], iş ady. Jürlemek ýagdaýy. jürlemezlik [jürlömözlük], iş ady. Jürrüldili ses çykarmazlyk. jürleşmek [jürlöşmök], işl., ser.Jürrüldeşmek. jürletmek [jürlötmök], işl., ser. Jürrüldetmek. Ol jürlewügini jürledip başlady. jürlewük [jürlöwük], at. Üflenende jürrüldili ses çykarýan, içi togalajyk daşlyja agaç ýa-da demir enjam, jüljül. Çagalar, size täze çykan jürlewük getirip bereýin (N. Pomma). jürläbermek [jürlä:vermek], işl. Jürläp başlamak. jürlük at. Öz iş-güýjüňe gaýymlyk, saklyk, hüşgärlik, hakyňa gaýymlyk. Onsoň hem Annagylyç öz işine jürlüginden daşary paýhasly hünärment (Ş. Bor- jakow). jürnük at, ser. Jüründik. jürrüldeme [jürrüllömö], iş ady. Jürrüldemek ýagdaýy. jürrüldemek [jürrüllömök], işl.1. Käbir serçe ýaly müçesi kiçiräk guşlar saýranda jürrüldili ses çykarmak, jürrüldili seslenmek, jürlemek. Guşlaryň jürrüldeýän sesleri eşidilýärdi. 2. Ýersiz-ýere inçeden çasly ses bilen bir zatlar diýmek. jürrüldemeklik [jürrüllömöklük], iş ady. Jürrüldemek hereketi. jürrüldemezlik [jürrüllömözlük], iş ady. Jürrüldili ses çykarmazlyk. jürrüldeşmek [jürrüllöşmök], işl. Ýerli- ýerden jürrüldili ses çykarmak. Şol atlylaryň üstaşyry gaýmalaşýan, jürrüldeşýän serçeler garaňky düşýänini habar berýärdiler (B. Kerbabaýew). jürrüldetmek [jürrüllötmök], işl. Jürrüldili ses çykartmak, jürrüldili seslendirmek, jürletmek. Oglanjyk jürlewügini jürrüldetdi. jürrüldäbermek [jürrüllä:vermek], işl. Jürrüldäp başlamak. jürrüldi [jürrüllü], at. Käbir serçe ýaly müçesi kiçiräk guşlar saýranda ýa-da jüljül, jürlewük çalnanda çykýan sesiň ady. Enaýyja guşlaryň jürrüldisi gulagyňa ilýärdi. jürüm at, kön.s. Günä. Jürümim çoh bolsa, keremiň kändir, Bagyşlasaň neýlär ýarym, ýa jepbar! (Magtymguly). jüründik [jürünnük], at. Çäýnek, semawar, kündük ýaly içine çaý, suw guýulýan gaplaryň suw akary, jürnük. \n\t‣ Jüründik ýaly bolmak ýüzi inçelip horlanmak. jüwlük syp., gepl.d. 1. Kezzap. 2. "Garagol" diýen manyda ulanylýan söz (köplenç, gartaşan aýallaryň dilinde). jüýbüldeme [jüývüllömö], iş ady. Jüýbüldemek ýagdaýy. jüýbüldemek [jüývüllömök], işl. Jüýp-jüýp edip seslenmek, jüýbüldili seslenmek, saýramak. Torgaýlar asmanda jüýbüldeýärdi. jüýbüldemeklik [jüývüllömöklük], iş ady. Jüýbüldemek ýagdaýy. jüýbüldemezlik [jüývüllömözlük], iş ady. Jüýbüldili ses çykarmazlyk. jüýbüldeşmek [jüývüllöşmök], işl. Köp guş ýerli-ýerden jüýbüldemek. Torgaýlar bir enaýyja jüýbüldeşip, al asmandan syzalygyň içine inýärdiler (N. Baýramow). jüýbüldäbermek [jüývüllä:vermek], işl. Jüýbüldäp başlamak. jüýbüldi [jüývüllü], at. Käbir guşlaryň jüýp- jüýp edip çykarýan sesiniň ady. Üznüksiz saýraýan guşlaryň jüýbüldileri eşidilýärdi (A. Gowşudow). jüýgüldeme [jüýğüllömö], iş ady. Jüýgüldemek ýagdaýy. jüýgüldemek [jüýğüllömök], işl. Jüýk-jüýk etmek, jüýgüldili seslenmek, jüýbüldemek. Çöpüň düýbünde bir guşjagaz jüýgüldedi. jüýgüldemeklik [jüýğüllömöklük], iş ady. Jüýgüldemek ýagdaýy. jüýgüldemezlik [jüýğüllömözlük], iş ady. Jüýgüldili ses çykarmazlyk. jüýgüldeşmek [jüýğüllöşmök], işl. Köp guş ýerli-ýerden jüýgüldemek, jüýbüldeşmek. jüýgüldetmek [jüýğüllötmök], işl. Jüýk-jüýk etdirmek, jüýgüldili seslendirmek. Jüýgüldetmän, gowuja saklaýsana! jüýgüldäbermek [jüýğüllä:vermek], işl. Jüýgüldäp başlamak. jüýgüldi [jüýğüllü], at. Jüýjäniň we käbir ownuk guşlaryň jüýk-jüýk edip çykarýan sesiniň ady. Gök meýdanda guşlaryň jüýgüldisi köpelýärdi (“Edebiýat we sungat”). jüýje [jüýjö], at. 1. Towuk, käkilik, sülgün we ş.m. guşlaryň çagasy. 2. Egin-eşige gaýma bilen ilki iki sanjylyp, soňra şol sanjymlaryň aralygyndan ýene bir gezek sanjylyp salynýan nagyş. \n\t‣ Jüýjäni güýz sanaşmak işiň soňuna seretmek, işiň netijesini belli bir möhletde barlap görmek, ýeri gelende hasaplaşmak. jüýjeleme [jüýjölömö], iş ady. Jüýjelemek ýagdaýy. jüýjelemek [jüýjölömök], işl. Ýumurtga basyp, jüýje çykarmak, jüýjelemek. Towuklarymyz jüýjeledi. jüýjelemeklik [jüýjölömöklük], iş ady. Jüýjelemek ýagdaýy. jüýjelemezlik [jüýjölömözlük], iş ady. Jüýje çykarmazlyk. jüýjeläbermek [jüýjölä:vermek], işl. Jüýjeläp başlamak. jüýjeli [jüýjölü], syp. Jüýjesi bar bolan. Jüýjeli towuk. jüýjerilmek [jüýjörülmök], işl., ser. Jüýjermek. jüýjerişmek [jüýjörüşmök], işl. Ýerli-ýerden jüýjerip başlamak. jüýjerme [jüýjörmö], iş ady. Jüýjermek ýagdaýy. jüýjermek [jüýjörmök], işl. Bir hili çiňerilip seretmek, birine ýa-da bir zada tiňkäňi dikip seretmek, çüýjermek. Çary zöwwe ýerinden galdy-da, ýüzüme jüýjerip bakdy (H. Garabaýew). jüýjertmek [jüýjörtmök], işl. Gözüňi aýyrman seretmek. Gözüňi jüýjerdip oturmak. jüýk : jüýk bolmak bir gezek ýeňlenden soň urşup bilmän gaçmak, sussy basylmak (haýwanlar, guşlar hakynda). Jüýk burun ujy inçe, uzyn burun. jüýk-jüýk s.ş.aňl.söz. Guşjagaz saýranda çykýan ses. jüýp-jüýp s. ş. aňl. söz.1. Käbir guşlar saýranda çykýan ses. Şol gözel joşgun bilen saýraýan torgaýlaryň jüýp-jüýbi eşidilýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Jüýjeler çagyrylanda birnäçe gezek gaýtalanyp aýdylýan söz. \n\t‣Jüýp-jüýp ýaly bolmak horlanyp kiçelmek. – A gyz, pylany jüýp-jüýp ýaly bolaýypdyr-la, oňa näme bolýarka? jybar [jyva:r], at. Çalaja sepeläp ýagýan ownuk ýagyş. Salym geçmänkä jybar ýagşa öwrüldi. jybarlama [jyva:rlama], iş ady. Jybarlamak ýagdaýy. jybarlamak [jyva:rlamak], işl. Çalaja sepeläp, pürküp, ygal düşmek, owunjak çisňäp durmak. Jybarlap ýagýan ýagyş ýeriň tozanyny ýatyrdy-da diňdi (B. Kerbabaýew). jyda [jyda:], hal. Aýralyk, biri-birinden aýry, aýra düşmek. \n\t‣ Jyda düşmek (bolmak) 1) aýralyga uçramak, aýralykda ýaşamak. Niçik tap getirdiň jyda bolmaga (“Şasenem – Garyp”). 2) birinden ýa-da bir zatdan mahrum bolmak, aýrylmak. Şirin jandan jyda düşmek. Jyda etmek 1) aýralyga sezewar etmek, aýralykda ýaşatmak. 2) birinden ýa-da bir zatdan mahrum etmek, aýyrmak. \n\n\n JYDA at, kön.s. Naýza. Altyn jydasyn eline aldy (“Gorkut ata”).Men durdum öňünde jyda parladyp Senden gaýdan enesinden dogmasyn (“Görogly”). jydalyk [jyda:lyk], at. Aýra düşmeklik, aýralyk, aýraçylyk. Pelek aýra salsa, jydalyk düşse, Ähtibarly şir ýoldaşy gerekdir (“Görogly”). Jydalykdan ýanyp- köýüp, Ýar-ýar diýip ýola düşdüm (Kätibi). jyga [jyğa], at. 1. Gylguýrugyň owadan guýruk ýelegi. 2. Şalaryň kellesine geýýän baş gabynyň maňlaýyna gysdyrýan owadan ýelege meňzeş bezegi, täç. jygba-jyg [jyğva-jyğ]: jygba-jyga gelmek gyzza-gyzza gelmek, işiň gyssagly wagty bolmak, işiň gyzgalaňly döwri başlamak. jyggyldabermek [jyğğylla:vermek], işl. Jyggyldap başlamak. jyggyldama [jyğğyllama], iş ady. Jyggyldamak ýagdaýy. jyggyldamak [jyğğyllamak], işl. Jyg-jyg edip ses çykmak, jyggyldyly seslenmek. jyggyldamazlyk [jyğğyllamazlyk], iş ady. Jyg-jyg edip ses çykarmazlyk. jyggyldy [jyğğylly], at. Bir hereket netijesinde ýa-da maşyn, motor işlände çykýan sesiň ady. Telefonyň bir hili jyggyldysy bar. jyglama [jyğlama], iş ady. Jyglamak ýagdaýy. jyglamak [jyğlamak], ser. Jyggyldamak. jyglamaklyk [jyğlamaklyk], iş ady. Jyglamak ýagdaýy. jyglym [jyğlym], at. Çäge gatyşykly ownuk çagyl. jygrama [jyğrama], at. Ownukly-irili gury çöp- çalam. Aýallar gapylaryny syryşdyryp-süpürişdirip, iri jygrama çöpleri tamdyryň başyna çekýärdiler (N. Pomma). jygy-jygy [jyğy-jyğy], at. Ownuk ýaprakly, ak gülli, inçe hem ýumşak baldakly gür ösýän süýjümtik ot. Agaçlaryň arasynda jygy-jygy oty köp bitýär. jygyldabermek [jy:ğylla:vermek], işl. Jygyldyly ses çykyp başlamak. jygyldama [jy:ğyllama], iş ady. Jygyldamak işi. jygyldamak [jy:ğyllamak], işl. Jygyldyly ses çykmak, jygyldyly seslenmek, jyk-jyk etmek. Ýykyljak araba kyrk gün öňünden jygyldar (Nakyl). Araba zaryn jygyldap, ynançsyz hereket bilen öňe barýardy (B. Seýtäkow). jygyldamaklyk [jy:ğyllamaklyk], iş ady. Jygyldamak ýagdaýy. jygyldamazlyk [jy:ğyllamazlyk], iş ady. Jygyldyly ses çykarmazlyk. jygyldaşmak [jy:ğyllaşmak], işl. Ýerli-ýerden jygyldyly ses çykmak. jygyldatdyrmak [jy:ğyllatdyrmak], işl. Jygyldyly ses çykartmak. jygyldatmak [jy:ğyllatmak], işl. Jygyldyly ses çykartmak, jygyldyly seslendirmek, jyk-jyk etdirmek. Sekiz ýyllap jygyldadyp, ýörederdim juwazyny (K. Gurbannepesow). jygyldy [jy:ğylly], at. 1. Bir zat ikinji bir zada degende, sürtülende näsazlygyň ýüze çykmagy sebäpli çykýan sesiň ady. Juwazyň jygyldysy. Arabanyň tigriniň jygyldysy. 2. Käbir mör-möjekleriň jyk-jyk edip çykarýan sesi. jygyldyk [jyğyllyk], at. Her hepdäniň dynç güni, şeýle hem käbir beýleki günleri uly märekäniň üýşüp, zat alyp, zat satýan bazary. jygyldym [jyğyllym], at. Adamlaryň köp üýşen ýeri, uly märeke, üýşmeleň. Jygyldyma düşen ýaş, garry aýallaryň-da aňy gaçypdy (B. Kerbabaýew). jygyr [jyğyr], at, gepl.d. Sürlüp, mala basylyp, ekişe taýýarlanylyp goýlan ýer, şüdügär. jygyrt-mygyrt [jyğyrt-myğyrt]: jygyrt- mygyrt etmek ýüzüniň ugruna basmak, gabyr-gubur basmak, bagryň aşagyna almak. Alabaý Akbaýy jygyrt- mygyrt edäýdi. jyk [jyk], s. ş. aňl. söz. Sagat bir gezek ýörände çykýan ses. \n\n\n JYK [jy:k] I, s. ş. aňl. söz. Gapy açylyp-ýapylanda çykýan ses. Ertirden agşama çenli işigiň jyk edip, açylyp-ýapylmasy kesilmedi. \n\n\n JYK [jy:k] II, üml. Çaga oýnunda we ş.m. ýagdaýda görünmän seredilip aýdylýar. Öýüň aňyrsynda bukulan oglanjyk: "Jyk" diýipgygyrdy. \n\n\n JYK [jy:k] III, at. 1. Pagtanyň süýümini çigidiniň daşyndan süýüp alýan ýönekeý agaç gural. \n\t‣ Jykdan çykan ýaly etmek endam-jany kül- owram bolýança ýençmek. Jyk ýagy pagta çigidinden alynýan ýag. jykgyldabermek [jykgylla:vermek], işl. Jykgyldap başlamak. jykgyldama [jykgyllama], iş ady. Jykgyldamak ýagdaýy. jykgyldamak [jykgyllamak], işl. Jykgyldyly seslenmek, jykgyldyly ses çykmak, jyk-jyk etmek (sagat hakynda). Asma sagat jykgyldap işleýärdi. jykgyldamaklyk [jykgyllamaklyk], iş ady. Jykgyldamak ýagdaýy. jykgyldamazlyk [jykgyllamazlyk], iş ady. Jykgyldyly ses çykmazlyk. jykgyldaşmak [jykgyllaşmak], işl. Bir bada birnäçe sagatdan jykgyldyly ses çykmak. Ussahanada asma sagatlar jykgyldaşýardylar. jykgyldatmak [jykgyllatmak], işl. Jykgyldyly ses çykarmak, jyk-jyk etdirip seslendirmek. jykgyldy [jykgylly], at. Sagat ýa-da şuňa meňzeş dilli enjam işlän wagtynda çykýan sesiň ady. Asma sagadyň jykgyldysy eşidilip dur (“Edebiýat we sungat”). jykjyk [jy:kjy:k], at. Tomzaklar maşgalasyndan bolan uzyn aýak, süýnmek, uçup bilmeýän gara möjejik, tomzagyň bir görnüşi. jyk-jyk s. ş. aňl. söz. Sagat ýöräp durka yzygiderli çykýan sesler. Sagat jyk-jyk edip, birsydyrgyn işleýärdi. \n\n\n JYK-JYK [jy:k-jy:k], s. ş. aňl. söz. Yzly-yzyna açylyp-ýapylýan gapydan, käbir ýagdaýda ýeliň ugruna yranyp duran agaçdan çykýan sesler. Agajynyň jyk- jygyna, sesim goşup aýlandym men (K. Gurbannepesow). jyklabermek [jy:kla:vermek] I, işl. Ogrynça seredip başlamak. \n\n\n JYKLABERMEK [jy:kla:vermek] II, işl. Pagtany jykdan geçirip, süýümini alyp başlamak. jyklama [jy:klama] I, iş ady. Ogrynça garamak ýagdaýy. \n\n\n JYKLAMA [jy:klama] II, iş ady. Pagtany jykdan geçirip, süýümi almak işi. jyklamak [jy:klamak] I, işl. Ogrynça garamak, görünmän seretmek, yşyklamak. Gyz durlugyň deşiginden jyklap oturyşyna Annagylyjy gördi (B. Gulow). \n\n\n JYKLAMAK [jy:klamak] II, işl. Pagtany jykdan geçirip, süýüm almak. jyklamaklyk [jy:klamaklyk] I, iş ady. Ogrynça garamak ýagdaýy. \n\n\n JYKLAMAKLYK [jy:klamaklyk] II, iş ady. Jyklap süýümini almak ýagdaýy. jyklatmak [jy:klatmak] I, işl. Jyklamaga, buky ýerden seretmäge mümkinçilik döretmek, ýol bermek. – Eje, maňa öýüň içinden jykladaýsana, daşaryk kowmasana! \n\n\n JYKLATMAK [jy:klatmak] II, işl. Başga birine pagtany jykdan geçirdip, süýümini aldyrmak. jykmaşyn [jy:kmaşy:n], at. Hojalykda et üwemek üçin ulanylýan gural. Jykmaşyn bilen et üweýärler. jykyr at, kön.s.1. Derýadan, çuň ýapdan suw çykarmak üçin küýzeler keserdilip berkidilen çarhly sada gurluşly desga. Jykyr işletmek. 2.Inçeräk tagtanyň iki başyna kiçijik tigirçek oturdylyp hem-de öň tarapyna tagta böleginden eltutar berkidilip, sürüp oýnamak üçin ýasalan çaga oýnawajy. Jykyr sürmek. jykyrdabermek [jykyrda:vermek], işl. Jykyr-jykyr edip başlamak, jykyrdyly ses çykaryp, gülüp başlamak. jykyrdama iş ady. Jykyrdamak ýagdaýy. jykyrdamak işl. 1. Jykyrdyly ses çykarmak, jykyrdy döretmek, jykyr-jykyr etmek. 2. gepl.d. Jykyrdyly gülmek. jykyrdamaklyk iş ady. Jykyrdamak ýagdaýy. jykyrdamazlyk iş ady. Jykyrdyly ses çykarmazlyk, jykyr-jykyr edip gülmezlik. jykyrdaşmak işl. Ýerli-ýerden bilelikde jykyr-jykyr edip gülmek. Oturan gyzlar birden jykyrdaşyp güldüler. jykyrdatmak işl. 1. Jykyrdyly ses çykartmak, jykyrdy döretdirmek, jykyr-jykyr etdirmek. 2. gepl.d. Jykyrdyly güldürmek. Töweregindäki çagalary içini gyjyklaýan ýaly jykyrdadýardy (B. Kerbabaýew). jykyrdy at. Käbir agaç gurallar hereket edende, çagalar gülende we ş.m. çykýan sesiň ady. Uzak wagtlap çagalaryň jykyrdysy ýatmady. jykyrgolça [jykyrğolço], at. Kärizden suw almak üçin ulanylýan iki tarapy inçeräk, ortasy ýognas küýze. jykyrjyk at. 1. Malyň boýnuna, elguşuň aýagyna baglanýan gaýyş bag, ýüp towlanyp çolaşmazlyk üçin dakylýan agaç enjam (ol 5-10 sm uzynlykdaky, 3-5 sm inlilikdäki gaty agaçdan üç ýerinden deşik deşilip, ýylmanyp ýasalýar). 2. Degirmeniň ýokarky daşynyň ortasyndaky deşigine kese kakylýan ortasy deşikli agaç. \n\t‣Jykyrjygy tutmak haýsydyr bir sebäbe görä birden üýtgäp, gahary gelmek. Ol bir görseň-ä allanäme adamdyr, birdenem näme sebäpdendigini bilip bilmersiň, jykyrjygy tutup, özüni bir kada alyp baryp bilmän, dargursak adama öwrüler duruberer. jykyryk at. 1. Bir sere uzynlykdaky tow almazlyk üçin ulanylýan iki ujy we ortasy deşik ýasyja agaç (onuň ortaky deşiginden geçirilýän ýüp gazyga, iki ujundaky deşikden geçirilýän ýüp goýnuň boýnuna daňylýar). 2. El degirmeniniň ýokarky daşynyň ortasyndaky deşigine kese goýulýan, ortasy deşik agaç. \n\t‣Jykyrygy tutmak ser. Jykyrjyk: jykyrjygy tutmak. jykyrjykly syp. Bolşy, gylyk-häsiýeti birden erbetlige, edepsizlige tarap üýtgäp duran, sypaýyçylyk diýen zady bilmän, ýüzüňi alyp duran, gylyksyz. Onuň ýanyna baryp, işiňi bitirdäýmek ýeňil iş däl bolsa gerek, özi bir jykyrjykly adam-da, birden üýtgäberýär. jykyr-jykyr s. ş. aňl. söz. Köplenç, çaga gülende çykýan sesler. Mährijik hem begenip, hem gyjygy tutup, jykyr-jykyr güldi (T. Gurbanow). jykyrkäriz [jykyrkä:riz], at. Jykyr bilen suw alynýan käriz. jykyryklamak işl. Baggoýnuň boýun ýüpüne, elguşuň aýak bagyna jykyryk berkitmek. jykyryklamaklyk iş ady. Jykyryklamak ýagdaýy. jykyryklamazlyk iş ady. Baggoýnuň ýüpüne jykyryk berkitmezlik. jykyryklaşmak işl. Baggoýnuň ýüpüne jykyryk berkitmäge kömekleşmek. Men oňa baggoýunlaryny jykyryklaşdym. jykyryklatmak işl. Baggoýnuň ýüpüne jykyryk berkitdirmek. jykýag [jy:kýa:ğ], at, gepl. d., ser. Jyk III. jylaw [jylow], at. 1. Uýanyň iki gapdalyna, agyzdyrygyň halkasyna berkidilýän uzyn gaýyş bag. Atynyň jylawyny Göroglynyň eline berdi (“Görogly”). 2. Ýer ady. \n\t‣ Jylawy deňlemek ýaryşa goşulan atlary deň çapmak. Jylawy deň tutmak ulagy göni, dogry sürüp gitmek, hiç ýana sowulmazlyk. Jylawyndan çekmek öňüni almak, öz ugruna goýbermezlik, birneme terbiýe bermek, tertip öwretmek. Jylawyny başyna oramak ygtyýaryny öz eline bermek. Jylawyny ele almak erk- ygtyýaryny ele almak, boýun egdirmek. Jylawyny gowşatmak (goýbermek) birine gowşak daramak, "haý" diýmezlik, öz meýline, ygtyýaryna goýbermek. Jylawyňy bermek erk-ygtyýaryňy başga biriniň eline bermek. jylawaz [jylowa:z]: jylawaz ýeli gepl.d. demirgazyk-günbatar tarapdan öwüsýän ýel. Jylawaz ýeli öwsüp durdy. jylawdar [jylowda:r], at, kön.s. At jylawyny tutujy, attutar. Gassap ogly Öwez janym, Saňa jylawdar eýlär men (“Görogly”). jylawhana [jylowha:na], at. At esbaby saklanýan, goýulýan jaý. jylawlabermek [jylowla:vermek], işl. 1. Ata jylaw salyp başlamak. 2. göç.m. Boýun egdirip başlamak. jylawlama [jylowlomo], iş ady. Jylawlamak ýagdaýy. jylawlamak [jylowlomok], işl.1. Jylaw daňmak, jylaw baglamak. 2. Hormat edip atyň jylawyndan tutmak.Öwezmyrat batyr Permany ata mündürdi-de, özi jylawlap, howludan alyp çykdy (A. Gowşudow).3. göç.m. Boýun egdirmek, tabyn etmek. jylawlamaklyk [jylowlomokluk], iş ady. Jylawlamak ýagdaýy. jylawlamazlyk [jylowlomozluk], iş ady.1. Ata jylaw salmazlyk. 2. Hormat üçin atyň jylawyndan tutmazlyk. 3. göç.m. Boýun egdirmezlik, tabyn etmezlik. jylawlanmak [jylowlonmok], işl. 1. Jylaw salynmak. 2. göç.m. Boýun egdirilmek, tabyn edilmek. jylawlaşmak [jylowloşmok], işl. 1. Jylawlamaga kömekleşmek. 2. Biri bilen bilelikde jylawlamak.. jylawlatmak [jylowlotmok], işl. 1. Jylawlamak işini başga birine etdirmek. 2. göç.m. Jylawlamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Batyr adamlar hiç wagt özüni jylawladan däldir. jylawlaýyş [jylowloýuş], iş ady. Jylawlamak ýagdaýy. jylawly [jylowly], syp. Jylaw daňlan, jylaw dakylan. Jylawly at. jylawsyz [jylowsuz], syp. Jylaw daňylmadyk, jylaw baglanmadyk. 2. göç.m. Başyna giden, edenini edip ýören, edep-ekramsyz. jylga [jylğa], at. Daglaryň, baýyrlaryň ýüzündäki uzalyp gidýän suw yzlary, tebigy ýagyş suwunyň ýasan çylgamlary. \n\t‣ Jylgasyndan suw akdyrmak der saçyp zähmet çekmek. Bu işiň hötdesinden gelmek üçin birentekler jylgasyndan suw akdyrmaly bolar. jylgalyk [jylğalyk], at. Jylga-jylga bolup ýatan daglyk, baýyrlyk ýer. jylk syp.,gepl.d. Örän, has, juda. (diňe sary diýen sypatyň manysyny güýçlendirýär). Jylk sary mata. jylkyldaşmak [jylkyllaşmak], işl., gepl.d. Biri bilen ýerliksiz degşen bolmak, gülşen bolmak. jyn at. Köneden gelýän düşünjä görä adama her hili görnüşde görünýän we täsir edýän mahluk, al- arwah. Jynmu sen, ýa almu sen, janyma ajalmu sen (Zelili). \n\t‣ Jyn dargan ýaly dargamak dumly-duşa pytramak, duw-dagyn bolmak. Jyn kakmak bir hili akylyň üýtgän ýaly bolmak. Jyn kakan ýaly zym- zyýat bolmak birden ýok bolmak, ýitmek. Jyn urmak bir zada sezewar bolmak, şowsuzlyga uçramak. Garly ussa, oňa näme jyn urduka? (A. Gowşudow). Jyn ýaly örän ýeser, dogumly. Görogly jyn ýaly çalasyn zaňňar (“Görogly”). Jynyň almak sulhuň alyp, birini gowy görmek. Jynyň almazlyk gowy görmezlik, halamazlyk. Şuny bir hili jynym alanok. Jynyň atlanmak nämedir bir zada gaharyň gelmek. Jynyň düşmek bir zada ýa-da birine birsyhly üns bermek, bir zat ýa-da biri barada hemişe alada etmek. Jynyň jyňkyryşmazlyk biri-biriňi gowy görmezlik, gep- gürrüňiň alyşmazlyk, biri-biriň bilen düşünişmezlik, oňuşmazlyk. Meniň onuň bilen jynym jyňkyryşmaýar (A. Durdyýew). jyn-arwah ser. Jyn. jynaza [jyna:za], at. Öli jaýlanmazdan öň, Yslam dininiň däp-dessury boýunça okalýan aýat,namaz. Uly il bolup Göroglynyň jynazasyny okap, depin etdiler (“Görogly). jynlabermek [jynla:vermek], işl. Birden däli ýaly bolubermek, däliräbermek. jynlama iş ady. Dälilik hetdine ýetmek ýagdaýy. jynlamak işl.,gepl.d. Dälilik hetdine ýetmek, däliremek. \n\t‣Jynlan ýaly bolmak garaşylmadyk ýagdaýda gykylyklap başlamak, töweregindäki adamlara diýmesiz sözleri diýmek we adamçylyga sygyşmaýan hereketleri etmek. Ol jynlan ýaly bolup, ýakasyny ýyrtdy, aýylganç gykylyk etdi (B. Kerbabaýew). jynlamaklyk iş ady. Dälilik hetdine ýetmek ýagdaýy. jynlamazlyk iş ady. Dälilik hetdine ýetmezlik, däliremezlik. jynly syp.,gepl.d. 1. Däli, telbe, kakynly, tutgaýly (adam hakynda). Bir jynly galandar ekeni (“Görogly”). 2. göç.m. Gazaply, gaharjaň. jynlylyk at, gepl.d. 1. Jynlynyň ýagdaýy, telbelik, dälilik, kakynlylyk, tutgaýlylyk. 2. göç.m. Gazaplylyk, gaharlylyk. jyns [jynys], at, biol. 1. Janly-jandaryň, şol sanda ynsanyň biologik taýdan urkaçylyk ýa-da erkeklik aýratynlygy. 2. Urug meňzeşligini görkezýän alamat. Biz-ä hemişe iki jynsdan emele gelene gatyr diýýärdik (B. Kerbabaýew). 3. Ynsanyň teniniň reňki boýunça aýratynlygyny görkezýän bir görnüşi. Garaýagyz jynsyň wekili. 4. geol. Ýer togalagynyň (şarynyň) gaty gatlagyny düzýän hem-de ýer gatlaklarynda emele gelýän mineral. Dag jynslary. 5. Ynsan neslinden bolmadyk mahluk. Men ol zadyň ynsdygyny, jynsdygyny bile bilmedim (“Görogly”). \n\t‣ Jyns at (mal) arassa tohumdan bolan at (mal). Ýeňsesini tüňňerdip, agyzdyrygyny çeýneýän jyns al at toýnaklary bilen ýer peşedi (B. Kerbabaýew). Jyns atlardil b. bir jynsdan bolan umumy zady, düşünjäni aňladýan atlar. Jynsy üýtgemek ýüz-gözi, tüýsi üýtgemek. jynsdaş [jynyssaş], at. Bir biologik jynsa mahsus bolan, bir jynsdan bolan, meňzeş jynsdan dörän. jynsparaz [jynysparaz], at. Jynsparazlygyň tarapyny tutujy, jynsparazlygyň tarapdary. jynsparazlyk [jynysparazlyk], at. Adamzadyň gelip çykyşy bilen baglanyşykly jyns aýratynlygyny (ser. Jyns 3) öňe sürýän taglymat. jynssyz [jynyssyz], syp., gepl.d. Ýüzünde adam tüýsi bolmadyk, tüýsi üýtgän. Ol jynssyz bolupdyr, ýüzüne sereder ýaly däl. \n\t‣ Jynssyz gygyrmak aýylganç ses etmek, çirkin ses bilen gygyrmak. jyň-jyň s. ş. aňl. söz. Käbir uçýan kiçijik möjejiklerden yzly-yzyna çykýan inçejik sesler. Jyň-jyň etmek. jyňk : jyňk etmezlik sesiňi, jyňkyňy çykarmazlyk, geplemezlik. Jyňkyňy çykarmazlyk ser. Jyňk etmezlik. Jyňkyny çykarman häzir hiç biri, Öýde asudalyk, ümsümlik boldy (A. Kekilow). jyňkydybermek [jyňkydyvermek], işl. Haýdan-haý içip başlamak. Hany bu ümmülmez çölde baryp, eňegini basagadan, jyňkydybermäge Jeýhunyň mele suwy barmy näme? (N. Pomma). jyňkytdyrmak işl. Birbada içirip gutartmak. jyňkytma iş ady. Jyňkytmak ýagdaýy. jyňkytmak işl.,gepl.d. Nebsewürlik bilen içmek, başa çekmek, içip gutarmak. Mert kişi boljak boldy-da, onam jyňkydyp goýberdi (N. Baýramow). jyňkytmaklyk iş ady. Birbada içip gutarmak ýagdaýy. jyňkytmazlyk iş ady. Birbada içip gutarmazlyk. jyňňyldabermek [jyňňylla:vermek], işl. Jyňňyldap başlamak. jyňňyldama [jyňňyllama], iş ady. Jyňňyldamak ýagdaýy. jyňňyldamak [jyňňyllamak], işl. 1. Jyňňyldyly ses çykmak, jyňňyldyly seslenmek. 2. Öz başyňa gürläp, närazyçylygyňy bildirmek. Çybyk degen jyňňyldar, tokmak degen togtar (Atalar sözi). jyňňyldamaklyk [jyňňyllamaklyk], iş ady. Jyňňyldamak ýagdaýy. jyňňyldamazlyk [jyňňyllamazlyk], iş ady. Jyňňyldyly seslenmezlik. jyňňyldaşmak [jyňňyllaşmak], işl. Ýerli- ýerden jyňňyldyly seslenmek. Näme beýle jyňňyldaşýarsyňyz, ýüregiňizden turmadymy?! jyňňyldatmak [jyňňyllatmak], işl. Jyňňyldyly ses çykarmak. jyňňyldy [jyňňylly], at. 1. Jyň-jyň edip çykýan sesiň ady. 2. göç.m. Teýeneli, iňirdili ýürege düşgünç sesiň ady. Ol bu gaýtalanýan jyňňyldydan halys ýadapdy. jyňňyrdabermek [jyňňyrda:vermek], işl. Jyňňyrdap başlamak. jyňňyrdama iş ady. Jyňňyrdamak hereketi. jyňňyrdamak işl. Jyňňyrdyly ses çykmak, jyňňyrdyly seslenmek, jyňňyr-jyňňyr etmek. Telefon jyňňyrdady. jyňňyrdamaklyk iş ady. Jyňňyrdamak ýagdaýy. jyňňyrdamazlyk iş ady. Jyňňyrdyly ses çykmazlyk. jyňňyrdaşmak işl. Birnäçe ýerden jyňňyrdyly ses çykmak. Telefonlar jyňňyrdaşyp başlady. jyňňyrdatmak işl. Jyňňyrdyly seslendirmek, jyňňyr-jyňňyr etdirmek. Elindäki oýnawajy jyňňyrdatdy. jyňňyrdawuk [jyňňyrdowuk], syp. 1. Jyňňyrdyly seslenýän, ses döredýän, jyňňyr-jyňňyr edýän. Jyňňyrdawuk ses çykarýan şaýlaryň sany köpdi. 2. Jyňňyrdy döredýän çaga oýnawajy. jyňňyrdy at. Demir, çüýşe we ş.m. zatlaryň üznüksiz galtaşmagyndan ýa-da jaňyň urulmagyndan çykýan sesiň ady. Telefon jyňňyrdysy. jyňňyr-jyňňyr s. ş. aňl. söz. Şaý-sepiň kümüş düwmeleri, şelpeleri yzly-yzyna biri-birine degende, jaňjagaz gymyldanda we ş.m. ýagdaýda çykýan sesler. jyňňyrt s. ş. aňl. söz. Şaý-sepiň kümüş düwmeleri, şelpeleri birden biri-birine degende, jaňjagaz, telefon bir gezek jyňňyrdanda çykýan ses. Telefon birden jyňňyrt etdi. jypydyklabermek [jypydykla:vermek], işl. Çalt ýöräp, howlukmaç ýorgalap başlamak. jypydyklama iş ady. Jypydyklamak hereketi. jypydyklamak işl., gepl.d. Çalt ylgap gitmek. jypydyklamaklyk iş ady. Jypydyklamak ýagdaýy. jypydyklamazlyk iş ady. Jypydyklap ýöremezlik. jypydyklaşmak işl.,gepl.d. Köp bolup jypydyklap ýöremek. Çagalar jypydyklaşyp ylgaşyp gitdiler. jypytmak işl., ser. Jypydyklamak. Oglan jypydyp gitdi. jyrk ser. Jylk. Jyrk sary. jyrk-jyrk s. ş. aňl. söz. Bir zat yzly-yzyna jyrkyldanda çykýan ses. jyrkyldabermek [jyrkylla:vermek], işl. Jyrkyldap başlamak. jyrkyldama [jyrkyllama], iş ady. Jyrkyldamak ýagdaýy. jyrkyldamak [jyrkyllamak], işl. Jyrkyldyly ses etmek, jyrk-jyrk edip seslenmek, şyrkyldamak. Gapynyň içki gulpy jyrkyldap ýapyldy. jyrkyldamaklyk [jyrkyllamaklyk], iş ady. Jyrkyldamak ýagdaýy. jyrkyldamazlyk [jyrkyllamazlyk], iş ady. Jyrkyldyly ses çykarmazlyk. jyrkyldaşmak [jyrkyllaşmak], işl. Birnäçesi jyrkyldyly ses çykarmak. Asma sagatlar jyrkgyldaşýardy. jyrkyldatmak [jyrkyllatmak], işl. Jyrkyldy döretmek, jyrkyldyly seslendirmek, şyrkyldatmak. Ol jyrkyldadyp surat aldy. jyrkyldy [jyrkylly], at. Sagat we ş.m. işlän wagtynda olardan çykýan yzygiderli sesiň ady. Ony sagadyň jyrkyldysy ýatyrmady. jyrlamak işl., gepl. d., ser. Jyrryldamak. Telefonyň jyrlap sesi gelýärdi. jyrlatmak işl., gepl.d. 1. ser. Jyrryldatmak. 2. Ýyrtyp goýbermek. Köne ýaglygy jyrladyp ýyrtdy. jyrybermek [jyryvermek], işl. Gaçyp başlamak, ökje göterip gaçyp başlamak. jyrma iş ady. Jyrmak ýagdaýy. jyrmak işl., gepl.d. Gaçmak, gaçyp gitmek, ökje götermek. Nirä jyrjak bolýarsyň? jyrmaklyk iş ady. Jyrmak ýagdaýy. jyrmazlyk iş ady. Gaçmazlyk, ökje götermezlik. jyrralma iş ady. Jyrralmak hereketi. jyrralmak işl., gepl.d. Aýagaldygyna gaçmak, ýazzyny bermek. Çagalar jyrralyp gaçyp gitdiler. jyrralmaklyk iş ady. Jyrralmak ýagdaýy. jyrralybermek [jyrralyvermek], işl. Aýagaldygyna gaçyp başlamak. jyrrarylmak işl., gepl. d., ser. Jyrralmak. Ýeke keýigiň jyrrarylyp gaçany göründi. jyrryk at. Baganasyny almak üçin öldürilen guzynyň läşi, eti. jyrryldabermek [jyrrylla:vermek], işl. Jyrryldap başlamak. jyrryldama [jyrryllama], iş ady. Jyrryldamak hereketi. jyrryldamak [jyrryllamak], işl. Jyrryldyly ses etmek, jyrryldyly seslenmek, jyrlamak. Ir turmak üçin 6-a gurlan sagat jyrryldady. jyrryldamaklyk [jyrryllamaklyk], iş ady. Jyrryldamak ýagdaýy. jyrryldamazlyk [jyrryllamazlyk], iş ady. Jyrryldyly ses çykarmazlyk. jyrryldatmak [jyrryllatmak], işl. Jyrryldyly ses çykartmak, jyrryldyly seslendirmek, jyrlatmak. jyrryldy [jyrrylly], at. Käbir mehanizm işlände, käbir mör-möjek seslenende, ýuka mata ýyrtylanda çykýan sesiň ady. Sagadyň jyrryldysy. jyrs-çig [jyrs-çi:ğ], syp. Gaty çig. Garpyz jyrs- çig eken. jyrtlabermek [jyrtla:vermek], işl. Jyrtlap başlamak. jyrtlagan [jyrtlağan], at. Jyrtlamaga endik eden, köp jyrtlaýan. Obada belli-belli jyrtlagan eşekler bardy. jyrtlamak işl., ser. Jyzzynlamak. jyrtlamaklyk iş ady. Jyrtlamak ýagdaýy. jyrtlamazlyk iş ady. Jyrt, hyzzyn atmazlyk. jyrtlaşmak işl., ser. Jyzzynlaşmak. Agaçlaryň arasynda eýesiz eşekler jyrtlaşyp ýörler. jyrym-jyrym hal. Ýyrtym-ýyrtym, sal-sal, daraw-daraw bolan. Ýakalaşykda onuň göwşüldän köýnegi jyrym-jyrym bolupdyr. jysmyk at. Bir ok atýan kiçi ýekenil tüpeň. jyssyldabermek [jyssylla:vermek], işl. Jyssyldap başlamak. jyssyldama [jyssyllama], iş ady. Jyssyldamak ýagdaýy. jyssyldamak [jyssyllamak], işl. Jyssyldyly ses çykmak, jyssyldyly seslenmek. Oklaryň jyssyldysy. jyssyldamaklyk [jyssyllamaklyk], iş ady. Jyssyldamak ýagdaýy. jyssyldamazlyk [jyssyllamazlyk], iş ady. Jyssyldyly ses çykmazlyk. jyssyldaşmak [jyssyllaşmak], işl. Ýerli- ýerden jyslaşmak, jyssyldyly ses çykyp başlamak. Tüpeňler yzly-yzyna jyssyldaşýardy. jyssyldatmak [jyssyllatmak], işl. Jyssyldyly ses çykartmak, jyssyldyly seslendirmek, jyslatmak. Jysmygyny jyssyldadyp atýardy. jyssyldy [jyssylly], at. Jysmyk atylanda çykýan sesiň ady. jytdyldamak [jytdyllamak], işl.,gepl.d. Jytdyldyly ses çykmak. jytdyldatmak [jytdyllatmak], işl.,gepl.d. Jytdyldyly ses çykartmak. Çigit jytdyldadyp oturmakdan başga işiň ýokmudy? jytdyldy [jytdylly], at. Jyt-jyt edip çykýan sesiň ady. jytlamak [jytylamak], işl., gepl. d., ser. Jytdyldamak. jytlatmak [jytylatmak], işl. 1. Jyt-jyt edip seslendirmek: jytdyldatmak. 2. gepl.d. Dişleriň arasyndan jyt edip, sesli tüýkürmek. jyza I, at. Güýz, gyş aýlarynda ygaldan soň agaçlaryň, çöpleriň üstünde doňaklyk sebäpli emele gelýän gyraw, buz. Çakyr aýazyň täsiri bilen şahalar jyza baglapdy. \n\n\n JYZA II, at, kön.s., ser. Jyda 1. Bilde "Dembermezim", golda jyzam bar, Söwdügim, göz ýaşyň näge döker sen?(Şabende). \n\n\n JYZA III, at. Adamyň tenine örýän saryja kiçijik düwürtik. \n\n\n JYZA IV, at, gepl.d. Saça düşýän sirke. jyzar : päline jyzar bolmak pälinden tapmak, eden ýaramaz işine görä jezasyny çekmek. jyzarbagy [jyzarva:ğy], at. Hataby howuda berkidýän bag, ýüp. jyzlabermek [jyzyla:vermek], işl. Awuşap, agyryp başlamak. jyzlama [jyzylama] 1. iş ady. Jyzlamak ýagdaýy. 2. at, syp. Tüp yssy, gaty yssy wagty, jokrama yssy. Ol tomsuň jyzlamasy diýmän, gyşyň aňzagy diýmän, bütin ömrüne süriniň yzynda gezdi, çopançylyk etdi. jyzlamak [jyzylamak], işl. 1. Awuşap, gaty agyrmak. Çetiniň tikeniniň çyzan ýeri jyzlap durdy. 2. Günüň astynda gaty gyzmak (howa hakda). jyzlamaklyk [jyzylamaklyk], iş ady. Jyzlamak ýagdaýy. jyzlamazlyk [jyzylamazlyk], iş ady. Jyzlap agyrmazlyk; güne ýanmazlyk. jyzlan [jyzla:n], at. Tomus wagtlary agaçlaryň üstünde ýaşaýan ömri gysga möjejik. Kemsiz bişen bugdaýlykdan jyzlanyň sesi gelýärdi. \n\t‣ Jyzlanyň ömri ýaly az wagtlyk, gysga wagt dowam edýän. jyzlaşmak [jyzylaşmak], işl. 1. Ýerli-ýerden awuşamak, awuşap agyrmak.Ýandagyň tikeni çümen ýerleri jyzlaşýardy. 2. Jyz edýän ses çykaryp başlamak. Tomus aýlarynda jyzlanlar jyzlaşyp, ses edýärler. jyzmak işl. Utulyp barýan wagtyň utulmajak bolup, oýnuň düzgünini bozmak. jyzyrdabermek [jyzyrda:vermek], işl. Jyzyrdap başlamak; güne ýanyp başlamak. jyzyrdama iş ady. Jyzyrdamak ýagdaýy. jyzyrdamak işl. 1. Jyzyrdyly ses çykmak, jyzyrdyly seslenmek, jyzyr-jyzyr etmek. Saja atylan böwrekdir bagyr jyzyrdap başlady. 2. göç.m. Güne ýanmak, günüň aşagynda gyzmak. Ýakyp barýan güne jyzyrdap uzyn gün işlemek aňsat däldi. jyzyrdamaklyk iş ady. Jyzyrdamak ýagdaýy. jyzyrdamazlyk iş ady. Jyzyrdyly ses çykarmazlyk; güne ýanmazlyk. jyzyrdaşmak işl. Ýerli-ýerden jyzyrdyly ses çykmak. Üstüne suw sepilen közler jyzyrdaşýardylar. jyzyrdatmak işl. 1. Jyzyrdyly ses çykartmak, jyzyrdyly seslendirmek, jyzyr-jyzyr etdirmek. Çişligiň ýanýan bolaýmasyn, gaty jyzyrdadýarsyň-la! 2. göç.m. Örän gaty gyzdyrmak, ýakyp barmak (Gün hakynda). Gün jyzyrdadyp ýakyp barýardy. jyzyrdy at. 1. Saçda, gazanda et gowrulanda ýa-da et daglananda çykýan sesiň ady. Çişlikden damýan ýaglaryň jyzyrdysy esli aralykdan eşidilýärdi.2. Gyzgyn, ötgür zat bilen tene ýiti täsir edilende emele gelýän ýiti agyry. jyzyr-jyzyr at, ser. Jyzyrdy 1. jyzzyk 1. at, ser. Jigirdek. Ol süzgüç bilen gowrulan jyzzygy çykarmaga başlady. 2. gepl.d. Pökgüden gelen semiz, jozzuk gyzyl (adamyň ýüzi hakynda). jyzzyldabermek [jyzzylla:vermek], işl. Jyz- jyz edip ses çykyp başlamak. jyzzyldama [jyzzyllama], iş ady. Jyzzyldamak ýagdaýy. jyzzyldamak [jyzzyllamak], işl. Jyzzyldyly seslenmek, jyz-jyz etmek, jyzlap ses çykmak. jyzzyldamaklyk [jyzzyllamaklyk], iş ady. Jyzzyldamak ýagdaýy. jyzzyldamazlyk [jyzzyllamazlyk], iş ady. Jyzzyldyly ses çykmazlyk. jyzzyldaşmak [jyzzyllaşmak], işl. Ýerli- ýerden jyzzyldyly ses çykmak. jyzzyldy [jyzzylly], at. 1. Jyzlan we ş.m. möjejikleriň çykarýan sesiniň ady. 2. Awuşaýan ýiti agyry. jyzzyn [jyzzy:n]: jyzzyn atmak jyzzynlamak. Ýaz otundan kemsiz doýan gylýallar iki ýana jyzzyn atýarlar. jyzzynaklamak işl., ser. Jyzzynlamak. jyzzynlabermek [jyzzy:nla:vermek], işl. Jyrtlap başlamak, jyzzynlap başlamak. jyzzynlama [jyzzy:nlama], iş ady. Jyzzynlamak hereketi. jyzzynlamak [jyzzy:nlamak], işl. Gulagyny ýapyryp, jyrtlap, gaty çapmak, jyzzyn atmak (eşek hakynda). jyzzynlaşmak [jyzzy:nlaşmak], işl. Ýerli- ýerden jyrtlaşmak, jyzzyn atyşmak. Jyzzynlaşyp kowalaşýan kürreler ala tozan turuzýarlar. Ž, Türkmen elipbiýiniň on ikinji harpy. ŽANR [ža:nyr], Çeper eseriň uzak taryhy döwruň içinde dörän görnüşi. Roman žanry. Goşgy žanry. ŽE [že:], Türkmen elipbiýiniň "Ž" harpynyň ady. ŽENŞEN [ženşe:n], Uzak Gündogarda gögerýän we köki lukmançylykda peýdalanylýan ösümlik. ŽIRAF [žira:f], at. Uzyn boýunly we uzyn aýakly, daş sypaty alabeder, gäwüşeýän haýwan. ŽURNAL [žurna:l], at. 1. Kitapça görnüşli döwür- leýin neşir. Ähli žurnallaryň öz wagtynda aýma-aý çap edilmegi ýola goýuldy. 2. Bir waka, karar, geçirilýän iş hakda ýazgy kitaby ýa-da depder. ŽURNALIST [žurnali:st / žurnali:s], at. Žurnalistlik bilen meşgullanýan edebi işgär. ŽURNALISTIKA [žurnali:stika], at. 1. Žurnallarda, gazetlerde, telewideniýede we radioda edebi-publisistik, edebi-žurnalistik iş alyp baryş we şol baradaky ylym. 2. Köpçülikleýin habar-beriş serişdelerinde döwürleýin gepleşikleriň we neşir edilýän žurnal, gazetleriň jemi. ŽURNALISTLIK [žurnali:slik], at. Žurnalistiň kesp-käri, hünäri, galamgärlik. k Türkmen elipbiýiniň on üçünji harpy. ka [ka:], Türkmen elipbiýiniň "K" harpynyň ady. kabardin [kabardi:n], at, ser. Kabardinler. kabardinler [kabardi:nler], at. Kabardin- Balkar awtonom respublikasynyň esasy ilatynyň bir bölegini düzýän halk. kabul [kavu:l], Makul, boljak. Seniň aýdanyň kabul. \n\t‣Kabul bolsun sadaka, hudaýýoly berlende "Alla kabul etsin"diýen manyda aýdylýan hoşniýetli dileg. Kabul etmek 1) okuwa, işe we ş.m. almak, girizmek. Aman 6 ýaşdan mekdebe kabul edildi. 2) gulluk wezipesi boýunça gelmäge rugsat etmek. Ol sizi kabul edermi, edip bilmezmi, men ony aýdyp biljek däl (B. Seýtäkow). 3) köpçülik bolup ýa-da ýeke bolup bir maslahaty, pikiri makul tapmak, makullamak. 4) bir işiň jogapkärçiligini öz üstüňe almak, bir zady öz ygtyýaryňa geçirmek; bir zady birinden alyp ýerleşdirmek. Hepdäniň anna güni men nobatçylygy kabul etdim. Täze hasyly kabul etmäge ýerimiz kössüz taýýar (“Edebiýat we sungat”). 5) myhman we ş.m. garşylamak, hezzet-hormat etmek. Biziň şeýle kabul edişimiz ilkibada ony ýygrykdyran bolsa-da, soň derrew ýüzi açyldy (N. Saryhanow). 6) bir işi, çäräni gözden geçirmek, onuň ýerine ýetirilişini resmi ýagdaýda synlamak. Şanly Garaşsyzlygymyza bagyşlanyp geçirilen dabaraly ýörişi kabul etmek. 7) derman we ş.m. içmek, atmak, däri-dermanlary peýdalanmak. Derman kabul etmek. 8) düşünmek, özleşdirmek. kabulhana [kavu:lha:na], at. Döwlet edaralaryna işi düşüp gelýän adamlaryň kabul edilýän ýeri. kabyla [kavy:la], at. Tire, taýpa. kada [ka:da], at. 1. Kanunlaşdyrylyp kabul edilen düzgün. Dürs ýazuw kadasy. 2. Bir zady karar esasynda tertibe salýan düzgün, ýörelge. Her bir zadyň öz kadasy bolmalydyr. 3. Ykrar edilen we endige öwrülen tertip-düzgün. Ulyny sylamak türkmende kada bolupdyr. 4. Belli bir ýagdaý, boluş, hal. Näme üçindir gojanyň ýagdaýy, özüni alyp barşy, belli bir kadada uzak durup bilmeýşi ony aladalandyryp başlapdy (B. Seýtäkow). 5. Kesgitlenen ölçeg. \n\t‣Özüňi bir kada alyp barmak, hemişe bir bolşuňy saklap ýörmek, üýtgäp durmazlyk, özüňi durnukly alyp barmak. Ol bir görseň-ä allanäme adamdyr, birdenem näme sebäpdendigini bilip bilmersiň, jykyrjygy tutup, özüni bir kada alyp baryp bilmän, dargursak adama öwrüler duruberer. kada-kanun [ka:da-ka:nu:n], at. 1. Döwlet tarapyndan belli bir maksat bilen çykarylýan kada hem kanun. Kada-kanun hemmelere degişli. 2.Ýörelge bolup giden däp-dessur, düzgün, tertip, ýörelge. kadalaşdyrmak [ka:dalaşdyrmak], işl. Belli bir tertibe salmak, belli bir düzgüne getirmek; düzgünleşdirmek, sazlamak. Emma ol bokurdagyny arassalan kişi bolup, bir-iki gezek ardyndy-da, sesini kadalaşdyrdy (B. Seýtäkow). kadalaşdyrylmak [ka:dalaşdyrylmak], işl. Belli bir tertibe salynmak, belli düzgüne getirilmek. Häzir şol zatlaryň hemmesi kadalaşdyryldy (K. Berdiýew). kadalaşmak [ka:dalaşmak], işl. Belli bir tertibe girmek, kada laýyk bolmak, kadaly ýagdaýa gelmek. Ulaglaryň gatnawy kadalaşdy. kadaly [ka:daly], syp. 1. Tertipli, düzgünli, kada-kanuna dogry gelýän. 2. Belli bir wagt aralygynda yzygiderli, wagtly-wagtynda gaýtalanyp durýan, gabat gelýän, hereket edýän. kadalylyk [ka:dalylyk], at. 1. Kada-kanuna laýyklyk, düzgün-tertibe baplyk. Gowaçalaryň ösüşiniň kadalylygy ony begendirdi. 2. Işiň, hereketiň ýagdaýynyň kadalygy, kadasynyň barlygy. kadasyz [ka:dasyz], syp. Düzgünsiz, tertipsiz, kada laýyk däl, kadasy ýok, bikada. kadasyzlyk [ka:dasyzlyk], at. Kada laýyk bolmazlyk, kada laýyk dällik, kadasy ýokluk. kadmiý [ka:dmiý], at. Kümüşsöw-ak, ýumşak metal, himiki element. kadr [ka:dr] I, at. Düşürilen kinonyň, gepleşigiň, suratyň aýratyn bir bölek sahna şekili. \n\n\n KADR [ka:dr] II, at. Edaranyň, kärhananyň we guramanyň taýýarlykly esasy iş düzüm birligi. kafedra [ka:fedra], at. 1. Ýokary okuw mekdeplerinde ylmyň belli bir pudagy boýunça mugallymlar toparynyň ýygnanan ýeri, bölümi. Taryh kafedrasy. Türkmen dili kafedrasy. 2. Leksiýa bermek, çykyş etmek ýa-da söz sözlemek üçin münber. kafel [ka:fel], at. Bişirilen toýun palçygyndan ýüzi syrçalanyp taýýarlanylan ýere ýazmak, diwara ýelmemek we ş.m. üçin dürli görnüşdäki gurluşyk materialy. kagyz [ka:ğyz], at. 1. Agaçdan, gowaçadan, ýüpekden hem-de häzirki zaman ýokary tehnologiýalaryň gazananlary esasynda we ş.m. zatlardan hat ýazmak, surat çekmek we beýleki işler üçin taýýarlanylýan dürli ölçegdäki material. Kepbäniň ortarasynda goşa ýassyk, syýa gap, galam, dört-bäş tagta kagyz ýatyrdy (G. Kulyýew). 2. göç m. Hat üsti bilen berlen habar, resminama, şeýle-de umuman golýazma. Ondan soň hem, ine, siziň gol çekmeli bolan şu kagyzyňyzda bu zatlaryň hemmesi ýazylgydy (B. Seýtäkow). \n\t‣Kagyz ýüzünde galmak durmuşa ornaşdyrylmadyk iş, iş ýüzüne geçirilmän galmak, durmuşa geçmän galmak. Kagyz pul kagyzdan çap edilip ýasalýan pul. kagyz-galam [ka:ğyz-ğalam], at. Ýazuw esbaplary. Şahyr kagyz-galamyny ýygnaşdyrdy-da, golaýynda ýatan küti kitaby alyp, ýerinden turdy (G. Kulyýew). kah-kah s.ş.aňl.söz., kön.s. Sesli, şadyýan gülki. Elkyssa, Kerem bu sözleri diýenden soň, kenizler kah-kah güldüler (“Asly–Kerem”). kak I, at. Paçagy, çigidi aýrylandan soň dilim- dilim edilip, serlip, guradylyp, gawundan taýýarlanylýan azyk önümi. \n\n\n KAK II, at. Takyr ýerlerde suw ýygnanýan oý ýer. Oýlara, kaklara, guýulara golaýlanda dürli jandar köpelerdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Kak suwy ýagyş-ýagmyryň suwundan kaka ýygnanan, toplanan suw. Boz marallar kak suwundan içende, Ýaşyl ýaýlalara seýle çykardym (B. Hudaýnazarow). Kakyň oky kaka tarap suw akyp gelýän suw ýodasy. Kakyň okuny arçadylar. kaka [ka:ka], at. 1. Maşgalada çaganyň iň ýakyn hossarynyň biri bolan erkek adam, ata. 2. Kakaň erkek doganyna sylag, hormat hökmünde onuň adynyň soňuna goşulyp aýdylýan söz. Baýram kaka.3. Oglana dakylýan at. 4. Ýer (oba, şäher we ş.m.) ady. kakabaş [kakavaş], syp.Öz ugruna giden, özbaşdak, erkin ösen; başyna giden, terbiýesiz ulalan.Ýöne Tuwak o diýen mylaýym ýigit bolup çykmady, kakabaşrakdy (H. Garabaýew). kakabaşlyk [kakavaşlyk], at. Kakabaşyň ýagdaýy, başyna gidenlik. Birneme akyly goýalyşyp ugranda, onuň kakabaşlygy galar. kakadylmak işl. Açyk howada günüň düşýän ýerinde ýa-da kölegede bir zady sermek, çygyny almak, çekdirmek, guratmak. Kakadylan balyk. Kakadylan gawun. kakama iş ady. Kakamak ýagdaýy. kakamak işl. 1. Açyk howada, günüň astynda guramak. Şeker kakan sökleri ýygnamak bilen meşguldy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Süňk bolup galmak, gaty horlanmak, arryk düşmek, syrkawlamak (adam, haýwan hakynda). kakamaklyk iş ady. Kakamak ýagdaýy. kakamazlyk iş ady. Kakap ýetişmezlik, kakamak, guramak derejesine ýetmezlik. kakao [kaka:wo], at. 1. Miwesinden şokolad ýasalýan tropik agaç. 2. Şol agajyň tohumyndan taýýarlanylýan poroşok. 3. Şol poroşokdan taýýarlanýan ýokumly içgi. Naharhanada süýt, gaýmak, çaý, kofe, kakao ýaly önümler hemişe bar. kakaşmak işl. Kem-kemden kakamak. Serlen kişdelik erikler kakaşypdyr. Et kakaşypdyr. kakatmak işl. 1. Açyk howada, güneş ýerde ýa-da kölegede bir zady serip guratmak. 2. göç.m. Iňirdäp, igenip halys etmek, horlamak. Igenip meni halys kakatdyň. kakaýyş iş ady. Kakamak ýagdaýy. kakdyrmak işl. 1. Kakmak işini başga birine etdirmek; kakmaga mümkinçilik döretmek. Çüý kakdyrmak. Gazyk kakdyrmak. Keçe kakdyrmak. 2. Bir zady ikinji bir zada galtaşdyrmak, ýuwaşrak urdurmak, degirtmek. Olary ata kakdyryp geçerdiler (B. Seýtäkow). 3. göç.m. Kinaýa bilen ýaňzytmak, birine gep kakdyrmak. Maý tapsa, kemçiligi kakdyryp aýtmagy endik edinipdi (B. Kerbabaýew). kaklama iş ady. Kaklamak ýagdaýy. kaklamak işl. 1. Eti pudarlamak, böleklemek, kesişdirip böleklere bölmek. Şaralyk eti kesişdirip, kaklap otyrdy (A. Gowşudow). 2. göç.m. Öldürmek, awlamak. Duşmany kaklamak. kaklamaklyk iş ady. Kaklamak ýagdaýy. kaklamazlyk iş ady. Kaklamak işini etmezlik. kaklanmak işl. 1. Et pudarlanmak, ýukajyk dilnip, kesilip goýulmak. Soýlan goýnuň eti kaklandy we dürli naharlar taýýarlanmaga başlandy (A. Gowşudow). 2. göç.m. Ýok edilmek, öldürilmek. kaklaşdyrmak işl. 1. Bir ýan ujundan kaklap çykmak, eti pudarlaşdyrmak, böleklere bölüşdirmek, bölek-bölek edişdirmek. Çoluk galan etleri kaklaşdyryp duzlaşdyrdy. 2. göç.m. Bir ýanyndan öldürip, soýup başlamak, ýok edip başlamak ( mal barada). kaklaşmak işl. 1. Kaklamaga kömekleşmek. Nahar bişirýänlere goýun etini kaklaşmak. 2. Bilelikde kaklamak. Olar et kaklaşyp otyrlar. kaklatmak işl. 1. Kaklamak işini başga birine etdirmek, eti ýukajyk edip dildirmek, bölekletmek. Goýnuň etini kaklatmak. 2. göç.m. Ýok etdirmek, öldürtmek. kaklaýyş iş ady. Kaklamak ýagdaýy. kaklyşdyrmak işl. l. Bir zady ikinji bir zada degirmek, ýanaşyk goýmak, biri-birine galtaşdyrmak. Aýna geçen ýazdaky düýphalysyny töre düşäp, Artyk bilen gol kaklyşdyryp otyrdy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Biri-birine çala degirmek, biri-birini urdurmak, çakyşdyrmak. Maşynlary çala kaklyşdyrmak. kaklyşmak işl. 1. Çala galtap geçmek, gyltyz degmek, kakyp, degip geçmek. Piliň ýüzi gapynyň ýokarky işigine degip, sapy özüne gyltyz kaklyşan ýigidi entetdi (B. Kerbabaýew). 2. Golaýlaşmak, ýakynlaşmak. Kaklyşsa garbap aljak. \n\t‣ Göze kaklyşmak göze çala ilmek, daşyndan görüp galmak. Ol köpçüligiň içinde gözüme kaklyşdy. kakma iş ady. 1. Kakmak ýagdaýy. 2. dokm. Tarada dessik bilen kakylyp dokalýan gyňaçlyk ýa- da gulaçda gylyç bilen kakylyp dokalýan çuwallyk mata önümi. Kakma çuwal. Kakma torba. Kakma gyňaç. kakmaç at. Ýukajyk kesilip dilnen et bölegi, şonuň ýaly-da onuň kakadylan, bişirilen görnüşi. Bular ýanyp duran oduň közlerini bir gapdalyna ýazyp, üstüne kakmaç atýardylar (A. Gowşudow). \n\t‣Kakmaç bolmak kösenip, gurap galmak, horlanmak. kakmaçlama [kakmaşlama], iş ady. Kakmaçlamak ýagdaýy. kakmaçlamak [kakmaşlamak], işl. Kakmaç etmek, kakmaç edip dilmek, böleklemek. Çopan galan etleri duzlaşdyryp kakmaçlady. kakmaçlamaklyk [kakmaşlamaklyk], iş ady. Kakmaçlamak ýagdaýy. kakmaçlanmak [kakmaşlanmak], işl. Kakmaç-kakmaç edilmek, böleklenmek. Çylka etler kakmaçlandy. kakmaçlatmak [kakmaşlatmak], işl. Kakmaçlamak işini başga birine etdirmek, kakmaç- kakmaç etdirip böldürmek, dildirmek. Etleri kakmaçlatmak. kakmaçlyk [kakmaşlyk], syp. Kakmaç üçin niýetlenen ýa-da kesilip alnan (çylka et hakynda). Kakmaçlyk et aljak bolsaň, goýnuň buduny al. kakmak işl. 1. Bir zady:çüýi, gazygy, tebläni we ş.m. zatlary depesinden çekiç bilen urup, ýere çüýlemek, kakmak. Uly gurluşyklaryň ilkinji gazygyny kakmak. 2. Gapyny ýa penjiräni tyrkyldadyp, gelýändigini duýdurmak, aňlatmak, tarkyldatmak.Gapyny kakyp, içerik girdi. 3. Bir zady yzygiderli silkip, tozandan, çaňdan arassalamak. Palas kakmak. Keçe kakmak. Içeriniň düşeklerini kakmak. 4. Silkeläp, yralap, hasylyny, miwesini we ş.m. ýere gaçyrmak. Igde kakmak. Erik kakmak. 5. Bir zady tizlik bilen silkip, duýdurman çalt almak. Şol demde ýerdäki telpegini kakyp aldy-da, başyna geýdi (B. Seýtäkow). 6. Urmak, çalmak. Perman Tarhanyň egnine batly kakdy (G. Kulyýew). 7. Bir zady ikinji bir zadyň ýüzüne germek, ýüzünden asmak. Ol suraty diwara kakdy. 8. Bir zat başga bir zady ýa-da birini çala galtamak, başga bir zada ýa-da birine degmek. Maşyn kakmak. 9. Dokmanyň argajyny darak bilen urmak. Halyçylaryň kakýan daraklarynyň sesi bir topar at aýagynyň sesini ýadyňa salýar. 10. Sowuk urmak, sowuk urup süllertmek (ösümlik hakynda). Türkmen hasaby bilen indi basym mizanyň ýa hazanyň şemaly kakyp, ekinleriň sowuk uraryna garaşylýardy (N. Esenmyradow). 11. gepl.d. Biriniň zadyny her hili ýol bilen almak, öz adyňa geçirmek, ogurlamak. kakmaklyk iş ady. Kakmak ýagdaýy. kakmalaşdyrmak işl. 1. Eýlesine- beýlesine seredip, kakyp düzetmek, bejermek. Sähelçe kakmalaşdyrsaň-a, pyçaga meňzäýse-de ahmal. 2. Etiň eýlesinden-beýlesinden kesip, çapyp, çylkasyny almak. Kakmalaşdyrsaň, kebaplyk et almak boljak. kaknus [kaknu:s], at. Göýä müň ýyl ýaşap, özüni oda ýakyp, küle öwrülýän mifiki guş; rowaýata görä şol külden geljekde kaknus guşuny döredýän ýumurtga peýda bolýarmyş. kak-sok : kak-sok etmek 1) çalarak urmak, heder etdirmek üçin bir-iki gezek çalmak, kakmak. Ine, şu oturan inimiz kellesiniň gyzgynyna ýasawulyň üstüne topulyp, ony kak-sok eden boldy (B. Seýtäkow). 2) bir zadyň eýlesinden-beýlesinden azda-kände kesip, bölüp almak. Etiň eýlesinden- beýlesinden kak-sok edip, bir naharlyk kesip aldy. kak-sök at. Kakyň we söküň umumy ady. \n\t‣ak-sök etmek paçagy, çigidi aýrylandan soň dilim-dilim edilip, serlip, guradylyp, gawundan taýýarlanylýan azyk önümi we çigidi aýrylan gawun-garpyzyň goýalýança gaýnadylan lötüne gowrulan un hem künji goşulyp, tokgalanyp, taýýarlanylýan azyk önümi. Söki güne sermek. kakuw at, sazç. Eliň dutaryň kädisiniň üstünde aşak-ýokaryk edýän hereketi. \n\t‣Kakuw çemçeleri saza depgin (ritm) bermek üçin ýörite niýetlenen agaç çemçe. Kakuw çemçeleriniň sapy adaty çemçeleriňkiden gysga, kädisi bolsa süýnmegräk bolýar. kakylmak işl. 1. Gazyk, teble, çüý we ş.m. zatlar depesinden urlup, bir ýere çüýlenmek, kakylmak. Çüý kakyldy. 2. Miweli agaçlaryň miwesi silkilip, urlup gaçyrylmak. 3. Haly, keçe, kilim ýaly zatlar silkilip, tozany aýrylmak. Keçe kakylmak. 4. Içerdäkilere biriniň gelendigi bildirilmek, duýdurylmak üçin, köplenç, gapy çalaja urulmak, tyrkyldadylmak. Gapy kakyldy. \n\t‣Kakylyp çalynýan saz gurallary el bilen kakylyp çalynýan dep, tebil, deprek ýaly saz gurallarynyň umumy ady. kakym at, dokm. Çitimden ýa-da baslyk geçirilenden soň darak bilen urulýan urgy, kakuw. \n\t‣ Kakymyna gelmek name-de bolsa bir zat çemine, gabadyna, kakuwyna gelmek. Kakyma gelende bolsa ony men özüm bir zat ederin (B. Kerbabaýew). kakyn at. Tutgaý keseli. \n\t‣Kakyny tutmak 1) tutgaý keseli gozgap, aldym-berdime salmak. 2) göç.m. ýaramaz täsir sebäpli özüne erk edip bilmän, gygyryp ugramak. kakynjyramak işl. Üst-başyňy, egin- eşigiňi kakyşdyrmak. Hanguly gaýyn atasynyň kömegi bilen tärimiň aşagyndan kakynjyrap çykdy (N. Saryhanow). kakynlamak işl. Tutgaýly bolmak, kakyn- silkin keseli bilen kesellemek. kakynly syp. Kakyn keseli ýolugan, kakyn degen. Kakynly adam. kakynlylyk at. Kakyn keselilik, kakyn keseli barlyk. Muňa beýle kakynlylyk nireden ýolukdyka? kakynmak I, işl. 1. Bir zatdan gorkmak, öz- özüňden wehim tapmak sebäpli tutgaý keselli ýaly bolmak, tutgaý keseline ýolukmak. 2. Urnup, çabalanyp ýatmak. \n\n\n KAKYNMAK II, işl., gepl.d. Ýelin, göwüs çişip, süýdi çekilmek, gatamak, demrikmek. Gelniniň göwsi kakynypdyr, oguljygyny doýurmaýar. \n\n\n KAKYNMAK III, işl. l. Öz geýim-gejimiňi kakmak, silkişdirmek. 2. Özüň üçin erikdir alma kakmak. –Eliňe kiçijik bedräni al-da, öýüň ýeňsesindäki erik agajyndan iýjek erigiňi kakynyp gel. kakyn-silkin at, ser. Kakyn. kakyn-silkinli syp., ser. Kakynly. kakyş iş ady. Kakmak ýagdaýy. kakyşdyrmak işl. 1. Bir ýanyndan, bir ujundan kakyp çykmak, yzly-yzyna kakmak. Bu jaýlaryň ýetmez ýerlerini bejerişdirdiler, çüýlerini kakyşdyrdylar (B. Seýtäkow). 2. Çaňyny, gumuny we ş.m. zatlary kakyp, silkip aýryşdyrmak. Ol bir gapdalda ýatan telpegini alyp, kakyşdyryp, başyna atdy, aýak üstüne galdy (G. Kulyýew). 3. Kakyp, silkeläp gaçyrmak, düşürmek, kakyp çykmak. 4. Birnäçe zady gerip, asyp çykmak. Halyny diwara kakyşdyrmak. kakyşmak işl. 1. Kakmaga kömekleşmek. Gyzy ejesine keçe kakyşdy.Ol ýadan halyçy jorasyna darak kakyşdy. 2. Birden köp bolup bilelikde kakmak. Çagalar erik kakyşyp ýörler. Gyzlar keçe kakyşyp durlar. kalendar [kalenna:r], at. 1. Ýyl içindäki günleriň hasabyny ýöretmegiň usuly, ýyl hasaby (ser. Senenama). Milady (grigorian) kalendary. 2. Ýyl içindäki ähli günleriň sanawy görkezilen ýylnama, senenama ýa-da kitapça (her hili maglumatlar bilen birlikde). Ýyrtma kalendar. Stolüsti kalendar. kaliý [ka:liý], at. Kümüşsöw-ak reňkli tiz ereýän metal, himiki element. kaloriýa [kalo:ryýa], at. 1. Ýylylyk mukdarynyň ölçeg birligi (adatça, kilokaloriýa ulanylýar). 2. Iýmitiň ýokumlylygyny kesgitleýän, şertlendirýän ölçeg birligi. kalp at, şahyr. Ýürek; göwün. kamar at, k.d. 1. Aý. Sähra degresinde duran gül kamar, Ýaşyl geýen al boýuňa döneýin! (Kemine). Şöhle salyp, älem üzre dolupsen, Kuýaşmy sen, kamarmy sen, näme sen! (Mollanepes). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣Kamar ýüzli ýüzi aý ýaly, owadan, görmegeý (gelin-gyz hakynda). Bolsun hassa janym ýoluňda gurban, Kamar ýüzli lälezarym, gaýt indi (Halk aýdymyndan). kamary I: kamary ýyl hasaby Aýyň dogýan we ýaşýan wagty boýunça ýöredilýän ýyl hasaby (ser. Hijri: hijri-kamary). \n\n\n KAMARY II,syp. Goňur öwüşginli garaköli bagana. Kamary bagana. kamat [ka:mat], at. Syratly uzyn boý. Yşk elinden çekdim pygany-nala, Elip dek kamatym ogşady dala (Halk aýdymyndan). kamatly [ka:matly], syp. Syratly, uzyn boýly. kambojaly [kambo:jaly], syp. ser. Kambojalylar. kambojalylar [kambo:jalylar], at. Günorta-Gündogar Aziýada ýerleşýän Kamboja döwletiniň ilatynyň, ýerli halkynyň ady. kamys at. Ýukajyk ak nah mata. Kamys tuty. Ak kamysdan tikilen köýnek. kanadaly [kana:daly], syp. ser. Kanadalylar. kanadalylar [kana:dalylar], at. Demirgazyk Amerikada ýerleşýän Kanadanyň ýaşaýjylary. kanagat [kanağat], at. 1. Özüňde bar zat bilen oňňut etmek, berlenine kaýyl bolmak, razy bolmak hem-de gowy zatlara garaşyp bilmek, sabyr etmek duýgusy. 2. Kanagat sözünden soň etmek (etmezlik) işligi gelip, täze many öwüşginli düzümli işlik ýasalyar: Kanagat etmezlik kanagatly bolmazlyk. Öz ryzkyna hiç kanagat etmedik, Gözün diker, kişi aşyna zar bolar (Magtymguly). kanagatlanarly [kanağatlanarly], syp. 1. Ýeterlik derejede gowy, edilýän talaby kanagatlandyrýan. Pagta kabul etmekde kanagatlanarly işlenildi. 2. Ýokary okuw mekdeplerinde goýulýan üçlük baha. Ol kanagatlanarly baha aldy. kanagatlandyrmak [kanağatlan- nyrmak], işl. Kimdir biriniň talaplaryny, isleglerini ýerine ýetirmek, berjaý etmek.Haýyşy kanagatlandyrmak. kanagatlandyrylmak [kanağatlan- nyrylmak], işl. Kimdir biriniň talaplary, islegleri ýerine ýetirilmek, berjaý edilmek. Oba ilatynyň islegleri doly kanagatlandyryldy. kanagatlanma [kanağatlanma], iş ady. Kanagatlanmak ýagdaýy. kanagatlanmak [kanağatlanmak], işl. Bir zatdan göwnüň bitmek, razy bolmak, göwnüňe jaý bolmak. kanagatlanmaklyk [kanağatlan- maklyk], iş ady. Kanagatlanmak ýagdaýy. kanagatlanmazlyk [kanağatlanmazlyk], iş ady. Kanagatlanyp bilmezlik, göwnüňe jaý bolmazlyk. kanagatlanyş [kanağatlanyş], iş ady. Kanagatlanmak ýagdaýy. kanagatly [kanağatly], syp. Kanagaty bar, sabyrly, kanagatsyz däl. Kanagatly adam. kanagatlylyk [kanağatlylyk], at. Kanagatly bolmaklyk, kanagaty barlyk, sabyrlylyk, kanagatsyz dällik. Bu görnüş oglanlaryň her biriniň ýüreginde uly begenç, kanagatlylyk döretdi (A. Gurbanow). kanagatsyz [kanağassyz], syp. Kanagaty ýok, kanagatly däl, sabyrsyz. Kanagatsyz oglan. kanagatsyzlyk [kanağassyzlyk], at. Kanagaty ýokluk, kanagatly dällik, kanagatsyz bolmaklyk, sabyrsyzlyk. Ol kanagatsyzlygyndan az kösenmeýärdi. kanal [kana:l], at. 1.Süýji we zeý suwlaryny akdyrmak üçin gazylýan uly emeli desga. 2.Telewideniýede özbaşdak enjamlaryň, tehniki hem- de döredijilik işgärleriň kömegi bilen işledilýän aragatnaşyk ýaýlymy (ser. Ýaýlym). Türkmen telewideniýesiniň dördünji kanaly. kanda çal., k. d."Nirede?", "haýsy ýerde?" diýen manyda ulanylýan sorag çalyşmasy. kandidat [kandi:da:t], at. Ylmy dissertasiýa goralanda dakylýan alymlyk derejesi. Filologiýa ylymlarynyň kandidaty. Taryh ylymlarynyň kandidaty. kandidatlyk [kandi:da:tlyk], 1. at. Kandidatyň ylmy derejesi we ýagdaýy. 2. syp. Ylymlaryň kandidaty alymlyk derejesini almak üçin ýazylan. Kandidatlyk dissertasiýa. \n\t‣Kandidatlyk minimumy alymlyk derejesine dalaşgär adamyň dissertasiýany goramazyndan öň bilimleriň kesgitlenen möçberinde tabşyrmaly synaglary. Kandidatlyk minimumlaryny tabşyrmak. kandidatura [kandidatu:ra], at. Kandidat hökmünde ady görkezilen, teklip edilen adam, dalaşgär. kansler [ka:nsler], at. Germaniýada hökümetiň başlygy. kanun [ka:nu:n] I, at. 1. Döwlet häkimiýetiniň ýokary guramasy tarapyndan kesgitlenen hukuk güýji bolan karar. 2. Kabul edilen, ýörelgä öwrülen düzgün, adat, däp. Kabul edilen kanunyýerine ýetirmek her bir raýatyň borjudyr. 3. Her bir işiň düýp, asyl manysy bilen bagly bolan esasy kada, düzgün. Çagalara gowy terbiýe bermek her bir terbiýeçi üçin kanundyr. 4. Barlygyň hadysalarynyň arasyndaky hökmany,tebigy baglanyşyk we olaryň biri-birine baglylygy. Aýsyz dury asmanyň ýyldyzlary öz kanunlary boýunça asudalyk bilen balkyldaşýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n KANUN [kanu:n] II, at, kön.s. Al-Faraby tarapyndan IX asyrda oýlanyp tapylan kirişli saz guraly. Ýanynda mutrup çalyp, tambur, kanun birle naý (Andalyp). kanunalaýyk [ka:nu:nola:ýyk], syp. Kanuna bap gelýän, kanuna dogry bolan. Kanunalaýyk hereket. kanunalaýyklyk [ka:nu:nola:ýyklyk], at. Kanuna bap gelmeklik, kanuna dogry, laýyk gelmeklik. Kanunalaýyk hereket. kanunçy [ka:nu:nçy], at. 1. Kanuny dogry ýöredýän, kanundan çykmaýan, kanunlary gowy bilýän adam. 2. göç.m. Hakykatçy, kanuna ýüzlenegen, bir zady subut etjek bolanda kanuna ýapyşýan, kanuny tutaryk edinýän adam. Ol gaty kanunçydyr, bikanun hereket edeniniň üstünden barmarsyň. kanunçylyk [ka:nu:nçuluk], at. 1. Kanun çykaryjylyk. 2. Döwlet tarapyndan kabul edilen, çykarylan kanunlar. Düzgün-nyzamlylygy, tertip- düzgüni we kanunçylygy örän dogry berjaý etmelidir (“Türkmenistan”). kanunlaşdyrmak [ka:nu:nloşdurmok], işl. Belli bir kanuna salmak, kanun güýjüni bermek, kada-kanuna laýyk etmek. Toýjan öz bahanasyny kanunlaşdyrmaga näçe çalyşsa-da, ussa oňa ynanmady (B. Kerbabaýew). kanunlaşmak [ka:nu:nloşmok], işl. 1. Kanun esasynda çözülişmek, kanun esasynda açylyşmak. Özüňiz hem kanunlaşyp aýrylyşdyňyz (“Edebiýat we sungat”). 2. Ýöredilýän belli bir kada- kanuna eýerip başlamak, kanun esasynda düzgünleşmek. kanunlylyk [ka:nu:nluluk], at. Kanuna eýermeklik, kanuna esaslanmaklyk . kanunsyz [ka:nu:nsuz], syp. Kanuny ýok; kanuna eýermeýän, kanuna ters gelýän, kanuna sygmaýan, bikanun, kada-kanuna laýyk däl. Men onuň kanunsyz hereketlerine sowukganlylyk bilen seredip bilmeýärin (B. Pürliýew). kanunsyzlyk [ka:nu:nsuzluk], at. 1. Kanunyň ýoklugy. 2. Kada-kanuna terslik, kanuna laýyk dällik, kanuny bozmaklyk, bikanunçylyk. kanuny [ka:nu:ny], syp. Kanuna dogry gelýän, kanuna esaslanýan, kanuna daýanýan; hakyky, tüýs. Bu ýagdaýyň tebigydygyna, kanunydygyna hiç bir söz bolup bilmez (“Edebiýat we sungat”). kanunylyk [ka:nu:nuluk], at. Kanuna baplyk, kanuna laýyk gelijilik. Ýerine ýetirilen işleriň kanunylygy görnüp dur. kany çal., k.d. "Hany?", "nirede?" diýen manyda ulanylan sorag çalyşmasy. kaňkama iş ady. Kaňkamak ýagdaýy, hereketi. kaňkamak işl. Biderek, işsiz-pişesiz entäp ýörmek, ykmak, belli bir maksatsyz ykmandalyk etmek. kaňkamaklyk iş ady. Kaňkamak ýagdaýy. kaňkamazlyk iş ady. Kaňkap ýörmezlik. kaňkaşmak işl. Birnäçe bolup bile kaňkamak. kaňkatmak işl.Birini biderek, işsiz-pişesiz aýlap, ykdyryp ýörmek. kaňkaýyş iş ady. Kaňkamak ýagdaýy. kapas syp. 1. Dem almasy kyn, dymyk, petiş, howasy ýok.Tamyň kömür gatyşykly kapas howasy gapydan gireniňden burnuňa kükäp urýardy (G. Kulyýew). 2. at, göç.m. Bendilik; türme, zyndan. Kapas içre galyp, eýlerem nala, Andalybam, gülgüzarym ýok meniň (Kätibi). kapasa at. 1. Daşy gözenekli gap şekilinde ýasalan guş saklanýan ýer. Olar kapasadan ýaňyja sypan ýaly agaçdan-agaja, şahadan-şaha ganat kakyp, gürrüldeşip, wagtyhoşluk bilen bökjekleşýärler (G. Kulyýew). 2. Adam göwresiniň gapyrgalardan we onurgadan durýan süňk esasy. Döş kapasasy. kapaslyk at. Petişlik, dymyklyk. Howanyň kapaslygy, onuň dem almasyny kynlaşdyrýardy. kapitan [kapita:n], at. 1. Uly leýtenantdan soň berilýän serkerdelik derejesi. 2. Gäminiň serkerdesi, başlygy. Gäminiň kapitany. 3. Sportda bir toparyň ýolbaşçysy, baştutany. Futbolçylar toparynyň kapitany. kapitanlyk [kapita:nlyk], at. Kapitan derejesi, kapitan bolmaklyk, kapitan bolup işlemeklik. Özüniň kapitanlyk derejesine çykarylanyny hem şonda eşitdi (A. Gowşudow). kapron [kapyro:n], at. Emeli süýümiň bir görnüşi, şeýle-de şol süýümden dokalan mata, işilip taýýarlanan sapaklar we öndürilen başga önümler. Kapron jorap. Kapron köýnek. Kapron sapak. kapyr [ka:pyr], syp. 1. Yslam dinine uýýanlaryň dinsizlere we başga dine uýýanlara berýän ady; dini başga. Kapyra – musulmança (Atalar sözi). 2. Gazaply, ýowuz, rehim-şepagatsyz, ýagşylyk etmegi unudan. Sen-ä bir kapyr ekeniň, rehim-şepagatyň ýok. kapyrlyk [ka:pyrlyk], at. Gazaplylyk, ýowuzlyk, rehim-şepagatsyzlyk. Beýle-de bir kapyrlyk bolarmy? kapyýa [ka:pyýa], at, edeb. Şygyr setirleriniň soňundaky sözleriň sazlaşygy. Magtymguly kapyýa meselesine-de aýratyn üns beripdir (“Edebiýat we sungat”). Rubagy ýazylmaz kapyýa üçin. Gazetde bir gezek çapyýa üçin. Eger-de çyn bolsa rubagylygy – Ýürekde çap bolar bakyýa üçin (K. Gurbannepesow). kapyýalaşdyrmak [ka:pyýalaşdyrmak], işl. Goşgy setirlerini kapyýa getirmek, salmak, sazlaşdyrmak. Ol dörtlemäniň başdan üç setirini kapyýalaşdyrdy. kapyýalaşmak [ka:pyýalaşmak], işl. Goşgy setirleriniň ahyryndaky aýry-aýry sözleriň aýdylyşy taýdan biri-biri bilen sazlaşmagy. kapyýaly [ka:pyýaly], syp. Kapyýasy ýerbe- ýer, kapyýalaşyp gelýän, kapyýa salnan. Kapyýaly goşgy setirleri. kapyýasyz [ka:pyýasyz], syp. Kapyýasy ýok, setiriň ahyrky sözleri sazlaşyksyz. Bu goşgy kapyýasyz ýazylypdyr. karam [kara:m], at. Oýunda we ş.m. düzgünden çykylyp edilýän aldaw, hile, mekirlik. Ol küştde karam göçüm etdi. karamçyl [kara:mçyl], syp. Karam edýän, hile salýan, mekirlik edip aldaýan. Seniň bilen oýnasym gelenok, sen gaty karamçyl. karamçylyk [kara:mçylyk], at. ser. Karamlyk. karamlygyna [kara:mlyğna]: karamlygyna (haramlygyna) guzlamak wagtyndan öň buga gelip guzlamak (ýaş sygryň ilkinji garny hakynda). karamlyk [kara:mlyk], at. Oýunda we ş.m. edilýän aldawçylyk, hilegärlik, mekirlik. Çapyksuwaryň görnetin karamlygynyň üstüne-de jarçylaryň şol ýokanç gykylyklary bezzatlaryň degnasyna degdi (B. Kerbabaýew). karar [kara:r] I, at. 1. Döwlet edaralary tarapyndan ýörite berjaý edilmek üçin çykarylýan görkezme, buýruk. 2. Ýygnaklarda we ş.m. ýerlerde köpçülik tarapyndan gollanylanda, oňlanylanda çykarylýan ündeýji häsiýetli gelnen netije. \n\t‣ Karara gelmek bir zat barada gutarnykly belli bir netijä gelmek. \n\n\n KARAR [kara:r] II, at. Sabyr, takat, aram, kanagat, ynjalyk. Goldan aldyň kararymy, Gelip sen nägehan, pyrak (Magtymguly). Ýene öýden çykýar tapman karary, Gidýär Aýnalara ünsüniň bary (M. Seýidow). \n\t‣ Karar tapmazlyk ynjalmazlyk. Märeke karar tapman, iki ýana elenýärdi (A. Gowşudow). karargäh [kara:rğä:h], at, harb. 1. Harby güýçleriň ähli görnüşlerine degişli bölümlerde, birikmelerde we ş.m. goşuny dolandyrýan edara. Türkmenistanyň Ýaragly Güýçleriniň Baş karargähi. 2. Bir zada ýolbaşçylyk edýän edara. kararly [kara:rly], syp. Sabyrly, çydamly, takatly. kararnama [kara:rna:ma], at, ser. Ykrarnama. kararsyz [kara:rsyz], syp. Sabyr-takatsyz, kanagatsyz, ynjalyksyz. Ýa kararsyz meň ýoluma garaýarmyň? (B. Kerbabaýew). kararsyzlyk [kara:rsyzlyk], at. Sabyr- takatsyzlyk, kanagatsyzlyk, ynjalyksyzlyk. kardiograf [kardiýo:ǧyraf], at. Ýüregiň urşuny, işleýşini çyzgylar arkaly ýazýan enjam. kardiografiýa [kardiýoǧyra:fiýa], at, sagl. g. Kardiograf arkaly ýüregiň urşuny, işleýşini, ýagdaýyny görkezýän ýazgy. kardiogramma [kardiýoǧyra:mma], at. Ýüregiň urşuny, işleýşini, ýagdaýyny görkezýän çyzykly ýazgy. Ýürek urgusynyň çyzgylar arkaly ýazgysy. kardiolog [kardio:log], at. Ýürek kesellerini bejerýän lukman, hünärmen. Ol kardiolog bolup işleýär. kardiologiýa [kardiýolo:ğiýa], at. Lukmançylykda ýüregiň we damarlaryň gurluşyny, işleýşini, kesellerini öwrenýän hem-de olary bejermegiň usullaryny işläp düzýän ýörite bölüm. Ol kardiologiýanyň meseleleri bilen gyzyklanýar. kardon [kardo:n], at. Galyň we gaty kagyz. karkara at. 1. Durna meňzeş, alkymynyň aşagy gara guş. 2. Şol guşuň horazynyň gyz tahýasyna dakylýan owadan ýelegi. Saz eýleýir karkaraň, seýle çyksaň bezenip, Men tapmadym bahana, birje barmana, dilber (Mollanepes). Tawus gerdenlidir, toty dillidir, Başy karkaraly, zülpi tellidir (Talyby). 3. Gyza dakylýan at. kart at. Ýüzi san bellikli we suratly kiçiräk gaty kagyzlar (köplenç, şol kagyzlaryň kömegi bilen oýun oýnalýar ýa-da pal atylýar). karta at. 1. Ýeriň üstki şekiliniň çyzgysy. Geografiýa kartasy. 2. Ekin ekmäge niýetlenen ýa-da ekin ekilen giň meýdan. Bugdaý ekilen karta. kartalama işl. Kartalamak ýagdaýy. kartalamak işl. 1. Ýeriň üstki şekilini çyzgylar, belgiler arkaly karta geçirmek, ýeri kartada şekillendirmek. 2. Ýeri tekizläp, kartalara bölmek. kartalaşdyrmak işl. 1. Ýeriň şekilini çyzgy arkaly karta geçirişdirmek. Daglyk ýerleri kartalaşdyrmak. 2. Ýeri karta-karta edip tekizleşdirmek, kartalara bölüşdirmek. Ekiljek ýeri kartalaşdyrmak. kartalatmak işl. Kartalamak işini başga birine (edara, hünärmene) etdirmek. Pagta ekiljek ýerleri kartalatmak. kartalaýyş iş ady. Kartalamak ýagdaýy. kartografiýa [kartogra:fyýa], at. Geografiýa kartalaryny düzmek baradaky ylym, şonuň ýaly-da kartalary düzmek işi. kartoşka [karto:şka], at. Köki miweli birýyllyk gök ekin we onuň nahara atylýan, bişirilip iýilýän hasyly, ýeralma. kary [ka:ry] I, at. Gurhany ýatdan okaýan adam. \n\n\n KARY [ka:ry] II, at. Gözi batyl, kör, görmeýän. Agsak aýra düşse, agaçsyz galsa, Ýol aňlamaz kary hemrasyz bolsa (Magtymguly). karz [karyz], at. Soň gaýtaryp bermek şerti bilen alynýan ýa-da berilýän pul, zat. Döwlet karzy. karzdar [karyzza:r], at. Birinden pul ýa-da zat alan bergidar, bergili, bergisi bolan. karzdarlyk [karyzza:rlyk], at. Bergidarlyk, bergililik. karz-kowal [karyz-kowol], at, ser. Karz. Bary-ýogy bir ýyl mundan ozal karz-kowal alyp, Abdyllany öýeripdi (G. Kulyýew). kasam at. Ýokary döwlet derejesinde geçirilýän çärelerde Watana, ýurduň Ýaragly Güýçlerine, lukmançylyk käriňe janyň-teniň bilen wepalydygyň hakynda dabaraly söz bermeklik. Bitarap Türkmenistanyň mukaddes Watançylyk Kasamy. \n\t‣ Kasam etmek beren wadaň we ş.m. üçin äht etmek. kasas at. Ar, öç; hun. \n\t‣Kasas kyýamata galmaz “ar, öç kyýamata, o dünýä galýan däldir” diýen manyda ulanylýan aňlatma. kast [kas(s)], at. Betpällik bilen edilýän hereket, öňünden oýlanylan bet niýet, hyýanat.Şol ajap güllerden ýigrenji ýylan, Ynsanyň kastyna zäher döredýär (M. Seýidow). \n\t‣ Kast etmek betpällik bilen ýüregine düwen ýaman niýetini amala aşyrmak üçin hereket etmek, birine ýamanlyk etmek. Kasty bar ýaly öçli ýaly, ary köýen ýaly. kasyda [kasy:da], at, edeb. Biriniň şanyna düzülýän her bendi iki setirli, gazal görnüşinde kapyýalaşýan öwgüli goşgy, tarypnama. Baýram han Türkmen birnäçe kasyda ýazypdyr. kasyt [ka:syt], at, k.d. Habarçy, hat gatnadyjy, çapar. Kasyt gerek bu ýollarda ýörmäge (“Saýatly – Hemra”). kaş at. 1. Ters, jet. Hoş mylaýym boluň, kem suhan olmaň, Menden zynhar, iliň bilen kaş bolmaň! (Magtymguly). 2. Duşman, ýagy. kaşaň syp. Uludan owadan, gelşikli, bezegli. kaşaňlama iş ady. Kaşaňlamak ýagdaýy. kaşaňlamak işl., gepl. Owadanlamak, bezeg bermek, bezemek. kaşaňlamaklyk iş ady. Kaşaňlamak ýagdaýy. kaşaňlanmak işl. Kaşaň görnüşe gelmek. Jaýlaryň daş görnüşini bezäberseň, gitdigiçe kaşaňlanýar. kaşaňlaýyş iş ady. Kaşaňlamak ýagdaýy. kaşaňlyk at. Ululyk, giňlik, owadanlyk, görmegeýlik, bezeglilik. Obanyň kaşaňlygy göreni haýran galdyrýardy. kaşar at. Öri meýdanlarynda mallary saklamak we çopan goş-golamlary üçin salnan jaý. Ot-iýmler mallaryň gyşladyljak kaşarlaryna daşaldy. kaşgaldak [kaşğallak], at.haýwanat d. Barak, sakarbarak. kaşlyk at. 1. Terslik, jetlik. Alyp "almadym" diýip edýär kaşlygy (Ç. Gurbangylyjow). 2. Duşmanlyk, ýagylyk. kaşşak at, kön. s. Garyp, ýoksul, mätäç. Näme bizleri aç kaşşagyň ogly hasaplaýarmyň? (“Görogly”). Bul kör turur, men hem kaşşak tururmen... (Andalyp). kaşyk at, gepl. d. Çemçe. Bir bedre süýdi bir kaşyk nebit bilen zaýalap bolýar, gyzym (G. Muhtarow). kat I, at. Boý, syrat, kamat. Magtymguly, ýok bu sözüň hatasy, Pelek elip katdym duta eýledi (Magtymguly). Katdy ýylan dek towlanyp, Ýar onda aglar, men, munda (Andalyp). \n\n\n KAT II, at. Bir zadyň kadaly çägi, derejesi, serhedi, çäk. Ýüregi ýarylar katdyna ýetipdi (A. Nazarow). katdy-kamat [katdy-ka:mat], at. Boý-syrat, daş sypat, syrat. Jygaly beg agtygynyň katdy- kamatyna guwanyp, şat bolup, joşup bäş keleme söz aýdýar (˝Görogly˝). katra [katyra], at. Damja. Bir katra ýaşyň hem dammasyn. katra-katra [katyra-katyra], at. Köp sanly damja, damja-damja. katranlamak [katyranlamak], işl., gepl.d. It-pişik degen gaplar, namazlyk we ş.m. zatlar suw bilen ýedi gezek ýuwulmak, suw ýok ýerinde gum bilen arassalanmak. Ol pişik degen jamy katranlady. kawkazly [kavka:zly], syp. ser. Kawkazlylar. kawkazlylar [kavka:zlylar], at. Kawkazyň ýerli ýaşaýjylary. kaýan [kaýa:n], çal., k.d. ˝Nirä? haýsy tarapa? haýsy ýana?˝ diýen manylarda ulanylýan sorag çalyşmasy. Sen kaýan barar sen, Dön, gyz, gaýt indi (˝Saýatly – Hemra˝). kaýsy k. d. ˝Haýsy?˝ diýen manyda ulanylýan sorag çalyşmasy. Dost kaýsy, duşman kaýsy, Parhyn edip bilmez men (Magtymguly). kaýyl [ka:ýyl], syp. Her bir zada razy. Ol sögülse-de, urulsa-da kaýyl bolup otyrdy (N. Saryhanow). kaýyllyk [ka:ýyllyk], at. Her bir zada razylyk, kaýyl bolmaklyk. Ol oňa kaýyllyk bilen gulak salýardy (A. Gurbanow). kaza [kaza:], at. 1. Alla tarapyn ynsana berlen ömrüň hökümi, buýrugy. 2. Täleý, ýazgyt, takdyr. Azyp gelen kazany taňry sowsun (Nakyl). \n\t‣ Kazasy dolmak sanaglysy dolmak, berlen ömür müddeti gutarmak, ömür peýmanaň ahyrlamak, dünýäden gaýtmak. Sizler bilen zowky-sapa sürensoň, Arman galmaz, dolsa kaza, Seýidi! (Zelili). Kazaňy almak öň okaman goýberen namazyňy belli bir wagtda berjaý etmek, öwezini dolmak. kazy [ka:zy], at.1. Kazyýete gelýän işleri onuň mejlislerinde garamak arkaly çözýän wezipeli adam. 2. taryh. Şerigata esaslanyp, dawa çözýän adam. kazyçylyk [ka:zyçylyk], at, ser. Kazylyk. kazylaşma [ka:zylaşma], iş ady. Kazylaşmak ýagdaýy. kazylaşmak [ka:zylaşmak], işl. Kazyýete ýüz tutup, biri bilen bolan dawany kanuny esasda çözdürmek. kazylyk [ka:zylyk], at. 1. Kazynyň ýerine ýetirýän wezipesi. Men näçe okasam hem kazylyga ýetişmejegimi bilýän (A. Gowşudow). 2. Kaza degişli bolan. Kazylyk işim ýok. kazyýet [ka:zyýet], at. 1. Raýatlaryň dawalaryny çözmek, jenaýat işlerine seretmek işini alyp barýan döwlet guramasy. Etrap kazyýeti. Şäher kazyýeti . 2. Şol guramanyň ýerleşýän jaýynyň ady. \n\t‣Ýaraşdyryjy kazyýet dawalaşýan, jedelleşýän taraplaryň arasynda ylalaşykly gatnaşyklary ýola goýmaga degişli. kebap [keva:p], at. Közüň üstünde daglanyp bişirilýän et. \n\t‣ Kebap bolmak bir zadyň ugrunda ýanyp- bişmek, kösenmek, heläk bolmak. Meniň ýarym suw içinde sonadyr, Gören aşyk kebap bolup ýanadyr (˝Saýatly – Hemra˝). Kebap etmek birini kösemek, horlamak, ýandyryp-bişirmek. Jismim kebap etmiş aýralyk ody, Ýürekler gan bolup, gözde ýaş galdy (Magtymguly). kebapçiş [keva:pçi:ş], at. Kebap bişirmek üçin et düzülýän uzyn syh, çiş. kebapçy [keva:pçy], at. Kebap bişirip satýan adam. Ol kebapçy bolup işleýär. kebaphana [keva:pha:na], at. Kebap bişirilýän, iýilýän ýer, kebap bişirilip satylýan jaý. Ol kebaphana işe ýerleşdi. kebaplyk [keva:plyk], syp. Kebap üçin öňünden garylyp niýetlenen, kebap etmek üçin taýýarlanan (et). Kebaplyk et. kebelek [kevelek] I, at. 1. Iki jübüt ganatly dürli reňkdäki mör-möjekler toparyna degişli uçýan jandar. 2. zergärç.s. Ýaşuly aýallaryň kümüşden ýasalyp, ýüzüne pöwrize, aýna gaşlary oturdylan we alyn daňylaryna tikip dakynýan kebelek şekilli maňlaý şaýy. 3. Halylaryň älemine kebelege meňzedilip salynýan owadan nagyş ady. \n\t‣ Kebelek bolmak biriniň daşynda çyn ýürekden pyrlanmak, aýlanmak, hozanak bolmak Iýjegiňi, geýjegiňi taýýar edip, enem ikimiz daşyňda kebelek bolmaly hem bolsa boljak (A. Durdyýew). kebelekleme [kevelekleme], iş ady. Kebeleklemek ýagdaýy. kebeleklemek [keveleklemek], işl. 1. gepl.d. Gaýmalamak, gaýyp düşmek, pelpellemek (gar we ş.m. hakynda). Gar kebelekläp ýagýardy. 2. göç.m. Biriniň daşynda pyrlanmak, hozanak bolmak. Kebelekläp oglanlaryň daşynda, Gaýgy-gam ýok bu gün onuň başynda (A. Kekilow). 3. göç.m. Gözüň öňi dumanlamak, ümezlemek, gözüň öňünde salgym emele gelmek. Gözümiň öňi ümezleýär, kebelekleýär. kebeleklemeklik [keveleklemeklik], iş ady. Kebeleklemek ýagdaýy. kebelekleýiş [kevelekleýiş], iş ady. Kebeleklemek ýagdaýy. kebşir [kevşi:r], at. 1. Mis, kümüş, bürünç ýaly metallaryň belli bir mukdardaky garyndylaryndan alynýan ergin. 2. Kebşir arkaly tutdurylan, seplenen ýer. 3. göç.m. Sepleşik, arabaglanyşyk. Hany, Seýit jan, çäýneklere seret, çaý gürrüňiň kebşiridir (B. Seýtäkow). kebşirleme [kevşi:rleme], iş ady. Kebşirlemek ýagdaýy. kebşirlemek [kevşi:rlemek], işl. 1. Şaý- sepiň böleklerini, metallary biri-birine kebşir arkaly seplemek, tutdurmak. Zergär gülýakanyň göbegini kebşirledi. –Wyşkanyň kebşirlemeli ýeri bar diýipdiňiz, goý, Küle şony bitirsin (N. Baýramow). 2. göç. m. Jaýba-jaý goýmak;ýerbe-ýer aýtmak; ýerine düşürmek, ýerini bilip sözlemek, timarlamak, syntgylamak. Şeýle köp märekeli ýygnakda sözlemäge adatlanmany üçin, oňa aýtjak bolýan zadyny kebşirlemek aňsat däldi (B. Kerbabaýew). KEBŞIRLEMEKLIK [kevşi:rlemeklik], iş ady. Kebşirlemek ýagdaýy. KEBŞIRLEMEZLIK [kevşi:rlemezlik], iş ady. Kebşirlemek işini ýerine ýetirmezlik. KEBŞIRLENMEK [kevşi:rlenmek], işl. 1. Şaý- sep bölekleri, metal bölekleri biri-birine kebşir arkaly seplenmek. 2. göç.m. Iki zat biri-birine laýyk getirilmek, gabat getirilmek. Bu iki derwezäniň kebşirlenip gurluşy-da bir meňzeşdi (A. Gowşudow). kebşirleşmek [kevşi:rleşmek], işl. 1. Kebşirlemäge kömekleşmek. Ol apbasynyň gulpuny kebşirleşdi. 2. Bilelikde kebşirlemek. Ussalar turbalaryň sepini kebşirleşip otyrdylar. kebşirletmek [kevşi:rletmek], işl. Kebşirlemek işini başga birine etdirmek. Gönjügiň aralyk bezegini ussa kebşirletmek. kebşirleýiş [kevşi:rleýiş], iş ady. Kebşirlemek ýagdaýy. kebşirleýji [kevşi:rleýji], at. Şaý-sepiň böleklerini, metallary biri-birine sepleýji, tutduryjy, birikdiriji. Tiz wagtdan kebşirleýjiler işe başladylar (B. Pürliýew). kebşirläbermek [kevşi:rlä:vermek], işl. Kebşirlemäge girişmek, başlamak; kebşirlemek işini dowam etdirmek. kebşirli [kevşi:rli], syp. 1. Kebşir bilen seplenen, tutdurylan. Kebşirli saçlyk. 2. göç.m.Söze çeper, ýerbe-ýer aýdylan, syntgylanan, öz ýerinde aýdylan manyly söz. Ol ýene: – Bä, her ýerde kebşirli söze çeper adamlar bar-ow – diýip, kellesini yralap tassyklady (A. Durdyýew). kebze [kevze], at. Goluň arka tarapda gutarýan ýerindäki kepjä meňzeş ýasy süňki, pilçe. Kebzäňde göterip her gyşyň garyn, Agyr ýüki dokuz aýlap saklaýaň (M. Seýidow). keç syp. 1. Öz diýenini edýän, kesir, keçjal. 2. Ugruna bolmadyk, ters gelýän, ters. Işim kejine boldy-ow (“Görogly”). Kaýan çekdi keç ykbalyň, Nirelerden düşdi ýoluň (Ç. Aşyrow). 3. gepl.d. Ýaramaz, biderek. Ýer ýüzünde beýle-de bir keç ýer bolar ekeni (Ş. Borjakow). \n\t‣ Kejine gaýtmak (gitmek) biriniň tersine gitmek, diýenini makul tapman, garşylyk görkezmek. Kejine tutmak. 1) öz diýeniňi tutup durmak. 2) beterine tutmak (howa ýagdaýy hakynda). Harasat barha kejine tutýardy. keçammyr at. Gyzgyn demri gapjap tutmak üçin ulanylýan uzyn saply gural, ammyr. keçe at. Gül basylyp ýa-da gül basylman, goýnuň ýüňünden ýörite usul bilen taýýarlanýan öý düşegi. Gülli keçe. \n\t‣Keçe basmak gamşa dolanan, suwy gidýänçä garşylyklaýyn çekilen, keçe halyna geleňkirlän, keçeligi bilekläp basmak. Gollaryny çyzgap, dokma dokardy, keçe basardy (N. Pomma). Keçe bişirmek täze, köp düşelmedik ýa-da könelişip güýe düşen keçäniň süňňüni täzelemek we hilini gowulandyrmak üçin üstünden ýüň kirini guýup, bilekläp basmak. Keçe çekmek gamşa salnyp düýrlenen keçäniň iki ýerinden uzyn ýüp salyp, iki ýana çekip togalamak (şeýle edilende ýüň baslygyp, keçe halyna öwrülýär. Çekilýän keçäniň üstünden suw guýlup durulýar). Keçe düýrmek gamşyň üstünde gül basylyp taýýarlanan keçäni gamyş bilen birlikde düýrlemek, dolamak (gamşa düýrlenen keçe daşyna ýüp oralyp, az-azdan suw guýlup çekilýär). Keçe salmak saýylyp, daralyp taýýarlanan goýun ýüňüni gamşyň ýüzüne ýazyp, gül basyp, keçe etmek üçin taýýarlamak. keçe-keçe at. Gizlenen zadyň kimdedigini bilmek üçin iki tarap bolup oýnalýan milli oýun, ýüzük bukdy, çeke-çeke oýny. keçe-kiz [keçe-ki:z], at, gepl. d., ser. Keçe we Kiz. O zamanlar ýazynara keçe-kizem tapylmazdy. keçelik syp. Keçe eder ýaly, keçe etmäge ýaraýan, bir keçä ýeterlik ýüň.Keçelik ýüň saýmak. keçgert [keçğert], at. Miweli agaçlaryň çybygy kesilýän orak. keçjal [keçja:l / ketja:l], syp., ser. Keç 1. Käte küýli ýaly, duran bir laldyr, Ýeňsesin tüňňerder, gaty keçjaldyr (A. Kekilow). keçjallyk [keçja:llyk / ketja:llyk], at, ser. Keçlik. Sen şu häzir hem keçjallyk edip durmukaň diýýärin (H. Ysmaýylow). keçje [keçje / ketje], syp. 1. Özdiýenli, öz ynanjyna gulluk edýän, köpçüligiň tersine gidýän keçjal adam. Aşyr şol oýlardan soň, öz niýetini bütinleýin keçje diýip düşündi (B. Kerbabaýew). 2. Keç, ters. keçjelik [keçjelik / ketjelik], at. 1.Hötjetlik, terslik, nädogrulyk, keçlik. 2. ser. Keçjallyk. keçlik [keşlik], at, ser. Keçjelik. "Bu derýa meniň ölmeli ýerim boldy" diýip, pelegiň keçligine, bagtynyň şumlugyna ýanyr erdi (“Zöhre – Tahyr”). kefal [kefa:l], at. Ýasy kelleli, gerşi gara, daşy teňňeli, eti gylçyksyz ownuk deňiz balygy. kejebe [kejeve], at. 1. Gelin alnanda, gelni atasy öýünden mündürip alyp gaýtmak üçin niýetlenen gelinalyjy, atbaşçy maşyn. Kejebe maşyn geldi. 2. kön. s. Gelin alnanda, gelni atasy öýünden mündürip alyp gaýtmak üçin düýäniň howudynyň üstünde jaýlaşykly oturar ýaly bezelip gurnalan ýörite çadyr. Kejebäňi çekmäge ak maýa gerek (Halk aýdymyndan). Ýene bir günem akmaýaň üstünde ak kejebe gurap, gelnalyjy bilen atbaşçy geldi (N. Pomma). 3. kön.s. Töwerek-daşy arpa ýa-da bugdaý sypalyndan örülýän aşagy bekli, depesi ýapgyt odur- budur, goş salynýan desga. 4. Köýnegiň ýakasyna, hala salynýan kejebe görnüşli nagyş. Ol köýneginiň ýakasyna kejebe nagşyny saldy. 5. gepl. d. Köplenç, üsti, töweregi ýapyk, içiniň meýdany giň bolmadyk orun, kabina. Maşynyň kejebesinde sürüji bilen ýene iki adam bardy. \n\t‣ Kejebäň darykmak (garyşmak) pursatlyk gaharyň gelmek, bir zat üçin dünýäň darykmak. kejebegöl [kejeveğö:l], at. Hala salynýan kejebä meňzeş owadan gölüň ady. kejebeleme [kejeveleme], iş ady. Kejebelemek ýagdaýy. kejebelemek [kejevelemek], işl. kön. s. 1. Düýäň üstünde kejebe gurnamak. 2. ösüml. d. Güllemek, gül çykarmak (tohumlyk sogan hakynda). kejebelemeklik [kejevelemeklik], iş ady. Kejebelemek ýagdaýy. kejebeleýiş [kejeveleýiş], iş ady. Kejebelemek ýagdaýy. kejeleşmek [kejeleşmek], işl. Biriniň kejine gaýtmak, tersine gitmek, biri bilen jedelleşmek, dawalaşmak. kejeňek syp. ser. Kesir 1. kejeňeklik at, ser. Kesirlik. Kejeňekligi üçin, kakam oňa pent bermegi ýüregine düwýär (H. Garabaýew). kejeşmek işl., ser. Kejeleşmek. keji at. Pile çekilip, ýüpek alnandan soň galan galyndy, ýüpegiň pes hili. kejigibermek [kejiğivermek], işl. Kejigip ugramak, kejikmäge başlamak, öjeşibermek. kejigişmek [kejiğişmek], işl. Her tarap öz diýenini gögertmek üçin, ýaňkalaşmak, öjügişmek, keçjallyk edişip durmak. kejikme iş ady. Kejikmek ýagdaýy. kejikmek işl. Kesirlik etmek, öz diýeniňi tutup durmak, keçjallyk etmek. Annatuwagyň çendan ýersiz-ýere kejigýäni ony geňirgendirýärdi (B. Kerbabaýew). kejikmeklik iş ady. Kejikmek ýagdaýy. kejikmezlik iş ady. Kesirlik etmezlik, öz eňeňiňe tutmazlyk, keçjallyk etmezlik. kejir syp., ser. Kesir I. Ol diýseň ynanmazak hem kejir adam eken (A. Nazarow). kejirlik at, ser. Kesirlik. Durdymyrat kejirlik bilen doganynyň diýenini etmezdi (B. Seýtäkow). kekeç I, at. Horazyň, towugyň we ş.m. guşlaryň depesindäki üsti kert-kert ýasyja gyzyl ösüntgi, täç. Gyzyl kekeç horazlar harmandadyr ýar- ýar.(“Monjugatdy”) \n\n\nKEKEÇ II, syp., gepl. d. Geplände sakynýan, sakaw. Kekeç çaga. kekeçlek [kekeşlek], syp. Kekeji uly bolan. Kekeçlek horaz. kekeçleme [kekeşleme], iş ady. Kekeçlemek ýagdaýy. kekeçlemek [kekeşlemek], işl., gepl. d. Sakynyp geplemek, sakawlamak. Emma kekeçläp geplemegi Nurberdi aganyň gaty gaharynyň gelenliginiň alamaty bolandygyny oba adamlarynyň hemmesi bilýärdi (A. Gowşudow). kekeçlemeklik [kekeşlemeklik], iş ady. Kekeçlemek ýagdaýy. kekeçleýiş [kekeşleýiş], iş ady. Kekeçlemek ýagdaýy. kekene at.haýwanat d.Hyýar, gawun ýaly ekinleriň pazylyny iýýän arkasy ýaşylymtyl ýa-da gyzyl meneklije möjejik. kekil at. 1. ser. Käkil. 2. Adam ady. kekirdek at. Kekirdewügiň bogazda gutaran ýeri, emenjek çukuryň ýokary başy; bokurdak, bogaz. Azat sen-men ýok, onuň kekirdeginden ýapyşdy (A. Nazarow). kekirdeklemek işl., gepl.d. Kekirdege ýetmek, kekirdege çenli bolmak. Eger suw mes bolsa, onda meni kekirdeklärdi, mes bolmasa, meniň egnimden bolardy (“Edebiýat we sungat”). kekirdewük [kekirdöwük], at. Öýkenden kekirdege çenli aralygy birleşdirýän bogun-bogun dem alyş ýoly. kekre [kekre], at. Ownuk çalymtyk ýaprakly, güli gotaz ýaly, tagamy ajy ot. Ajysy kekre bilen burç- a beýlede dursun, zakgundanam ajydy (N. Pomma). Käte dilim bala degýär, Käte degýär ajy kekrä (K. Gurbannepesow). \n\t‣Kekre ýaly 1) örän ajy.. Agzymyň içi edil kekre ýaly. 2) yzgytsyz, hyrsyz. kel 1. at. Adamyň kellesinde döreýän kesmekli ýokanç kesel. 2. syp. Şol kesel ýokuşan (adam). 3. syp. Saçy doly düşen, saçy bitmeýän (adam). 4. syp., göç.m. Selçeň däneli (mekgejöweniň golçury hakynda). Ol ýetişendir diýip, bir mekgejöweni gaňyrdy weli, ol kel ekeni. \n\t‣ Keliň saçy ýaly örän seýrek, selçeň, gür däl. Kel tokly zordan sürä eýerýän, horja, zordan sana goşulýan tokly. kelam [kela:m], at, k.d. 1. Söz, gürrüň, söhbet. Güneşli ülkämden salamly geldim, Kalbym doly alkyş, kelamly geldim (K. Gurbannepesow). 2. ser. Kelamylla. Hojam aga, siz taňrynyň kelamyny köp okaýan adamsyňyz (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Kelam agyzsöz bir-iki agyz söz. Ol kelam agyz söz aýtmady. kelamylla [kela:mylla:], at. Gurhan. Kelamylla açyp, ykbal garanlar, Tapmady derdine derman, Çowdur han (Magtymguly). kelçermek işl., ser. Kilçermek. Sözle sözüň seljerip, Her zat diýme kelçerip (Halk döredijiliginden). kelçik syp., gepl.d., ser. Kilçik. Eger bolsun diýseň ýeňil agyrlar, Kelçik sözläp agyrtmagyl bagyrlar (Magtymguly). kelçiklemek işl., gepl. d., ser. Kilçiklemek. Kilçiklik etmek. Ýeri, ulyny-kiçini sylaman, kelçikläp durmasana! kelçiklik at, ser. Kilçiklik. Bular ýaly zatlary onuň kelçiklik hasaplaýandygy ýadyna düşdi. kelç-külç syp. Kilçige mahsus bolan ýuwan hereket. Onuň hem sebäbi kakamyň kelç-külç edip ýörmän, işine jür bolmagy bolsa gerek (H. Garabaýew). kelebagajy [kelevağajy], at. Ýüpegi, ýüplügi keleplemek üçin ýörite taýýarlanýan agaç gural,enjam. kelegaý [keleğa:ý], at, ýerli g., ser. Ýelýyrtan. kelek syp. Şahy ýok, şahy bolmadyk, şahy döwlen. Kelek geçi. Kelek sygyr. \n\t‣Kelek baş bugdaý başy gylçyksyz ýa-da dänesiz bugdaý. kelekbaz [kelekba:z], syp. Oýunçy, pyrryldakçy, aldawçy. kelekbazlyk [kelekba:zlyk], at. Oýunçylyk, pyrryldakçylyk, aldawçylyk. kelem at. 1. Özeniniň daşyna ýapraklary dolanyp, kelleläp hasyl getirýän birýyllyk gök ekin. Atyzlaryň, joýalaryň gyralaryna kelem, käşir ekildi. 2. Şol ekiniň hasyly. Onuň bir elinde kartoşkadan, düýp sogandan, almadyr pomidordan, kelemden hyryn-dykyn bolan tory bardy (B. Annageldiýew). keleme I, at, taryh. On iki sagatlyk suw nobaty, dört suw. Bir keleme suwuň bolsa, Iki ýylda baý bolarsyň (Ç. Aşyrow). \n\n\n KELEME II, at. 1. ser. Kelam söz. Jygalybeg agtygynyň katdy-kamatyna guwanyp, şat bolup, bäş keleme söz aýdýar (“Görogly”). 2. Gurhanyň musulmanlyk şertini kesgitleýän bir süresi we onuň ady. \n\t‣ Kelemäňi çöwürmek, gaýtarmak (öwürmek) musulmanlygyňy ykrar etmek üçin Gurhan süresini sesli aýtmak. kelemenleme iş ady. Kelemenlemek ýagdaýy. kelemenlemek işl. 1. Eliňi aşak-ýokaryk, eýläk-beýläk galgatmak. Gepläňde eliňi kelemenläp durmanda bolmaýarmy? 2. Ýokardan aşaklygyna galgap gaýtmak. kelemenlemeklik iş ady. Kelemenlemek ýagdaýy. kelemenlemezlik iş ady. Kelemenläp hereket etmezlik. kelemenletdirmek işl. 1. Elini aşak- ýokaryk, eýläk-beýläk galgatdyrmak. 2. Ýokardan aşaklygyna galgatdyryp gaýtdyrmak. kelemenletmek işl. Eliňi aşak-ýokaryk, eýläk-beýläk galgatmak. kelemenleýiş iş ady. Kelemenlemek ýagdaýy. kelep at. Kelebagaja ýa-da leklekä saralyp alnan belli mukdardaky ýüpek sapak ýa-da ýüplük. Ak köýnekli ýüpekçi gyz, Kelebini sarap gelýär (M. Seýidow). \n\t‣ Kelebiň ujuny ýitirmek ugruňy ýitirmek, näme edip, näme goýýanyňy, näme etjegiňi bilmän durmak, gaty aljyramak. kelepçe at. ösümlik d. Ýasy ýaprakly, ýapragynyň ujy tikenli, ýylmanajyk däneli ot. Olar göýül, kelepçe, dälijemäş, sersepil ýaly meýdan otlaryny-da şu güne çenli bilmeýär ekenler (N. Esenmyradow). kelepleme iş ady. Keleplemek ýagdaýy. keleplemek işl. Ýüplügi, ýüpegi kelep görnüşine getirmek, kelep agajyndan geçirmek, leklekä sarap, kelep etmek. Ýüpek keleplemegi ol derrew öwrendi, özi ýalylar bilen deňleşdi (K. Berdiýew). keleplemeklik iş ady. Keleplemek ýagdaýy. keleplemezlik iş ady. Leklekä, kelebagaja ýüplügi, ýüpegi saramazlyk, kelep görnüşine getirmezlik. keleplenmek işl. Kelebagajy, lekleki arkaly kelepledilmek. kelepleşmek işl. 1. Birine ýüplügi, ýüpegi we ş.m. keleplemäge kömek etmek. Ýüpek kelepleşmek. 2. Bilelikde keleplemek. Iki gelin gerlen gat-gat ýüpden uj alyp, elleri kelebagajyly iki-baka gatnap, ýüplük kelepleşip ýördüler. kelepletmek işl. Ýüpegi, ýüplügi we ş.m. başga birine kelep etdirmek. Ýüpek kelepletmek. kelepleýiş iş ady. Keleplemek ýagdaýy. kelepleýji at. Ýüpegi, ýüplügi kelepleýän, keleplemek hünäriniň eýesi bolan aýal-gyz. Pile kelepleýji kelepleýjilik at. Kelepleýjiniň hünäri, käri, ýagdaýy. Ol ýüpek kelepleýjilik hünärini ele aldy (“Edebiýat we sungat”). kelepläbermek [keleplä:vermek], işl. Kelepläp başlamak; keleplemek işini dowam etdirmek. kelesaň syp.Ugursyz hereket edýän, saňsar. kelesaňlyk at. Kelesaňa mahsus bolan häsiýet, saňsaryň özüni alyp barşy, kemakyllylyk. keleten at. Ýelkenli gämide ýelkeniň içine ýel düşer ýaly ýokary galdyryp, aşak goýberip durar ýaly ortasy demir halkaly uzyn togalak agaç. Keleteni çekip, galdyryp durar ýaly onuň uzyn ýüpi bolýar. Keletenimiz bolsa suwa gaçypdyr, Tamynyň gapdaly jaýryk açypdyr (A. Kowusow). \n\t‣ Keleten atma güýçli gaýly howada nawuň oňat yklamagy üçin keletene bendil daňylyp, suwa taşlamak. kelew [kelöw], syp., ser. Kelesaň, kemakyl. kelewletmek [kelöwletmek], işl., gepl.d. Bir zady eliňde aýlamak, kelemenletmek, galgatmak, bulamak, öwrüp eýläk-beýläk pyrlamak. Emma taýagyny kelewledip, başyny aşak salyp, gaty ýöräp, öňünden çykan Çerkez agsak onuň ünsüni çekdi (B. Seýtäkow). kelewlik [kelöwlük], at, ser. Kelesaňlyk, saňsarlyk.Ol ýene-de kelewligini etdi. kelleaýak [kellaýak], at. ser. Kellebaşaýak. kelle at. 1. Adamyň ýa-da haýwanyň beýnisini gurşaýan göwrümli süňkden ybarat agzasy, baş. 2. Bir zadyň esasy bölegi, başy, ýokary ýa öň tarapy. Otlynyn kellesi. Çüýüň kellesi. Tuduň kellesi. 3. göç.m. Akyl, huş, paýhas, aň. Bu zatlar onuň bedenini gowşatsa-da, kellesine täsir edip bilmändi (B. Seýtäkow). 4. göç. m., gepl. d. Baştutan, ýolbaşçy (adam hakynda). Her kimiň bir kelle bolup, öz täleýini özi çözýän döwri geçdi (B. Seýtäkow). \n\t‣ Kelle bermek agajy pudap, ujundaky esasy öserini goýup, şaha ýaýradar ýaly etmek. Çybyklaryny kesip, üzüme kelle berdiler. Kelle döwmek (agyrtmak) bir zadyň üstünde köp oýlanmak, pikir öwürmek, uzak pikir etmek. Kellesine taýak degen ýaly saňsar ýaly bolmak. Kellesini hyzlandyrmak Kellesini kesmek. Kelle ýaýkamak 1) bir zada haýran galmak, geň galmak, agzyňy açmak. 2) bir işe ahmyr etmek, ökünmek.Emma onuň kelläni ýaýkamakdan başga alajy ýokdy (K. Berdiýew). Kellä gelmek (gelmezlik) bir zat ýada düşmek, huşa, hakyda gelmek; ýatlamak, pikiriňe gelmek.Şundan maňa zeper ýeter diýip, ýatsam-tursam kelläme gelenokdy (T. Gurbanow). Kelläň çişmek pikir edip ýadamak, oýlanyp beýniň ýadamak. Okap-okap kelläm çişdi. Kelläňe turşy çykmak akylyň çaşmak, aňkaň aşmak, bilýän zadyňy derrew ýadyňdan çykarmak. Kelläň göçmek şowhun-şagalaňa göterilmek, bir zada keýpiň göterilmek.Hatda kelleleri göçen küştçüleri hem şol wehim dagatdy (A. Gowşudow). Kelläň gyzmak bir işe ýa-da bir zada gyzykmak, bar oý- pikiriň bilen bir zada berilmek; bir zatda aşa gitmek. Biraz kellesi gyzandan soň, ol myhmanlaryny unutdy. Kelläňi etegiňe salmak bir iş üçin janyňdan geçmek, näme bolsa, şol bolsun etmek. Kelläň işlemek etjek işiňi gowy bilmek, ederiňi bilmek, her bir zada göz ýetirmek. kellebaşaýak [kellevaşaýak], at. Öldürilen malyň kellesi, aýaklary we ondan taýýarlanylýan naharyň ady. Bibisoltan eje hamyry ýugrup bolansoň, gazan ataryp, kellebaşaýagy asdy (H. Garabaýew). kelleçanak [kelleça:nak], at. Oňurgalylarda kelläniň gaty esasyny emele getirýän süňkler. Kelleçanak süňkleri. kellegoçak [kelleğoçok], at. Gyňajyň gyrasyna salynýan iri, golçurlary uly nagyş, goçak. Kellegoçak nagşyny salmak. kellek at. 1. Düýä taýlanyp urlan çuwallaryň ortasyna, howudyň üstüne goýulýan bogdak, serwer. 2. Maldan boşadylan arabanyň arşynyň ýokary galdyrylyp goýulýan görnüşi. kellekeser at. Adam öldürmekden gaýtmaýan, ganojak, jellat. kelleki I, at. Atyň, eşegiň kellesine salynýan gaýyş nogta. Ol atynyň kellesine kelleki saldy. \n\n\n KELLEKI II, at. Bir tarapy deşilip, içi gyrlan, gawun paçagyna dykylan kakyň tokga bölegi. Ol bäş kelleki kak etdi. kellekileme iş ady. Kellekilemek ýagdaýy. kellekilemek işl. Ata, eşege kelleki salmak. Ol atyny kellekiledi-de, idip ugrady. kellekilemeklik iş ady. Kellekilemek ýagdaýy. kellekilenmek işl. At, eşek ýaly mallara kelleki salynmak, geýdirilmek. Atlar kellekilendi. kellekiletmek işl. At, eşek ýaly mallara kelleki saldyrmak, geýdirtmek. Ol eşegini kellekiletdi. kelleli syp.1. Kellesi bar bolan. 2. göç.m. Paýhasly, aňly-düşünjeli, akylly. Ol kelleli ýigitdir. kellelilik at. Paýhaslylyk, pähimlilik, aňly-düşünjelilik, akyllylyk. kellepoş [kellepo:ş], at, ýerli g. Kellä geýilýän zatlaryň umumy ady. kellesiz syp. 1. Kellesi ýok, kellesi aýrylan. Kellesiz läş. 2. göç. m. Akyl-paýhassyz, pähimsiz, akylsyz. kellesizlik at. Akyl-paýhassyzlyk, pähimsizlik, akylsyzlyk. kellik at. Kel bolmaklyk, keliň ýagdaýy. Kellik adamy görkden gaçyrýar. kelpeň syp. Ýuwnuksyz, kilçik, çylkasyz, batnyksyz. Kelpeňe syr aýtsaň, içde ýatyrmaz, Syrda şolma, ýyrak eýle özüňni (Magtymguly). kelpeňlemek işl. Kelpeňlik etmek, kemakyllyk etmek, ýeňilkellelik, samsyklyk etmek. Ýeri, kelpeňläp durma-da, ugra! kelpeňlik at. Ýuwnuksyzlyk, batnyksyzlyk, çylkasyzlyk, kelpezlik, ýeňilkellelik. Gulamaly han kelpeňlik bilen gomparyp, ýasama güldi (T. Taganow). kelpez syp., ser. Kelpeň. kelpeze at, kön. s. Hažžyk. Bedasyl götermez bäş gün mesligi, Kelpezä ýutdurmaz aždar maslygy (Magtymguly). kelpezlik at, ser. Kelpeňlik. Aýjahan ilkibada onuň bu gylygyny kelpezlik hasap etdi (B. Gulow). kelte syp, gepl.d.. 1. Uzyn däl, ortaça ölçegden gysga. 2. göç. m. Ýetmez, kemter, ýeterlik däl. Onuň akyly entek keltejik-de bolsa, özi örän düşbüdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Kelte bazar gepl.d. hepdäniň dördünji güni (sogapgün) bolýan kiçi bazar. Kelte gaýtmak bir işi ýetmez etmek, doly ýerine ýetirmän goýmak, bir zady doly anygyna ýetmän etmek, bärden gaýtmak. Ine, Meýdan aganyň kelte gaýdýan ýeri (T. Gurbanow). keltekçe at, gepl. d. Ýüňli deriden edilen ýa-da içine pamyk salnyp syrdalan güpbi. kelteldişmek işl., gepl. d. Bir zadyň boýuny gerekli derejä çenli gysgaltmaga kömek etmek. keltelik at, gepl. d. Adaty uzynlygyndan, bolmalysyndan gysgalyk. Agajyň kelteligi. Turbanyň kelteligi. \n\t‣ Keltelik etmek bir işi oýlap, doly akyl ýetirmän etmek, bärden gaýtmak, çig etmek. Belki, men düşünýän däldirin, men keltelik edýändirin. kelteliş iş ady., gepl.d. Keltelmek ýagdaýy. keltelişmek işl., gepl.d. Öňküsine garanda keltelmek, gysgalmak keltelme iş ady., gepl. d. Keltelmek ýagdaýy. keltelmek işl., gepl. d. 1. Belli bir derejede gysgalmak. 2. Uzynlygyny ýitirmek, girmek. Köýnek bir ýuwlandan soň keltelipdir. keltelmeklik iş ady., gepl. d. Keltelmek ýagdaýy. keltelmezlik iş ady. gepl. d. Öňküsinden gysga bolmazlyk, gysgalmazlyk. kelteltmek işl., gepl. d. Bir zadyň uzynlygyny kemeltmek, gysgaltmak, uzynlygyndan aýyrmak. kem syp. 1. Bolmaly derejesinden az, belli bir möçberden egsik, ýetmez. Lezzeti kem bolar, söz bolsa uzak (Misgingylyç). 2. Üpjünçilik ýa-da guramaçylyk taýdan ýetmezçilik edýän, ýetmez. Oraz ýagdaýyny bilýär her kimiň, Kömegin ýetirýär bolsa bir kemiň (A. Kekilow). 3. Güýç taýdan asgyn, pes. Habar alsaň birekden, Özün kem saýmaz döwden (Magtymguly). 4. Jan saglykda bolan ýetmezlik, sagat dällik. \n\t‣ Kem bolmazlyk oňat bolmak, erbet bolmazlyk, ýerine düşmeklik. Aýtjak sözüňi oýlabrak aýtsaň, kem bolmaz! (B. Kerbabaýew). Kem däl deňeşdirilýän zatlaryň, degşirilýän pikirleriň we ş.m. biri beýlekisinden pes däl, erbet däl. Kem etmesin! "hudaý hiç bir zatda ilden kem etmesin" diýen manyly dileg sözi. Kem galmazlyk (oturmazlyk) bir zat barada bäsdeşlik etmek, birine deňleşjek bolmak, pes durmazlyk. Bike hem ondan kem oturmady (R. Gelenow). Kem görmezlik bir zady ýerlikli hasaplamak, makul bilmek, oňat hasaplamak. – Belet ýerimi men özümem kem görmedim – diýip, elindäki kagyzyny uzatdy (A. Gowşudow). Kemi galmazlyk oňat ýerine ýetirilmek, makullarlyk ýagdaýda edilmek, kemsiz ýerine ýetirilmek. Oglum, taýyň kem-ä galmandyr (“Görogly”). Kemini goýmazlyk 1) bir zady doly ýerine ýetirmek, kanagatlanar ýaly derejede amal etmek. Arkaýyn bol, hemmesini ýerbe-ýer ederis, kemini goýmarys (B. Pürliýew). 2) bir zadyň hezilini, hözirini görmek, göwün solpudan çykmak.Hawa, olar saz-söhbetiň kemini goýmandyrlar (N. Pomma). Kemi ýok oňat, gowy, göwnejaý. Onuň ýigit kemi ýok. Kem ýaramazlyk göwnüňden turmak, hoş ýakmak, gowy görmek.Ol sözüni bölenini halamasa-da, oňa şol söz kem ýaramady (B. Kerbabaýew). kemakyl syp. Akyly doly däl, gelip- gitmeliräk, akyl-paýhasynda kemi, ýetmezi bolan. kemakyllyk at. Kemakyl bolmaklyk. Oglum, sen kemakyllyk etme! kemakyllylyk at, ser. Kemakyllyk. Men ýaşlyk, kemakyllylyk edip, okuwymyň arasyny kesip, uly ýalňyşlyk etdim. kemal [kema:l], at. 1. Kämil, ýetişen. Kemlik eýle, kemal bar, Menlik etme, zowal bar (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Kemala gelmek 1) kämillik ýaşyna ýetmek, ýetişmek, göze görünmek (gyz hakynda); ýigit çykmak, jahyl çykmak (oglan hakynda). 2) hasyla durmak, bişmek, ýetişmek. Kemala gelen hasyly ýygnamaklyga ilkinji günlerden guramaçylykly girişdiler. 3) ösmek, taplanmak. Kemala getirmek 1) terbiýeläp ýetişdirmek, jemgyýetiň abraýly, görnükli adamsy, agzasy hataryna goşmak. 2) ýüze çykarmak, döretmek.Kemal etmek kämillige ýetirmek, hasyl etmek. kemally [kema:lly], syp. 1. Oňly, ugurly, derekli, oňat. Pessaýlap ösýän şemal gök çöpleri kemally gozgap bilmese-de, topalaklaryň, selmeleriň başlaryny yralaýardy (B. Kerbabaýew). 2. Doly, ýetik, emelli-başly. Bir ýar bergil etli-ganly, Dil bilen, akly kemally (Magtymguly).Onuň belli işleýän ýeri hem ýokdy, kemally bilýän zady hem ýokdy (H. Ysmaýylow). kemallylyk [kema:llylyk], at. Ugurly- dereklilik, oňlulyk, emelli-başlylyk. kemalsyz [kema:lsyz], syp. Ugursyz, dereksiz, oňly däl, ugur-utgasyz. kemalsyzlyk [kema:lsyzlyk], at. Ugursyzlyk, dereksizlik, ugur-utgasyzlyk. keman [kema:n], at. 1. Ýaý. Kirpikleri okdur, gaşy kemandyr (Magtymguly). 2. gepl.d. Oglanlaryň toýnuga rezin dakyp, göjek, daş atýan ýaýy. Agaly kemany jübüsine salman, güne çalaja solup başlan maýkasynyň ýakasyndan içine taşlady (A. Gurbanow). kemança [kema:nça], at, ser. Kemençe. Heý golaý-goltumda kemançany gyjaga süýkäp bilýän ýokmy? (“Edebiýat we sungat”). kemançy [kema:nçy], at. Keman atmaga türgen adam; ýaý atyjy, ýaýçy. kemanlama iş ady. Kemanlamak ýagdaýy. kemanlamak [kema:nlamak], işl., gepl.d. Keman bilen atmak, ýaýlamak. Sen ony kimiň kemanlandygyny bilmediňmi? (A. Gurbanow). kemanlaýyş [kema:nlaýyş], iş ady. Kemanlamak ýagdaýy. kembaha [kemmaha], syp. Ýeterlik baha berilmeýän, ähmiýeti az hasaplanýan. kemçilik at. Işde we ş.m. bolýan ýetmezçilik. kemçilikli syp. Ýetmezçiligi bar, kemçiliksiz däl. kemçiliksiz syp. Kemçiligi ýok, kemçilikli däl,birkemsiz. Bir aýypsyz gözel bolmaýşy ýaly, bir kemçiliksiz iş hem bolmaýar. kemçiliklilik syp. Kemçiligi barlyk, kemçiliksiz dällik. kemçiliksizlik at. Kemçiligi ýokluk, kemçilikli dällik. kemçin at. Wepasyz, päklik tarapdan özüni nädogry alyp barýan aýal, egrilik edýän aýal, ahlaksyz aýal, bihaýa. kemçinlik at. Wepasyz, zenan päkligini ýitiren ýagdaýynda bolmaklyk, biwepalyk. Kemçinlik eýleýip, ýygan puluny, Düzedip özüne daka başlady (Magtymguly). kemdest [kemdes], hal, k.d. Goly ýuka, ýoksul, garyp. Kyn boldy güzeran, düşdük bir hala, Kemdest bolduk niçe başyň içinde (Zelili). kemdestlik [kemdeslik], at. Goly ýukalyk, ýoksullyk, garyplyk. Kimse galdy kemdestligiň dagyna, Düşmedik dünýäniň gara-agyna (Zynhary). kemeldiji at, mat. Bir sanyň ujundan bölüp aýyrýan san, kemeldýän san. kemelibermek [kemelivermek], işl. Kemelip ugramak, kemelip başlamak. kemeliji at, mat. Ujundan bölünip aýrylýan san, kemelýän san. kemeliş iş ady. Kemelmek ýagdaýy. kemelişmek işl. Kem-kemden kemelmek, dura-bara azalmak. Soňra gabagyny haýal galdyryp, şöhlesi kemelişen eserdeň gözlerini Begenje dikdi, gülümsiräp söze başlady (G. Kulyýew). kemelme iş ady. Kemelmek ýagdaýy. kemelmek işl. 1. Dura-bara azalmak, möçberi, mukdary azalmak. 2. Günden we ş.m. düşýän ýagtylyk peselmek. Oduň howry gitdigiçe kemelýärdi. kemelmeklik iş ady. Kemelmek ýagdaýy. kemelmezlik iş ady. Öňki derejesinden kem bolmazlyk, dura-bara azalmazlyk, mukdary azalmazlyk, möçberi egsilmezlik. kemeltdirmek işl. Möçberini, mukdaryny azaltdyrmak. kemeltmek işl. 1. Bir zadyň mukdaryny,möçberiniazaltmak. 2. Öňki derejesinden peseltmek, gowşatmak. Gün gijigip, ýandyryjy güýjüni kemeldenden soň, adamlar öýüň daş işigine üýşýärdiler (A. Gowşudow). kemen at, ser. Kement. Boýnumga baglap sen kemen, Ykbalym keç, bagtym ýaman (Mollanepes). kemençe at. 1. Gyjak çalmak üçin atyň guýruk gyly berkidilen sähelçe egriräk, inçejik, uzyn çybyk, taýajyk. 2. Süýkelip çalynýan saz guraly. kement at. 1. Uly syrtmakly ýogyn ýüp. Döwletim boýnuma gyl kement atmyş (Magtymguly). 2. göç. m. Saç (söýgülisiniň saçy hakda). Dal gerdene kement bolsun (“Gül – Senuber”). kementbaz [kementba:z], at. Kement bilen tutmaga türgenleşen adam, kement oklaýjy adam. Kementbazlar, kementbazlyk bilen boluň! (“Görogly”). kementbazlyk [kementba:zlyk], at. Kementbazyň işi, wezipesi. kemer at. 1. Gaýyş guşak, biliňe daňmak üçin gaýyş bag. Kemeriňi guşanyşyňa bir seret, başgalaryňka-da bir seret (A. Durdyýew). 2. Dagyň gaýasyndaky aýlaw-aýlaw basgançak şekilli gurşawlar, zolak-zolak gat. Sowukdan hem başga zatdan goranmak üçin, amatly ýer hasaplap, bir beýik gaýanyň kemerleriniň birinde düşüpdirler (A. Gowşudow). 3.gepl.d. Goranmak maksady bilen salnan galanyň diwarynyň iç ýüzündäki ýöremek üçin edilen basgançak. kemibermek [kemivermek], işl. Kemip ugramak, kemip başlamak. kemine [kemi:ne], syp.1. Garyp, pukara; ejiz. –Bu kemine hyzmatkäriňize ne emriňiz bar? – diýdi (“Zöhre – Tahyr”). Peseldip, özüňi tutgul kemine, Musulmanlyk şerti – saklama kine (Zelili). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣Kemine göwün bir zat üçin durmuşdan nadyl, närazy. Men bir biçäre men, göwnüm kemine (Halk aýdymyndan). kemis syp. 1. Dogmaly wagtyndan öň dünýä inen (çaga hakynda). Kemis dogan çaga. 2. gepl.d. Näsag, nähoş. Ol bir kemis tapynandyr, bolmasa işe gelerdi. kemislik at. Näsaglyk, nähoşluk. Men ertir ugramda-da, kemisligimiň baryny duýupdym (B. Kerbabaýew). kemiş iş ady. Kemmek ýagdaýy. kemiş-kemiş : kemiş-kemiş etmek ser. Kemşermek. Şu mahal onuň dodaklary kemiş- kemiş edýärdi (N. Saryhanow). kemje-kerdem : kemje-kerdem däl "pylan zat bolaýsa gowy, oňat bolardy" diýen manyda ulanylýan söz düzümi. Be, şu wagt çaý bolaýsa-ha kemje-kerdem däl (H. Meläýew). kem-kem hal. Dura-bara, barha, ýuwaş- ýuwaş, gitdigiçe, kem-kemden, assa-ýuwaş. Boýnuma alan işimiň kem-kem ugruna çykdym (A. Kekilow). kem-kemden hal. Dura-bara, ýuwaş- ýuwaşdan, barha, gitdigiçe, wagt geçdigiçe. kem-käs [kem-kä:s], hal. 1. Sähelçe, birneme, biraz, azda-kände, belli bir derejede. Maşgalam kän bolmany üçin, kem-käs tygşytlan pulum ýok däl (B. Kerbabaýew). 2. Az-owlak, käbir, ýek-tük, ýek-ýarym (kemçilik, ýetmezçilik hakynda). Pürli aga, kem-käs ýerini törpüleseň, saz ganat açarmyka diýýän (“Edebiýat we sungat”). kem-käsleýin [kem-kä:sleýin], hal. Bölekleýin, başbitin däl-de, bölek-büçek, ýarpy- ýalta. kem-köst [kem-kö:s(s)]. Bir zadyň ýetmezçiligi, kemi, kösti. Öz işinde zähmet çekip, kem-kössüni goýman, ussatlygyňy görkezmek gerek (A. Gowşudow). kemlik at. Gerekli derejeden, mukdar- möçberden azlyk, ýetmezlik; haýsydyr bir babatdan peslik, asgynlyk. Hemişeki ýaly nepis nagyşlar çekmäge görejiniň nury kemlik edýärdi (G. Kulyýew). \n\t‣ Kemlik bilmek bir zady öz mertebäňden pes bilmek, kiçilik bilmek. Kemlik dereje dil b. sypatlaryň soňuna -ymtyk, -imtik, -umtyk, -ümtik, - mtyk, -mtik; -mtyl, -imtil, -gylt, -rak, -räk we ş.m. goşulmalaryň goşulmagy bilen ýasalýan we many taýyndan goşulýan sözüne kemlik ýokundysyny berýän sypat derejesi. Meselem: Ak – agymtyl, gök – gögümtil, sary – sarymtyl, turşy – turşumtyk, süýji – süýjümtik, göni – gönüräk, gyzykly – gyzyklyrak, gorkak – gorkagrak, gyzyl –gyzgylt. kemme iş ady. Kemmek ýagdaýy. kemmek işl. Umumy bir zadyň göwrümini, agramyny, möçberini, bahasyny, derejesini we ş.m. azaltmak, kem etmek, egsik etmek, aşaklatmak. kemmeklik iş ady. Kemmek ýagdaýy. kemmezlik iş ady. Öňki derejesinden kemeltmezlik. kempaý [kempa:ý], at, gepl.d. Adamyň, haýwanyň arka tarapy, arkasy. kemperiş iş ady. Kempermek ýagdaýy. kemperme iş ady. Kempermek ýagdaýy. kempermek işl. Dişleriň dökülmegi sebäpli, agzyň töweregi içine ýykylyp, eňegiň öňe gitmek. Eňekleri kemperip, durşuna dym-ak tüý bolan garry salamyny aldy (A. Salyh). kempermeklik iş ady. Kempermek ýagdaýy. kempertmek işl. Kempik hala getirmek. Ol agzyny kemperdip, bir zat çeýneýän ýaly bolup otyrdy. kempik syp. Dişleriň dökülmegi sebäpli, agzyň töweregi içine ýykylan, eňegi öňe giden. kempir at. 1. Garry aýal, ýaşy bir çene ýeten aýal. Ol ilki bilen ýarty bedre suwy zordan göterip barýan altmyş ýaşlaryndaky bir kempire gabat geldi (Ö. Abdyllaýew). 2. gepl.d. Aýal, keýwany. Onuň öýündäki kempirinden gaýry hiç ýerde, hiç hili hossary ýok (N. Pomma). kempirlik at. Öte garrylyk; kempiriň ýagdaýy. Ol kempirlik ýaşyna ýetipdi. kemput [kempu:t], at. Daşy owadan kagyzly we kagyzsyz dürli görnüşdäki süýji tagamly konditer önüminiň ady. Soňra Sabyr eje kagyzyň üstüne kemput we köke döküp, oglanjygyň öňünde goýdy (H. Ysmaýylow). kemrysgal [kemyrysğal], syp.Rysgaly kem, güni-güzerany pes, bolaýmaly zatlardan hem nesibesi bolmadyk, nesip etmedik. kemrysgallyk [kemyrysğallyk], at.Rysgaly kemlik, rysgalsyzlyk, nesibesizlik, nesibesi ýokluk. kemsidilme iş ady. Kemsidilmek ýagdaýy. kemsidilmek işl. Biriniň göwnüne, mertebesine degilmek, raýy ýykylmak, göwni ýetmän äsgerilmezlik, sanda görülmezlik. kemsindirmek [kemsinnirmek], işl. Bir zatdan nägile etdirmek, göwni çökgünlik halyna salmak. kemsiniş iş ady. Kemsinmek ýagdaýy. kemsinme iş ady. Kemsinmek ýagdaýy. kemsinmek işl. Haýsydyr bir zadyň özünde ýokdugyna, şol zada ýetip bilmeýändigine we ş.m. zat üçin öz ýanyndan gynanmak. Olaryň şeýle üýşmekde ýokdugyna kemsindim (R. Gelenow). kemsinmeklik iş ady. Kemsinmek ýagdaýy. kemsitmek işl. Her hili ýaramaz söz ýa-da hereketiň bilen başga biriniň mertebesini peseldip, ony gynandyrmak. kemsitmezlik iş ady. Göwne degmezlik, agyr- agramly söz aýtmazlyk. kemsiz syp.1.Bolmalysyndan hem ýokary derejede, birkemsiz, kemsiz-kössüz.Bir kemsiz gözel bolmaz (Nakyl). 2. Gutarnykly, doly, aňryýany bilen. Sen onuň bilen kemsiz dost bolsaň hem, sen näme üçin oňa basalga bolaňok? (B. Kerbabaýew). kemsiz-kössüz [kemsiz-kö:ssüz], syp. Hiç kemsiz, kemi-kössi ýok, ýerbe-ýer. Iş kemsiz-kössüz ýerine ýetirilipdir. kemsiz-kössüzlik [kemsiz-kö:ssüzlük], at. Hiç hili kemi bolmadyk, kemi-kössi ýokluk, ýerbe- ýerlik. Işiň kemsiz-kössüzligi onuň göwnünden turdy. kemşerilmek işl. Dodaklaryňy müňküldedip, aglajak-aglajak ýaly bolmak, kemiş- kemiş etmek. kemşeriş iş ady. Kemşermek ýagdaýy. kemşerişmek işl. Birnäçe bolup kemşermek, dodaklaryňy aglajak-aglajak ýaly etmek. Çagalar ejelerini görüp kemşerişdiler. kemşerme iş ady. Kemşermek ýagdaýy. kemşermek işl. Aglajak ýaly edip, dodaklaryňy müňküldetmek, kemiş-kemiş etmek, naýynjar aglamjyramak. Birdenem kemşerip, maňa seretdi (N. Baýramow). kemşermeklik iş ady, Kemşermek ýagdaýy. kemşertmek işl. Dodaklaryňy müňküldedip, aglajak-aglajak bolýan ýaly etmek. Tä aglap-aglap gam basan ýüregini gowzadýança, bokurdagyny dolduryp, dodaklaryny kemşerdip, hiç gepläp bilmändir (N. Pomma). kemter syp. 1. Bolmaly derejesinden azrak, ýetmez, pes. Toý harajadyny kemter etmeli däl.2. göç.m. Gowşak, doly kanagatlanarly däl, edilýän talapdan pes. Okuwçylaryň her biriniň düzen meýilnamasynyň kemter ýerlerini mugallym düzedýär (“Mugallymlar gazeti”). \n\t‣ Kemter gaýtmak bir işi etmekde bärden gaýtmak, göwnejaý etmezlik, makul etmezlik, bolmaly derejesinden pes ýerine ýetirmek. kemterlik at. Bolmaly derejesinden azlyk, peslik, ýetmezlik. Indi pagta ýygýan maşynlarymyz kemterlik edenok. kemtik syp. Kem, az, kemter, ýetmez. Öňünde göýä bir aldyrmaz gala, Güýjüň kemtik bolsa, salar howsala (A. Kekilow). kenar [kena:r], at. 1. Deňziň, derýanyň, kölüň we ş.m. gyrasy, erňegi, ýakasy. 2. Bir zadyň gyrasy, gutarýan ýeri. Halynyň kenary gyşyk çykypdyr. 3. göç. m. Gyra, çet, töwerek. Akly barlar tartdy özün kenara, Garyp düşüp galdy çykmaz azara (Magtymguly). kenara [kena:ra], at.Gyňaja we ş.m. salynýan gyra nagşyň ady. kenaraly [kena:raly], syp. Gyralary nagyşly, nagyş salnan. Kenaraly gyňaç. kenarýaka [kena:rýaka], at. Kenaryň boýy, kenara iň ýakyn ýerleşýän ýerler. Kenarýaka ýurtlaryň ýolbaşçylarynyň duşuşygy. kendir [kennir], at. 1. Süýümi dokmaçylykda çig mal hökmünde ulanylýan ösümlik. Kendir ekilen meýdan. 2. Şol ösümlik süýüminden işilen ýüp, tanap. Indi ol aýagy çarykly, başy şypyrmaly, bili kendir guşakly çopan ýok (“Edebiýat we sungat”). kendirik [kennirik], syp. Üstünde un elemek, hamyr ýugurmak, öýmek üçin ýörite syk dokalan galyňrak kamys mata. Nurjahan unaşyny gazanyň içine atansoň, gapagynyň ununy kendiriginiň üstüne kakdy (B. Kerbabaýew). kendiriklik [kenniriklik], at. Kendirik etmek üçin (ýörite syk dokalan galyňrak kamys mata). kenek at. 1. Aşyk oýnunda aşyklara atylyp oýnalýan, jikge tarapy gyrdalyp, agyrlyk üçin gurşun guýlan saldamly aşyk. Garrynyň bu sözlerine Tahyr gulak salman, aşygyny dikip, elindäki gurşun guýlan kenegini atyp goýberdi (“Zöhre – Tahyr”). \n\t‣Kenek ýaly guýlan ýaly, agrasja, ýeňles däl (çaganyň häsiýeti hakynda). kenep at, ser. Kendir. Kenep ekilen meýdanlar. keneplik at. Kenep ekilen ýer. Keneplik meýdan. keneşir [keneşi:r], at. Agajyň ortasyny oýýan sürgi, rendäniň bir görnüşi. kenguru [kenğuru:], at. Öň aýaklary gysga, art aýaklary uzyn, bökjekläp ýöreýän, Awstraliýada ýaşaýan süýdemdiriji haýwan. keniz [keni:z], at, taryh. Köşkdäki hyzmatkär gyz. Hanyň gyzy seýle çykar, Kenizler şadyýan kakar (Kemine). kenizek [keni:zek], at. Ýaş keniz, hyzmatkär. kenizlik [keni:zlik], at. Keniziň ýagdaýy, ýerine ýetirýän işi. kent I, at. Oba. Bagşy aga, mundan gitseň öňüňden bir gumluk çykar, onuň aňyrsy bir kentdir, kendiň aňyrsy ýene gumlukdyr (“Nejep oglan”).Bentden-ä, bentden, sesi geler kentden, çüňki polatdan, sakgaly etden (Matal). \n\n\n KENT II, at, gepl. d. Şepe, dost. kentlewük [kentlöwük], at. 1. Agyz boşlugynyň ýokarky ýüzi, digir-digir ýeri. Käbir sesleriň emele gelmeginde kentlewügiň hyzmaty bardyr. 2. Dişiň düýbi. Näzik eje dişi gaçan kentlewügini görkezip ýylgyrdy-da, oglunyň saçyndan sypalap ýalbarmaga başlady (B. Öwezow). kepbe at. Ýylgyn, hyşa, gamyş ýaly zatlardan örülip dikeldilýän wagtlaýyn öý. Ussanyň bu dükany öň daşy suwalan kepbe tamdy (A. Gowşudow). kepbegöwen [kepbegöwön], at. Baldaklarynda şepbik, sakgyç bolan tikenli ösümlik we ondan alynýan şepbik. Kepbegöwen sakgyjy. kepderi at. 1. Alkymy pökgeribräk duran, ýelegi dürli reňkli owadan guş. Asmanda uçup ýören bir kepderi, garynjanyň bu ýagdaýyny görüp,oňa rehimi inip, kömek etmekçi bolupdyr (“Türkmen halk ertekileri”). Eldeki kepderi. Ýabany kepderi.2. Parahatçylygyň nyşanyny görkezýän guş. kepdiriş iş ady. Kepdirmek ýagdaýy. kepdirme iş ady. Kepdirmek ýagdaýy ýa-da kepdirmezlik ýagdaýy. kepdirmek işl. Birneme çalykdyrmak, yzgaryny almak, ölüni, çygyny çekdirmek, kepetmek. Agşamky gury ýel bolsa ýeriň yzgaryny has hem kepdirdi (A. Gowşudow). kepdirmeklik iş ady. Kepdirmek ýagdaýy. kepdirmezlik işl.ady. Yzgaryny, ölüni, çygyny çalykdyrmazlyk, kepetmezlik. \n\t‣Gözüniň ýaşyny kepdirmezlik (kepetmezlik) hemişe aglamaga mejbur etmek, agladyp ýörmek, aglamjyrap ýormek. kepek at. Un elenende galýan ownuk däne gabyklary. Bu gapdaky näme-de bolsa, suwa gaýnan kepege meňzeş bir zatdy (A. Gowşudow). kepeme iş ady. Kepemek ýagdaýy. kepemek işl. 1. Azda-kände guramak, çalykmak, çygy, yzgary aýrylmak. Günüň aşagynda kepeýän gök ýorunjanyň bugy we bedäniň ýympyk ysy gatyşyp burnuňa urýardy (A. Gowşudow). 2. Yssy howada, köp işläp, gaty ylgap horlananyňda, gyzanyňda we ş.m.ýagdaýlarda suwsuzlykdan agzyň guramak katdyna ýetmek, tebsiremek, ganyň gatamak. Suwsuzlykdan göni ýanyp, agzy kepäp durdy. kepemeklik iş ady. Kepemek ýagdaýy. kepen I, at, ser. Köpün. Adam iň soňky ýoluna ugradylanda dolanýan 12 metrlik biz mata. Talyby diýr, mähribanym, Kepen boldy geýen donum (Talyby). \n\n\n KEPEN II, at.Hyrlynyň güllesini dolamak üçin ulanylýan içýaga eýlenen biz, ýörite esgi. kepenlik syp. Kepen üçin niýetlenen, kepen bolar ýaly ýeterlik möçberdäki ak biz mata. Kepenlik biz. kepeşmek işl. Dura-bara çalykmak, kem- kemden guramak, gurap başlamak. Ýoldaşym kepeşen dodaklaryny ýalaşdyrdy-da, agzyny şapbyldadyp, söze başlady (T. Gurbanow). kepetmek işl. Suwsuzlykdan guramak katdyna ýetirmek, gaty suwsamak. Jokrap duran yssy gün bolsa dodagyny kepedip, aşgar ýaly ötüp, süýr depäňi deşäýjek bolýan ekeni (N. Pomma). kepeýiş iş ady. Kepemek ýagdaýy. kepgir at. Palawy agdarmak, et gowrulanda garmak üçin we beýleki naharlar bişirlende ulanylýan uzyn saply, el tutulýan ýeri agaçdan, kepjä görä tegelegräk ýa-da süýnmegräk deşik-deşik gural. Gyzyňy kepgiriň sesi eşidilýän ýere ber (Atalar sözi). kepil [kepi:l], at. 1. Şaýat, güwä. Onuň dogrulygyna biz kepil geçýäris (“Edebiýat we sungat”).2. Biriniň ygtyýaryna bermek. kepillendirmek [kepi:llennirmek], işl. Bir zada güwä geçmek, şaýatlyk etmek. kepillik [kepi:llik], at. 1. Bir zada şaýatlyk, güwälik. Meniň birje arzuwym bar, ol-da siz meniň üçin kepillik etseňiz diýýärin! (B. Gurbanow). 2. Biriniň ygtyýaryna bermek.Siz ol ikisini maňa kepillige beräýiň (B. Seýtäkow). kepilnama [kepi:lna:ma]. at. Haýsy-da bolsa bir zada kepil geçýän resmi hat, resminama. kepir at. Ýalpak süýji suwlarda ýaşaýan oňurgaly balyk. Tutýaryn men doky, kepir, köp balyk, Ýurdumyň baýlygy göge galsyn diýp (Ş. Borjakow). kepirçekge at. Kiçi kepir balygy. kepje at.Ýeňilräk laý işlerinde, haşal otlary çapmakda, otag otamakda ulanylýan uzyn saply, ýokarsy ýaý şekilli ýeňil piliň bir görnüşi. Bu kepjeleriň entek ýumruk ýaly demirkä körügiň üstünde lowurdaýşy hem Zynharynyň ýadyndady (“Edebiýat we sungat”). kepjebaş [kepjevaş], at, haýwanat d. Örän zäherli, kellesini galdyranda seslenip çişýän, ýogyn, arkasy menekli awuly gara ýylan. Adaty kepjebaşlaryň zäher mäzleri gözüniň ýeňsesinde ýerleşendir. kepiş iş ady. Kepmek ýagdaýy. kepme iş ady. Kepmek ýagdaýy. kepmek işl, 1. Kepemek, guramak. 2. Köp aglamakdan gözüň ýaşy kesilmek.Ýürek sowuk öýde karar tapmady, Ertiri, agşamy gözýaş kepmedi (A. Kekilow). ker syp. Eşitmekden mahrum; sesi çala eşidýän, gulagy agyr. Ker bilen hylwat söz gurma, Ýola girme kör biläni (Magtymguly). \n\t‣Depme ker, dürtme ker düýbünden ses eşitmeýän, asla eşitmeýän ker. keramat [kera:mat], at. 1. Mukaddes güýç, gudrat, halat. Men indi siziň keramatyňyzyň zorlugyny iki gözüm bilen gördüm (N. Saryhanow). 2. Hyýaly güýç, bir zadyň alamaty. keramatly [kera:matly], syp. 1. Mukaddes, halatly, gudratly. 2. Adatdan daşary güýji bolan. keramatlylyk [kera:matlylyk], at. 1. Mukaddeslik, halatlylyk, gudratlylyk. 2. Keramaty barlyk, adatdan daşary güýje eýelik. kerç at. Käselenen gawunyň, garpyzyň ýa-da böleklenen kädiniň bir bölegi. Ol adam garpyzyň birini ýaryp, Kelewe bir kerç beripdir (“Türkmen halk ertekileri”). kerçeleme iş ady. Kerçelemek ýagdaýy. kerçelemek işl. Bir ýan ujundan yzly- yzyna kerçemek, kerçem-kerçem etmek, dogram- dogram etmek. kerçelemeklik iş ady. Kerçelemek ýagdaýy. kerçeleşdirmek işl. Bir ýanyndan kerçeläp çykmak, yzly-yzyna kerçelemek, dogramak. Duza basyljak kelemi kerçeleşdirmek. kerçeleşmek işl. 1. Kerçemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde kerçelemek. Olar mala beriljek paçaklary kerçeleşip otyrlar. kerçeletmek işl. Kerçelemek, dogramak işini birine etdirmek; kerçelemäge mümkinçilik bermek. – Kaka, palaçlary maňa kerçeledäýsene. kerçeleýiş iş ady. Kerçelemek ýagdaýy. kerçeläbermek [kerçelä:vermek], işl. Kerçeläp ugramak, kerçem-kerçem, bölek-bölek, dogram-dogram edibermek. Gawuny kerçeläberdi. kerçelmek işl. Kerçem-kerçem edilmek, bölek-bölek, dogram-dogram edilmek. Sogan kerçelipdir. kerçem at, ser. Kerç. kerçeme iş ady. Kerçemek ýagdaýy. kerçemek işl. Oty, ýorunjany maýda-maýda çapmak, kerçem-kerçem etmek. Bir paltaly girägeden kerçäberjek ýalydy (A. Nazarow). Maldarlar mekgejöwen palajyny kerçeýän kombaýn aldylar. kerçemeklik iş ady. Kerçemek ýagdaýy. kerçemezlik işl. Ady. Kerçemek işini etmezlik. kerçem-kerçem syp. Dogram-dogram, bölek-bölek. kerçeşdirmek işl. Bir zady bir ýan ujundan kerçäp, çapyp, bölekläp çykmak, hemmesini kerçemek, dogramak. Çoluk saljak odunynyň pürlerini palta bilen kerçeşdirip üýşürdi. kerçeşmek işl. 1. Kerçemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde kerçemek. kerçetmek işl., ser. Kerçeletmek. kerçeýiş iş ady. Kerçemek ýagdaýy. kerç-kerç syp. Birnäçe bölekden ybarat. kerçleme [kerşleme], iş ady. Kerçlemek ýagdaýy. kerçlemek [kerşlemek], işl. Käselenen, dilimlenen gawuny, garpyzy kerç-kerç edip böleklemek. Käselenen gawunlary kerçledi. kerçleýiş [kerşleýiş], iş ady. Kerçlemek ýagdaýy. kerem I, at. Gezek, sapar, ýola, gaýta, keren. Ertirden bäri iki-üç kerem duşuşdyk. \n\n\n KEREM II, at. 1. Rehim, şepagat, merhemet; sahylyk. Kerem eýläň gamly gula, Derdimiň dermany gyzlar (“Kasym oglan”). Ýar, bäri gel kerem birle, Meý bergil jamy-jem birle (Kätibi). 2. Oglana dakylýan at. keremara hal. Haýalrak, howlukman hereket etmek. Ertesi hem keremara oýanyp, daş çykanynda, Bibi ejäniň şindem ýatanyny gördi (T. Gurbanow). keremli syp. Rehim-şepagatly, merhemetli; sahy. Keremli dag, gahrymanlaň ýaragy, Seň gudratyň haýrany men, haýrany (M. Seýidow). keren at, ser. Kerem I. Maňa nygtap aýdan atalyk sözi müň keren dogry ekeni (B. Kerbabaýew). kerep at. 1. Möýüň, leňkebudyň we ş.m. saraýan tory. 2. Üzüme, ýorunja we ş.m. ösümliklere çolaşyp ösýän haşal sary sapak görnüşli zyýanly çyrmaşyk ösümlik. Üzüme düşen kerep ony bürüp atypdyr. 3. Ýata suwuň, suwuklygyň köp durmagyndan onuň ýüzünde emele gelýän zeň pisint gyrpak. Ýata suwy kerep basypdyr. 4. göç. m. Bir zada gurulýän duzak, tor, çykgynsyz ýagdaý. Nadanlyk kerebi adamlary çykgynsyz güne salyp bilýär. kerepleme iş ady. Kereplemek ýagdaýy. kereplemek işl. 1. Kerep baglamak, kerep tutmak, kerep bilen örtülmek. Ol jaýyň burçunyň kereplän ýerlerini sübseledi. 2. Kerebe meňzeş sary çyrmaşýan zyýanly ösümlik düşüp kesellemek, kerep bilen örtülmek, kerep düşmek. Kereplän üzümi saplamak üçin dürli dermanlar sepdiler. 3. Ýata suwuň, suwuklygyň ýüzi zeň pisint gyrpak bilen örtülmek, gyrpak emele gelmek. Kakyň suwy kerepläpdir. kereplemeklik iş ady. Kereplemek ýagdaýy. kerepleýiş iş ady. Kereplemek ýagdaýy. kerepli syp. Kerebi bar bolan, kerep bilen örtülen, kerep tutan. Kerepli suw. Kerepli üzüm. \n\t‣ Kerepli sakyrtga ekinlere zyýan beriji sakyrtga. kereplilik at. Kerebi barlyk. kereşme at. Näz, näzirgeme, göz süzüp ýylgyryş. Kereşmedir aşyklaryň hünäri, Golaýyma sen gelmeseň, kim geler (Mätäji). kergeden [kerğeden], at, ser. Kerk. Pilden kergedenden, döwden, periden, Taýpar çekip ýan bermer sen, Orazym! (Kemine). kerk at. Afrikada we Günorta-Gündogar Aziýada ýaşaýan maňlaýy bir şahly uly haýwan, kergeden. Pil pişige döner, kerk sesin aňsa (Mollanepes). kerkaw [kerka:w], at. 1. Dagda gögerýän berk, gaty agaç. 2. Oglana dakylýan at. kerki at. 1. ser. Külüň. Gural ady. Dagyň göwsün kerki bilen gazanok, Gyzyl ýüzli, sary murtly ussalar (B. Hudaýnazarow). 2. Oglana dakylýan at. kerkileme iş ady. Kerkilemek ýagdaýy. kerkilemek işl., ser. Külüňlemek. kerkilemeklik iş ady. Kerkilemek ýagdaýy. kerkileşmek işl., ser. Külüňleşmek. kerkiletdirmek işl., ser. Külüňletdirmek. kerkiletmek işl., ser. Külüňletmek. kerkileýiş iş ady. Kerkilemek ýagdaýy. kerleç syp. Çala ker, kerräk. Ol garry kümäniň çykalgasynyň iň soňky basgançagynda hasasyna söýenip durup, töweregine gözi ýetdiginden seretdi hem-de kerleç diň saldy (N. Saryhanow). kerlew [kerlöw] syp., ser. Kerrew. Bagşy däldi, sazandady, kerlewdi, Zordan eşiderdi çalýan sazyny (B. Hudaýnazarow). kerlik at. Gulagy agyrlyk, gowy eşitmezlik. Ol kerliginden kösenýärdi. kermen syp., ser. Kerleç. kernaý [kerna:ý], at. 1. Üflenip çalynýan saz guralynyň bir görnüşi. Otuz iki sazy gurupdyrlar: kernaý, surnaý, balaman, gyjak, dutar, çiňňerebap we nagara (“Görogly”). 2. gepl.d. Semawaryň ot çykýan turbasy. Semawaryň kernaýynyň erňegi içine ýemrilipdir. kerpiç at.1. Toýun palçykdan ýa-da garylan sementden galyplanyp guýulýan, ini gysga, boýy uzynrak gurluşyk materialy. Her biri bir gujak inedördül kerpiçler heniz hem bütinleýin dagamadyk Gäwürgalada asmanda seleňleýärdi (B. Kerbabaýew). 2. dokm. Hala, tahýa we ş.m. salynýan on iki burç nagyş. kerpiççi [kerpişşi], at. Kerpiç guýýan işçi. Kerpiççiler jaý gurmak üçin kerpiç guýýardylar. kerpiçli [kerpişli]: kerpiçli ildirgiç zergärç. aşagy şelpeli, ýokarsy kerpiç-kerpiç şekilli, börüge dakylýan alyn şaý. – Aýu, kakasy, saňa diýýän, maňa-da bir kerpiçli ildirgiç alyp bersene! (B. Kerbabaýew). Kerpiçli maňlaýlyk zergärç. gelinleriň kümüşden ýasalyp, ýüzüne gyzyl çaýylan, aýna gaşlary oturdylan alyn şaýy. kerrew [kerröw], syp. Çala eşidýän, zordan eşidýän, eşidişi çala, kerlew, kerleç. Gulagy ýok – kerrew, gözi ýok – sokur (Nakyl). kerri syp. Kerlewräk, gulagy çüri goýun. Kerri goýun giç ürker (Nakyl). kersen at. Agaçdan içi köwlüp ýasalan, hamyr ýugrulýan sekirtmeksiz uly gap. Daşardan uly kersenler bilen nahar çekýärler (N. Jumaýew). Tawusyň ejesi ullakan gök syrçaly küýzeden kersene çal guýdy (N. Baýramow). kersengöti [kersenğötü], at. Üst örtügi güberçek, aşagy tekiz, kiçijik aýakly, tomzaga meňzeşräk mör-möjek. Haýatyň düýbünden tomzak, eşekýassyk, kersengöti ýaly hapysa jandarlar köp çykýar. kersenlemek işl. Kerseni dolduryp almak. Onuň dilen kakyny garry aýaly kersenläp göterip, çöpüň üstünde serýärdi (B. Kerbabaýew). kersenleýiş iş ady. Kersenlemek ýagdaýy. kersiremek işl. Eşitmedik bolan bolmak, eşitmediksiremek, özüňi ker ýaly görkezjek bolmak. kert I, at. Dagyň, suw gazan jaryň we ş.m. gyrasy,erňegi, uçut ýeri. \n\n\n KERT II, at. Dik ösýän, ak gülli, ýumşak baldakly ot. kertdirmek işl. Kertmek işini başga birine etdirmek. Ol taýagyny kertdirip, bellik etdirdi. Ol kendirigini syçana kertdiripdir. kertik at, syp. 1. Bir zat bilen edilen gädik, kesilip, kertilip edilen kiçijik çapyk. Aş pyçagyň ýüzi kertikdi. 2. Bir zadyň ýüzüne kertilip edilen bellik. Aý, inim, ony senden gizläp näme edeýin, barmak ýogynlygyndaky taýaga her uly mal üçin bir kertik edýän (B. Kerbabaýew). kertik-kertik syp. Bir zadyň ýüzüne köp sanly kertik edilen. Diňe munuň ak süňkden sapy kertik-kertik edilen çyzykdan doldurylypdyr (A. Gowşudow). kertikli at. Ýeriň ýüzüne ýazylyp ösýän ysmanaga meňzeş ot. kertilişmek işl. 1. Dura-bara iýilmek, az- owlak kertilip başlamak, üzülere gelmek. Öten ýyl bükdürilen sallançak ýüpüniň agaja saralan ýeri kertilişipdir. 2. Uzak durmagy sebäpli epininden gidip ugramak, gyralary kertilip gitmek. Durdy epinleri kertilişen, hatlary biraz öçüşen, kagyzy saralan gazet bölegini gozgalaň bilen okady (B. Kerbabaýew). kertilmek işl. 1. Kertik, bellik etmek üçin taýagyň we ş.m. zadyň ýüzi ýiti zat bilen çalaja oýulmak. 2. Alyn dişleri bilen ýolnup alynmak; üzülmek. Kendirigiň gyrasyny nämäň kertenini-hä bilemok, özi-hä kertilipdir. 3. Bir zadyň yzygiderli degmegi, sürtülmegi netijesinde iýlip (ser. Iýilmek 2 ) ýolunmak; eplenen epininden bölünmek. Keteni köýnegiň epinleri kertilipdir. kertim iş ady, at. Kertilende galýan yz, kertik. kertim-kertim syp. Köp sanly kertim, kertik-kertik. Iki ýa üç arka aýlanýan palasyň erňekleri gemrilen bolsa, göwresi çapgy ýassygy ýaly kertim-kertimdi (B. Kerbabaýew). kertiş iş ady. Kertmek ýagdaýy. kertişdirmek at. Kertik-kertik edip çykmak. kertişmek işl. Kertik etmäge kömekleşmek . kertme iş ady. Kertmek ýagdaýy. kertmek işl 1. Kertik, bellik etmek üçin taýagyň we ş.m. zadyň ýüzünden ýiti zat bilen çalaja oýmak. 2. Alyn dişleri bilen ýolup almak, üzmek. Ol agzyna salan sapagynyň ujuny dişi bilen kertdi.3. Bir zat ikinji bir zadyň ýüzünde yz galdyrmak. Onuň şypyrmasynyň tüýi düşen erňegi maňlaýyny kertýärdi. kertmeklik iş ady. Kertmek ýagdaýy. kerwen [kerwön], at. 1. Bir ýerden ikinji ýere ýük äkitmek, argyş etmek üçin biri-biriniň yzyna tirkelen düýeleriň hatary. 2. göç.m. Yzly-yzyna barýan maşynlaryň hatary. Watan ammarlaryna galla daşaýan maşyn kerwenleri entegem yzy üzülmän gelip dur (“Türkmenistan”). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Kerwen çekip gitmek tirkeşip ötmek, geçmek. Günler biri-biriniň yzyndan kerwen çekip gitdi (“Edebiýat we sungat”). kerwenbaşy [kerwönmaşy], at. 1. Kerweniň başyny çekiji, kerwençileriň ýolbaşçysy. 2. göç.m. Bir hereketiň, tutumyň başyny başlaýjy, öz göreldesine eýerdiji. Döwürdeş, dünýäniň kerwenbaşy sen, Bak, yzyndan sogup gelýän hatara (B. Hudaýnazarow). kerwençi [kerwönçü], at. Kerwene gatnaşýan adam. Kerwençiler guýyň başynda düşlemekçi boldular (B. Kerbabaýew). kerwengyran [kerwönğyran] I, at, asman j. Gün Äleminiň bäşinji we iň uly saýýarasy (Ýupiter planetasy). \n\n\n KERWENGYRAN [kerwönğyran] II, at. Ýowşana meňzeş we ýazyna-güýzine gülleýän zäherli ösümlik. kerwensaraý [kerwönsaraý], at. Kerwene goşulan düýeler hem kerwençiler üçin ýörite salnan jaý, kerwençileriň düşleýän ýeri. kes : her kes her adam, her kişi, her kim. Içer bolsa her kes şerap, Galarmyş huşdan, dogrusy (Magtymguly). kesanasyna [kesa:nasyna]: kesanasyna tutmak hak berip, belli bir möhlete çenli işletmek, kireýne tutmak, Men seniň kesanasyna tutan bagşyňmydym? (“Görogly”). kesapat [kesa:pat], at. Zyýan, zelel. Ýaman hatyn başa bir ýaman goňşy, Kesapaty ýeter, mähneti artar (Aşyky). kesatym Sap ýüpekden ýa-da nah gatyşykly ýüpekden tarada dokalýan we aýal köýnekligi üçin ulanylýan matanyň bir görnüşi. Kesatym matasy erşi gyzyl, argajy gara we gyzyl sapagyň iki gezek çalşyrylyp geçirilmegi bilen dokalýar. kesdirmek [kessirmek], işl. 1. Bitin, bitewi zady ýiti ýarag we ş.m. zat bilen bölmek, bölekletmek. Ol gawundan bir dilim kesdirdi-de, dadyp gördi. 2. Bir ýaraga teniň bir ýerini dildirmek, ýaralatmak, gyýdyrmak. Aýna döwügine elimi kesdirdim. Eliňi pyçaga kesdirmek. 3.gepl.d. Mal öldürtmek, soýdurmak. Ol inisini çagyryp, goýun kesdirdi. 4. Tene, bedene ýarag urduryp, operasiýa etdirmek. Köriçegäni kesdirmeli boldy. 5. Gepläp durany sözüni bölmäge mejbur etmek. Oturanlar onuň sözüni kesdirdi. 6. Akyp duran zadyň (suwuň, çägäniň) hereketini saklamak, duruzmak . Gulakdaky suwy kesdirmek. kese syp. 1. Dik däl, göni, ýanyn. Ondan soň ol žurnalyň okuwdan galanlary bellige alynýan ýerine galamyny pugta basyp durdy-da, kese çyzyk çyzdy (N. Saryhanow). 2. Başga, özge, ýat, del. Keseden gelen bir maşgala, biz bilen sulhy alyşjakmy-ýokmy, belli däl (B. Kerbabaýew). 3. Bir ýeriň gyrasy, çeti, daşy. Olar Bäherden ili bilen hoşlaşyp, olara hoşwagt günleri arzuw edip, ýoldaşlary bilen bir topar atly bolup, şol tükenmez çölüň kesesinden giripdiler (N. Pomma). \n\t‣ Kese agaç 1) dokma ýüwürdilende daşyndan eriş aýlanýan iki sany kese agaç ýa-da demir. 2) hatabyň iki tarapyna berkidilýän we çemmer baglanýan agaç, ýanagaç. Kese çyzyk ýazuwda uzynja çyzyk görnüşinde goýulýan belgi (–). Kesede durmak bir işe garyşman-gatyşman, özüňi saklamak, gyrada durmak. Bu işde öz bähbidiniň bardygyna garamazdan, ol kesede durdy. Kesä çekmek aýdylan söze göni manysynda däl-de, erbet manysynda düşünmek. Aýsoltan ejesiniň pikirine keçje düşünmese-de, ony synap görmek üçin, onuň sözüni kesä çekdi (B. Kerbabaýew). keseje at.Eşegiň gaňňasy öňe süýşmezlik üçin, art aýaklarynyň ýokary başyna berkidilýän agaçjyk. Emma kesejeli gaňňa Çerkezi howatyrsyz, howpsuz ynjytman saklaýardy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ýüzüni eşegiň kesejesi ýaly etmek öýkeli şekilde ýüzüni sowmak. kesek at. Topragyň kiçiräk tokga bölegi. Çapar onuň gapdalyndaky ullakan kesegiň üstünde jaýlaşyp oturandan soň, oňa şeýle jogap berýär (B. Seýtäkow). \n\t‣ Kesek atmak birine şyltak atmak, ýamanlyk etmek. Rehimsiz zalymlar bagry daş bolar, Barar ýere kesek atyjy bolma (Magtymguly). Kesek ýeter aralyk zyňlan kesek ýeter ýaly aralyk, daşlyk; ýakyn aralyk. keseki at. 1. Ýat, bigäne, nätanyş, del. Tagan sesini çykarman otyrdy, daşyndan göräýmäge ol keseki adam ýalydy (“Edebiýat we sungat”). 2. Özüňden başga biri, özge. Kesekiniň zadyna göz gyzdyrmak gabahatdyr. kesekleme iş ady. Keseklemek ýagdaýy. keseklemek işl. Birine ýa-da bir zada kesek atmak, kesek zyňmak, kesek salmak. keseklemeklik iş ady. Keseklemek ýagdaýy. keseklemezlik iş ady. Birine ýa-da bir zada kesek atmazlyk, kesek zyňmazlyk. keseklenmek işl. Birine ýa-da bir zada kesek atylmak, kesek zyňylmak. Gelnalyja gatnaşan atlylar keseklendi. kesekleşmek işl. 1. Biri-biriňi keseklemek. Çagajyklar iki topara bölünip, ondan-oňa bukulyşyp kesekleşýärdiler. 2. Bilelikde keseklemek. Oglanlar ekine giren düýeleri kesekleşip duran ekenler. kesekletmek işl. Birine ýa-da bir zada kesek atdyrmak, kesek zyňdyrmak. kesekleýiş iş ady. Keseklemek ýagdaýy. kesel at. 1. Adam agzalarynda ýa-da haýwanda, ösümliklerde döreýän näsazlyk, dert. Öýken keseli bilen kesellän adam güýçli üsgürmäni çykarýar (“Türkmenistan”). 2. gepl. d. Keselli, näsag, syrkaw, nähoş. Ol kesel halyna näme üçin geldikä? (B. Seýtäkow). \n\t‣Kesel bolmak bir zat ýoň bolmak, ýörelgä öwrülmek, nysak bolmak (şeýlebir halanmaýan täzelik hakynda). Soňky döwürde gelnalyja gidýän maşynlaryň sanyny köp etmek kesel bolupdyr. keselbent [keselvent], syp. Keselden açylman ýören, kesel büren, keselli. keselbentlik [keselventlik], at. Keselbent halda bolmaklyk, keselden açylman ýörmeklik, kesellilik, sagat dällik. keselçilik at. Keselli ýagdaýynda bolmaklyk; syrkawçylyk. Emma keselçilik horlaýar (B. Seýtäkow). keseleýin syp., ser. Keseligine. Üç sany agaç gerekdi: iki agajy ýanaşyk dikmelidi, birini-de olaryň üstüne keseleýin atmalydy (G. Kulyýew). keseligine [keseliğne] hal. Keseleýin, ýanynlygyna, gytaklaýyn, gyýa. Bassyrmanyň gap bilinden keseligine togalak agaçlar goýlupdyr. keselleme iş ady. Kesellemek ýagdaýy. kesellemek işl. Kesel degmek, kesel ýolukmak,syrkawlamak, nähoşlamak, näsaglamak, . kesellemeklik iş ady. Kesellemek ýagdaýy. kesellemezlik iş ady. Kesel degmezlik, kesel ýolukmazlyk, kesele uçramazlyk. keselletmek işl. 1. Kesel ýokuşdyrmak, keselli etmek. Mör-möjek diýdi, ilki ota düşdi, soňam gowaça düşüp, onam keselletdi. 2. göç.m. Bir zat diýip, biriniň ýüregine düşmek, irizmek, bizar etmek, igletmek. Eden işim janyna ýaramady, iňňildäp, iňirdäp, halys keselletdi. keselleýiş iş ady. Kesellemek ýagdaýy. keselli syp. Kesel ýolugan, näsaglan, syrkaw, hassa. Her bir kesellä gowy seretmeklik lukman üçin kanundyr. kesellilik at. Keseli barlyk, keselli ýagdaýynda bolmaklyk, näsaglyk, hassalyk. Uzak kesellilik ony halys tapdan düşüripdi. kesemen : kesemen çörek çöregiň ep-esli bölegi, ýartydan azrak, uly döwüm çörek. Bir gezek men elim bir kesemen çörekli Nurulara ylgap gitdim (T. Gurbanow). keser at. 1. Haly dokalanda her bir çitimden soň artyk ýüpi kesmek üçin gural. Artele baranymda boş barmazlyk üçin, günortana çenli birnäçe keser ýasaýyn (A. Durdyýew). 2. Egdi. Ýiti keser. \n\t‣Keseri ýok bir iş edende başarjaňlygy ýok, emelsiz; geplände ýitiligi, ötgürligi ýok. Ol bir zat etmeli diýjek bolanda-da hynny-mynny edip dur, hiç keseri ýok. keserilmek işl. 1. Keserip, gyşaryp ýatmak. Ol keserilip, ýassygy tirsekledi. 2. gepl. d. Öýkeli, kineli ýaly gyşarylmak. keserme iş ady. Kesermek ýagdaýy. kesermek işl. 1. Kese ýatmak ýa-da durmak, kese görnüşde bolmak. Keserip ýatan gara daglar dumanlap görünýärdi (B. Gulow). 2. Gyşarmak, bir zady tirsekläp kese, ýanyn ýagdaýda ýatmak, süýnmek. Kuly öýlänler tamyň kölegesinde ýazylgy düşegiň üstünde keserip, tirsegini ýassyga diräp, Ogulbike bilen çaý içýärdi (A. Durdyýew). kesermeklik iş ady. Kesermek ýagdaýy. kesertmek işl. 1. Kese goýmak ýa-da kese ýatyrmak. Ol her toparyň öňüne geçip, ýabysyny keserdip durdy... (B. Kerbabaýew). 2. Bir ýana sowmak, kesä bakmak (ýüz hakynda). – Şu zatlara- da düşünip, biraz pikir etmek gerek! – diýip, ýüzüni keserdip oturdy (H. Derýaýew). \n\t‣ Keserdip goýmak bir meseläni, sowaly biriniň öňünde anyk, göni goýmak. kesesinden [kesesinnen], hal. Ýanyndan däl- de, ep-esli aradaşlykda, daşyndan, gapdalyndan. Men onuň bilen ýüzbe-ýüz bolan adam-a däl, bir mahallar kesesinden-ä bir görüpdim. kesewi [kesöwü], at. Tamdyrda, ojakda we ş.m. ýerlerde ot gorsalýan, ölçerilýän agaç ýa-da agaç saply demir. Tamdyryň goruny kesewi bilen biraz garyşdyran ejem birden dikeldi (H. Garabaýew). \n\t‣ Kesewi ýaly inçeden uzyn hem gara (el, aýak hakynda). Kesewisi gögermek işi rowaçlanmak, bagty getirmek, arzuwy hasyl bolmak. kesgiç [kesğiç], at. Demir we ş.m. kesmek üçin polat gural. kesgin [kesğin], syp. 1. Pert, çürt-ýoluk, gümmi-sümmüsiz, göni, gutarnykly. Mesele şeýle kesgin goýlupdy (A. Nazarow). Şirin kesgin jogap berdi (B. Pürliýew). 2. Çapgyn, içiňden geçip barýan, ýalap geçýän. Gündogardan kesgin sowuk şemal öwsüp başlady. kesgin-kesgin [kesğin-kesğin], syp. Biri-biri bilen sepleşip, kesişip, utgaşyp gidýän ýollar, baýyrlar, daglar we ş.m. Kesgin-kesgin ýoluň geçer (Magtymguly). kesgir [kesğir], syp. 1. Gaty ýiti, ýalaw ýaly, ötgür. Ol öz agtygyna mert adamlar, kesgir gylyçlar hakda gürrüň bererdi (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Berk täsir edýän, ötgür, ýiti (söz hakynda). Kesgir sözli bolmak. kesgirlik [kesğirlik], at. 1. Ötgürlik, ýalaw ýalylyk, ýitilik. Gylyjyň kesgirligine haýran galdylar. 2. göç. m. Ýitilik, täsirlilik. Ol öz sözüniň kesgirligine ynanýardy. kesgit [kesğit], at. Anyk çözgüt, anyk netije. Ýalandygynyň, dogrudygynyň kesgidini bize goýuň. kesgitleme [kesğitleme/kesği:tleme], 1. iş ady. Kesgitlemek ýagdaýy. 2. Bir waka, hadysa we ş.m. gysgaça berilýän takyk düşündiriş, gelnen netije; kada. kesgitlemek [kesğitlemek/kesği:tlemek], işl. 1. Bir zady anyklamak, takyklamak; netijä gelmek. 2. Çözmek, çözgüdini bermek, aýgydyny belli etmek. Iki sany möhüm işiň ykbalyny kesgitleýän mesele orta çykdy-da duruberdi, şonuň üçin-de maslahat uzaga çekdi. kesgitlemeklik [kesğitlemeklik / kesği:tle-meklik], iş ady. Kesgitlemek ýagdaýy. kesgitlenmek [kesğitlenmek / kesği:tlenmek], işl. Anyklanmak, takyklanmak, belli bir netijä gelinmek. kesgitletmek [kesğitletmek / kesği:tletmek], işl. Başga birine anyklatmak, takyklatmak. Suwuň düzümini kesgitletmek. Nebitiň düzümini kesgitletmek. kesgitleýiş [kesğitleýiş / kesği:tleýiş], iş ady. Kesgitlemek ýagdaýy. kesgitleýji [kesğitleýji / kesği:tleýji], syp.1. Bir zadyň mukdaryny, möçberini, düzümini we ş.m. anyklaýjy, takyklaýjy. 2. Esasy, çözüji, aýgytlaýjy. Ýygnagyň kesgitleýji karary. kesgitli [kesğitli/ kesği:tli], syp. Anyk, açyk, belli: çürt-kesik, çürt-ýoluk, gutarnykly. Ol maňa kesgitli bir zat aýtmady. kesgitlilik [kesğitlilik / kesği:tlilik], at. Anyklyk, açyklyk, aýgytlylyk, gutarnyklylyk. Sazanda soňky sözüni örän kesgitlilik bilen aýtdy-da, geýinmäge durdy we nirä ýör diýilse gidibermäge taýýar boldy-da, dutaryny ýeňillik bilen çalmaga oturdy (N. Saryhanow). kesik at. 1. Bir zat bilen kesilen, bitewi däl, bölek. Kesik agaç. Kesik ýüp.2. Bir zat bilen kesilip, ýonulyp edilen bellik. Onuň sapynda kesik bolmalydyr. kesik-kesik syp.1. Bölek-bölek, üzük-ýoluk. Kesik-kesik ýüp.2. Çapyk-çapyk, kesigi köp. kesiklik at. Ýoluklyk, üzüklik, bitewi dällik. Ýüpüň kesikligi. kesiliş iş ady. Kesilmek ýagdaýy. kesilme iş ady. Kesilmek ýagdaýy. kesilmek işl. 1. Bitewi zadyň ýiti enjam bilen bölünişi, bölünip aýrylmagy. Hudaýýoly paýlanjak çörekler derrew kesilip taýyn edildi. 2. Gerekmejegi ýiti enjam bilen çapylyp, çyrpylyp aýrylmak, pudalmak. Kesilen çybyklary bogmak. Üzümler kesilip bolundy. 3. gepl.d. Janly soýulmak (goýun-guzy we ş.m. hakynda). 4. Tene ýarag urlup kesel bejerilmek, operasiýa edilmek. 5. Teniniň bir ýeri gyýylmak, tyg ýarasy düşmek. Men elimiň nädip kesilenini hem bilmän galdym. 6. Zaýalanmak, çüýremek. Gatyk basyrylan süýt kesilipdir. 7. Haýsydyr bir gymyldy-hereketiň (gatnaw, gatnaşyk, baryş-geliş, salamlaşmak we ş.m.) bes edilmegi. Olaryň gatnawy kesilen eken. 8. Bir zadyň sesiniň eşidilmesi galmak, sem bolmak. Aýdym sesi birdenka kesildi (B. Kerbabaýew). Agy sesi kesildi. 9. Haýsydyr bir zatdan mahrum edilmek; mahrum bolmak. Goýunlaryň gök otdan kesilenine ep-esli wagt bolan bolsa gerek. Agyr hassa iýmek-içmekden kesilipdir. 10. Dokalyp gutarylmak. Dokalyp kesilen halylaryň sany bir çene ýetendir. Dokan dokmamyzyň kesileni ýaňy dälmi näme? 11. Bölunmek, çäk goýulmak, serhet çekilmek. kesilmeklik iş ady. Kesilmek ýagdaýy. . kesim at. 1. Bir zadyň bölegi, dilim. Bir kesim gawun. 2. mat. Göni çyzykda A we B iki nokadyň arasynda ýerleşip, şolary hem öz içine alýan nokatlaryň köplügi. kesim-kesim syp. Birnäçe kesimden durýan, bölek-bölek, kesik-kesik, dilim-dilim. kesindi [kesinni] I, at. 1. Bitewi zadyň kesilip aýrylan bölegi, gyrkyndy, gyýkyndy. Mata kesindisi. Demir kesindisi. 2. Tarada dokalan mata kesilenden soň galýan we syk dokaljak matanyň erşine ulamak üçin galyndy. Kesindiniň ujuna täze erşi uladylar we täze dokma ýüwürtdiler. \n\n\n KESINDI [kesinni], at. Ojakda ujy ýanyp duran agaç bölegi, ujy otly uly taýak. kesip-biçmek işl. 1. Kesmek, biçmek. 2. göç.m. Bir zady ýerine ýetirmek üçin köp pikir etmek, anygyna ýetmek. kesir I, syp. Diňe öz diýenini bilýän, kejeňek, il maslahatyny unamaýan, keçjal, kejir. Özüne göwni ýetýänje, kesirje bir oglan Myradyň gaňryşyna gaýdyp, onuň sözlerini ýaňsa alýar (B. Kerbabaýew). \n\n\n KESIR II, at, mat. Birlik sanyň böleklerinden emele gelýän san. kesirlik at. Öz diýenini edijilik, kejeňeklik, il maslahatyna gitmezlik. kesiş iş ady. Kesmek ýagdaýy. kesişdirmek işl. Kesim-kesim edip çykmak, baryny kesip çykmak, bölek-bölek edişdirmek; dograşdyrmak. Ol aşhanada käşirleri kesişdirdi. kesişmek işl. 1. Kesmäge, kesip aýyrmaga, böleklemäge kömekleşmek. Agaç kesişmek. Pişme kesişmek. 2. Bilelikde kesmek. Ussalar agaç kesişip dur. 3. Biri-biriniň üstüni kesip geçmek, çatryk, atanak emele gelmek. Olar ýollaryň kesişýän ýerinde duşuşdylar. kes-kelläm [kes-kellä:m], syp. Düýpden, asla, bütinleýin, çürt-kesik. Gylyç bir ýana eňňit edenden soň, ony kes-kelläm gaýtaryp bolmaýany onuň gözüniň öňüne geldi (B. Kerbabaýew). kesme 1. iş ady. Kesmek ýagdaýy. 2. at. Inçeden uzyn ýaprakly, süle görnüşli däneleýän ösümlik. kesmek I, işl. 1. Bitewi zady ýiti ýarag bilen bölüp almak, böleklemek. Çorek kesmek. 2. Gerekmejek çybyklary we ş.m. çyrpyp, çapyp aýyrmak, pudamak. Diňe düýn, ol tut kesip duran wagty gapdalyndaky ýol bilen geçip gidipdirler (A. Gowşudow). Üzüm kesmek. 3. gepl.d. Janly soýmak (goýun-guzy we ş.m. hakynda). 4. Tene ýarag urup bejermek, operasiýa etmek. Köriçegäni kesmek. 5. Bir zady gyýmak, dilmek, ýaralamak. Onuň elini aýna kesipdir. 6. Zaýalamak, çüýretmek. Hapa degen tabak süýdi kesipdir. 7. Haýsydyr bir hereketi (gatnawy, gatnaşygy, baryş-gelşi, salamlaşmagy we ş.m.) bes etmek. Şondan soň Baba aga köp wagtlap Berdilere gelmesini kesdi (N. Esenmyradow). Ol biz bilen baryş-gelşini bireýýäm kesdi. Soňky döwürde ol menden salamyny kesdi. 8. Haýsydyr bir zatdan mahrum etmek. Mallary otdan kesmek. Çörekden kesmek. 9. Dokap gutardym edip aýyrmak. Dokmany kesmek. 10. Bölmek, çäk goýmak, serhet çekmek. 11. Kesmek kömekçi işliginden öň baha, nyrh ýaly sözler gelip, düzümli işlikler ýasalýar: Baha kesmek bahasyny aýtmak, bahalamak; bahasyny bellemek. Nyrh kesmek nyrhyny bellemek, nyrhyny kesgitlemek. \n\n\n KESMEK II, at. 1. Süýt, palaw we ş.m. bişirilende, gazanyň düýbünde galýan gatlak, ýanyk. Palawyň kesmegi. 2. Ýaranyň ýüzünde emele gelýän gaty gatlak. Ýaranyň kesmegini sypjyrmak. kesmeklemek işl. 1. Süýt, palaw we ş.m. bişirilende gazanyň düýbünde kesmek emele gelmek. Palaw bişirilen gazanyň düýbi kesmekläpdir. 2. Ýaranyň we ş.m. ýüzünde gaty gatlak, kesmek emele gelmek. Ýaraň basym gutulsa gerek, ýüzi kesmekläpdir. kesmekletmek işl. 1. Gazanyň düýbünde kesmek emele getirmek. "Emelsiz gelin gazanynyň düýbüni kesmekleder" diýip, gaýyn enesi hüňürdeýärdi. 2. Ýaranyň we ş.m. ýüzünde gaty gatlak emele getirtmek. Sen ýaraňy kesmekledipsiň! kesmeklik iş ady. Kesmek ýagdaýy. kesmik at. Gaçak malyň boýnundan öň aýaklarynyň arasyna girip, ony saklamak üçin asylýan agaç. Kesmikden boşadylan mähnet sary sygryň gaba ýelni satanynyň arasyna sygmaýşy ýaly, öýkeli ýaly göwünsiz gadam urup barýardy (B. Kerbabaýew). kesp at. Adamyň käri, hünäri, kesp-kär. Ata kesbi ogla halal (Nakyl). kesp-kär [kesip-kä:r], at. 1. Meşgullanylýan iş, kär, hünär. Ana, onuňam kesbi-käri çopançylykdy (A. Nazarow). 2. göç. m. Edähet, ýörelge; gylyk- häsiýet. Ömürboýy bu garryň kesbi-käri şeýledi, Gyzy bolan ýaş enä nazaryny aýlady (M. Seýidow). kest [kes(s)]: kestiň ýetmek zyýanyň, zeleliň ýetmek. Çagalara bir kestim ýetmesin! (N. Hojageldiýew). keş I, at. Hatar ekilen gowaça we ş.m. ekinleriň arasyndaky joýa; ýer sürlende azalyň geçip giden yzy. \n\n\n KEŞ II, Käbir sözüň soňuna goşulyp, goşulan sözüniň manysy bilen baglylykda kär aňladýan söz ýasaýjy goşulma. Meselem: arabakeş, düýekeş, çilimkeş, peýdakeş we ş.m. keşara [keşa:ra], at. Iki keşiň arasy, keşleriň aralygy. Gowaça meýdanlaryny keşme-keş däl-de, diňe keşara suwarmagy dowam etdirýärler. keşaşa [keşa:şa], at. Bir keş aşyryp, başaşa keş. Keşaşa suwarmak. keşde at. Owunjak sanjylýan sanjym görnüşinde salnan nagyş. Saçy täze syrylan kellesinde yz goýup giden keşdesi iri gaýalan tahýasyny gozgady (N. Baýramow). \n\t‣ Keşde çekmek keşdeläp nagyş etmek, bir zada keşde salmak. Näzik onuň-munuň halysyny dokap, gaýmasyny gaýap, keşdesini çekip, el hünäri bilen hyzmat edýärdi (A. Gowşudow). Keşde iňňe keşde çekmek üçin inçejik we gysga iňňe. Biri keşde iňňe alyp, ýüregime çalaja sançýan ýaly (“Edebiýat we sungat”). Keşde sapak her dinine aýratynlykda tow berlip işilen sapak. Gözel keşde sapagyny taýynlap goýdy. keşdeçi at. Keşde çekmegi başarýan, keşde etmäge ökde, keşdeçilik bilen meşgullanýan gelin- gyz. Keşdeçi gyzlar. keşdeçilik at. Keşde çekmek, nagyş sungaty bilen meşgullanmaklyk. Biziň halkymyzyň aýdym-saz, keşdeçilik sungaty asyrlardan bäri belli. keşdeleme iş ady. Keşdelemek ýagdaýy. keşdelemek işl. Keşde bilen nagyş salmak. bejergi etmek, keşde çekmek. keşdelemeklik iş ady. Keşdelemek ýagdaýy. keşdelenmek Keşde çekilmek, keşde bilen bezelmek. Bezemen geýnipdi, egninde täzeje gyrmyzy don, ýakasy nepis keşdelenen ýüpek köýnek, başynda silkme telpek, aýagynda gonjy lowurdap duran gara ädik bardy (G. Kulyýew). keşdeleşdirmek işl. Keşdeläp çykmak, keşde salyşdyrmak. keşdeleşmek işl. 1. Keşde çekişmek, keşde salmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde keşdelemek. Gelinler köýnek ýakalaryny keşdeleşip otyrdylar. keşdeletmek işl. Keşdelemek işini başga birine etdirmek. Aýna köýneginiň ýakasyny gelnejesine keşdeledipdir. keşdeleýiş iş ady. Keşdelemek ýagdaýy. keşdelik at. Keşde çekmäge ýaramly, keşde üçin niýetlenen (keteni hakynda). Şu tüýs keşdelik keteni bolmaly. keşdi at, kön. s. Gämi, gaýyk. Ýigitlik paslyny gyşa ýetirdim, Kämillik keşdisin derýa batyrdym (Magtymguly). keşer at, gepl. d. Ikiýaşar erkek düýe. keşik I, at. Biri ýa-da özüň üçin edilýän aladalaryň, hysyrdylaryň tutuşlygyna hemmesi. Ene agyr keşikden basylmady. \n\t‣Keşigini çekmek ahli hyzmatyny etmek, bar ýüküni öz gerdeniňde götermek. Maşgalanyň keşigini çekmek. \n\n\n KEŞIK II, at. Erkegiň (düýäniň) goltugynda sürülmeden emele gelýän ýara (öň aýagynyň iç ýüzi döşüni sürtýär). keşleme iş ady. Keşlemek ýagdaýy. keşlemek işl. Keş çekmek, joýa gazmak, suwarmak üçin joýalap çykmak. Kelem ekiljek ýerleri keşläp ýören adamlar görünýärdi. Gowaça ýerini keşlemek. keşlemeklik iş ady. Keşlemek ýagdaýy. keşlenmek işl. Keş, joýa çekilmek, gazylmak. Käşir ekiljek ýerler keşlenipdir. keşleşdirmek işl. Keşläp çykmak,bir ýanyndan keşläp başlamak. Ol gök ekin ýerlerini keşleşdirip ýördi. keşleşmek işl. Keş çekmäge kömekleşmek. keşletdirmek işl. Ekin ýerlerine keş çekdirtmek. keşletmek işl. Keşlemek işini başga birine etdirmek, ekin ýerlerine keş çekdirmek. keşleýin hal. Keşler boýunça, keşläp, her keşe aýry-aýrylykda. Gowaçalar keşleýin suwarylýar. keşp at. 1. Biriniň ýüzüniň görnüşi, ýüz sypaty. 2. Biriniň ýa-da bir ýeriň daş görnüşi, şekili. Ýurdumyzyň keşbi görülmedik derejede özgerýär (“Watan”). keşt I: keşt eýlemek: aýlanmak, görmek, gezmek, gezelenç etmek. Keşt eýledim, gezdim yşkyň dagyndan, Ne beladyr, kimse çeker bu derdi? (Magtymguly). \n\n\n KEŞT II: keştiň çekmek (almak) işdäň almak, bir zat etmäge isleg döremek. Keşdiň çekýän zat. ket at, gepl. d. Üstünde ýatmak üçinýasalýan uly agaç desga, enjam. ketde syp., gepl. d. 1. Uly, beýik. 2. Uly wezipeli (adam). ketdelik at, gepl. d.. 1. Ululyk, beýiklik. 2. Ýokary wezipelilik, uly işde işlemeklik. Onuň ogly ketdelige ýetişipdir diýýärler. ketek at. 1. Guş, towşan we ş.m. jandarlar üçin ýörite salnan kiçijik jaý. 2. gepl. d. Çalamydar salnan jaý, kiçiräk sümelge, küme, jaýjagaz. Duşman bolsa indi ketegine sümüldi (“Görogly”). keten at. Yzgar geçirmeýän galyň, syk dokalan mata. Keten ädik. keteni at. Aýal köýnekligi üçin tarada dokalýan gyrasaryly ýüpek mata. Keteni köýnek onuň ýüzüni öňküsinden bir hili agrak, peşeneliräk edip görkezdi (B. Pürliýew). ketew [ketöw], at. Ýabynyň, eşegiň bogaz we burun boşlugynda emele gelýän kesel. ketewleme [ketöwlömö], iş ady. Ketewlemek ýagdaýy. ketewlemek [ketöwlömök], işl. Ketew keseli degmek, ketew keseli bilen kesellemek. Demini iki temeginden goýberip, ketewlän at kimin horguryp, iki burnuny arçaýardy (“Edebiýat we sungat”). ketewlemeklik [ketöwlömöklük], iş ady. Ketewlemek ýagdaýy. ketewlemezlik [ketöwlömözlük], iş ady. Ketew keseli degmezlik. ketewleýiş [ketöwlöýüş], iş ady. Ketewlemek ýagdaýy. ketgen at, ser. Ketigen. Oglanlar ketgeniň köp biten ýerine düýelerini sürdüler. kethuda [kethuda:], at. Baştutan, ýaşuly, geňeş-maslahat beriji, birnäçe adamyň aksakaly. kethudalyk [kethuda:lyk], at. Baştutanlyk, ýaşululyk, aksakgallyk. Kethudalyk endişesin, Kylaýyn diýseň, öýlengin (Magtymguly). ketigen [ketiğen], at. Topbak ösýän, ýapragy kiçijik, ownuk tikenli, baldaklary ýumşak ot. Ol ýerde gyrtyç, ketigen ýaly otlar bardy. ketigenlik [ketiğenlik], at. Ketigeniň köp biten ýeri. keýe at. Arabanyň tigriniň daşky aýlawy bilen topuny-güpjegini birleşdirýän agaçlar. \n\t‣ Keýe derek deregiň töweregine şaha ýaýradyp ösýän görnüşi. keýerilmek işl. Üşerilip töwerek-daşyňa garamak. Owlak keýerildi-de, bir gapdala towsup gitdi. keýerişmek işl. Birnäçe bolup töwerek- daşyňa seretmek, üşermek. Geçidir owlaklar keýerişip durdular. keýerjekleme iş ady. Keýerjeklemek ýagdaýy. keýerjeklemek işl. Bir zatdan howatyr edip ýa-da geň galyp garanjaklamak, gulaklaryňy gerip üşerilmek (adam we mal hakynda). Ol edil maral owlagy ýaly keýerjekläp durdy (B. Seýtäkow). Yzy owlakly boz jereniň kenarda keýerjekläp duranyny görende kim guwanmajak?! (“Edebiýat we sungat”). keýerjeklemeklik iş ady. Keýerjeklemek ýagdaýy. keýerjekleşmek işl. Köpçülikleýin keýerjeklemek, birnäçe bolup keýerjeklemek. Olar keýerjekleşip diň salanlarynda, şonuň ýaly şytyrdy günbatardan hem eşidildi (B. Kerbabaýew). Olar esgerleri gören batlaryna bolsa bir ýere üýşüp keýerjekleşdi (A. Nazarow). keýerjekletdirmek işl. Keýerjeklemek derejesine ýetirtmek. keýerjekletmek işl. Keýerjekläp duran ýagdaýda bolmak. At gulagyny keýerjekletdi. keýerjekleýiş iş ady. Keýerjeklemek ýagdaýy. keýerjekläbermek [keýerjeklä:vermek], işl. Keýerjekläp ugramak. keýeriş iş ady. Keýermek ýagdaýy. keýerme iş ady. Keýermek ýagdaýy. keýermek işl. Üşerilip garanjaklamak, haýran galyp üşerilmek (adam we keýik, owlak we ş.m. haýwan hakynda). Ol keýerip, töweregine garanjaklady (“Edebiýat we sungat”). keýermeklik iş ady. Keýermek ýagdaýy. keýertmek işl. Gulagyňy üşertmek, bir sebäbe görä gulagyňy gabartmak. Şol tarapa bakan gulaklaryny keýerdip seretdi.Gara ýylan kellesini keýerdip, uzyn dilini ýalmandyryp barýar (B. Kerbabaýew). keýfut [keýfu:t], at. Nawda ýaşalýan otag. Keýfutda ukym tutmaýar (Balgyzyl). Ýolagçylar keýfutda ýerleşdiler. keýgim [keýğim], giriş s., gepl. d. Ulular tarapyndan ýaşy kiçi aýal-gyzlara ýüzlenilip aýdylýan söz. Wah, keýgim, men hem siziň ýaly işli adam (A. Durdyýew). Maral, keýgim, käýinme! (“Edebiýat we sungat”). keýigalma [keýiğalma], at, ösüml.d. Daglyk ýerlerde bitýän inçe ýaprakly, ownuk alma getirýän agaç. keýigokara [keýiğokoro], at, ösüml.d. Baldaklarynyň bognundan okara görnüşinde ýaprak çykarýan uzyn boýly dag, çöl ösümligi. keýigoty [keýiğoty], at, ösüml.d. Ýere ýazylyp ösýän owunjak ýaprakly dermanlyk ot. keýik at. 1. Çölde we dagda ýaşaýan süýdemdiriji haýwan, jeren, maral. Keýikler boz başly belent daglaryň düýbündäki çeşmä gelip, eňeklerini basyp, suw içipdirler (“Edebiýat we sungat”). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Keýik syrtyna gurt düşdi howlukmaçlyk, gyssanmaçlyk; eýläk-beýläk elewreme. Men-ä oýlap görýän weli, indi keýik syrtyna gurt düşdi bolarmyka diýip gorkýan (B. Kerbabaýew). keýikböwrek [keýikböwrök], at, ösüml.d. Dag eteklerinde, baýyrlyklarda ösýän kösükliler maşgalasyna degişli baldaksyz, köpýyllyk ot. keýikbörek [keýikbörök], at, ösüml.d., ser. Keýigalma. keýikburça [keýikburço], at, ösüml.d. Dag eteklerinde, gumda bitýän 20-25 sm çenli ösgünlikdäki insiz ýaprakly ot. keýkerilmek işl. Howsalaly gulak üşerdip ýa-da dikgerilip görünmek. keýkeriş iş ady. Keýkermek ýagdaýy. keýkerişmek işl. Howatyr edişip üşerilişmek, bilelikde keýkermek. keýkerme iş ady. Keýkermek ýagdaýy. keýkermek işl. Howatyrly üşermek, howsalaly gulak üşertmek ýa-da dikgerip durmak. Keýkerip duran at. keýkermeklik iş ady. Keýkermek ýagdaýy. keýkertmek işl. Howatyrly gulak üşertdirmek ýa-da dikgerilip durmak. Bir zat gören ýaly, gulagyny keýkertdi (B. Seýtäkow). keýp [keýip], at. 1. Adamyň içki ruhy ýagdaýynyň derejesi. Keýpler nähili? Keýp niçik? 2. göç.m. Isleg, bir zada bolan meýil, küýseg, howeseklik. Onuň çaý-nahar bilen keýpi ýokdy. 3. Keýp sözüniň soňundan etmek kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Keýp etmek keýipli halda bolmak, höwes etmek, hezil etmek. Goja bu sapar keýp edip güldi-de, ýanyndaky çaganyň başyny sypady (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Keýp çekmek oturylyşyk, gezelenç we ş.m. edip, wagtyňy hoş geçirmek, lezzet alyp, keýpi- sapada bolmak. Keýpden çykmak bir zatdan doly kanagatlanmak, bir zadyň hezilini görmek, gönenmek. Keýpi atlanmak has keýpli bolmak, keýpi has-da kökelmek. Iki adamyň urşup duranyny görse ýa-da biriniň gybaty edilse, onuň keýpi atlanardy. Keýpi bozuk şat däl, tukat.Keýpimiň bozuk wagtynda sen meni güldürdiň (G. Muhtarow). Keýpi kök şat, ruhy ýagdaýy galgyn; ünji-aladasyz, gaýgysyz-gamsyz.Keýpiniň kök mahallary ol käte aýdyma hem hiňlenerdi (A. Gowşudow). Keýpine düşmek bir zadyň höwesine kowalaşmak, yşkyna düşmek. Keýpine sogan dogramak ser. Keýpini bozmak. Şowsuzlyklar olaryň keýpine sogan dograýardy. Keýpine şärik geçirilýän çärä, işe özüniň dahyly bolman, diňe daşyndan tomaşaçy hökmünde gatnaşýan (adam hakynda). Onuň beýle zatlar bilen işi bolmaz, ýöne bir keýpine şärik adamdyr. Keýpini bozmak ruhy dünýäsine galagoplyk aralaşdyrmak, gamlandyrmak, tukatlandyrmak. Şol söz onuň keýpini beter bozjagyny aňlany üçin göwünlik berdi (B. Kerbabaýew). Keýpini gaçyrmak ser. Keýpini bozmak. Bu nämälim howsalaly ýagdaý adamlaryň keýpini bozdy (B. Seýtäkow). Keýpini uçurmak ser. Keýpini bozmak. Abadanyň çaý başynda beren gürrüňleri çopanyň keýpini uçurdy (“Edebiýat we sungat”). Keýpini görmek bir zadyň lezzetinden hezil etmek. Keýpiňi köklemek (sazlamak) bir zatdan doly kanagatlanmak, göwün solpusyndan çykmak, göwnüňi hoşlamak. Ýolagçylar çaý-suwdan keýplerini köklediler. Keýpiň kelläňde öz meýliňe görä, öz eliň, öz ýakaň, ygtyýar özüňde. Haýsy okuwa gitseň, şoňa git, keýpiň kelläňde. keýp-ahwal [keýip-ahwa:l], at. Hal-ýagdaý, keýp we ahwalat. Olar keýp-ahwal soraşyp, esli salym durdular. keýpçil [keýipçil], syp. Keýp çekmegi, oturyşmagy gowy görýän, keýpe gyzygýan. Ol keýpçil adamdy. keýpiçag [keýpiça:ğ], syp. Keýpi kök, keýpi ýerinde. keýpiçaglyk [keýpiça:ğlyk], at. Keýpi kök ýagdaýda bolmaklyk. keýpihon [keýpiho:n], hal. Öz islegine görä, meýletin, öz islegi bilen, özi keýp edip. keýpihonlyk [keýpiho:nluk], at. Öz islegine görälik, meýletinlik, öz islegine baglylyk. Ol keýpihonlyk bilen kakasynyň ýanyna çoluk bolup gitdi. keýpine hal. Ýöne ýere, işsizlikden. Aý, şu gün keýpine bazarlap gelsem diýýärin – diýip, jogap berdi (H. Ysmaýylow). keýpi-sapa [keýpi-sapa:], at. Lezzetli ýagdaý, aýşy-eşret, şatlyk, hezil durmuş. Ol galan ömrüni keýpi-sapada geçirmekçidi (B. Seýtäkow). keýpi-sapalyk [keýpi-sapa:lyk], at. Lezzetlilik, aýşy-eşretlik, şatlyk, hezillik. Ýagdaýym, durmuşym gowy, günüm keýpi-sapalykda geçýär. keýplendirmek [keýiplennirmek], işl. Biriniň keýpini götermek, ruhy taýdan galkyndyrmak, şatlandyrmak. Ol habar ertirden bäri gamlanyp oturan gojany keýplendirdi. keýplenmek [keýiplenmek], işl. 1. Keýpiň göterilmek, ruhy taýdan galkynmak. Ol keýplenip işläp başlapdy. 2. göç.m. Serhoş bolmak, iýip-içip keýpiňi götermek. Ol sähelçe keýplenmäni endik edinipdi. keýpli [keýipli], syp. 1. Şat, begençli, gam- gussasyz, keýpi kök, höwesli. Bu gün ol has-da keýpli görünýärdi. 2. Lezzetli, sapaly. Zyňyldy dykysy ilki çüýşäniň, Başlanýar şowhuny keýpli gijäniň (A. Kekilow). 3. göç.m. Serhoş, azrak içgili. Oturylyşykdan soň birneme keýpli öýe gaýtdy. keýplilik [keýiplilik], at. 1. Keýpi barlyk, keýpli ýagdaýda bolmaklyk. keýpsiz [keýipsiz], syp. 1. Keýpi bolmadyk, keýpi ýok, keýpi bozuk. Ol bu gün ylaýta-da ýadaw, ylaýta-da keýpsizdi (B. Kerbabaýew). 2. Lezzetsiz, gyzyksyz. Agşam keýpsiz geçdi. keýpsizlendirmek [keýipsizlennirmek], işl. Biriniň keýpini gaçyrmak, halyny teň etmek. Ol habar adamlary keýpsizlendirdi. keýpsizlenmek [keýipsizlenmek],işl. Bir zat sebäpli keýpiň gaçmak, halyň teň bolmak. Ol sähel zada keýpsizlenip oturmagy özüne uslyp bilmedi. keýpsizlik [keýipsizlik], at. 1. Keýpi ýokluk, keýpsiz bolmaklyk, keýpi bozuklyk. Okuwyň ertir irden birinji sagadyny ol özüniň şol bir keýpsizligi bilen geçirdi (N. Saryhanow). 2. Lezzetsizlik, gyzyksyzlyk. keýtik syp. Aýagynda ýetmezi bolan, sähelçe agsaýan, bir aýagyna ýempeýän. Oňa keýtik ady ýöne ýerden berilmändi. keýtik-keýtik s. ş. aňl. söz. Keýtikläp ýörelende döreýän şekil. Ol keýtik-keýtik edip, obadan arany açdy. keýtikleme iş ady. Keýtiklemek ýagdaýy. keýtiklemek işl. Bir aýagyňy ýempedip ýöremek, agsamak. Kä ogryn, kä dogryn keýtikläp ýöräp barşyna öz-özi bilen gürleşýärdi (B. Seýtäkow). keýtiklemeklik iş ady.Keýtiklemek ýagdaýy. keýtikleşmek işl. Birnäçe bolup agsaklap ýöremek. keýtikleýiş iş ady. Keýtiklemek ýagdaýy. keýwany [keýwa:ny], at, gepl.d. Erkek adamyň öz aýalyna ýüzlenip aýdýan sözi. kezzap [kezza:p], syp. Ýalançy, aldawçy, ygrarsyz, mekir, hilegär. Bir ykrarsyz kezzap adam, Guýruksyz gylýala meňzär (Zelili). Belli kezzap nyrhda durmaz (Misgingylyç). kezzapçylyk [kezza:pçylyk], at, ser. Kezzaplyk. kezzaplyk [kezza:plyk], at. Ýalançylyk, aldawçylyk, ygrarsyzlyk. Ýusup agalarynyň kezzaplygyny ýüzlerine aýdýar (“Ýusup – Züleýha”). Kezzaplygy ynsana galdyran kimkä? (B. Pürliýew). kä [kä:] I, Gezekleşigi görkezýän baglaýjy kömekçi. Käkilik kä onda, kä munda gonup, tilkiniň ýanyna golaý baranda, tazylar tilkini görüp kowmaga başlanlar (Halk ertekisinden). \n\n\n KÄ [kä:] II. 1. Wagt, bir ýaly sözleriň öňünden gelip, ýasalýan goşma sözüň manysyna nämälimlik ýokundysyny berýän söz ýasaýjy goşulma. Meselem: käwagt, käbir, kähalat. 2. Haýsydyr bir, käbir, anyk belli bolmadyk. Kä kişi geplemsek bolýar. Kä ýeriň adamlary myhmansöýer bolýar. \n\n\n KÄ [kä:] III, ser. Käte 1. käbe [kä:ve], at. 1. Musulmanlaryň Mekgedäki keramatly jaýy. Alty aýlyk ýola – Käbä gidenler, Hajy bolup geldi, bular gelmedi (Magtymguly). Käbä zyýarat etmegiňiz hem şol tarapa zyýarat etmäge mümkinçilik döredip bermegiňiz, o dünýe-bu dünýe ýalkanjagyňyzyň alamatydyr (“Watan”). 2. Soňuna degişlilik goşulmasy goşulyp, "käbäm" görnüşinde çagalaryň öz enesine, şonuň ýaly-da gowy görlüp "janym, jigerim" manysynda enäniň çagalaryna ýüzlenip aýdýan sözi.Ak süýdüň emdiren käbäm, Menden hoş indi, hoş indi (Hatam şahyr). 3. Adam ady. käbir [kä:vir], çal. Haýsydyr bir, näbelli (adam, zat hakynda). Käbir zatlar barada gürrüň bereýin. käbiri [kä:vi:ri], çal. Köpüň içinden haýsydyr biri, käsi, birnäçesi. Olaryň käbirini atlandyrmak hem bolar. kädaýym [kä:da:ýym], hal, gepl. d. Hemişe däl-de, aram-aram, käwagt, kämahal, käýarym, herdaýym. Kädaýym ýaşlyk hyjuwy, joşguny saklatman, ýag- daýlaryň çylşyrymlaşmazlygy, ýitileşmezligi üçin näme etmeli? (“Watan”). kädi [kä:di], at. 1. Pazyly we ýapraklary uly bakja ekini. Olar kädi, garpyz ekmek üçin hem ýerleri ekişe taýýarladylar. 2. Şol bakja ekininiň hasyly. Çorba kädi atyp bişirmek. 3. Tamdyranyň we gyjagyň içi köwlüp agaçdan edilýän we ses, owaz çykarmak üçin hyzmat edýän esasy bölegi (gyjagyň kädisi suw kädiden hem edilýär). Kimsi oňa goşmaça perde ýelmedi, kim kädisini süýri etdi, kim gapagyny goşalady (“Edebiýat we sungat”). 4.gepl.d. Nas guýulýan kiçijik gap (ol sözüň nas kädi görnüşi hem bar). Soňra kädisini ýanyndakylara uzatdy (B. Seýtäkow). 5. göç. m. Baş, kelle. Meniň kädimde beýnimden başga nämäm bar? (B. Kerbabaýew). \n\t‣Kädä ýel düşen ýaly hüňür-hüňür edip, tükeniksiz gürläp oturan adam barada ulanylýan meňzetme. Kädä ýel düşen ýaly, şol hüňürdäp otyr. Kädi bulamak ownuk dogralyp, gaýnadylan kädiniň üstüne ýag guýlup taýýarlanýan nahar. kähalat [kä:ha:lat], hal. Käwagt. Kähalatda aýdan-diýeniň ýerine ýetmän hem galýar. kähi [kä:hi], hal, kön. s. Käte. Kähi leblerinden, kähi tilinden, Öpsem – öldürerler, öpmesem – ölem (“Asly – Kerem”). kähuda [kä:huda:], syp., ser. Kethuda. Kähuda ediner ýakyn-daşlaryň (Baýly şahyr). käkeleme [kä:keleme], iş ady. Käkelemek ýagdaýy. käkelemek [kä:kelemek], işl. 1. Ýumurtgalajak bolup "kä-kä" edip seslenmek (towuk hakynda). Käkelän towuk ýumurtgalaman dynmaz (Nakyl). 2. göç.m. Bir zady etdirmek üçin gaýtalap- gaýtalap aýtmak, bir zady diliňden düşürmän gaýtalamak. Agtygyň sizi göresi gelýär, birsyhly ata diýip käkeleýär (B. Kerbabaýew). käkelemeklik [kä:kelemeklik], iş ady. Käkelemek ýagdaýy. käkeleşmek [kä:keleşmek], işl. Birnäçe bolup käkelemek. Towuklar ketegine gözlerin aýlap, Käkeleşýär ýatjak ýerlerin peýläp (Ç. Gurbangylyjow). käkeleýiş iş ady. Käkelemek ýagdaýy. käkil [kä:kil], at. 1. Süýr depede goýlup ösdürilýän saç, kekil. Käkilleriň towlansyn, burmasy telli bolsun, Gel, wadaňy birge goý, ykraryň belli bolsun (Talyby). 2. Atyň maňlaýyna dökülip duran ýal. Bir bedew hanazat bolar syýaksyz, Guýrugy, käkili, ýaly bolmasa (Magtymguly). 3. Adam ady. käkilik [kä:kilik], at. 1. Kepderiden tokgarak, çalymtykdan owadan reňkli, çüňki gyzyl guş. Bir käkilik aldyrsa körpe balasyn, Saýraý-saýraý yzlamaýan bolarmy? (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. käl [kä:I], at. Bir wagtlar suw akymynyň ugry bolan giň jar. kämahal [kä:mahal], hal, ser. Käwagt. kämil [kä:mi:l], syp. Doly suratda kemala gelen, ýetişen, hemme tarapdan taplanan. kämilleşdirilmek [kä:mi:lleşdirilmek], işl. Öňküsinden-de kämil edilmek. Hemme tarapdan kämilleşdirilen maşyn. kämilleşdirmek [kä:mi:lleşdirmek], işl. Bir zady has kämil etmek, hil taýdan oňatlaşdyrmak, taplanan görnüşe getirmek. kämilleşme [kä:mi:lleşme], iş ady. Kämilleşmek ýagdaýy. kämilleşmek [kä:mi:lleşmek], işl. Kämillik derejesine ýetmek, has-da kämil bolmak; timarlanmak, syntgylanmak. kämilleşmeklik [kä:mi:lleşmeklik], iş ady. Kämilleşmek ýagdaýy. kämillik [kä:mi:llik], at. 1. Durmuş, iş we ş.m. taýdan tejribeli, bişişen, mahlasy, kamil bolmaklyk. Okuwyny gutaryp ylym aldy hem tejribe işlerinde bolup, kämillige ýetişip, obalaryna gaýtdy (A. Gowşudow). 2. Kemala gelmeklik, oglanlykdan saýlanyp, uly adam hataryna girmeklik. Gaýda- gaýda oglanlygyň raýyndan, Ýetip geldim kämilligiň paýyndan (Magtymguly). \n\t‣ Kämillik ýaşy adamyň beden we ruhy taýdan ýetişen, raýatlyk hukugyny alan ýaşy. Gepiň keltesi, ol indi kämillik ýaşyna ýetdi (“Edebiýat we sungat”). kän [kä:n] I, hal. syp. 1. Mukdar, san taýdan köp. Hyrajyňy, salgydyňy kän berip, Gezdik köp işiňe ýarap, hoş indi (Seýdi). 2. Wagt taýdan uzak, dowamly. Zöhre kän eglenmän gaýtdy (T. Gurbanow). 3. göç. m. Şeýle bir, o diýen, köp. \n\n\n KÄN [kä:n] II, at. Ýerasty magdan baýlygy we onuň çykýan, gazylyp alynýan ýeri; hazyna, baýlyk. Gaşlaryň gylyçdyr, gözleriň jellat, Bahaňa pul ýetmez käne ogşyr sen (“Görogly”). känbir [kä:nmir], çal. Onçakly köp bolmadyk, o diýen. käneliş [kä:neliş], iş ady. Känelmek ýagdaýy. känelme [kä:nelme], iş ady. Känelmek ýagdaýy. känelmek [kä:nelmek], işl., gepl. d., ser. Köpelmek. känelmeklik [kä:nelmeklik], iş ady. Känelmek ýagdaýy. käneltdirmek [kä:neltdirmek], işl. San, mukdar taýdan köpeltdirmek. käneltmek [kä:neltmek], işl. ser. Köpeltmek I. Şeýle alkyşlar bilen gelýänler barha känelýärdi (N. Pomma). känlik [kä:nlik], at, ser. Köplük I. Onuň aljyramasy diňe bir adamyň känliginden däldi (“Edebiýat we sungat”). käpille [kä:pille], hal, gepl.d. Käwagt. Ýolagçy çekýän otly bu duralgada käpille bolaýmasa, köplenç durman geçýär (N. Pomma). kär [kä:r] I, at. 1. Okamak, tälim almak netijesinde öwrenilýän hünär, meşgullanylýan iş, pişe. Onuň käri mugallymçylykdy. 2. göç. m. Öwrenilen endik, edim-gylym. – Bu käre haçan baş urduň ? – diýip, ol sorady (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n KÄR [kä:r] II: kär etmezlik täsir etmezlik, täsiri ýetmezlik; peýda bermezlik. Gylyç galkana kär etmez, Tüpeň degse, daşdan geçer (“Görogly”). Biakyla akyl berseň kär etmez, Ezip gursagyna guýmak biläni (Zelili). kärderi [kä:rderi], at. Inerden gaýan, arwanadan bolan inen düýe. Bir zat diýsem, kärderi mal ýaly arkan gaýdyşyp durlar (O. Akmämmedow). kärdeş [kä:rdeş], at. Bir kärde bile işleşýän, käri, hünäri bir bolan, bir kärdäkiler. \n\t‣ Kärdeşler arkalaşygy belli bir kesp-kärdäki işgärleriň, işçileriň birleşigi. kärende [kä:renne], at. Wagtlaýyn peýdalanmak üçin kireýne alnan ýa-da berlen (ýer, jaý we ş.m.). kärendeçi [kä:renneçi], at. Ekin ýerini we ş.m. kärendesine alan adam. kärendeçil1k [kä:renneçilik], at. Kärendeçi bolup işlemeklik. kärhana [kä:rha:na], at. Önüm öndürmek bilen meşgullanýan, çig mal önümlerini maşyn arkaly işläp çykarýan senagat önümçilik pudagy. \n\t‣Hususy kärhana fiziki şahs tarapyndan onuň karary esasynda we özüniň eýeçilindäki emlägi peýdalanmak bilen döredilen ýuridik şahs (hususy kärhana fiziki şahsyň başga hususyýetçilere degişli kärhanany satyn almagy netijesinde hem döredilip bilner). käriz [kä:riz], at. Ýerasty suwlardan peýdalanmak üçin, dag eteklerinde guýy gazyp, aralary söw arkaly birikdirilen guýular topary. kärizçi [kä:rizçi], at, ser. Kärizgen.Kärizçileriň ýerine ýetirýän işi aňsat iş däl. kärizgen [kä:rizğen], at. Käriz gazýan ussa, kärizçi. Kärizgenler örän agzybir işleýärler. kärizlik [kä:rizlik], at. Käriziň köp ýeri. Ol kärizligiň arasyna urup, gözden ýitdi (R. Gelenow). kärsiz [kä:rsiz], syp. 1. Hiç bir hünäri bolmadyk, käri ýok, hünärsiz. Kärsiz ýetginjek. 2. gepl. d. Bikär gezip ýören, hiç bir iş bilen meşgullanmaýan. kärsizlik [kä:rsizlik], at. 1. Hünärsizlik, käri, kesbi ýokluk. Ýaş wagtymda hünär öwrenmänim üçin kärsizlik gaty köseýär. 2. gepl. d. Işsizlik, bikärlik. Ýatan çöpi galdyranok, kärsizlikden irmeýärmikä? käse [kä:se], at. 1. Çaý içmek üçin agzy ýaýbaň, düýbi çürüräk jäjem gap, pyýala. Şahyr käsesine gyzgyn çaý guýdy (G. Kulyýew). 2. Gawun- garpyz ýarylanda, onuň böleklenen üç-dört böleginden biri. Ertir irden bir käse gawun iýdi. käseleme [kä:seleme], iş ady. Käselemek ýagdaýy. käselemek [kä:selemek], işl. 1. Gawun- garpyz ýarylanda, üç-dört bölüp, käse-käse edip kerçlemek. Ol basyrylgy gawunlardan birini ýardy- da, käseläp gyzyň öňüne süýşürdi (T. Gurbanow). 2. Käse bilen ölçemek, guýmak. Tüwini käseläp ölçedi. käselemeklik [kä:selemeklik], iş ady. Käselemek ýagdaýy. käselemezlik [kä:selemezlik], iş ady. Käseläp kesmezlik. käselenmek [kä:selenmek], işl. 1. Käse-käse edilip dilinmek, bölünmek. 2. Özüň üçin käselemek. Men gawun käselendim. käseleşdirmek [kä:seleşdirmek], işl. Gawuny, garpyzy käse-käse edişdirmek, käseläp çykmak. Ol ullakan gawunlary käseleşdirdi. käseleşmek [kä:seleşmek], işl. 1. Gawuny kesip, käse-käse etmäge kömekleşmek. Ol myhmanlaryň öňünde goýuljak gawunlary käseleşdi. 2. Bilelikde käselemek. Adamlar saçakda goýuljak gawunlary käseleşip otyrdylar. käseletmek [kä:seletmek], işl. Gawuny dilim-dilim kesip, käse-käse etdirmek. käseleýiş [kä:seleýiş], iş ady. Käselemek ýagdaýy. käsi [kä:si], çal. Käbiri, birnäçesi, köp zadyň arasyndan biri. Olaryň käsi bürenjeginiň çetinden, käsi omrakaý ýaşmagynyň üstünden, käsi bolsa ýüzüne tutan iki eliniň arasyndan garaýardy (B. Kerbabaýew). Bu gülleriň käsiniň ysy diýseň ýakymly. käsip [kä:si:p], at, k. d. Kesp ediji, bir iş bilen meşgul bolýan adam. käşgä [kä:şğä:], Sözlemdäki işlige "ýogsa-da, iň bolmanda, bolmanda" diýen many ýokundysyny berýän söz. Käşgä, Nepes bir ylymly adam bolsa, onda başga gürrüň (A. Gowşudow). Käşgä ozi gelip haýyş eden bolsa, möhümini bitirerdim. Käşgä artyk pulum bolan bolsady, seni boş goýbermen ahyry. käşir [kä:şir], at. ösüml.d. 1. Köki kösük ýaly süýri, ownuk ýaprakly gök ekin. 2. Şol ekiniň gyzyl, sary öwüsýän süýjümtik tagamly, iýilýän önümi. Gawun, pomidor, käşir ýaly gök ekinleri gyşa saklamagy, gyşdan çykarmagy-da başarypdyr (K. Berdiýew). käşki [kä:şki], ser. Käşgä. Käşki adam bu dünýäge gelmese, Gelenden soň ömür sürse, ölmese (Magtymguly). Käşki ol söwda etmegi oňarýan bolaýsady, ony hem oňarmazdy (A. Durdyýew). käte [kä:te], hal. 1. Käwagt, kämahal, çendan, seýrek, aram-aram, wagtal-wagtal. Ol käte aýdym hem aýdýar. 2. Deňdeş agzalaryň arasynda gelip, gezekleşigi aňladýar. Käte ýagyş ýagýar, käte Gün çykýar. käte-käte [kä:te-käte], hal. Aram-aram, wagtal-wagtal, herdaýym, käbir wagtda. Käte-käte kenaryň bölegi opurylanda, pagşyldy eşidilýärdi (N. Jumaýew). kätip [kä:ti:p], at. Wezipesine görä hat-ýazuw işlerini alyp barýan adam, mürze. – Meniň oglum Soltannyýaz begiň kätibi – diýip, özüňi asmana çykarma – diýip, gyjalat beripdir (N. Pomma). kätiplik [kä:ti:plik], at. Kätibiň kesp-käri, wezipesi. Ol ýygnakda kätiplik etdi. kätmen [kä:tmen], at. Ýer bejermek, ekinleriň düýbüni ýumşatmak, otag etmek üçin ulanylýan, agzy aşak bakyp duran, uzyn saply oba hojalyk guraly. Ynha, bu ýyl bolsa ol gowaçalary atanaklaýyn bejerip, agyr kätmenden dyndardy (B. Öwezow). \n\t‣ Kätmen urmak kätmen bilen ýeri kätmenlemek. Ol kätmen urup ýören bir oglanyň ýanyna bardy (Ö. Abdyllaýew). kätmençe [kä:tmençe], at. Kiçijik, çaklaňja kätmen. Ol kätmençe bilen şitilleriň düýbüni ýumşadýardy. kätmençi [kä:tmençi], at. Kätmen bilen işleýän, kätmen urýan adam. Kätmençiniň sanan atlaryny derrew belläp aldy (Ö. Abdyllaýew). kätmenleme [kä:tmenleme], iş ady. Kätmenlemek ýagdaýy. kätmenlemek [kä:tmenlemek], işl. Kätmen bilen ekini, ekin ýerini bejermek, ýumşatmak. Kätmenledik, ýekeledik, Kesip zyňdyk haşal otun (D. Agamämmedow). kätmenlemeklik [kä:tmenlemeklik], iş ady. Kätmenlemek ýagdaýy. kätmenlenmek [kä:tmenlenmek], işl. Kätmen bilen ekiniň düýbi, ekin ýeri bejerilmek, ýumşadylmak. Gowaça hatarlary kätmenlendi. kätmenleşdirmek [kä:tmenleşdirmek], işl. Birnäçe ýeri kätmenläp çykmak. Hyýar ekilen ýerleri kätmenleşdirip çykdylar. kätmenleşmek [kä:tmenleşmek], işl. 1. Kätmenlemäge kömekleşmek. Ol agasyna gowaça kätmenleşdi. 2. Bilelikde kätmenlemek. Daýhanlar ekin ýerleriniň içini kätmenleşip ýördüler. kätmenletmek [kä:tmenletmek], işl. Kätmenlemek işini başga birine etdirmek; kätmenlemäge ýol bermek. Daýhanlara gowaçanyň hatar aralaryny kätmenletmek. – Kaka, üzümiň içini maňa-da kätmenledäýsene! kätmenleýiş [kä:tmenleýiş], iş ady. Kätmenlemek ýagdaýy. käwagt [kä:wağt], hal. Mahal-mahal, aram- aram, hemişe däl-de, kähalatlarda. Özara jedeliň käwagtlarda has gyzyşýan wagtlary hem bolýar (“Edebiýat we sungat”). käýarym [kä:ýa:rym], hal, ser. Käwagt. Uçar käýarym iki ýana yraň atýar-da, ýene gönelip gidip barýar (K. Berdiýew). käýelmek [kä:ýelmek ё kä:ýýelmek], işl. Ýaramaz, bolgusyz hereket üçin ýazgarylmak. Uzak gitmän bu garry, garşy-garşy köwlendi, Ýüzüne-de almady käýelenni, kowlanny (M. Seýidow). käýeme [kä:ýeme / gepl.d.: kä:ýýeme], iş ady. Käýemek ýagdaýy. käýemek [kä:ýemek / gepl.d.: kä:ýýemek], işl. Ýaramaz, bolgusyz hereketi, işi üçin birini ýazgarmak, köteklemek; gaharlanyp öwüt bermek. käýemeklik [kä:ýemeklik / gepl.d.: kä:ýýemeklik], iş ady. Käýemek ýagdaýy. käýeşdirmek [kä:ýeşdirmek / gepl.d.: kä:ýýeşdirmek], işl. Birnäçe adama käýäp çykmak. käýetmek [kä:ýetmek / gepl.d.: kä:ýýetmek], işl. Ýaramaz, bolgusyz hereket, iş edeni üçin ýazgartmak. Kakaň gelse, oňa käýederin. Bolgusyz iş edip, atam-enemi käýetdim. käýinç [kä:ýinç], at. 1. Birine kaýelip, ýazgarylyp aýdylýan igenç. Käýinç eşitmek. 2. Bir işi, tabşyrygy ýaramaz ýerine ýetirenligi üçin gurama, edara tarapyndan berilýän temmi, çäre. Käýinç bermek. käýindirmek [kä:ýinnirmek], işl. Birini zeýrendirmek, biriniň janyny ýakmak, käýedip ýörmek. Indi sizi käýindirmejek bolaryn (A. Nazarow). käýinjeň [kä:ýinjeň], syp. Nägile bolup igenegen, köplenç, käýinip, igenip ýören; nägilelik bilen iňirdegen. käýinjeňlik [kä:ýinjeňlik], at.Käýinjeň bolmaklyk, käýinjeň gylyk-häsiýetlilik. Käýinjeňlik hem gowy häsiýet däl. käýinjiremek [kä:ýinjiremek], syp. Nägilelik bilen öz-özüňe çalarak käýinmek; çala zeýrenmek. Ine, men ondan tarap ertirden bäri käýinjiräp otyryn (N. Saryhanow). Akja keçeden olduryk kesip oturan Gulgeldi ýene käýinjiräp ugrady (N. Hojageldiýew). käýinmek [kä:ýinmek], işl. Birine ýa-da bir ýaramaz herekete öz ýanyňdan nägilelik bildirmek. Akyllyň işinden göwnüň söýüner, akmagyň işinden pähmiň käýiner (Nakyl). käýiş [kä:ýiş], iş ady. 1. Käýemek ýagdaýy. 2. Bir zatdan edilýän igenç. Akmaklar özüni saýyr bir kişi, Özgeler üstüne kylar käýişi (Kätibi). käýişme [kä:ýişme], iş ady. Käýişmek ýagdaýy. käýişmek [kä:ýişmek], işl. Biri-biriňe gaty- gaýrym söz diýmek. Ýa-da biri bilen käýişdiňmi? (J. Akyýew). käýitdirmek [kä:ýitdirmek], işl. Özüňi başga biriniň käýinjine uçratmak, käýelmek derejesine eltmek. käýitmek [kä:ýitmek], işl. 1. gepl. d. Käýinçli sözi başga birine diýdirmek, käýetmek. Men seniň eden işiň üçin kakama käýiderin.2.Birini zeýrendirmek, käýindirmek, igençli iňirdetmek; biriniň zehinini ýakmak. Ýöne weli bagyşla sen, Käýidenmi çendan, enem (M. Seýidow). ki Eýerjeňli goşma sözlemlerde baglaýjylyk hyzmatyny ýerine ýetirýän baglaýjy. Magtymguly aýdar: sözlerim hakdyr, Emma ki hak söze ten beren ýokdur (Magtymguly). kibi [kivi], köm. s., ser. Kimin. Häkim bolsaň halky Gün kibi çoýgul, Akarda suw, ýa öserde ýel bolgul (Magtymguly). kibirdeme [kivirdeme], iş ady. Kibirdemek ýagdaýy. kibirdemek [kivirdemek], işl. Kibirt-kibirt edip owranyp, seslenip durmak. Kibirdäp duran külçe. kibirdemeklik [kivirdemeklik], iş ady. Kibirdemek ýagdaýy. kibirdetmek [kivirdetmek], işl. Kibirt-kibirt ses çykartmak, kibirdili seslendirmek. Oglanjyk kökäni kibirdedip iýýärdi. kibirdewük [kivirdöwük], syp. Kibirdäp duran, kibirdili ses döredýän. Kibirdewük köke. kibirdi [kivirdi], at. Gar, ýukajyk buz gatlagy we ş.m. owrananda, gaty, gury iýmit iýlende çykýan sesiň ady. Onuň iýýän kökesiniň kibirdisi eşidilip durdy. kibirt [kivirt], s. ş. aňl. söz. Gar, ýuka buz gatlagy we ş.m. owrananda, gaty, gury iýmit iýlende bir gezek çykýan ses. Her gezek kökäniň ujundan dişlände kibirt edýärdi. kibirt-kibirt [kivirt-kivirt], s.ş.aňl.söz. Gar, ýuka buz gatlagy we ş.m. owrananda, gaty, gury iýmit iýip durka yzly-yzyna çykýan sesler. Kibirt- kibirt edip iýmek. kibit [kivit], at. 1. Adamyň egni, gerdeni, iki omzunyň üsti. 2. göç.m. Gara öýüň, çatmanyň we ş.m. gerşi, umumy durky. \n\t‣ Kibitiňi gysmak 1) "bilemok" diýen manyda yşarat etmek. 2) ser. Egniňi gysmak. kiçeldilmek işl. 1. Öňküsine görä kiçi edilmek. Onuň penjegi kiçeldilipdir.2. Öňki derejesinden peseldilmek.Ol özüniň wezipesiniň kiçeldilmegine çydam edip otyrdy. kiçeliş iş ady. Kiçelmek ýagdaýy. kiçelme iş ady. Kiçelmek ýagdaýy. kiçelmek işl. 1. Öňki derejesinden, göwrüm, möçber taýdan kiçi bolmak, belli bir derejeden kem bolmak. 2. Bir zadyň täsiri bilen girmek, daralmak (eşik, geýim hakynda). Onuň keteni köýnegi bir ýuwlandan soň kiçelipdir. 3. Garrylyk, näsaglyk zerarly göwräniň eti-gany gaçmak, sykylmak, horlanmak. Uzyn, daýaw göwresi öňküsine garanda kiçelen ýalydy. 4. Aşak düşmek, peselmek (wezipe hakynda). Ol öňki kärinden kiçelipdir. 5. göç.m. Ruhy taýdan peselmek, özüňi pes tutmak. Köp ýerde kiçelmeli, boýun burmaly boldy (B. Seýtäkow). kiçelmeklik iş ady. Kiçelmek ýagdaýy. kiçelmezlik iş ady. Öňki boluş ýagdaýyndan, ululygyndan kiçi, pes bolmazlyk. kiçeltdirmek işl. Öňki derejesinden, möçber, göwrüm taýyndan kiçi etdirmek. kiçeltmek işl. 1. Öňki derejesinden, göwrüm, möçber taýdan kiçi etmek, belli bir ölçegden kemeltmek. Olaryň gözleriniň agy köpelip, garasy kiçelen ýalydy (B. Seýtäkow). 2. Gysgaltmak, kelteltmek. Jalbary kiçeltmek. 3. Bir zady kiçi edip görkezmek, ähmiýetini peseltmek. Edilen işleri kiçeltmäň! 4. Aşak düşürmek, peseltmek (wezipe, iş hakynda). Onuň gulluk wezipesini kiçeldipdirler.5. göç.m. Ruhy taýdan mertebesini peseltmek, kemsitmek. Özüň ýaly adamyň ýanynda özüňi kiçeltmek. kiçeňräk [kiçeňrä:k], syp. Kiçiräk, çaklaň, uly bolmadyk. Güýzde däne ekilmedik ýer juda bir köpem däldi. Esasan, täze açylan ak ýerlerdi, kiçeňräk hemem suw çykmasy kynrak par pellerdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). Olaryn içi üzümli kiçeňräk howlusy, üç otagly jaýlary bardy (“Edebiýat we sungat”). kiçeňsi syp., ser. Kiçeňräk. Ol agaç daşdan kiçeňsi görünýär. kiçi syp. 1. Uly däl, göwrüm taýdan çaklaň. 2. Gerekli derejeden dar, gysby, kelte. Saňa ol çäkmeniň egnem kiçi, özem gysga. 3. Az sanly, san, mukdar taýdan az. Dutarçylaryň kiçi topary. 4. Ýaş, ýaşy az bolan; boýy pes bolan. Ol oba baryp, kiçi ogluny görmek üçin edara sowuldy (A. Durdyýew). 5. Adam ady. \n\t‣ Kiçi çille gyşyň soňky ýigrimi güni. Kiçi dil bokurdakda ýerleşýän kiçijik dil. Çaganyň kiçi dili ýykylypdyr. Kiçi dilden bärde aýtmak (sözlemek) tüýs ýürekden aýtmazlyk. kiçi-girim [kiçi-ği:rim]: kiçi-girim däl kiçi, maýda, ownuk-uşak zat däl; ep-esli, göwrüm taýyndan uly. Täze ýylda biziň öňümizde duran wezipeler kiçi-girim däl (“Edebiýat we sungat”). kiçigöwünli [kiçiğöwünlü], syp. Göwni ýokary bolmadyk, pes pälli, sähelçe zat üçin göwni bitýän. Ol kiçigöwünli ýigit. kiçigöwünlilik [kiçiğöwünlülük], at. Göwni ýokary dällik, päli peslik, az zada göwni bitijilik. Kiçigöwünlilik bilen haýyş etmek. kiçijik , syp. Gaty kiçi. kiçilik at. 1. Uly bolmazlyk, göwrüm taýdan çaklaňlyk. Otagyň kiçiligine garamazdan, onuň içi ýagtydy. 2.Keltelik,darlyk. Köýnek saňa kiçilik edýär. 3. Ýaş taýdan ýaşlyk, ýaşy kiçi bolmaklyk. Ýokary okuw jaýyna girmäge ýaşy kiçilik edip duranok-la. \n\t‣ Kiçilik bilmek (saýmak) özüňe uslyp görmezlik, öz mertebäňden pes hasaplamak, saýmak. Ol aýal maşgala bilen ýakalaşyp durmagy özüne kiçilik bildi. kikirdeme iş ady. Kikirdemek ýagdaýy. kikirdemek işl. Pessejik ses bilen assaja gülmek, kikir-kikir edip gülmek. Haý, ukyňy bimaza etdim-ow – diýdi-de, kikirdäp goýberdi (T. Gurbanow). kikirdemeklik iş ady. Kikirdemek ýagdaýy. kikirdeşmek işl. Kikir-kikir edişip bilelikde gülmek. Oturanlar onuň gürrüňine kikirdeşip gülüşdiler. kikirdeýiş iş ady. Kikirdemek ýagdaýy. kikirdi at. Kikir-kikir edip assaja gülnende çykýan sesiň we ýuwaşja gülkiniň ady. Çaganyň kikirdisi. kikir-kikir s. ş. aňl. söz. Pessejik ses bilen assaja gülünýärkä dowamly çykýan sesler. kilçeriş iş ady. Kilçermek ýagdaýy. kilçerme iş ady. Kilçermek ýagdaýy. kilçermek işl. Kilçiklik edip, aýtmaly- aýtmasyz zady seljermän aýtmak, kelçermek. Ýat adamyň ýanynda beýdip kilçerip otursaň, gelşikli bolmaz. kilçik syp. Aýtmaly-aýtmasyz zady kelpeňlik edip aýdýan, suwumsyz. Onuň kilçik däldigine, hiç kimi aldamaýanyna, özgäniň işine goşulmaýanyna çynlakaý üns berdi (B. Kerbabaýew). kilçiklemek işl. Kilçiklik etmek, kilçermek. kilçiklik at. Kilçige mahsus bolan häsiýet. kile [ki:le], at, gepl. d., ser. Kilogram. kilelik [ki:lelik], syp. Bir kilograma deň bolan (daş hakynda). kileň syp. Bary, tükel, bütinleý; uçdantutma, başdan-aýak, ýalaň. Kileň ýaş ýigitler. kilim at. Haly ýaly ýüwürdilip, öýdelip dokalýan düşek ýa-da gapy üçin tuty. Kireýsiz kilim kakylmaz, ojaksyz öýe bakylmaz (Nakyl). kilise at. Hristianlaryň ybadathanasy. Öwladyl-ebtun gyzlary şol ýerdäki kilisä geler erdiler (“Asly –Kerem”). kilk [kilik], at, ser. Kilt I. Demir kilk bilen petle satyn aldy. kilkleme [kilikleme], iş ady. Kilklemek ýagdaýy. kilklemek [kiliklemek], işl., ser. Kiltlemek. Bahar turdy-da, açyk işigini çekip, içinden kilkledi (A. Gowşudow). kilklemeklik [kiliklemeklik], iş ady. Kilklemek ýagdaýy. kilklemezlik [kiliklemezlik], iş ady., gepl.d., ser. Kiltlemezlik. Ol gapyny içinden kilklemän eken. kilklenmek [kiliklenmek], işl., gepl.d.,ser. Kiltlenmek. Gapy kilklenipdir. kilkleşdirmek [kilikleşdirmek], işl., gepl.d., ser. Kiltleşdirmek. Ol äpişgeleri kilkleşdirdi. kilkletmek [kilikletmek] işl., gepl. d., ser. Kiltletmek. Ol agtygyna gapyny kilkletdi. kilkleýiş [kilikleýiş], iş ady, ser. Kiltleýiş. kilo [kilo:], gepl.d., ser. Kilogram. Kyrk kilo ser urdy ýygnanan şaýlar (B. Kerbabaýew). kilogram [kileğyra:m], at. Ölçeg ulgamynda 1000 grama deň bolan agyrlyk birligi. kilogramlyk [kileğyra:mlyk], syp. Agramy kilograma deň, barabar bolan (ölçeg, çeküw daşy). Bir kilogramlyk daş. kilolyk [kilo:lyk / ki:lelik], at,gepl.d., ser. Kilogramlyk. kilometr [kilame:tir], at. 1000 metre deň bolan uzynlyk ölçeg birligi. kilometrlik [kilame:tirlik], syp. Bir kilometr aralyk, daşlygy bir kilometre deň. Sekiz kilometrlik ýol. kilt [kilit] I, at. Gapyny ýapmak üçin ildirgiç, gulplamak üçin demir halka. \n\t‣ Kiltiňi dikmek (sokmak) bir zat etmegiň hyýalynda bolmak. \n\n\n KILT [kilit] II, at. Ýeňse damary çekmek hem- de kelläni arkan gaýşartmak ýaly alamatly howply çaga keseli. kiltleme [kilitleme], iş ady. Kiltlemek ýagdaýy. kiltlemek [kilitlemek], işl. Kiltini ildirmek, ildirgijini, zülpesini ildirip ýapmak. Işigi kiltlemek. kiltlemeklik [kilitlemeklik], iş ady. Kiltlemek ýagdaýy. kiltlemezlik [kilitlemezlik], iş ady. Kiltini ildirip ýapmazlyk. kiltlenmek [kilitlenmek], işl. Kilti, ildirgiji ildirilmek. kiltleşdirmek [kilitleşdirmek], işl. Kiltini ildirişdirmek, ildirgijini, zülpesini ildirip ýapyşdyryp çykmak. kiltletmek [kilitletmek], işl. Kiltlemek işini başga birine etdirmek. kiltleýiş [kilitleýiş], iş ady. Kiltlemek ýagdaýy. kiltli [kilitli], syp. 1. Kildi, ildirgiji bolan. Gabsanyň kiltli tarapyny petlä tarap oturdypdyrlar. 2. Gulply, gulplanan, ildirilgi, bekli. Gapy içinden kiltlidir. kiltsiz [kilissiz], syp. 1. Kildi, ildirgiji ýok, kilt oturdylmadyk. Kiltsiz gapy. 2. Ildirilmedik, bekli däl. Gapy kiltsizdir, göni bar-da giriber. \n\t‣ Içi kiltsiz göwni, ruhy päkize, ýüregi arassa, hiç hili ýamanlygy bolmadyk, kitüwsiz. kilwan [kilwa:n], at. Degirmende un üwemek işinde işleýän işçi, degirmençi. Ol degirmende kilwan bolup işleýärdi. kilwançylyk [küwa:nçylyk], at, ser Kilwanlyk. kilwanlyk [kilwa:nlyk], at. Kilwanyň kesp- käri. kim çal. 1. Adama degişli, adam ady bilen baglanyşykly ulanylýan sorag çalyşmasy; biriniň kimdigini anyklamak üçin berilýän sowal.Kim saňa atlary taýýarla diýdi?! (H. Derýaýew). 2. Sorag we ýüzlenme sözlemlerinde "haýsy adam?”manysynda.Eý ýaranlar, kim ýetişer dadyma? Başym çykmaz ne gowgaýa sataşdym (Magtymguly). 3. Garşylykly many aňladýan sözlemlerde her sözlemiň öňünden gaýtalananda: "biri, beýlekisi, birnäçesi, galany" manysynda ulanylýar. Kim nan tapmaz iýmäge, Kim ýer tapmaz goýmaga (Magtymguly). 4. göç. m. Kowum-garyndaş, howandar, hemaýatçy. Ejiz menem, senden özge kimim bar, Öz beren janyňa jebr etme, Jepbar (Magtymguly). 5. Biri-birine garşy goýulýan sözlerden soň gelip, gopbamlyk ýa-da göwnüýetmezlik manysyny nygtaýjy söz. Sen kim, meniň bilen sanaşmak kim? (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Kim bilýär bilýän adam ýok, näbelli; bilip bolmaz. Kim bilýär, belkem, ertir hut şol tanyş gözler suw ýolunda ýa-da derýa kenarynda ikiçäk duşuşarlar! (G. Kulyýew). Kimdir biri kim-de bolsa bir adam, näbelli biri. Kimdir biri gapdaldan meçew berdi (G. Kulyýew). kimbilmeşek [kimmilmeşek], at. 1. Jogaby oýlanyp tapylmaly çaga oýny, matala meňzeş oýun. Çagalar kimbilmeşek oýnaýardylar. 2. Goşgy bilen ýazylýan matal. kimin [kimi:n], köm. s.Ýaly, kibi, dek, deýin ýaly sözlere we meňzeş sözüne manydaş ulanylýan sözsoňy kömekçi. kimlik 1. syp. Kime degişli, kim bilen baglanyşykly. Siziň kimlik işiňiz bar? 2. hal. Kimiň tarapynda, kimiň ýarany. Siz futbol oýnunda kimlik bolduňyz? kimde-kim at. Kim hem bolsa, kimdir biri. kimse çal. Biri, näbelli bir adam. Kimse aglar, kimse güler, Gün çykar çäşden, dogrusy (Magtymguly). kinaýa [kina:ýa], at. 1. Kakdyrma, ýaňsy äheňinden duýulýan närazylyk. Ol kinaýa bilen seretdi. 2. Ýaňsyly äheňde ýazylýan kiçijik kyssa, goşgy. kinaýalama [kina:ýalama], iş ady. Kinaýalamak ýagdaýy. kinaýalamak [kina:ýalamak], işl. Kinaýa alyp, kakdyryp sözlemek, gürlemek, aýtmak. Hon-ha, götergilenýän adamyň, gör, näme iş edýär? –diýip, kinaýalap güldi (A. Gowşudow). kinaýalamaklyk [kina:ýalamaklyk], iş ady. Kinaýalamak ýagdaýy. kinaýalaýyş [kina:ýalaýyş], iş ady. Kinaýalamak ýagdaýy. kinaýaly [kina:ýaly], syp. Kinaýa bilen aýdylýan, kakdyrylyp aýdylýan. kinaýalylyk [kina:ýalylyk], at. Kinaýaly ýagdaýda bolmaklyk, kinaýa etmeklik, ýaňsa alyjylyk. Beýle kinaýalylyk nämä gerek? kindiwan [kinniwa:n], at. Örän kiçi, kiçijik, nakysja. Kindiwanja körpe ýatyr gundagly, Çeper eliň çeken suraty ýaly (B.Hudaýnazarow). kine [ki:ne], at. Bir zat sebäpli döreýän öýke, göwün galma. kine-kitüw [ki:ne-kitüw], at, ser. Kine. kineli [ki:neli], syp. Öýkeli, nägile, kinesi bolan, göwni döwlen. Tahyrdan göwni kineli, Aşyklardan arly daglar (Halk aýdymyndan). kinelilik [ki:nelilik], at. Kinesi barlyk, öýkelilik, nägilelik. Kinelilik paýhasly adama gelişmeýär. kinesiz [ki:nesiz], syp. Kinesi ýok, öýkesiz. Adam diýeniň ownuk-uşak zady göwnüne almasa, kinesiz bolsa gowy bolýar. kino [ki:no:], at. 1. Durmuş wakalary ýörite sahnalaşdyrylan janly kinoşekiller arkaly beýan edilýän sungat eseri. Sesli kino. Sessiz kino. Kino artisti. 2. gepl. d. Kinofilm, ekranda görkezilýän film. Gyzykly kino. kinofilm [kinofi:lim], at. Görkezmek üçin niýetlenen kino lentasy. kinoteatr [kinotiýa:tyr], at. Köpçülik öňünde kinofilmleri görkezmek üçin ýörite jaý, kino görkezilýän teatr. Olar topar bolup, kinoteatra gidýärler. kip I, at. Aşagynda ot ýakylyp, çaý suwy gaýnadylmak üçin ulanylýan uly gap, güp. \n\n\n KIP II, at. Taraplary gönüburçlyk şekilinde boglan saman, bede. Bir kip ýorunja bedesi. Bir kip saman. kiparlama [kipa:rlama], iş ady. Kiparlamak ýagdaýy. kiparlamak [kipa:rlamak], işl. Diňere, dynara ýakynlamak, gowşamak, peselmek (ýagyş, çabga we ş.m. hakynda). Daň atmaga az galandyr diýlip çaklanýardy, çabga kiparlady (A. Gowşudow). kiparlamaklyk [kipa:rlamaklyk], iş ady. Kiparlamak ýagdaýy. kiparlamazlyk [kipa:rlamazklyk], iş ady. Kiparlaman ýagmaklyk. kiparlaýyş [kipa:rlaýyş], iş ady. Kiparlamak ýagdaýy. kir at. 1. Geýime, tene ýokan hapa, ýok, çyrşak, galçak. Kagyzlarynyň gyrasy ýyrtyk-ýyrtyk, sahypalaryna el kiri düşüp, yz galdyryp gidipdir (N. Saryhanow). 2. göç. m. Hapa, kir bolan geýim-gejim. Ol aýal daşarda kir ýuwup otyr. \n\t‣Kiri ýüzüne almak kiri mese-mälim bildirip durmak, derrew kiri ýäzünde görnüp durmak. Köýnegimiň matasy kiri ýüzüne alagan mata eken. kirbeňke [kirveňke], at. 409,5 grama deň bolan agyrlyk ölçegi. kirbeňkelemek [kirveňkelemek], işl. Bir kirbeňke möçberinde edip ölçemek. kirbeňkelemeklik [kirveňkelemeklik], iş ady. Kirbeňkelemeklik ýagdaýy. kirbeňkelemezlik [kirveňkelemezlik], iş ady. Kirbeňkeläp ölçemezlik. kirbeňkelik [kirveňkelik], at. Bir kirbeňke zat çeker ýaly agramy kirbeňkä deň bolan çeküw daşy. kireň at. 1. ser. Kir I. Ol düýbünden kireň degmedik owadan halynyň ýüzüni dyrmaýardy. 1. göç.m. Erbet niýet, närazylyk, nägilelik. Göwnünde çigit ýaly kireň bolmadyk Hoşgeldi bolsa öňki oturyşyny üýtgetmän, bu boluşlara perwaýsyz garap otyrdy (A. Gowşudow). kireňsiz syp. 1. Kir ýoky bolmadyk, kir- kimirsiz, arassa. Ol ýigidiň sadap ýaly kireňsiz ak dişleri ýyldyrady (A. Gowşudow). 2. göç.m. Päk, ýamanlyksyz. Ol kireňsiz ýüregini açyp başlady. kireý at. Ulanylmaga wagtlaýyn alnan jaý, ulag üçin eýesine berilýän hak, töleg. \n\t‣ Kireýine almak birinden hakyny töläp, wagtlaýynça ulag, jaý almak. Kireýine bermek hak almak maksady bilen birine mal, jaý bermek. Kireýsiz kilim kakmazlyk hak alman hiç iş etmezlik, sähelçe iş üçin pul talap etmeklik. kireýçi at, ser. Kireýkeş. kireýkeş at. Öz maly bilen kireý edýän adam, kireýine iş edýän adam. kireýkeşlik at. Kireýkeşiň kesp-käri, ýerine ýetirýän işi. Ol galla daşap, kireýkeşlik edýär. kirigiş [kiriğiş], iş ady. Kirikmek ýagdaýy. kirikdirmek işl., ser. Kirjikdirmek. kirikme iş ady. Kirikmek ýagdaýy. kirikmek işl., ser. Kirjikmek. Men bu jaýda ýeke däldim, ýanaşyk krowatyň aýagujunda kirigen tor maýka asylgy durdy (T. Gurbanow). kirikmeklik iş ady. Kirikmek ýagdaýy. kiriş at. 1. Dutar, gyjak ýaly saz gurallaryna dakylýan, ýüpekden işilen ýa-da polat simden edilen tar. Çünki ol gazana garanjaklap oturýan, orta pul düşmese, dürli bahanalar tapyp hezil bermeýän, dutarynyň kirşini üzýän bagşylardan däldi (N. Saryhanow). 2. Ýaýyň iki ujuna daňylýan we oky saklamak üçin örme, işme ýüp. Ýaýyň kirşi.3. Jaýyň düýbi tutulanda ölçemek, kerpiji göni örmek üçin çekilýän ýüp, sapak. Ol kerpiji kiriş tutup örýärdi. kirişleme iş ady. Kirişlemek ýagdaýy. kirişlemek işl. 1. Kiriş etmek, kiriş dakmak (dutara, ýaýa). Dutary kirişlemek. 2. Kiriş tutmak, kiriş çekmek (gurluşykda). Kirişläp kerpiç örmek. kirişlemeklik iş ady. Kirişlemek ýagdaýy. kirişlenmek işl. Kiriş tutulmak, kiriş çekilmek. Dutar kirişlendi. Kirişlenmän örülen diwar göni çykmandyr. kirişletmek işl. Kirişlemek işini başga birine etdirmek, kiriş tutdurmak, kiriş çekdirmek. Dutary kirişletmek. kirişleýiş iş ady. Kirişlemek ýagdaýy. kirişli syp. Kiriş dakylýan, kiriş dakylyp çalynýan. Kirişli saz gurallarynyň, üflenip çalynýan we kakylyp çalynýan saz gurallarynyň sazlaşygy gerek (“Watan”). kirjikdirmek işl. Sähelçe kirletmek, çala kir ýokdurmak, azrak kirletmek. Köýnegiň ýakasyny bir gün geýeňde kirjikdiripsiň. kirjikme iş ady. Kirjikmek ýagdaýy. kirjikmek işl. Sähelçe, azrak kirlemek, kirläp başlamak. Egniňdäki eşikleriňi çalşyrmaly bolupdyr, olar meýdanda işläniňde kirjigipdir. kirjikmeklik iş ady. Kirjikmek ýagdaýy. kir-kimir at. 1. Bir zada degen ýok, çyrşak, gara, hapa, çaň, tozan. Işiň gyzgalaňly gidýänini, kir- kimirden gaçmaýanyňy egniňdäki eşigiň hem tassyklaýar (B. Kerbabaýew). 2. göç. m. Nägilelelik, närazylyk. Olaryň göwnünde kir-kimir ýokdy (“Edebiýat we sungat”). kirlegen [kirleğen], syp. Tiz-tizden kirleýän, kiri ýüzüne alagan, kirlegiç. kirlegiç [kirleğiç], syp., ser. Kirlegen. kirleme iş ady. Kirlemek ýagdaýy. kirlemek işl. Kir bolmak, hapa ýokuşmak, garagäz bolmak. Gara saçlary bulaşypdyr, kirläpdir (B. Kerbabaýew). kirlemeklik iş ady. Kirlemek ýagdaýy. kirlemezlik iş ady. Kirlemek katdyna ýetmezlik. kirleşmek işl. Kirläp ugramak. Köýnegiň ýakasy kirleşipdir. kirletdirmek işl. Kir, hapa ýokdurtmak, garagäz etdirmek. kirletmek işl. Kir ýokuşdyrmak, hapalamak, garagäz etmek. Köýnegiň ýakasyny kirledipsiň. kirleýiş iş ady. Kirlemek ýagdaýy. kirli syp. Çyrşakly, hapa bolan, kirlän, gäzli, galçakly. Onda çekilen suratyň biri agzy çörekli, ýüzi kirli, bir aýagy ýalaňaç, bir aýagy gaply oglandy (H. Ysmaýylow). kirlik at. 1. Ýaş çaga üçin ýörite tikilýän ýeňsiz, iki ýanyndan çäk açylan geýim, nagyşlanyp tikilýän kürte. 2. Çaga naharlananda boýnundan asylýan ýakalyk, öňlük. kirliklik syp. Kirlik etmäge ýaraýan, kirlik tikmek üçin niýetlenen. Kirliklik mata. kirlilik at. Kirlän ýagdaýda bolmaklyk, hapalyk, çyrşaklyk, gäzlilik. Kirlilik gowy zat däl. kirpi at. Bedeniniň arka tarapy tikenli bolan we düýrlenip bilýän jandar. Kirpiler, esasan, her dürli mör-möjekler, maýda oňurgalylar, şol sanda ýylanlar, az-kem ösümlik bilen iýmitlenýär. kirpigül [kirpiğül], at. Boýy 40-50 sm ýetýän köpýyllyk ýabany derman ot. kirpik at. Gabagyň gyrasyna çykýan gysgadan gaty gyl. \n\t‣ Kirpigiň kaklyşmazlyk uzak wagtlap uklap bilmezlik ýa-da uklamazlyk. Enäniň kirpikleri biri- birine kaklyşmady. kirpikmen syp. Uzyndan gür kirpikli. Meret aganyň döşüni ýapyp duran sakgaly, kirpikmen gözleriniň üstüne kölege salyp duran ösgün gaşlary bardy (A. Gurbanow). kirsabyn [kirsa:vyn], at. Düzümi ýaglardan we aşgarlardan durýan ýuwujy gaty ýa-da ergin görnüşli madda. kirsiz syp. 1. Arassa, päkize. Kirsiz köýnek. 2. göç.m. Arassa, açyk, bulutsyz. Kirsiz asmana göterilen gün jümle jahany özüniň kümüş nury bilen gark edýärdi (“Edebiýat we sungat”). kirsizlik at. Kiri ýokluk, arassalyk, päkizelik, tämizlik. Asmanyň kirsizligi aýnany ýada salyp durdy. kirşen at. 1. Torç edilen ýoldaky toprakdan ýa-da gumdan emele gelýän örän maýda tozan, çaň, toz. 2. göç.m. Tozan, bulut, tot-tozan. Käýerde gezmeläp ýören topbajyk bulutlar diýäýmeseň, asmanda kirşen ýokdy (T. Gurbanow). kirşenli syp. Çaňly, tozanly, gertli. Kirşenli ýol. kirşensiz syp. 1. Kirşeni, tozany bolmadyk, çaňsyz, tozsuz. 2. göç. m. Tozansyz, totsuz, açyk. bulutsyz. Aý aýdyň aýazly gyş gijesi, kirşensiz asmanyň ýüzünde ýyldyzlar ýyldyraşýar (A. Gowşudow). kirtildetmek [kirtilletmek], işl. Kirt-kirt edip çeýnemek. Olar otlary kirtildedip ýörüşlerine guýa ýakynlaşdylar (“Edebiýat we sungat”). kirtildi [kirtilli], at. Owlak-guzy ter ot, paçak we ş.m. iýende çykýan sesiň ady. Gök ýorunjany işdämen iýýän guzynyň kirtildisi eşidilýärdi. kirt-kirt s. ş. aňl. söz. Owlak-guzy ter ot, paçak we ş.m. iýende çykýan sesler.Owlajyk kirt-kirt edip terje palaç çeýneýärdi. kirýa at, senetç. Inçe uzyn sim almak üçin kümüş sozulýan ululy-kiçili deşikli, ýasy, galyň demir, simkeş. kirýuwan [kirýuwon], at. Kir ýuwmak üçin taz, kir ýuwulýan gap, legen. Kirýuwana eşik salyp, paşyrdadyp oturan gyz, Çepbesine gyýa garap, tawus ýaly owsunýardy (K. Gurbannepesow). kise [ki:se], at. 1. gepl. d. Egin-eşikde pul, ownuk-uşak zat salmak üçin oturdylýan jübi. Ussat garma donunyň kisesinden ullakan gülli ýaglygyny alyp, derini arkaýyn süpürdi (A. Nazarow). 2. ýerli g. Goş-golam, azyk we ş.m. salmak üçin halta. Bir kise un. \n\t‣ Kisäňde (jübiňde) it uwlamak pulsuz kösenmek, sowalgasyz, harjysyz galmak. kislorod [kislaro:t], at. Howanyň düzümine girýän, dem almak üçin zerur bolan, wodorod bilen birleşende suw emele getirýän reňksiz we yssyz gaz, himiki element. Tohumlaryň ösmegi üçin kislorod zerur. \n\t‣ Kislorod ýassygy dem almak üçin içi kislorodly ýassyk, lukmançylyk enjamy. kislota [kislata], at. Düzüminde wodorod bolup, adatça turşy tagamly we lakmus kagyzyny gyzyl reňke öwürýän himiki birleşme. kişde at. Guradylan erik, ülje, alma ýaly miweler , pomidor we ş.m. gök önümler. Henize çenli kişiniň ýekeje kişdesini hem gozgan däldir (B. Kerbabaýew). Erik kişdesi. Pomidor kişdesi. kişdelik syp. Kişde eder ýaly , kişde etmäge ýararly (miweler). Kişdelik erik. kişen at. Tussagyň, gaçgagyň aýagyna salynýan gandal, zynjyr. kişenlemek at. Tussagyň ýa-da gaçgagyň aýagyna kişen salmak. Aýagym kişenläp, baglasaň elim... (Talyby). kişenlenmek işl. Tussagyň aýagyna kişen salynmak. kişenletmek işl. Tussagyň aýagyna kişen saldyrmak. kişi at. 1. Adam, ynsan. Orta ýaşan bir kişi köçe bilen parahat barýardy. Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňkbaşy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). 2. Özge, başga biri. Kişi ýerine agaç ekseň, biwagt palta sesini eşidersiň (Nakyl). Öz ryzkyna hiç kanagat etmedik, Gözün diker, kişi aşyna zar bolar (Magtymguly). kişilik syp., at. 1. Adama mynasyp, mertlik, edermenlik, gaýratlylyk. Tüweleme, kişilik iş edipsiň. 2. Bir adama ýeterlik ýa-da birnäçe adama bolarlyk. Gymmat baha matadan dört kişilik goýmaklygyny buýurýar. 3. göç. m. Erkeklik. Ýagşy, ýer titrände gelni bilen çagasyny aldyrany azmydy, onuň üstesine, özüniň hem kişiligini ýitirenmişin (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Kişilik satmak men-menlik etmek, ýerliksiz öwünmek, batyrlyk etmek. kişmir at. haýwanat d. Uzyn aýakly, togalak kelleli möjejik. Jan howpundan bolar akyly haýran, Ýylan kişmir görse öler bigüman (Magtymguly). Osalny aňtan kişmir, Mur ýanynda bellidir (Zelili). kişmiri ser. Kişmir. kişmiş at. Bişen üzümden serlip guradylan tagamly önüm, iýmit. kişmişi syp. 1. Üzümiň ownuk, dänesiz hasyl getirýän görnüşi. Kişmişi üzüm agajy.2. Şol üzümiň dänesiz hasyly. Gowy kişmiş kişmişiden bolýar. kişňeme iş ady. Kişňemek ýagdaýy. kişňemek işl. Hokranyp ses etmek (gylýallar hakynda). Gygyryp kişňeşine, Annaň keýpi kökelýär (A. Alamyşow). Dordepel agyzzyrygyny çeýnäp kişňedi (A. Gowşudow). kişňemeklik iş ady. Kişňemek ýagdaýy. kişňemezlik iş ady. Kişňäp seslenmezlik. kişňeşmek işl. Köpçülikleýin kişňemek, birnäçe bolup kişňemek. Atlar kişňeşip, sygyrlar molaşýardy. kişňetmek işl. Gylýal malyny hokrandyryp seslendirmek. Gyr atyny kişňedip, geldi bir gün öýmüze (B. Kerbabaýew). kişňeýiş iş ady. Kişňemek ýagdaýy. kişşik-kişşik s.ş. aňl.söz. Bäbek ýa-da ýaşajyk çaga güýmelende, çaganyň ünsüni çekmek üçin aýdylýar. Ol gundagly çagany kişşik-kişşik edip güýmeýärdi. kişşikleme iş ady. Kişşiklemek ýagdaýy. kişşiklemek işl. 1. Kişşik-kişşik edip güýmemek, çagaň ünsüni çekmek üçin kişşik-kişşik etmek. Çagany kişşikläp güýmemek. 2. göç. m. Ýaranjaňlyk etmek, gülüm-ýalym etmek. Seniň geleňsizligiň zerarly, men niçesar goňşy-golamyň maşgalasyny kişşikläýin! (B. Kerbabaýew). kişşiklemeklik iş ady. Kişşiklemek ýagdaýy. kişşiklenmek işl. Kişşik-kişşik edilmek. Ol iki arada kişşiklenen ýaly, bir gezek Çarynyň ýüzüne, bir gezek Gözeliň ýüzüne seretdi (A. Durdyýew). kişşikletmek işl. Kişşik-kişşik etdirmek. Ol çagasyny gyzyna kişşikledip, özi öý işlerine meşgullanmaga başlady. kişşikleýiş iş ady. Kişşiklemek ýagdaýy. kişşüw [kişşüw / kişşüýw], üml. Dowary we käbir beýleki jandary kowmak üçin aýdylýar. kişşüwleme [kişşüwlömö], iş ady. Kişşüwlemek ýagdaýy. kişşüwlemek [kişşüwlömök], işl. Dowar we käbir beýleki jandar kowlanda, gaýtarylanda kişşüw edip seslenmek. Kyrk ýyl kişşüwläp goýun bakanyň dilegi duş gelermiş diýýärler (H. Derýaýew). kişşüwlemeklik [kişşüwlömöklük], iş ady. Kişşüwlemek ýagdaýy. kişşüwlemezlik [kişşüwlömözlük], iş ady. Kowmak üçin kişşüw-kişşüw etmezlik. kişşüwleýiş [kişşüwlöýüş], iş ady. Kişşüwlemek ýagdaýy. kişşüwläbermek [kişşüwlävermek], işl. Kişşüwläp başlamak. kit at. Daş görnüşi balyga meňzeş, iri süýdemdiriji deňiz haýwany, läheň. kitap [kita:p], at. 1. Içi tekstli ýa-da golýazmaly kagyz tagtalary daşlanan, sahaplanan görnüşindäki çap eseri. Kitap bilen dostlaşyp, heniz ondan zyýan çeken ýok (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk). 2. Köp sanly baplardan ybarat bolan edebi eseriň bölümi. Romanyn birinji kitaby. 3. Ýazgylar üçin daşlanan arassa ýa-da öýjük-öýjük çyzykly kagyz tagtalary. Hasaphana kitaby. \n\t‣ Kitap açmak köp kitap okamak ýa-da bir zady anyklamak üçin her hili kitaplary okap, agtaryp çykmak. Kitap açyp, ança dine duş bolup, Yslam haýsy, gurhan haýsy, bilmedim (Magtymguly). kitapça [kita:pça], at. Göwrüm taýdan kiçiräk kitap, kiçijik kitap. kitaphana [kita:pha:na], at. Çap bolup çykan kitaplar, gazet-žurnallar saklanýan we okyjylar köpçüliginiň olary okamagy üçin mümkinçilik döredýän edara. kitaphanaçy [kita:pha:naçy], at. Kitaphanada işleýän adam, kitaphananyň işgäri. kitaphon [kita:pho:n], at, ser. Kitapsöýüji. kitapsöýüji [kita:psöýüji], at. Kitap okamagy gowy görýän, onuň gadyr-gymmatyny bilýän, kitapçyl. kitapsöýüjilik [kita:psöýüjilik], at. Kitap okamagyň gadyr-gymmatyny bilijilik, kitapçyllyk. Onuň kitapsöýüjiligi çeniň-çakyň däldir. kitir at. Çaý gaýnatmak üçin jüründikli demir tüňňür, gap. kitirdeme iş ady. Kitirdemek ýagdaýy. kitirdemek işl. Agza gant ýa-da ş.m. gaty zat atylyp çeýnelende kitirdili ses çykmak. kitirdemeklik iş ady. Kitirdemek ýagdaýy. kitirdetdirmek işl. Kitirdili ses çykartdyrmak. kitirdetmek işl. Gaty zady kitirt-kitirt edip iýmek. Owlajyk gökje ter otlary kitirdedýärdi. kitirdewük [kitirdöwük], syp. Kitirdili ses çykarýan, kitirdäp duran. Kitirdewük köke. kitirdeýiş iş ady. Kitirdemek ýagdaýy. kitirdi at. Mal ter ot, bede ýa-da adam gaty zat iýende çykýan sesiň ady. Körpe ýorunja iýip duran guzynyň kitirdisi eşidilýärdi. kitir-kitir at, ser. Kitirt-kitirt. Guzujyk terje oty çeýnäp, kitir-kitir edýärdi. kitirt-kitirt s. ş. aňl. söz. Mal ter ot, bede ýa-da adam gaty zat çeýnände çykýan sesler. kitüw at. Bir zat sebäpli ýürekde galýan kine, öýke;öç. Içiňde näme kitüwiň bolsa, dök-de, dyn! kitüwli [kitüwlü], syp. Ýüreginde kitüw galan. Ol ondan kitüwli ýalydy. Ol birnäçe wagt mundan ozal ölen towugyny Japbaklardan görüp, olardan ýaňa içi kitüwlidi (B. Kerbabaýew). kitüwlilik [kitüwlülük], at. Kitüwi barlyk, kitüwsiz dällik. kiz [ki:z], at. Keçe. Adam bardyr, körpe ýanyn agyrdar, Adam bardyr, şal, kiz ýanyna degmez (Magtymguly). klarnet [klarne:t], at. Üflenip çalynýan saz guraly. klarnetçi [klarne:tçi], at. Klarnet çalýan sazanda. Çagalar öýünde terbiýelenýänleriň arasynda zehinli klarnetçiler hem bar. klas [kla:s], at. 1. Ýere her tarapy üç öýden, jemi alty öýden ybarat dörtburçluk çyzylyp, bir aýakda towsaklap, ýasyja daş ýa-da gutujyk aýagyň ujy bilen bir öýden ikinji öýe geçirilip oýnalýan çaga oýny. Olar tekizje ýerde klas oýnaýardylar. 2. Bir işde hünäriň, taýýarlygyň derejesi. Üçünji klas sürüjisini taýýarlaýan okuw açyldy. 3. Sazçylyk mekdeplerinde aýratyn bölüm. Dutarçylar klasy. 4. taryh. Şol bir okuw ýylynyň okuwçylar topary, synp. Altynjy klasda okaýan Şaguly dagy orlan bugdaý başlaryny tagarlara, çuwallara salyp, majarda* döwege çekýärdiler. Ikinji, üçünji klaslaryň oglanlary harmanda işleýärdiler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). Körpe jigim ak hek alyp eline, Klas tagtasyna adyny ýazdy (M. Seýidow). klassyk [kla:ssyk], at. Nusga bolarlyk eserleri hemmeler tarapyndan ykrar edilen ylym, sungat we edebiýat işgäri. Türkmen klassyklary. klassyky [kla:ssyky], syp., taryh. Klassyklar tarapyndan döredilen, nusgawy. Türkmen klassyky edebiýaty. kod [ko:t], at. Telefonda, telegrafda, radioda we ş.m. maglumatlary almak-bermek üçin şertli belgileriň ýa-da yşaratlaryň ulgamy. Telegraf kody. kodlaşdyrma [ko:tloşdurmo], iş ady. Iberilýän habarlary kodlara öwürme (maglumatlar bir ýere iberilende, gaýtadan işlenende we saklananda ulanylýar). kofe [ko:fe], at. 1. Kofe agajy adyny alan tropik ösümligiň däneleri. 2. Şol däneler üwelip taýýarlanýan içgi. kok at. Ys, ys-kok. Mazudyň koky burnuňa urýar. kokama [kokomo], iş ady. Kokamak ýagdaýy. kokamak [kokomok], işl. Ys ýaýramak, kükemek. kokaşmak [kokoşmok], işl. 1. Köp ýerden ys gelmek, ys ýaýratmak, kükeşmek. 2. gepl. d Guraşmak, Onuň ýüz-gözleri kokaşyp durdy. kokaýyş [kokoýyş], iş ady. Kokamak ýagdaýy. kokun at. Gurban baýramda we Oraza baýramynda goňşy-golamlara çapady, byzmyk paýlap berilýän sadaka. kolbasa [kalvasa], at. Howa geçirmeýän içegä ýa-da emeli içege pisint ýörite gaba üwelgi et dykylyp taýýarlanan azyk önümi. Görkezip goýlan kolbasalaryň, kemputlaryň emendiriji görnüşi onuň agzyny suwartdy (N. Jumaýew). kolhoz [kalho:z], at, taryh. Kollektiw hojalyk (daýhanlaryň iri oba hojalyk önümçiligini bilelikde ýöretmek üçin kooperatiw birleşigi). Şol gün günortan bolsa kolhoz harmantoý berdi. Ol ýeke- täk esasy ýol üç kolhoza bölünýän bu obanyň içinden geçip gidýär, çöle çykýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). kollej [kolle:j] at. Ýörite orta bilim berýän mekdepleriň bir görnüşi. kombaýn [kamba:ýyn], at. Birnäçe maşynyň işini bir wagtda ýeke özi ýerine ýetirýän çylşyrymly maşyn. Däne ýygnaýan kombaýn. kombaýnçy [kamba:ýynçy], at, syp. Kombaýn sürýän adam.Kombaýnçy ýigit. kombaýnçylyk [kamba:ýynçylyk], at. Kombaýnçy bolmaklyk, kombaýn sürüjilik käri. Talyplara sürüjilik, kombaýnçylyk kärlerini hem öwredýärler. komediýa [kome:diýa], at. 1. Gülküli sýužetli drama eseri we şol eseriň esasynsa sahnada goýlan oýun. 2. göç. m. Gülküli waka, tomaşa. Kakamyň bu sözlerine ejem jyzzyk bolýar, ana, ondan soň komediýa başlanýar (A. Annaberdiýew). kommunikasiýa [kommunika:siýa], at. 1. Gatnaw ýollary, howa ýollary. 2. Energiýa, gaz, ýylylyk we suw üpjünçilik ulgamlary. 3. Aragatnaşygyň görnüşi (mysal üçin, telegraf, radio, telefon ). kompaniýa [kompa:niýa], at. Ýuridik we fiziki sahşlaryň, telekeçileriň bilelikde önümçilik, söwda, maliýe ýa-da başga bir ykdysady işi amala aşyrmak üçin birleşigi. kompas [ko:mpas], at. Dünýäniň taraplaryny görkezýän enjam (içindäki magnitli dili hemişe demirgazygy görkezýär). kompot [kampo:t], at. Suwda gaýnadylan miwelerden taýýarlanylýan süýji içgi. kompozitor [kampazy:tyr], at. Saz eserini döredýän sazanda. kompýuter [kompýu:ter], at. Elektron- hasaplaýjy maşyn, salnan programma laýyklykda işleýän gurluş. \n\t‣Kompýuter wirusy kompýuter programmasyndaky koduň öz-özünden köpelmäge we başga kompýuterlere geçmäge ukyply, şeýle-de kompýuteriň kadaly işlemegini bozmaga niýetlenen bölegi. kompýuterçilik [kompýu:terçilik], at. Kompýutere degişli. Kompýuterçilik tehnologiýa. Kompýuterçilik okuwy. kongres [kongire:s], at. 1. Halkara gurultaýy. 2. ABŞ-da kanun çykaryjy organ, parlament. konditer [kandite:r], at. 1. Süýji önümleri taýýarlaýan hünärmen. 2. Süýji tagamly önümleriň önümçiligine we olaryň söwdasyna degişli. Konditer önümleriniň dükany. Konditer fabrigi. konsepsiýa [konse:psiýa], at. Ol ýa beýleki hadysa bolan garaýyşdan gelip çykýan özara baglanyşykly garaýyşlaryň sistemasy. Ylmy konsepsiýa. Konsepsiýany işläp düzmek. konsern [konse:rn], at. Köp sanly senagat, maliýe we söwda kärhanalarynyň birleşigi (birleşige girýän kärhanalaryň her biri özüniň ýuridik şahs bolmak hukugyny saklap, maliýe taýdan birleşigiň tabynlygynda işleýär). konsert [kanse:rt], at. Bagşy-sazandalaryň jemagatyň önünde edýän çykyşy. konserwatoriýa [konserwato:riýa], at. Ýokary sazçylyk mekdebi. konstitusiýa [konstitu:siýa], at. Döwletiň esasy kanuny ýa-da esasy kanunlarynyň jemi. Türkmenistanyň konstitusiýasy. konsultant [konsulta:nt], at. Konsultasiýalar berýän hünärmen; öz hünäri boýunça konsultasiýa berýän hünärmen. konsultasiýa [konsulta:siýa], at. 1. Haýsydyr bir iş, mesele boýunça hünärmenleriň geçirýän maslahaty. Ýuristleriň maslahatyny çagyrmak. 2. Hünärmen tarapyndan berilýan maslahat. Konsultasiýa almak. Konsultasiýa bermek. 3. Hünärmenleriň maslahaty bilen ilata kömek edýän edara. Ýuridik konsultasiýa. Çagalar konsultasiýasy. 4. Mugallymyň okuwçylar bilen geçýän goşmaça sapaklary. Synagdan öň bolýan konsultasiýa. Fizikadan konsultasiýa gatnaşmak. konýunktura [konýunktu:ra], at. Emele gelen ýagdaý. Türkmenistanyň halkara sebit guramalaryna gatnaşmak mümkinçiligi howul-hara syýasy konýunktura arkaly däl-de, bileleşigiň uzak möhletleýin maksada laýyklygy hem-de ykdysady geljegi bilen kesgitlenilýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). kosmetika [kosme:tika], at. Emeli ýol bilen ýüze we bedene gözellik, görk, terlik bermek üçin ulanylýan dürli görnüşdäki serişde. Bejergi kosmetikasy. Kosmetika dükany. kosmonawt [kasmana:vt], at. Älem gämilerinde kosmosy, älemi öwrenmek üçin uçýan adam; kosmosa uçujy. Kosmonawtlaň ýoly ýaly uzasyn, Taraňyzdan akýan dürli matalar (M. Seýidow). kosmos [ko:smos], at. Älem. kostýum [kassu:m], at. Erkek adamyň (penjek we balak) ýa-da aýal maşgalanyň (penjek we ýubka, penjek we balak) daşky eşigi. kostýum-balak [kassu:m-balak], at, gepl.d., ser. Kostýum. kowahat at. Musulmançylykda kabul edilen umumy düzgün, ýörelge, dessur. Beýle ýagdaýlar türkmen kowahadyna sygmaz (B. Kerbabaýew). kowalama [kowolomo], iş ady. Kowalamak ýagdaýy. kowalamak [kowolomok], işl. 1. Birini ýa- da bir zady tutjak bolup yzyndan ylgamak. Obanyň ähli itlerem, bir ýagy kowalaýan ýaly, wagyrdaşyp yzymyza düşdi (B. Gulow). 2. göç. m. Bir zadyň ugrunda bolmak. kowalamaklyk [kowolomokluk], iş ady. Kowalamak ýagdaýy. kowalamazlyk [kowolomozluk], iş ady. Tutjak bolup, yzyndan ylgamazlyk kowalanmak işl. Bir zadyň yzyndan ýetjek bolup ylganmak. kowalaşmak işl. 1. Biri-biriňi kowalamak. 2. göç. m. Bir zadyň yşgyna düşmek, bir zadyň ugrunda selpemek. 3. Ýakynlamak, golaýlamak, alkymlap barmak (ýaş hakynda). Ol altmyşa kowalaşyp barýardy (B. Seýtäkow). kowalatmak işl. Biriniň yzyndan ýetmek üçin ylgatmak, kowdurmak. kowalaýyş iş ady. Kowalamak ýagdaýy. kowçum at. 1. Uzak, ýakyn dogan-garyndaş, kowum. Oňa olar edil öz ýakyn kowçumyna ynanýan ýaly iç syrlaryny ynynýardylar (N. Jumaýew). 2. Topar, toplum, üýşmek. Tüweleý dargadan pişge ýaly dagynyk işleri-de bir kowçuma toplap, towy ýeten ýüp ýaly bükdürerlik ynam bardy (B. Kerbabaýew). kowçum-kowçum at. 1. Uzak-ýakyn dogan-garyndaşlar topary, kowumlar; topar-topar, toplum-toplum, üýşmek-üýşmek. Yzda galdy kowçum-kowçum menziller (K. Gurbannepesow). kowdurmak işl. Birini bir ýerden gider ýaly etdirtmek, çykartmak, boşatdyrmak. kowguçy [kowğuçy], at. Biriniň yzyndan ýetip tutmak üçin kowujy, kowga gatnaşýan adam ýa- da topar. Kowguçylar ýyndam ata atlanyp häzirlenip durdular (B. Kerbabaýew). kowgy [kowğy], at. Biriniň yzyndan ýetip tutmak üçin iberilen adamlar. kowha-kow [kowha:-kow], at. Başly-barat kowgy, ýerli-ýerden kowalaýyş. Ol kowha-kowda-da özüni ýitirmedi (B. Kerbabaýew). kowma [kowmo], iş ady. Kowmak ýagdaýy. kowmak [kowmok], işl. 1. Biriniň yzyndan ýetmek üçin ylgamak, söbügini sydyrdyp ylgamak. Menem onuň yzyndan kowdum (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Bir ýerden (öýden, işden we ş.m.) çykarmak, boşatmak. 3. Yzyna eýermek, yzyna eýerip goşup çalmak (saz hakynda). Diňe öz aýdymyny kowardy (“Edebiýat we sungat”). 4. Bir zady sürmek, sürüp äkitmek; bir ýerden ikinji ýere geçirmek. Sürini islän tarapyňa kowmak. 5. göç.m. Talagyny bermek, nikany bozmak, boşatmak. kowmaklyk [kowmokluk], iş ady. 1. Kowmak ýagdaýy. 2. Biriniň yzyndan ýetjek bolup gidilmek; ýöriş edilmek. Olaryň yzlaryndan kowuldy. kowum at. Adamlaryň nesil we garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. Asylkysyny aýdanda, eger seniň duluňda hemme esbaplary bilen üpjün ala tow hyrlyň asylgy duran bolmasa ýa-da duluňda päkize jöwher gylyjyň tärimiň başyndan asylgy bolup, işigiňde-de kişňäp duran atyň bolmasa, seniň gapyňda daýhançylyk esbabynyň müňüsi üýşsün, harwar-harwar jöwen, bugdaý, arpa hasyl al, tapawudy ýok, dir gürrüňçilikde birden sen gatyrak güläýseň, ilki bilen öz kowumyňdan biri: “Sen näme gürleýäň, bar çaýryňy çap” diýer (A. Gowşudow). kowumdaş [kowumdoş], at. Bir kowumdan, nesilden bolan, kowumy bir (adamlar). Olaryň asly kowumdaş. Kowumdaş halklar. kowumdaşlyk [kowumdoşluk], at. Kowumy birlik, kowum, nesil taýdan garyndaşlyk. Olaryň kowumdaşlygy örän uzakdan başlanýar. kowum-gardaş [kowum-ğardaş],ser. Kowum-garyndaş. Saklady içinde çykarman daşa, Diýmedi dost-ýara, kowum-gardaşa (A. Kekilow). kowum-garyndaş [kowum-ğarynnaş], at. Bir nesilden bolan adamlar, ýakyn we daşgyn garyndaşlar, ilen-çalan. kowum-garyndaşlyk [kowum- ğarynnaşlyk], at. Kowum-garyndaşlaryň nesil gatnaşygynyň ýagdaýy, ata-baba bir nesle degişlilik. Olaryň kowum-garyndaşlyk gatnaşygy bar. kowum-hyş [kowum-hy:ş], at, ser. Kowum- garyndaş. kowus 1. at, k. d. Ýaý. 2. at. Ýyldyz ady. 3. Şemsi ýyl hasabynda dokuzynjy aýyň ady. 4. Oglana dakylýan at. kowuş iş ady. Kowmak ýagdaýy. kowuşmak [kowuşmok], işl. 1. Bir ýerden başga bir ýere kowmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde kowmak. koý at, kön. s. Goýun. Mertler jeňde, toý içinde, Aç börüler koý içinde (Magtymguly). Çörde san bar, onda san ýok, Geçileri-koýlary bar (K. Gurbannepesow). köçe [köçö], at. Ulagly gatnamak, ýöremek üçin giň ýol, daş ýol, gara ýol. \n\t‣ Köçe gürrüňi ugursyz, bolgusyz gürrüň. Köçe gürrüňini ýaýradyp ýörmezler! Köçä sygmazlyk özüňi hondanbärsi saýmak, çişmek, gomparmak. köçeme-köçe [köçömö-köçö], at. Köçe yzyndan köçe (aýlanyp görme, garama, çykma). köh [kö:h]: köhi gelmek ser. Göhi gelmek. Şeýle bir bolmasy waka bolaýsa, ondan soň obanyň gepçi aýallarynyň köhi gelýär (A. Gowşudow). köje [kö:jö], at. Et, sogan goşulyp, jöwenden bişirilýän, taýynlanýan nahar. Ýetim aşy ýarma köje, ol hem bişer ýary gije (Nakyl). Parh bilmeze ýarma- da bir, köje-de (Nakyl). köjelik [kö:jölük] I, syp. Köje üçin ýararly, köje bişirer ýaly. Köjelik jöwenimizem öz ýanymyzdan öndi (A. Gowşudow). \n\n\n KÖJELIK [kö:jölük] II, at. Kösükli, däneli şorja mal oty. köjelmek [köjölmök], işl. Köjemek işi ýerine ýetirilmek. Agzy köjelen çuwallar. köjeme [köjömö], iş ady. Köjemek ýagdaýy. köjemek [köjömök], işl. Çuwalyň, horjunyň we ş.m. agzyny köji bagy bilen baglamak, gözemek. Doly horjunyň agzyny köjemek. köjemeklik [köjömöklük], iş ady. Köjemek ýagdaýy. köjemezlik [köjömözlük], iş ady. Köjemek işi ýerine ýetirilmezlik, edilmezlik. köjeşdirmek [köjöşdürmök], işl. Bir ýanyndan köjäp çykmak, yzly-yzyna köjäp gutarmak. Ol horjunlary köjeşdirdi. köjeşmek [köjöşmök], işl. 1. Köjemäge kömekleşmek. Horjunlary köjeşmek. 2. Bilelikde köjemek. Adamlar içi bugdaýly çuwallaryň agzyny köjeşip durdular. köji [köjü], at. Çuwalyň, torbanyň, horjunyň agzyny köjemek üçin ulanylýan ýüp. Ejem çaýy üç käsä guýup, olary sowatmaga goýdy-da, horjunyň köji bagyny çözmäge durdy (H. Garabaýew). köjüg [köjüğ], at. Argyş çuwalyň, horjunyň agzyny köjemek üçin, agzynyň gyralaryna berkidilen halkalar. Ol horjunyn köjüglerinden ýüp geçirişdirdi. köjülik [köjülük], syp. Köji bolar ýaly, köji etmäge ýararly (ýüp). Köjülik ýüp. köjüme [köjümö], at. Köplenç, sanjylyp nagyş edilýän tikiniň bir görnüşi. kök I, at. 1. Ösümligiň ýerden ýokumly maddalary hem-de yzgar alýan ýerasty damarlary. Çynaryň köki. 2. Bir zadyň özeni, düýbi, esasy. Türkmenlere özleriniň beýik taryhy köklerini ýada salmak, özlerini dünýä jemgyýetçiliginiň doly hukukly we hormatly agzalary hökmünde ykrar etdirmek üçin örän az wagt gerek boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 3. mat. Derejä göterilende täze san berýän ululyk. \n\t‣Kök urmak 1) gögermek, gögerip çykmak, düýp almak. 2) dürli ugurlar boýunça berkemek, çuň ornamak. Şeýle çuň kök uran dostluk-doganlygy biz her ädimde syzdyk (“Edebiýat we sungat”). Köküne palta urmak ösmez ýaly etmek, aýňalmaz ýaly etmek. \n\n\n KÖK II, at. 1. Biçilen eşigiň bölekleri süýşmez ýaly, iri-iri sanjylan wagtlaýyn tikin. Ol köýnegiň ýeňiniň, ýanynyň köküni sökdi. 2. Deşilen tärimleri biri-birine baglaýan, çig hamdan edilen iki ujy düwünli gysgajyk tasma. Ol gorkuly gözlerini töweregine aýlanda, tärimiň kökleri onuň görejine gülle bolup gezeldi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Kök atmak iri-iri sanjyp berkitmek, mata böleklerini tikmezden öň süýşmez ýaly etmek. Ol çakgyjygyny çykaryp, haltaň agzana kök atylan sapaklaryny kesmäge başlady (A. Gowşudow). \n\n\n KÖK III, syp. Wagty hoş, oňat, gowy, gurgun. Onuň keýpi kök, ökjesi ýeňildi (A. Durdyýew). \n\n\n KÖK IV, at, gepl. d. Öz öňünden gelen sözüň san, mukdar taýdan köpdügini görkezip gelýän söz. Obada ýigit köki gyt däl welin, şonuň ýaly abraýlysy kän ýok ýaly-la (T. Gurbanow). köke [kö:kö], at. 1. Tamdyra ýapylyp bişirilýän kiçijik tegelek çörejik. Saçak doly kökejik, men iýmäge köke ýok (Matal). 2. Süýji, süýt we ş.m. zatlar garylyp, süýji önümçiliginde taýynlanýan önüm. kökeliş [kökölüş], iş ady. Kökelmek ýagdaýy. kökelme [kökölmö], iş ady. Kökelmek ýagdaýy. kökelmek [kökölmök], işl. 1. Keýpiň kök bolmak, keýpiň göterilmek. Onuň şeýle bir keýpi kökeldi, hatda begenjinden şol gije ukusy hem tutmady (A. Gowşudow). 2. gepl. d. Näsaglykdan açylyp daýanmak, gowulanmak, oňatlaşmak. kökelmeklik [kökölmöklük], iş ady. Kökelmek ýagdaýy. kökelmezlik [kökölmözlük], iş ady. Keýpiň kök bolmazlyk. kökeltmek [kököltmök], işl. Keýpiňi kök etmek, keýpiňi götermek. Ýaňky gürrüň onuň keýpini kökeltdi. köken [kökön], at. 1. Owlak-guzy kökermek üçin uzyn ýüpe berkidilen halkaly bag(lar). Eger sen şony hem äkidip, gyzyldan ahyr, kümüşden köken edip, ýagşy saklasaň, men seniň bilen gideýin – diýipdir (Halk ertekisinden). 2. Bäş barmaga dakylýan ýüzükleriň arasyny birleşdirýän zynjyr bag. Onuň barmaklarynda köken bilen berkidilen ýüzük bardy. 3. göç. m. Zynjyr, bent. kökenek [kökönök]: kökenek bolmak (germek) çaganyň ýa-da başga biriniň ugrunda janyňy paralamak, bar zatdan penalajak bolmak, kükregiňi germek. Ol çagam diýip kökenek bolýardy. kökenleme [kökönlömö], iş ady. Kökenlemek ýagdaýy. kökenlemek [kökönlömök], işl. 1. Kökene baglamak, kökene daňmak, kökermek. Bibi owlak- guzularyny kökenläp ýördi. 2. Bäş barmaga dakylýan ýüzükleriň arasyny köken, zynjyr bilen birleşdirmek. kökenlemeklik [kökönlömöklük], iş ady. Kökenlemek ýagdaýy. kökenlenmek [kökönlönmök], işl. Owlak- guzular kökene baglanmak. Süriniň içindäki goýundyr geçiler kökenlenipdi. kökenleşmek [kökönlöşmök], işl. Owlak- guzyny kökene baglaşmak. Ol owlak-guzulary kökenleşip ýördi. kökenletdirmek [kökönlötdürmök], işl Kökene baglatdyrmak, bir ýan ujundan kökene düzdürtmek (owlak-guzy hakynda). kökenletmek [kökönlötmök], işl. Owlak- guzulary kökene baglatmak, düzdürmek. Owlaklary kökenletmek. kökenleýiş [kökönlöýüş], iş ady. Kökenlemek ýagdaýy. kökenli [kökönlü]: at. zergärç. s. kökenli ýüzük gyz-gelinleriň bäş barmagynyň bäşisine dakylýan, ýerligi kümüşden, ýüzüne gyzyl çaýylan, hakyk, pöwrize ýa-da aýna gaşlary oturdylan, kökenler arkaly birleşýän, ýokarsy goşara dakylýan inçejik bilekseli bezeg şaýy. Porhan oňa ýüzi gaşly kökenli ýüzügi çykaryp, barmaklaryna ötürdi (N. Pomma). kökerilmek [kökörülmök], işl. Owlak- guzular we ş.m. kökene baglanmak. kökeriş [kökörüş], iş ady. Kökermek ýagdaýy. kökerişdirmek [kökörüşdürmök], işl. Kökene düzüşdirmek, bir ýan ujundan kökermek. Goýunlary kökerişdirmek. kökerişmek [kökörüşmök], işl. Kökene düzüşmek, baglaşmak. Owlak-guzy kökerişmek. kökerme [kökörmö], iş ady. Kökermek ýagdaýy. kökermek [kökörmök], işl. 1. ser. Kökenlemek. Her kim ýerli-ýerden goýunlary kökerip sagmaga başladylar (H. Derýaýew). 2. göç.m. Bendi etmek, aýrylyp gitmez ýaly etmek, baglap goýmak. kökermeklik [kökörmöklük], iş ady. Kökermek ýagdaýy. kökermezlik [kökörmözlük], iş ady. Kökerme işi edilmezlik. Ol goýunlary henizem kökermändir. kökertmek [kökörtmök], işl.Owlak- guzulary kökerip goýdurmak, baglatmak. kökleme [köklömö] I, II, iş ady. Köklemek ýagdaýy. köklemek [köklömök] I, işl. l. Biçilen geýim-gejimiň we ş.m. böleklerini iri-iri sanjyp, biri- birine birikdirmek, kök atmak. 2. Öýüň tärim agaçlaryny deşiklerinden tasma geçirip birleşdirmek. Ol tärim agaçlaryny kökläp, bir ganat tärim taýýarlady. \n\n\n KÖKLEMEK [köklömök] II, işl. Bir zatdan lezzet alyp, keýpiňi götermek, keýpiňi çaglamak.Gök çaýdan keýpiňi köklemek. köklemeklik [köklömökluk] I, II, iş ady. Köklemek ýagdaýy. köklenmek [köklönmök] I, işl. l. Kök atylmak. Köýnek köklendi. 2. Tasma bilen birikdirilmek. Tärim köklendi. \n\n\n KÖKLENMEK [köklönmök] II, işl. Keýpiň kökelmek, keýplenmek. Çaýdan soň onuň keýpi has köklendi. kökleşmek [köklöşmök], işl. 1. Tikilýän geýime kök atyşmak. Ýorgan kökleşmek. 2. Tärimleri tasma bilen berkidişmek. Tärim kökleşmek. kökletmek [köklötmök], işl. 1. Tikilýän geýime kök atdyrmak. Maşynda tikiljek eşikleri kökletmek. 2. Tasma (inçe uzyn edilip gyýlan gaýyş ham) bilen berkitdirmek. Tärimleri kökletmek. kökleýiş [köklöýüş] I, II, iş ady. Köklemek ýagdaýy. köklük I, syp. 1. Kök atar ýaly, kök atmaga ýararly (sapak). Köklük sapak. 2. Tärimleri berkider ýaly çig hamdan uzyn edilip kesilen tasmasy (gaýyş, ham). Köklük tasma taýýarlamak. \n\n\n KÖKLÜK II, at. Wagty hoşluk, keýpi çaglyk. Keýpiniň köklüginden ýaňa ol aýdym hem aýtdy (A. Gowşudow). köküş at, kön. s. Hindi towugy. köl [kö:l], at. Bir çetinden akar suw gelip goşulýan, giň meýdany tutup ýatan suw. kölçe [kö:lçö], at. 1. Suw ýygnanan sähelçe ýer, içi suwly oý ýer, kiçijik köl. Howlynyň içinde, käbir ýerinde erän garyň suwundan kiçijik kölçe emele gelip, mal derisiniň zeňi çykan sary suwlar tegelenip ýatyrdy (A. Gowşudow). 2. gepl. d. Ekin ekilýän we daşyna pel çekilen oýtajyk ýer. köle [kö:lö], at. Nikasyz doglan çaga, çöpdüýbi. Huda buýrugyndan aýrylan juwan, Oýnaşyndan haram köle getirmiş (Magtymguly). köleg [kö:löğ], at. Deňizde kenar ýakasynda takmynan adam boýy beýiklikde bolýan tolkun. Pelek güýçli, aýrylmady daşymdan, Naw bozuldy, köleg aşdy başymdan (Hatam şahyr). kölege [kölöğö], at. 1. Ýagtylyk sebäpli her bir zadyň bir ýere düşýän saýasy, şekili. Mesenäniň üstüne bolsa gür söwüt kölege salýardy (B. Kerbabaýew). 2. Her bir zadyň Gün düşmeýän tarapyndaky saýaly ýeri, saýa. Gün batyp barýardy, kölege uzaýardy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Kölege salmak bir alada, gam alamaty duýulmak, keşbinde, sypatynda tutuklyk bildirmek.Aýgülüň düşünjeli gözleri sahna garasa- da, çala süýnmegräk dury ýüzüne nämäniňdir aladasy kölege salýardy (B. Kerbabaýew). Kölegesi ýaly (bolmak) elmydama biriniň ýanyndan aýrylmaýan, nirä gitse, şonuň bilen bile gidýän, bile bitişen ýaly (adam hakynda). Kölegäňçe görmezlik birini özüňden pes saýmak, adam hasap etmezlik,kemsitmek. kölegeleme [kölöğölömök] iş ady. Kölegelemek ýagdaýy. kölegelemek [kölöğölömök], işl. 1. Saýa salmak, kölege düşmek. Öýlän jaý kölegelänsoň, kölegä düşek atyp geçeris. 1. Kölegede dynç almak, salkyn ýerde demiňi dürsemek, saýalamak. Ol kölegelemek üçin erigiň saýasyna sowuldy. 3. göç. m. Kölege salar ýaly derejede ýerden gögerip çykmak, ösmek (gawun, garpyz ýaly ekinler hakynda). Ekilen gawunlar kölegeläp otyr. kölegelemeklik [kölöğölömöklük], iş ady. Kölegelemek ýagdaýy. kölegelemezlik [kölöğölömözlük], iş ady. Kölegede oturyp salkynlamazlyk, dynç almazlyk. kölegeleşmek [kölöğölöşmök] işl. Ekilen käbir ekinleriň kölegesi düşer ýaly bolup ösüşip oturmak. On bäş gün mundan ozal oturdylan şitiller kölegeleşip otyrlar. kölegeletmek [kölöğölötmök], işl.Ýiti yşykdan, günden goranmak üçin kölege etmek, kölege düşürmek. kölegeleýiş [kölöğölöýüş] iş ady. Kölegelemek ýagdaýy. kölegeli [kölöğölü], syp. Kölegesi bar, kölegesiz däl, saýaly. Kölegeli agaçlar. \n\t‣ Kölegeli gürrüň etmek aýdyljak bolunýan sözi gönüläp aýtmazlyk. Kölegeli gürrüň edilenden, gönüläp aýdylsa ýagşy. kölegelik [kölöğölük], at. Kölegesi köp bolan, saýalyk. Gaýanyň düýbi giden kölegelikdi. kölegesiz [kölöğösüz], syp. 1. Kölegesi ýok, saýasyz. Kölegesiz agaç. 2. göç. m. Ýüzi çypar, saç- sakgaly, gaş-kirpigi sarymtyl ak (adam hakynda). kölegesizlik [kölöğösüzlük], at. 1. Saýalara ýeri ýokluk, düşlemek üçin kölegesi bolmazlyk. 2. göç. m. Çyparlyk. köljermek [kö:ljörmök], işl. Kiçijik köl ýaly suw ýygnanmak, suw dökülip ýygnanmak. Aýnabat çäýnegine seredende, töwereginiň köljerip gidenini saýgardy-da, taňkasyny ýere gütledip goýdy (B. Kerbabaýew). köljertmek [kö:ljörtmök], işl. Köl ýaly etmek, suw döküp öljertmek. Küýze duran ýerini köljerdipdir. kömeç [kömöç], at. Döwlen, ownuk dogralan et ýa-da jigirdek salnyp bişirilen ýagly gömme çörek. Nejep hem olaryň yzyndan garama-gara gidip, kerwenleriň her gezek düşen ýerlerinde külüň aşagyny agtaryp, ýary ýanan, ýary çig kömeji tapyp mydar edip, birniçe gün ýol ýöredi (“Nejep oglan”). kömek [kömök], at. Birine berilýän ruhy, maddy goldaw, edilýän ýardam, goltgy, hemaýat. \n\t‣ Kömek (hemaýat) puly adamlaryň hal- ýagdaýyny gowulandyrmak üçin döwlet tarapyndan berilýän pul. kömekçi [kömökçü], at. 1. Birine goldaw, hemaýat beriji, kömekleşiji, kömek edýän adam. Olar bir aý çemesi gallaçylara kömekçi boldular. 2. Bir işde, gullukda biriniň orunbasary, wezipeli ýolbaşça kömek edýän ýörite bellenen isgär. \n\t‣ Kömekçi işlik dil b. esasy sözüň yzyndan gelip, özüniň hakyky manysyny doly ýa-da kem-käsleýin ýitirýän işlik (etmek, bolmak ýaly işlikler). Kömekçi sözler dil b. Sözlemde sözleri baglaşdyrýan (we, hem, emma ýaly) baglaýjylar. kömekçilik [kömökçülük], at. Birine kömek, goldaw berijilik, hemaýat edijilik. Hany, özüň nähili, kömekçilikden ireňokmy? (Ş. Borjakow). kömekleşmek [kömöklöşmök], at. Birine bir işi etmek üçin kömek etmek, goldaw bermek, hemaýat, goltgy bermek. Onda bize duýdur – kömekleşeris (B. Kerbabaýew). kömeksiz [kömöksüz], syp. Kömegi bolmadyk, ýardam edere goldawy bolmadyk. kömelejik [kömölöjük], at. Iň ýönekeý ösümlik mikroorganizmi. Heň kömelejigi. Hamyrturşy kömelejigi. Gönezlik kömelejigi. kömelek [kömolök], at. Ýaz paslynyň başynda ýeriň astyndan güberip çykýan, şeýle hem iýmit üçin ýöriteleşdirilen jaýlarda ösdürlip ýetişdirilýän ösümlik. kömeleklemek [kömlöklömök], işl. Ýerden güberilip galmak, pökgerip durmak, zömmermek. Ýagyşdan soň gapaklan gämikler kömelekläp çykypdyrlar. kömür at. 1. Ösümlikden emele gelen we gazylyp alynýan gaty ýangyç. Daş kömür. 2. Gandym, sözen ýaly gaty agaçlar ýakylyp taýýarlanan ýangyç. Tanyş ýerim bolmany üçin, kömrümi, ýüňümi alanyňka myhman bolup düşdüm (N. Saryhanow). \n\t‣ Kömür çemçe demir ussasynyň körükdäki ody, kömri ölçerýän çemçesi. kömürçi [kömürçü], at. 1. Kömür käninde işleýän işçi. 2. Gandym, sözen, sazak kömrüni satýan söwdagär. Ozallar gumdan kömürçiler gelerdiler. kömürdan [kömürda:n], at. Körügiň kömür guýulýan we ýakylýan ýeri. Körügiň kömürdanyna agajyň ýonuşgalaryny salyp, onuň üstünden kömür guýup, kükürt çakyp otlady (N. Pomma). köne [kö:nö], syp. 1. Köp ulanylyp dargan, çagşan, ýyrtylan, derde ýaramaýan, sandan çykan (zat we ş.m. hakynda). Köne keçe. 2. Häzirki däl, öňki, täze däl-de, owalky, geçen wagtky, gadymky. 3. Täsirini ýitiren, möwriti geçen, häzir ulanmakdan galan, durmuşy däl. 4. göç. m. Öň ýaşap geçen; köp ýaşan, garry (adam hakynda). Men könelerden, ötenlerden, aksakgallardan eşidýärdim (“Görogly”). \n\t‣ Köne heňine tutmak şol öňki aýdan-diýeniňi gaýtalap durmak. Köne saman sowurmak (agtarmak) köne öýke-kinäni ýatlamak, ýatdan çykarylmaly zady agzamak. köneçe [kö:nöçö], hal. 1. Täzä uýgunlaşman, könä laýyk, täzelige daýanman. Dogry, täzeçe terbiýäniň netijesinde ýaşuly nesle köneçe pikirlenýän adamlar hökmünde baha berlen wagty hem boldy (“Watan”). 2. Öňki, hemişeki, geçen döwürdäki. \n\t‣ Köneçe ýazylan hat arap elipbiýinde ýazylan hat. köneçil [kö:nöçül], syp. Könä uýýan we ony goldaýan, könäniň tarapdary, täzäniň täsirine düşmeýän. köneçillik [kö:nöçüllük], at. Könä uýujylyk, könäniň tarapdary bolmaklyk. köneden [kö:nödön], hal. Öňden, ozaldan, gadymdan, geçmişden. Biziň köneden galan gowy däp-dessurlarymyz bar. köneki [kö:nökü], syp. Mundan owalky, ozalky, öňki wagtdaky. Köneki bolşuňdan oba göçüpdir (A. Kekilow). könekiler [kö:nökülör], at. Gadym wagtda ýaşanlar, bu döwürden ozal ýaşap geçenler (adam hakynda). “Köp ber-de, gözel al" diýip, könekiler aýdypdyr-la (R. Gelenow). köne-küşül [kö:nö-küşül], at. Könelen, sandan galan, köne-sana, ýyrtyk-ýirik. Dogrudan hem, Ogulgerek bu gün ýadady, ol ertirden bäri özüniň köne-küşül zatlaryny ýygnamakdan dynmady (N. Saryhanow). köneldilmek [könöldülmek], işl. Geýlip, ulanylyp köne edilmek. Geýlip köneldilmek. köneler [kö:nölör], at, ser. Könekiler. könelik [kö:nölük], syp. Köne ýagdaýda bolmaklyk, könelen halda bolmaklyk. köneliş [kö:nölüş], iş ady. Könelmek ýagdaýy. könelişmek [kö:nölüşmök], işl. 1. Köp ulanylmagy, köp wagtyň geçmegi sebäpli dargap başlamak, ýyrtylyşmak, çagşap başlamak. Daşy könelişip giden depderçe. 2. Ýaşy gaýdyşmak, ýaşy bir çene barmak (adam hakynda). Kakam könelişen garry adam, sen bolsaň ondan hem beter gorkak bolupsyň (A. Gowşudow). 3. Wagty geçişmek, ýatdan çykyşmak, könelmek. Könelişen gürrüň. \n\t‣ Könelişen göz gowy görmeýän, kütelişen göz. Könelişen gözleriniň nury öçügsidi. Könelişen söz ulanyşdan galyp barýan söz. könelme [kö:nölmö], iş ady. Könelmek ýagdaýy. könelmek [kö:nölmök], işl.1. Wagt geçmegi, ulanylmagy sebäpli köne bolmak, täzeligi aýrylmak, sary gitmek; dargap, çagşap başlamak. Onuň egnindäki penjegi könelipdir. 2. Şöhlesi öçmek, kütelmek. Indi gözlerem könelip ýör, daşdaky zatlary seljermejek bolýar. 3. Köp wagt geçip, ýatdan çykyşmak (biriniň ölümi bilen bagly). könelmeklik [kö:nölmöklük]; iş ady. Könelmek ýagdaýy. könelmezlik [kö:nölmözlük], iş ady. Geýleni ýa-da ulanylany bilen köne ýagdaýa geçmezlik, köne bolup ugramazlyk. Bir ýa iki geýeniň bilen köýnegiň könelmez, arkaýyn geýiber. köneltdirmek [kö:nöltdürmök], işl. Başga birine geýdirip ýa-da ulandyryp, köne etdirmek. Köwşi ýoldaşyňa geýdirip köneltdiripsiň. köneltmek [kö:nöltmök], işl. Bir zady geýip, ulanyp, täzeligini ýitirmek, saryny gidermek, köne etmek, könelik derejesine ýetirmek. Men täze köýneklerimiň hemmesini köneldäýipdirin. köne-sana [kö:nö-sa:na], syp. Köne-küşül. Bu asyl köne-sanasyndan el çekmän geçjek (A. Gowşudow). köne-söne [kö:nö-sö:nö], syp., ser. Köne- sana.Ol köne-söne geýimlerini geýindi (B. Seýtäkow). köňül at, ser. Göwün. Allatagala ýerdäki raýatlaryny ýalkajak bolsa, olaryň içinden pygamber sypatly, parasatly, köňli giň ynsany ýaradarmyşyn (“Watan”). köp syp., hal. 1. San, mukdar taýdan kän, möçber boýunça ýeterlik, bol. Bu çäreleriň köp bölegi şu mahal durmuşa geçirilýär (“Edebiýat we sungat”). 2. Wagt taýdan uzak, dowamly. Köp ýatdyk, ýaranlar, turulsyn imdi! (Seýdi). 3. Ýygy-ýygydan, çalt-çalt, tiz-tiz. Olar köp duşuşýarlar. Köp görşüp durmak gerek. 4. at, göç. m. Köpçülik, köp adam, jemagat, il. Köpüň dilegi köl bolar (Nakyl). \n\t‣Köp bilmek 1) köp zat hakynda bilmek. 2) mekirlik edip, şeýle hereket etmek, şeýtmek. Ol gaty köp bilýär, ýönelige biz bilen gidenok. Köp çarşenbäni başyndan geçiren birtopar kynçylygy, şatyny, muşakgaty gören, uly durmuş tejribeli. Köp gar basan köp ýaşan, kän zady başyndan geçiren (adam). Köp gepli gepi-gürrüňi köp edýän, pikirinden üýtgäp duran. Köp gepli adam. Köp görmek biriniň ýeten derejesine göriplik, içigaralyk etmek, bir zady birine rowa görmezlik. Köpi gören köp wakany başdan geçiren, durmuşyň ajy-süýjüsini dadan, wakalaryň içinde gaýnap, tejribe toplan (adam hakynda). Köpi geçip (ötüp), azy galan ömrüniň köpüsi geçen, garrylyk ýaşyna ýeten (adam). Köpi gözläp, azdan galmak nebsiňe haý diýmän, azyrganyp aç galmak, ýeten derejäňe kanagat etmezlik. Köp nokat dil b. gutarylmadyk sözlemden, sözlerden soň goýulýan "we şuňa meňzeşler, beýlekiler" diýen many aňladýan dyngy belgi. Eger- de sözlem gysgaldylyp alynsa, onda gysgaldylan ýerinde köp nokat (...) goýmaly bolýar. Köp sözüň başyna ýetmek (başyny agyrtmak) köp gürlemek, öňki-soňkyny agzamak. köpbilmiş syp. Köp zat bilýändirin öýdýän; mekir, hilegär. köpbilmişlik at. Köp zat bilýändirin öýtmeklik; hilegärlik, mekirlik. –Ýene suw gerekmi? – diýip, Mährijemal oglunyň köpbilmişligine, düýnki serçäniň bu gün enesine jürküldemäni öwretjek bolşuna gatyrganyp, bedresine ýapyşdy (N. Esenmyradow). köpbilmişsiremek işl. Özüňi köpbilmiş hasaplamak, bilimlisirän kişi bolmak. Ne beýle köpbilmişsirän bolýarsyň! köpburçluk [köpburşluk], at, mat. Köp burçly geometrik şekil. Köpburçluk çyzmak. köpçülik [köpçülük], at. 1. San taýdan köplük, üýşen adamlar topary, märeke, mähelle, üýşmeleň, jemagat, halaýyk. 2. Jemgyýetçilige degişli, jemgyýet bilen baglanyşykly. Ol köpçülik işinde işşeňňirlik görkezýär. köpçülikleýin [köpçülüklöýün], syp., hal. 1. Köpçülik bolup, köp bolup, köplük bolup, köp adam bolup. Biz nahal oturtmaga köpçülikleýin girişdik. 2. Tutuşlygyna, örän köp. köpek [köpök], at. 1. Erkek jynsly it. Arkaly köpek gurt alar (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. köpeldilmek [köpöldülmök], işl. San, mukdar taýyndan artdyrylmak. köpelegen [köpölöğön], syp., ser. Köpelgiç. köpelegenlik [köpölöğönlük], at, ser. Köpelgiçlik. köpelgiç [köpölğüç], syp. 1. San taýdan artýan, barha köpelýän, köpelegen. Çekirtge biçak köpelgiçdir. 2. gepl. d. Çişip ýa bişip, göwrüm taýdan ulalýan, suwy köp çekip çişýän (tüwi, mäş we ş.m. hakynda). Bu tüwi gaty köpelgiç ekeni. köpelgiçlik [köpölğüşlük], at. Köp bolaganlyk, köpelegenlik. köpeliş [köpölüş], iş ady. Köpelmek ýagdaýy. köpelişmek [köpölüşmök], işl. Kem-kemden artyp başlamak, dura-bara köpelmek. köpelme [köpölmö], iş ady. Köpelmek ýagdaýy. köpelmek [köpölmök], işl. San taýdan artmak, mukdar, möçber taýdan belli bir derejä ýetmek, köp bolmak. Bagşynyň diňçisi durdugyça köpelip, ägirt çynaryň saýasy bütin töweregi bilen dolupdy (B. Kerbabaýew). köpelmeklik [köpölmöklük], iş ady. Köpelmek ýagdaýy. köpelmezlik [köpölmözlük], işl. ady. San taýdan artmazlyk, mukdar, möçber taýdan belli bir derejä ýetmezlik, köp bolmazlyk. köpeltdirmek [köpöltdürmök], işl. San, mukdar taýyndan artdyrtmak. köpeltmek [köpöltmök], işl. 1. San we mukdar taýdan artdyrmak, köp etmek. 2. hasap. Bir sany köpeldijiniň mukdaryna laýyk artdyrmak. Dördi bäşe köpeltseň, ýigrimi bolýar. köpeltmezlik [köpöltmözlük], iş ady. Sanyny, möçberini artdyrmazlyk. köpeme [köpömö], iş ady. Köpemek ýagdaýy. köpemek [köpömök], işl. Ýorgan, howut kimin galyň, küti zatlary kök atan ýaly edip tikinleriň aralaryny açyp tikmek. Ol kölegede howut köpäp otyrdy. köpemeklik [köpömöklük], iş ady. Köpemek ýagdaýy. köpen [köpön], at. Peşeňe ok salnanda (peşeň oklananda) däri bilen seçmäniň arasyna we peşeňiň agzyna dykylyp goýulýan keçe bölejigi. köpenmek [köpönmök], işl. Özi, hojalygy üçin ýorgan, howut we ş.m. köpemek. köpeşmek [köpöşmök], işl. 1. Ýorgan, howut köpemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde köpemek. köpeýiş [köpöýüş], iş ady. Köpemek ýagdaýy. köpgyraňlyk at. Köp gyraňly geometrik şekil. köpleme [köplömö], iş ady. Köplemek ýagdaýy. köplemek [köplömök], işl. 1. Köp bolup, üýşüp, bir zat etmek, hereket etmek. Şonuň üçin-de köpläp, agyz birikdirip, bu işiň hötdesinden gelmegimiz gerek (B. Seýtäkow). Siz köpläp, meniň daşymy çürüzziklediňiz (R. Allanazarow). 2. göç. m. Birini köp bolup urmak, daşyna geçmek, ýekelemek. köplemeklik [köplömöklük], iş ady. Köplemek ýagdaýy. köplenç [köpülönç], hal. Köp halatlarda, hemişe diýen ýaly, aglaba, galaba; adatça. köpleýiş [köplöýüş], iş ady. Köplemek ýagdaýy. köpmanyly [köpma:nyly], syp. Manysy köp bolan. Köpmanyly sözler. köpmek [köpmök], işl. 1. Hamyr alyp, galyp ugramak. Hamyr köpüpdir. 2. Ýellenmek, çiş ýöremek. Saňa näme boldy, ýüzüň köpüp dur-la ýa ýatyp ukyňy almadyňmy? köpmilletli syp. Köp milletden, halkyýetden durýan, san taýdan köp millet girýän. Köpmilletli ýurt. köpreme [köpürömö], iş ady. Köpremek ýagdaýy. köpremek [köpürömök], işl., ser. Köpürjiklemek. Saça çalnan sabyn köpräp başlady. köpremeklik [köpürömöklük], iş ady. Köpremek ýagdaýy. köpretmek [köpürötmök], işl. 1. ser. Köpürjikletmek. Onuň arak sabyny köpredip ýuwunmaga başlanam şoldy welin, daşardan bir çaganyň aglaýan sesi eşidilip ugrady (B. Annageldiýew). 2. göç. m. Gaharly ýagdaýda agzynda köpürjik, ýeljik emele getirmek. Biri agzyny köpredip gepledi (B. Kerbabaýew). köpri [köpürü], at. Derýalaryň, demir ýollaryň we ş.m. üstünden geçmek üçin gurulýan geçelge. Men jybarlap duran ýagşyň aşagynda selpäp barşyma iň soňky maşyn geçýän köprä ýetdim (T. Gurbanow). \n\t‣ Köprüde galtaşan ýeri ýok aňyrda-bärde hiç hili garyndaşlygy, ilteşigi ýok. köptaraply syp. 1. Her taraply, köp gapdaly, tarapy bolan. Köptaraply burç. 2. Birnäçe meseläni, ugry öz içine alýan. Köptaraply mesele. köpüçiş [köpüçi:ş], at. Howudy tikmek, köpemek üçin ulanylýan 25-30 sm uzynlykdaky, gözünden ýüp ötürülýän çiş. Köpüçiş demirden, şonuň ýaly-da, gaty agaçdan hem ýasalýar. köpük I, at. 1. Bişirilýän süýdüň, naharyň we ş.m. ýüzüne çykýan köpürjik. Naharyň köpügini aýyrmak. 2. Esreýän erkegiň, uzak çapylýan atyň agzynda emele gelýän köpürjik. Gyşyň çillemes erkekleri dişlerini çalşyp, agyzlaryny ak köpük edişip, biri-birine kükreşýärdi (N. Pomma). \n\n\n KÖPÜK II, at, taryh. Hümmeti manadyň ýüzden bir bölegine deň bolan iň ownuk pul birligi. köpükleme [köpüklömö], iş ady. Köpüklemek ýagdaýy. köpüklemek [köpüklömök], işl. Gaýnaýan zadyň ýüzünde köpük emele gelmek. Nahar gaýnamanka köpükläp başlaýar. köpüklemeklik [köpüklömöklük], iş ady. Köpüklemek ýagdaýy. köpüklemezlik [köpüklömözlük], iş ady. Köpük emele gelmezlik. köpükletmek [köpüklötmök], işl. 1. Gaýnaýan zadyň ýüzüne köpük galdyrmak, köpüklemek derejesine ýetirmek. 2. göç. m. Belli bir sebäbe görä agyzda ýeljik, köpük emele getirmek. Gaty gyssalyp sürleni sebäpli at agzyny köpükledip geldi. köpükleýiş [köpüklöýüş], iş ady. Köpüklemek ýagdaýy. köpün at. Ölen adamyň jesedi dolanýan ýeňsiz, ýakasyz ak mata, kepen. Köpün tikmek. Köpün biçmek. köpünleme [köpünlömö], iş ady. Köpünlemek ýagdaýy. köpünlemek [köpünlömök], işl. Ölen adamyň jesediniň daşyna köpün dolamak, köpün geýdirmek, kepenlemek. Ine, şonuň üçin aty ölensoň, eýesi ony köpünläp gömüpdir diýip eşiderdik (B. Annageldiýew). köpünlemeklik [köpünlömöklük], iş ady. Köpünlemek ýagdaýy. köpünleýiş [köpünlöýüş], iş ady. Köpünlemek ýagdaýy. köpünlik [köpünlük], syp. Köpün üçin, köpün bolar ýaly. Köpünlik biz. köpürjik [köpürjük], at. 1. Sabyn bilen geýim we ş.m. ýuwlanda döreýän ak ýeljik, köpük. Sabynly suwdan doly bedräniň gögümtil köpürjigi erňeginden syrygýardy. 2. Suw tolkunynyň ýüzünde emele gelýän akjymak ýeljik. köpürjiklemek [köpürjüklömök], işl. 1. Sabyn we ş.m. bilen geýim-gejim ýuwlanda köpürjik emele gelmek. 2. Suw tolkunlary netijesinde suwuň ýüzünde ak ýeljik emele gelmek. 3. Käbir bişirilýän naharyň ýüzünde gaýnamy çykmanka ýeljik emele gelmek. Palaw bişirmek üçin, gazana salan ýagy ýanyp-ýanmanka etini atdy, ýag köpürjikledi (B. Seýtäkow). köpürjikletmek [köpürjüklötmök], işl. Köpürjiklemek derejesine ýetirmek. köpüýüp at. Howudy köpemek üçin işilip taýýarlanýan inçe ýüp. köpýyllyk syp. 1. Köp ýyla niýetlenen, köp ýylda ýerine ýetirmek üçin düzülen. Ol özüniň köpýyllyk meýilnamasyny ýolbaşçysyna hödürledi. 2. Bir ýyl ekilenden soň, indiki ýyllarda-da özi gögerýän, köp gezek hasyl berýän (ösümlik hakynda). Köpýyllyk ösümlik. kör [kö:r] I, syp. 1. Görmekden mahrum, gözi görmeýän, batyl. Kör hasasyny bir aldyrar (Nakyl). 2. göç.m. Düşünjesiz, hiç zat bilmeýän. Okamasaň, senem men ýaly kör galarsyň. \n\t‣Kör abraý şowuna düşen, aňsat üstünlik, sähel zat üçin gelen abraý. Agdaryşdyrýaryn hem-de türkmen edebiýatyna degişli şol delilnamany tapsam, bir kör abraý bolsa-da ähtimal diýip, içimi gepledýärin (“Edebiýat we sungat”). Kör alaka kürümini ekerançylyk meýdanynda gazýan, ösümlikleriň köküni iýýän gözi kiçijik gara alaka. Kör alaka ekine uly zyýan ýetirýär. Kör bolaýyn (bol, bolsun ) başarmasam, özüm günäkär, näme bolsam, şol bolaýyn, kynçylygy özüm göreýin. Başarsam-a öz başymy özüm çaraýyn, başarmasam kör bolaýyn! (G. Kulyýew). Kör bolmak 1) suw çykmasy kesilmek, akmasy galmak (çeşme, gözbaş hakynda). Ol ýerde kör bolan çeşme bardy.2) göwsüň, ýelniň gözi bitmek, süýt gelmesi kesilmek. Sygryň bir emjegi kör bolupdyr. Kör düýesi köprüden geçen öýlenen, öýli-işikli bolan. Köre hasa belli, hiç kim üçin gümürtik däl, hemmä mälim, görnüp dur. Köre hasa bolmak göze dürtülip durmak, äşgär bolmak, aç-açan, belli bolmak. Kör hasasyny bir aldyrar adam bir gezek özüni aldatdyrar, emma ikinji gezek aldatdyrmaz. Kör etmek bir zady owarram etmek, başyňdan aýlap urmak, taşlamak. Men-ä seniň çakylygyňy eşidip, gyssagly işlerimi-de kör edip geldim (N. Pomma). Köre zekat beren ýaly biri eden ýagşylygyňy bilmedik ýagdaýynda aýdylýar. Kör galmak sowatsyz, okuwsyz, bilimsiz galmak, nadan galmak. Kör iýip, köse gägirmek alan-aldy etmek, çem gelen alyp dargatmak. Kör keýp az wagtlyk keýp, bolar- bolmaz lezzet. Kör mydar ýykma-ýykylma gün görýän, zordan gününi aýlaýan. Kör mydar ýagdaý. Kör nebis zada bolan doýmaz-dolmaz isleg, meýil, baýlyga gyzma. Körüň eline büre düşen ýaly berk, mäkäm, ähtibarly saklamak, tutmak. \n\n\n KÖR [kö:r] II, at. Iş, iş-alada, özüňe degişli iş- dert. \n\t‣Körüň bilen bolmak öz iş-derdiň bilen meşgul bolmak. Öz körüň bilen bolarlar, gep diýip kaňkap ýörmezler. Körüň ýok seniň ol ýerde işiň ýok. – Olarda körüň ýok, aýagyňam sekäýme! köramançylyk [kö:rama:nçylyk], at. Gün- güzeran, durmuş, güzeran dolandyrma. Ýanyňy alyp oturaýyn diýsem, meniňem öz köramançylygym özüme ýetik (N. Pomma). köregsi [kö:röğsü], syp. 1. Ýagtyny çala berýän, körek, öçük ýanýan, şöhlesi az. Köregsi ýanyp duran çyranyň peltesini galdyrdy (N. Saryhanow). 2. Doly tutaşman, köremän, tüsseläp ýanýan. Ot ojakda köregsi ýanýardy. körek [kö:rök] I, at. Gowaçanyň açylman galan gozasy, ösüşden galan goza. Körek arassalaýjy maşyn. Ikinji ýola zyňlan körek gelip egnime degdi (H. Garabaýew). Goza hem körek açýanlaryň-da gulagyna ýakymsyz söz ýetiren adam bolmady (N. Pomma). Körek ýygyjy maşyn. Çöpi çapylmadyk, köregi doly çöplenmedik gowaçalar. \n\n\n KÖREK [kö:rök] II, syp. Ýagtysy az, tutuk, öçük şöhle berýän. Ol körek çyranyň ýagtysyna okap, gözüni zaýalapdyr. köreken [körökön / kö:rökön ], at. Durmuşa çykan gyzyň adamsynyň gyzyň ata-enesine, agalaryna we ş.m. hossarlaryna bolan garyndaşlyk gatnaşygy, giýew. Hatda gyzyny berenden soň hem körekeni bilen açyk sözleşip bilenok (B. Kerbabaýew). körekleme [kö:röklömö], iş ady. Köreklemek ýagdaýy. köreklemek [kö:röklömök], işl. Kem- kemden şöhlesi gaçmak, öçügsi bolmak, şöhlesi tutulmak. Çyra kem-kemden körekledi-de,ahyry hem söndi. körekleýiş [kö:röklöýüş], iş ady. Köreklemek ýagdaýy. köre-kör [kö:rö-kö:r], hal. Hiç bir zada daýanman, düşünmän, esaslanman; aňşyrman. Köre- kör hereket etmek. köre-körlük [kö:rö-kö:rlük], at. Hiç zada daýanmazlyk, düşünmezlik, esaslanmazlyk. köreme [kö:römö], iş ady. Köremek ýagdaýy. köremek [kö:römök], işl. Tutaşyp ýanyp başlamak. Gandym kömri köräp, dumly-duşa uçganaklap syçraýardy (A. Gowşudow). köremeklik [kö:römöklük], iş ady. Köremek ýagdaýy. köreşmek [kö:röşmök], işl. Hemmesi köräp, başlamak. Ojakdaky kömürler körügiň ýeline köreşip başlady. köretmek [kö:rötmök], işl. Körär ýaly etmek, tutaşdyrmak. Ojagyň oduny, körügiň kömrüni köretmek. köreýiş [kö:röýüş], iş ady. Köremek ýagdaýy. köriçege [kö:riçeğe], at. 1. Ýogyn içegäniň başlanýan ýerinde ýerleşýän barmak şekilli ösüntgi. Adamyň iç goşundaky köriçegäni kesip aýyrmak mümkin. 2. gepl.d.Şol içegäniň zaýalanmagyndan döreýän kesel. Köriçege bolup, keselhana düşmek. Lukman onuň köriçegedigini kesgitläp bildi. kör-köpük [kö:r-köpük], hal. Hiç zat, ujypsyz pul. Kör-köpügiň bolmazlyk. körleç [kö:rlöç], hal.1. Köre ýakyn, gözi oňly zat saýgarmaýan. 2. göç.m. Tejribesi, ukyby az, zat seljermeýän, saýgarmaýan. körleme [kö:rlömö],iş ady. Körlemek ýagdaýy. körlemek [kö:rlömök], işl. Ilki sanjymyň ujuny basdyryp, sypmaz ýaly tikmek. Ol keteni köýneginiň tikininiň ujuny körledi. körlemeklik [kö:rlömöklük],iş ady. Körlemek ýagdaýy. körlerçe [kö:rlörçö], hal. Öz paýhasyňa,pähimiňe geňeşmän, oýlap-çenläp görmän, köre-körlük bilen. körlük [kö:rlük], at. 1. Görmekden mahrumlyk, gözi görmezlik; körüň ýagdaýy. Ol körlük bilen öwrenişen adamdy. 2. göç. m. Nadanlyk, durmuş meselelerinden baş çykaryp bilmezlik. körmüş [kö:rmüş] I, at. Öýlerde, ammarlarda ýaşaýan gemriji kör syçan. \n\n\n KÖRMÜŞ [kö:rmüş] II, syp. Gözüniň görşüniň ugry bolmadyk, köre ýakyn. Täç gyssap körmüş kempirini yzyna tirkäp gapydan girdi (N. Pomma). körpe [körpö] I, at. 1. Maşgaladaky iň kiçi, iň soňky çaga. Onuň körpe ogly. 2. Ösüp barýan nesil, ýaş. 3. syp. Iň kiçi. Otursyn orpa gelin, Oýnasyn körpe gelin (Halk döredijiliginden). 4. syp. Heniz kemala gelmedik, täze ekilen, ýaş, berkişmedik, ösüp barýan (ösümlik we ş.m. hakynda). Köçäniň iki tarapyny ýaşyl öwsüp oturan körpe çynarlar bezeýär. 5. Adam ady. \n\n\n KÖRPE [körpö] II, at, gepl.d. Ustünde oturmak üçin kiçijik düşekçe. Pereňi çitden dokuz gat körpe düşedi (“Nejep oglan”). Adam bardyr, körpe ýanyn agyrdar, Adam bardyr, şal, kiz ýanyna degmez (Magtymguly). \n\n\n KÖRPE [körpö] III, at. Täze ekilen ýaş ýorunja. Men saňa iýdirdim körpe, Bedewler içinde türpe (“Görogly”). – Barganyň ýagdaýy şunuň ýaly, körpäniň ýagdaýy şunuň ýaly – diýip, bugdaý ekinçiligi barada gürrüň gyzygyp başlady (A. Gowşudow). körpeç [körpöç], at. Owlak-guzy salmak üçin ýerden gazylyp ýa-da agaçdan taýýarlanýan ýatak. körpeçe [körpöçö], at, ser. Körpe. Ol körpeçäniň üstünde gyşardy. körpelik [körpölük], hal. Ýaş, kiçi, ýetişmedik, kemala gelmedik ýagdaýda bolmaklyk. körsyçan [kö:rsyçan], at. 1. Alaňňyrtlar maşgalasyna degişli gemrijileriň bir urugy. 2. gepl. d. Ýarganat. Lors, körsyçan ýaly haýwanlaryň san- sajagy ýok. körügiş [kö:rüğüş], iş ady. Körükmek ýagdaýy. körük [kö:rük], at. 1. Demirçi ussalaryň, zergärleriň metal gyzdyrmak, eretmek üçin ýönekeý usulda ýel berip, kömri körükdirýän desgasy. Körügiň kömürdanyna agajyň ýonuşgalaryny salyp, onuň üstünden kömür goýup, kükürt çakyp otlady (N. Pomma). 2. Tamdyryň, ojagyň içine ýel urar ýaly, tüsse çykar ýaly aşak başynda goýulýan deşik. Tilki bir tamdyryň körüginden ullakan bir tegelek ýagly külçe tapypdyr (Halk ertekisinden). 3. göç. m. Bir zadyň başlanýan, tutaşýan ýeri, ojagy. Urşuň körüginden geçen bu adam ruhdan düşmedi, uruş ony ýeňip bilmedi (“Edebiýat we sungat”). Belanyň körügi. \n\t‣ Körügine ýel bermek bir işi etmek üçin birini küşgürmek, gep berip, bir işe itermek, meçew bermek. körükçi [kö:rükçü], at. 1. Ussahanalarda demirçi ussanyň körük basýan kömekçisi. 2. Körük ýasaýan ussa. Bäş-alty sany körükçi ussany getirdi (“Görogly”). körükdirmek [kö:rükdürmök], işl. Ody tutaşdyrmak üçin üfläp, ýel berip köretmek. Ol tütäp duran kesewi ýaly agaçlary biri-biriniň üstünde goýup körükdirdi. körükme [kö:rükmö], iş ady. Körükmek ýagdaýy. körükmek [kö:rükmök], işl., ser. Köremek.Uzak wagt geçmänkä, ol uçgun körükdi (“Edebiýat we sungat”). körükmeklik [kö:rükmöklük], iş ady. Körükmek ýagdaýy. körzehin [kö:rzehi:n], syp. Aň-düşünjesi çäkli, zehini gowşak, ýady kütek. körzehinlik [kö:rzehi:nlik], at. Aň- düşünjesi çäklilik, gowşak zehinlilik, küteklik. Durmuşa körzehinlik bilen garamak bolmaz. köse [kö:sö], syp. 1. Aslynda sakgal-murt çykmadyk ýa-da örän seýrek sakgal-murtly. 2. göç. m. Hiç bir zat gögermedik, ösümlik bitmedik, ýalçy, ýalazy (dag, baýyr). Müňlerçe ýyllaryň geçmegi bilen hem-de ýeliň we gaýry tebigy täsirleriň netijesinde uly Balkanyň sürtelen ýaly köse gaýalary görnüp başlady (“Edebiýat we sungat”). 3. Oglana dakylýan at. köseleç [kö:sölöç], syp. Sakgal-murty seýrek, kösä ýakyn, köseräk. Goja köseleç sakgalyny sypalady (B. Kerbabaýew). köselik [kö:sölük], at. Kösäniň ýagdaýy, selçeň sakgal-murtlulyk. köselmek [kösölmök], işl. Oda tutulmak, daşy çirkizilmek, gorsalmak (kellebaşaýak we ş.m. hakynda). Ol, oda köselen goýun aýagyna meňzeýärdi (A. Gowşudow). \n\t‣Ýüz-gözi oda köselen ýaly ýüz-gözi gara çowlam, gara ýanyk. Ýüz-gözi oda köselen ýaly suwçular günortanyň tüp yssysynda meýdan düşelgesine gelip ugradylar. köseme [kösömö] I, II, iş ady. Kösemek ýagdaýy. kösemek [kösömök] I, işl. Birine azap ýamanyny bermek, heläk etmek, kyn ýagdaýa salmak, kösendirmek. \n\n\n KÖSEMEK [kösömök] II, işl. Oda çirkizmek, gorsamak, oda tutup ütmek, ot çabratmak (kellebaşaýak we ş.m. hakynda). Goýnuň aýaklaryny oda kösäp, arassalap başladylar. kösemeklik [kösömöklük] I, II, iş ady. Kösemek ýagdaýy. kösemezlik [kösömözlük], işl., ady. Birine hiç hili azap bermezlik, heläk etmezlik, kösendirmezlik. kösen [kösön]: gara kösen bolmak bir zat sebäpli gaty kösenmek. kösenç [kösönç], at. Bir işi kösenip, horluk bilen ýerine ýetirmeklik, azap edip, güzap baryny görüp etmeklik, kynçylykly ýagdaý. Kösenç çekilmese, zadyň gadyry bolmaz. kösençli [kösönüşlü], syp. Kösenilip ýerine ýetirilýän, edilýän. kösençsiz [kösönüşsüz], syp. Kösenilmän ýerine ýetirilýän, edilýän, hiç hili azapsyz, güzapsyz, kynçylyksyz. Men ol işi hiç hili kösençsiz ýerine ýetirdim. Kösençsiz iş ýok. kösendirmek [kösönnürmök], işl. Birini heläk etmek, kyn ýagdaýa salmak, kösemek. Her gezek açary alyp gaýdýaň-da kösendiräýýäň! köseniş [kösönüş], iş ady. Kösenmek ýagdaýy. kösenme [kösönmö], iş ady. Kösenmek ýagdaýy. kösenmek [kösönmök], işl. Bir zat sebäpli özüň kyn ýagdaýa düşmek, bir zadyň ugrunda horlanmak, azap görmek. kösenmeklik [kösönmöklük], iş ady. Kösenmek ýagdaýy. kösenmezlik [kösönmözlük], iş ady. Bir zat sebäpli özüň kösençli ýagdaýa düşmezlik, bir zadyň ugrunda azap görmezlik. köseýiş [kösöýüş], I, II, iş ady. Kösemek ýagdaýy. kösse [kössö], at, gepl.d. Polatdan, jöwherden ýasalýan türkmen egri gylyjy. Şu kössämiň gyny gitse, üç urpyýam zaýa gider (Baýly şahyr). Şonda onuň eline degen daýhançylyk guraly bolman, ýigrimi alty ýyl mundan ozal, bilinden aýryp, duldan asan köne kössesi bolup çykdy (A. Gowşudow). kössek [kössök], at. Ýabynyň ýa-da eşegiň bir öň we bir art aýagyny biri-birine baglaýan iki ujy halkaly duşak görnüşli ýüp, bag. Eşegiň aýagyna hem duşak, hem kössek saldylar. kössekleme [kössöklömö], iş ady. Kösseklemek ýagdaýy. kösseklemek [kössöklömök], işl. 1. Aty ýa-da eşegi kössek bilen baglamak. 2. göç. m. Birini ýa bir zady öz ugruna goýbermän saklamak, bent etmek, baglamak, daňmak. Çagany kössekläp saklap bolmaz. kösseklemeklik [kössöklömöklük], iş ady. Kösseklemek ýagdaýy kösseklemezlik [kössöklömözlük], iş ady. Kösseklemek işini etmezlik, kössek salmazlyk, kössek bilen baglamazlyk. kösseklenmek [kössöklönmök], işl. 1. Kössek bilen baglanmak. Ol ýaby obanyň gyrasyndaky sonarlyga kösseklenip goýberilipdir. 2. göç. m. Öz ugruna goýberilmezlik, aýagy baglanmak. kössekleşdirmek [kössöklöşdürmök], işl. Birnäçe ýabynyň ýa-da eşegiň aýagyny kösseklemek, kössek salyp çykmak. Ol myhmanlaryň ýabylaryny kössekleşdirip ýördi. kössekleşmek [kössöklöşmök], işl. 1. Kössek bilen baglamaga kömekleşmek. Ol ýabylary kössekleşdi. 2. Bile kösseklemek. Olar atlary kössekleşip durdular. kössekletmek [kössöklötmök], işl. 1.Kössek bilen baglatmak, kössek bilen daňdyrmak. Eşegi kössekletmek. 2. göç. m. Öz ugruna goýbermezlik, aýagyny baglatmak. Kakaň gelsin bakaly, men oňa seniň aýagyňy kösseklederin. kössekleýiş [kössöklöýüş], iş ady. Kösseklemek ýagdaýy. kös [kö:s], at, sazç. Ýörite ýasalan tokmajyklar arkaly kakylyp çalynýan saz guraly. Kös kakylyp çalynýan saz gurallarynyň iň ulusydyr. köst [kö:s(s)], at. 1. Bir zatda, işde bolýan kemçilik, ýetmez, ýetmezçilik. Onuň eden işiniň kösti bolmaz. 2. Zyýan, zelel, zeper. Onuň üstüne-de, bütin ile kösti ýetdi (B. Kerbabaýew). köstli [kö:slü], syp. Kemi, ýetmezi bar, köstsüz, kemçiliksiz däl. köstsüz [kö:ssüz], syp. Hiç bir kemçiliksiz, ýetmezi bolmadyk, kemsiz gowy. Ekişe köstsüz taýýarlandyk. kösük at. 1. Gumda bitýän, düýbi hem ýapragy käşiriňkä meňzeş, düýbi iýilýän ýabany ösümlik. 2. Noýba, künji ýaly ösümliklerde hasyl emele gelýän hana. Onuň reňki saralypdyr, kösükleriniň agzy çala ýyrşaryp görünýär (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Kösük ýaly (kimin) barmak inçeden uzyn, owadan barmak. Kösük ýaly çişmek gaty çişmek. Ýykylyp agyrdan aýagy kösük ýaly çişen eken. kösükleme [kösüklömö], iş ady. Kösüklemek ýagdaýy. kösüklemek [kösüklömök], işl. 1. Düýbünde kösük emele gelmek, hasyla durup başlamak. 2. Noýba, künji ýaly ekinleriň hasyly görnüp başlamak. kösüklemeklik [kösüklömöklük], iş ady. Kösüklemek ýagdaýy. kösükli [kösüklü], syp. Kökünde hasyl emele gelyan ösümlik (käşir, şugundyr we ş.m.) . Kösükliler maşgalasy käşir, şugundyr ýaly ekinleri öz içine alýar. kösükleýiş [kösüklöýüş], iş ady. Kösüklemek ýagdaýy. köşe [kö:şö] I, at, kön. s. Burç, çet, künjek, tarap. Her köşede nyýaz ornun gizlegin (Magtymguly). \n\n\n KÖŞE [kö:şö] II, at. Çuwalyň ýa-da torbanyň iki gapdalyndan ýüp geçirmek ýa-da el bilen tutup götermek üçin goýulýan halka. Düýeleri ýygnaşdyryp, çuwallaryň köşelerine bagyny ilteşdirdi (A. Gowşudow). köşek [kö:şök], at. 1. Düýäniň alty aýdan uly bolmadyk çagasy. Akmaýa aldyrsa elden köşegin, Bagryn bozup, bozlamaýan bolarmy? (Magtymguly). 2. Söýlüp, oňat görlüp çagalara, oglanlara aýdylýan söz. Şonuň ýaly, köşegim, men özüm dogumly ýigitleri gowy görýärin (N. Saryhanow). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Köşekli düýe tamakin dällik uly zat soramak niýeti ýokluk, uly sylaga garaşmazlyk. Ol senden köşekli düýe tamakin däldir. köşemek [köşömök], işl., gepl. d., ser. Köşeşmek. Amanyň gahary köşedi. köşeşdirmek [köşöşdürmök], işl. 1. Birini bir tär bilen ýuwaşatmak, teselli berip rahatlandyrmak, basalyk bolup, ýüregini düşüşdirmek, aram tapdyrmak. Köşeşdirjek bolup, teselli berjek bolup, azara galmaň (A. Nazarow). 2. Märekäniň, adamlaryň sesini, gowruny ýatyrmak. köşeşmek [köşöşmök], işl. 1. Ýüregiň düşüşmek, aram tapmak, ynjalyk aralaşmak; gaharyň ýatyşmak. 2. Ýagnyň ýagmasy, ýeliň ösmesi ýaly zatlar ýatyşmak, peselişmek, diňişmek. Ýagyş biraz köşeşdi, howa açyljak ýaly etdi (B. Kerbabaýew). 3. Märekäniň, üýşen adamlaryň sesi, gowry ýatyşmak. köşetmek [köşötmök], işl. 1. Teselli berip rahatlandyrmak, ynjaltmak, ýuwaşatmak, köşeşdirmek. Ýaplanyp oturan kepbesine oýkanyp, ýagyrnysynyň gijisini köşetdi (H. Derýaýew). 2. Gep- gürrüňi, galmagaly we ş.m. ýuwaşatmak, ýatyrmak, peseltmek. köşeýiş [köşöýüş], iş ady. Köşemek ýagdaýy. köşk [köşük], at. 1. Ýurduň baştutanynyň bolýan jaýy. 2. Gurluşyk, binaçylyk aýratynlygy bilen tapawutlanýan jemgyýetçilik maksatly uly jaý, ymarat. Ol mundan beýläk ruhy we medeni merkeze öwrülip, halka hyzmat eder (“Watan”). Ruhyýet koşgi. kötegaraba [kötöğarava], at, gepl.d. Tigriniň daşy demir gurşawly araba. kötek [kötök], at. 1. Urgy, ýumruk, bir zadyň depesinden inderilýän agyr zat. Kötek güýçli bolsa, ýüň gazyk ýere girer (Nakyl). 2. göç. m. Berilýän igenç, iňirdi; tankyt. \n\t‣ Kötek iýmek urulmak, ýenjilmek, käýelmek, igenç eşitmek. kötekleme [kötöklömö], iş ady. Köteklemek ýagdaýy. köteklemek [kötöklömök], işl. Ýazgarmak, iňirdemek, igenmek; tankyt astyna almak. köteklenmek [kötöklönmök], işl. Kötek iýmek, igençli käýelmek. Geçen ýygnakda ol gaty köteklenipdir. kötekleşmek [kötöklönmök], işl. Biri- biriňi köteklemek. kötekletmek [kotöklötmök], işl. Igenç, käýinç azabyny çekdirtmek. kötekleýiş [kötöklöýüş], iş ady. Köteklemek ýagdaýy. kötel [kötöl], at. 1. Ýoluň kem-kemden beýgelýän ýeri, ýapy ýokary galýan, çykmasy agyr ýol. Olar atlaryny käte ýorgaladyp, käte säpjedip, daglaryň jülgelerini syryp, belent-belent kötellerden geçipdirler (N. Pomma). 2. göç. m. Kynçylyk, azap, agyr ýagdaý. kötelli [kötöllü], syp. Ýapy ýokary galýan, kötel ýerli. Kötelli ýollar. kötellik [kötöllük], at. Kötel ýer. köw at. Suwuň gitmegi, toplanmagy sebäpli köwlen ýer. Murgap derýasynyň aýagy ýagşy guma girip giden ýerinde Garaçuňňul atly bir köw bardy (H. Derýaýew). \n\n\n KÖW : köw salmak gara bermek, bir ýerde görünmek, köwlemek. –Dagy-duwara biziň gapymyza köw salaýsaň, heziliňi alaryn – diýip, onuň yzyndan hemle urdy (A. Gowşudow). köwdürmek [köwdürmök], işl. Bir ýeri ýa- da bir zadyň düýbüni birine oýdurmak. Köne jaýyň diwarynyň aşagyny köwdürmek. köwejeklemek [köwöjöklömök], işl. Howatyrly garanyp, bir zadyň töwereginde aýlanyp ýörmek. Ol Jumagülüň öýüniň töwereklerinde köwejekläp ýördi. (“Edebiýat we sungat”). Nalaç bolup, içerden çykyp gitdi bu garry, Köwejekläp, yzyna bakyp gitdi bu garry (M. Seýidow). köwejekleşmek [köwöjöklöşmök], işl. Köp bolup köwejeklemek. Okuwyna gijä galan çagalar mekdebiň töwereginde köwejekleşip ýördüler. köwejeňlemek [köwöjöňlömök], işl., ser. Köwejeklemek. köwejeňleşmek [köwöjöňlöşmök], işl., ser. Köwejekleşmek. köwek [köwök], at. 1. Agaçlarda, köne haýatlaryň düýbünde we ş.m. ýerde gazylan hin, çukurjyk. Selbi göz açyp-ýumasy salymda güjümiň köweginde gizlendi (N. Jumaýew). 2. Daglarda, depelerde we ş.m. ýerde tebigy suratda emele gelen gowak. Aýagy gapanly ýyrtyjy özüni köwege atypdyr- da, şol ýerde ýatypdyr. 3. at, göç.m. Oýnalyp ýören, oýnatgy, aňkaw, mah, boş, akylsyz. Sen-ä bir köwek ekeniň. köweklik [köwöklük], at. 1. Köwek köp ýer. 2. Oýnatgylyk, köwegiň gylyk-häsiýeti. Köwekliginden peýdalanyp, ony her kim bir ugra küşgürýär. köweliş [köwölüş], iş ady. Köwelmek ýagdaýy. köwelişmek [köwölüşmök],işl. Hinleriň we ş.m. agzy köwek ýaly bolup, haňlap durmak. Toplaryň nilleriniň agzy köwelişip dur (“Edebiýat we sungat”). köwelme [köwölmö], iş ady. Köwelmek ýagdaýy. köwelmek [köwölmök], işl. Biriniň ýa bir zadyň gapdalynda gomalyp ýörmek, köwejeklemek, aýak üstünde galgamak. köwelmeklik [köwölmöklük], iş ady. Köwelmek ýagdaýy. köweltmek [köwöltmök], işl. 1. Bir zadyň içine ýel düşüp gübermek, gallagmak. Ol ilki öýünden çykyp batly ugranynda jiltgesini ýel köweltdi (A. Durdyýew). 2. Köwek ýaly edip, agzyny giňden açmak. Agzyny köweldip, ile geplemäge ýol bermedi. köwerjeklemek [köwörjöklömök], işl., ser. Köwejeklemek. Itden gorkanyň bolşy ýaly, birnäçe gezek yzyna garanjaklap, köwerjekläp gitdi (B. Kerbabaýew). köwerjekleşmek [köwörjöklöşmök], işl., ser. Köwejekleşmek. köwleme [köwlömö] I, II, iş ady. Köwlemek ýagdaýy. köwlemek [köwlömök] I, işl. Bir ýa birnäçe zadyň düýbüni dowamly köwmek, köwüp goparmak. Olar töňňeleri köwläp aýyrmagy, ýeri sürüp, oňa gowaça ekmegi karar etdiler. Käşir köwlemek. \n\n\n KÖWLEMEK [köwlömök] II, işl. Ara köp wagt salman gelmek, aýlanmak; gijä galman gelmek, wagtynda yzyňa dolanmak.Ynha, bir aý dagy boldy welin, şol yzyny köwlemän gidişi (H. Derýaýew). Toýa gitseň git weli, öýüňize wagtynda köwläweri. köwlemeklik [köwlömöklük] I, II, iş ady. Köwlemek ýagdaýy. köwlenmek [köwlönmök] I, işl. Bir zadyň, diwaryň düýbi oýulmak; köwlüp aýrylmak. \n\n\n KÖWLENMEK [köwlönmök] II, işl. 1. Ara ep- esli wagt salyp, yzyňa dolanmak. Aýdogdy ir bilen turup gidişine, öýe gün öýleden agansoň köwlendi (T. Gurbanow). 2. Aýlanyp, towlanyp akmak; pyrlanyp, aýlanyp gitmek. Ol köwlenip, ümdüzine giden tüweleýiň yzyndan seredip galdy. köwleşdirmek [köwlöşdürmök], işl. Bir ýanyndan köwläp çykmak. Itgyzganyň düýbüni köwleşdirmek. köwleşmek [köwlöşmök], işl. 1. Köwlemäge kömekleşmek. Ol agasyna töňňe köwleşdi. 2. Bilelikde köwlemek. Oglanlar käşir köwleşip ýördüler. köwletmek [köwlötmök], işl. Köwlemek işini başga birine etdirmek. Agajyň düýbüni köwletmek. köwleýiş [köwlöýüş] I, II, iş ady. Köwlemek ýagdaýy. köwme [köwmö], iş ady. Köwmek ýagdaýy. köwmek [köwmök], işl. Bir ýeri, bir zadyň ýüzüni ýa-da düýbüni, aşagyny oýmak, gazmak. Ahyrynda göterim edilen ýoluň dört-bäş metr möçberinde aşagyny köwdüler (B. Kerbabaýew). köwmeklik [köwmöklük], iş ady. Köwmek ýagdaýy. köwmezlik [köwmözlük], iş ady. Köwmek işini etmezlik. köwre [köwrö], at. Siliň oýup giden ýeri. Ol köwre güzere nije düşüp sen (Magtymguly). köwrekak [köwrökak], at. Guradylan gyr çomujy. Köwrekak iýeniň ygynda ýatma (Nakyl). köwreýik [köwröýük], at. Gumda, şorlukda, dagda gögerýän gaty baldakly, püri bogun-bogun köp ýyllyk ösümlik. Meýdan titir, köwreýik, şora, ýowşan bilen basyrylgy (“Edebiýat we sungat”). köwsar [köwsa:r]: köwsar urmak. ser. Köwsarlamak. Köwsar urýan ýeller, suwly ýagyşlar, Çyn söýginiň odun söndürmeýärler (R. Seýidow). köwsarlama [köwsa:rlama], iş ady. Köwsarlamak ýagdaýy. köwsarlamak [köwsa:rlamak], işl. Aýlanyp öwüsmek, aşyrym-aşyrym ösmek, belli bir tarapdan däl-de, dürli tarapdan öwüsmek (ýel, şemal hakynda). Heniz ugrukmadyk şemal köwsarlap, tezek ysyny, tüsse ysyny, düýeleriň gäwüş ysyny getirýärdi (B. Kerbabaýew). köwsarlamaklyk [köwsa:rlamaklyk], iş ady. Köwsarlamak ýagdaýy. köwser [köwsör], at. Hyýaly jennet çeşmesi. Köwsere ýuwupdyr ýar syýa saçyn, Agyz diýen etmez, tilden uýalar (Mollanepes). köw-söw : köw-söw etmek bir ýerde aýlanyp, aýlanjyrap ýörmek, işli-işsiz gezelenç etmek. Ol ekiniň golaýynda köw-söw edip ýördi. köwük I, at. Ýabany pişige meňzeş ýyrtyjy haýwan. Gumuň käbir ýerlerinde köwükler we alajagözenler hem ýaşaýarlar. \n\n\n KÖWÜK II, syp. Köwek bolup duran, köwlen (ýer). Agajyň bir gapdaly adam giräýmeli köwükdi. köwülmek [köwülmök], işl. Bir zadyň, jaýyň we ş.m. düýbi oýulmak, gazylmak. Köne jaýyň düýpleri köwlüp, üstüňe ýykyljak bolup dur. köwüm-köwüm syp. Köp ýer köwlen. Alaňňyrtlar mal ýatagyň töweregini köwüm-köwüm edipdir. köwünmek [köwünmök], işl. Özüň üçin köwmek, köwläp almak. Men gumda kösük köwündim. köwüş I, at. Aýaga geýilýän gonçsuz aýakgaplaryň umumy ady. Ol mele mesisini taýly gezek sypalaşdyryp, köwüşlerini golaýyna getirip goýdy (B. Seýtäkow). \n\n\n KÖWÜŞ II, iş ady. Köwmek ýagdaýy. köwüşçi [köwüşşü], at. Köwüş tikýän, köwüş ýamaýan, aýakgap bejerýän ussa. Köwüşçä ädigimiň ökjesine nal kakdyrdym. köwüşdirmek [köwüşdürmök], işl. Birnäçe ýeri köwüp çykmak, köwüm-köwüm edip gazyşdyrmak. Elleri kiçijik pillije çagajyklar jaýyň töweregini köwüşdirip çykypdyr. köwüşlemek [köwüşlomok], işl., gepl. d. Kowuiş bilen urmak. Onuň agzyny köwüşlemeli bolupdyr. köwüşlik [köwüşlük], syp. Köwüş tiker ýaly, köwüş tikmek üçin niýetlenen. Köwüşlik teletin. köwzeme [köwzömö], iş ady. Köwzemek ýagdaýy. köwzemek [köwzömök], işl. 1. Bugdaýyň, künjiniň we ş.m. dänelerini gaba salyp, silkeläp arassalamak. Ol bugdaýy köwzäp arassalady. 2. Soka salyp, gabygyny döwmek, aýyrmak. köwzelmek [köwzölmök], işl. 1. Bugdaýyň, künjiniň we ş.m. däneleri gaba salnyp, silkelenip arassalanmak. 2. Soka salnyp, gabygy döwülmek, aýrylmak. köwzemeklik [köwzömöklük], iş ady. Köwzemek ýagdaýy. köwzeşdirmek [köwzöşdürmök], işl. Köwzäp çykmak, köwzäp arassalaşdyrmak. Ol bugdaýy, künjini köwzeşdirdi. köwzeşmek [köwzöşmök], işl. 1. Köwzemäge kömekleşmek. Bugdaý köwzeşmek. 2. Bilelikde köwzemek. Aýallar bugdaý köwzeşip durdular. köwzetmek [köwzötmök], işl. Köwzemek işini başga birine etdirmek. köwzeýiş [köwzöýüş], iş ady. Köwzemek ýagdaýy. köý [kö:ý], at, Pikir-hyýal, oý; küý. Günde ýüz köý geler-geçer bu başa, Agyrtma, sözümi ýykmagyl, oglum (Magtymguly). Tapmadym, nädeýin, ýok eken öýde, Galdym şol wagtda tükenmez köýde (A. Kekilow). köýdüriş [köýdürüş], iş ady. Köýdürmek ýagdaýy. köýdürme [köýdürmö], iş ady. 1. Köýdürmek ýagdaýy. 2. at. Gyzgyn unaşyň, belkäniň üstüne agaran guýlup taýýarlanýan nahar. köýdürmek [köýdürmök], işl. 1. Bir zady otda öte gowurmak, ýakyp zaýalamak. Ol tamdyra ýapan çörekleriniň birnäçesini gülledipdir, ody köp salyp köýdüripdir. 2. göç. m. Biriniň janyny ýakmak, çykgynsyz ýagdaýa salmak, bagryny ýakmak. Näz bilen köýdürme bizi, Gyz juwan, suw ber içeýli (“Görogly”). 3. göç. m. Puluň hümmetine görä düşýän harydy alman, ony biderek zada harç etmek, biderek zada sowmak, ýerliksiz harçlamak. Maňa bir eden zadyňam bolmaz-da, diňe şol puly köýdürersiň (B. Kerbabaýew). 4. göç.m. Pul çalşygynda bar bolan pullaryňy bellenen möhletde täze pula öwürmän, olaryň köýmegine sebäp bolmak, ýerine täze pul alyp bilmezlik. Şu aýyň içinde pullaryňy täze pula çalyşmasaň, hemmesini köýdürersiň. köýlenmek [kö:ýlönmök], işl. Bir zadyň pikir-hyýalyny etmek, oýa batmak. Ol näme oýlanýar, näme aýlanýar, Ol näme köýlenýär, näme küýlenýär? (N. Pomma). köýme [köýmö], iş ady. Köýmek ýagdaýy. köýmek [köýmök], işl. 1. Gyzgyn zadyň täsiri netijesinde ýanmak, ýanyp bişmek. – Ah, elim köýdi, goýber! – diýdi (“Zöhre – Tahyr”). 2. Köp ulanylyp ýa-da gaty gyzyp zaýalanmak. Lampa köýüpdir. 3. göç. m. Bir zadyň ugrunda janyňy ýakmak, bagryňy ýakmak. 4. göç.m. Zähmetiň biderek gitmek, çeken azabyň reýgan bolmak, ýerine düşmezlik. 5. Pul çalşygynda çalşylmadyk pul dolanyşykdan galmak. 6. gepl.d. Puluň satyn alyş hümmeti örän aşak düşmek, peselmek. köýmeklik [köýmöklük], iş ady. Köýmek ýagdaýy. köýmet [köýmöt], at. Aýallaryň pişmedir çapady bişirip, toýa eltýän sowgatly saçagy. Her gün saçak, pişme-köýmetli gelen aýallar oglany ýüzüne sylýarlar (A. Gowşudow). köýnek [köýnök], at. Her hili matadan tikilýän, egne geýilýän ýuka geýim. Onuň egninde keteni köýnegi, mahmal kürtesi bardy (G. Kulyýew). Köýneginiň jübüsinden eplengije depder-kagyzyny çykardy-da, epinlerini ýazyşdyrdy (K. Berdiýew). köýnekçe [köýnökçö], hal. 1. Egni diňe köýnekli, köýnegiň daşyndan hiç zat geýmedik. Ertirine we agşamyna köýnekçe... gezmek mümkin däldi (N. Esenmyradow). 2. at. Atyň eýeriniň üstüne atmak üçin haly ýaly dokalýan ýa-da palas ýaly öýdelýän gyrasy seçekli esbap, jul. Köýnekçäni agdygrak saldy (“Görogly”). köýneklik [köýnöklük], at. Köýnek bolar ýaly, köýnek tikmäge niýetlenen (mata). Men ertir bazardan gelşime iň gymmatbaha ýüpek köýneklik alyp bererin (N. Saryhanow). köýük at. Ýanyk, ýanan zat. Birdenkä köýük ysy gelip başlady (“Edebiýat we sungat”). köýüp-bişmek işl., ser. Köýmek 3. Oňa ene süýdüni emdirmänligine köýüp-bişýärdi (G. Kulyýew). köýüş iş ady. Köýmek ýagdaýy. köz [kö:z], at. 1. Ýanyp, küle ýa-da kömre öwrülmedik ot bölegi, tokga ot. Gazanyň gapdalyndaky ojakda diňe köz gyzaryp ýatyrdy (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Köz ýaly, közüň täsiri ýaly. Eşitseň ýaman söz ýagşy dostuňdan, Ýanar durar, ýüregiňde köz bolar (Seýdi). közeme [kö:zömö], iş ady. Közemek ýagdaýy. közemek [kö:zömök], işl. Köze öwrülmek. Ýanyp duran ojar oduny soňabaka közäp başlady. közeşmek [kö:zöşmök], işl. Bir ýanyndan közäp ugramak. Ojakdaky omçalar közeşip ugranda, çopan gara kündügi közüň içine süssürip oturtdy. krater [kyra:ter], at.Ýanardagyň (wulkanyň) çür başynda ýerleşýän we içinden ot, gyzgyn läbik, kül atylyp çykýan deşik. kremasiýa [kirema:siýa], at. Aýratyn peçlerde ölen adamyň jesedini ýakmaklyk. Kremasiýa etmek. krematoriý [kiremato:riý], at. Kremasiýa etmek üçin ýörite abzallaşdyrylan jaý. kremniý [kire:mniý], at. Metal ýaly ýalpyldyly garamtyl-çal kristallar, himiki element. kristal [kirista:l], at, him. Bölejikleri (atomlary, ionlary ýa-da molekulalary) belli bir yzygiderlilikde gaýtalanýan tertipde ýerleşen (gaty ýa-da suwuk) jisim. krokodil [kyrakady:l], at. Tropik ýurtlarda suwda ýaşaýan galyň hamly süýreniji haýwan. krowat [kyrava:t], at. Üstünde ýatmak üçin agaçdan ýa-da metaldan ýasalan dört aýakly, bir adamlyk ýa-da iki adamlyk öý goşy, mebel. kub [ku:p], at. 1. mat. Bir sanyň üçünji derejesi. 2. Göwrüm ölçeg birligi. kubok [ku:bok], at, sport. Sport ýaryşlarynda berilýän baýrak. Hormatly Prezidentimiziň gysga döwürde Halkara karate federasiýasy tarapyndan gara guşagyň iň ýokary 6-njy danyna, Aziýanyň Olimpiýa geňeşiniň ordenine, Halkara awtomobil federasiýasynyň we "Ýüpek ýoly 2009" rallisiniň guramaçylyk komitetiniň ýokary Kubogyna mynasyp bolmagy milli Liderimiziň halkara ykrarnamasyna eýe bolýandygyny aňyrýany bilen subut edýär (“Saglyk”). kuhha-kuhha [kuhho-kuhho]: kuhha- kuhha etmek ser. Kühhe-kühhe etmek kuwwat [kuwwa:t], at. 1. Güýç, gujur, gurbat, gurp, gaýrat. 2. Elektrik energiýasynyň güýjüni häsiýetlendirýän ululyk. Elektrik togunyň kuwwaty. 3. Oglana dakylýan at. kuwwatlandyrmak [kuwwa:tlan- nyrmak], işl.1. Bir zadyň güýjüni artdyrmak, gurbuny köpeltmek, kuwwat bermek. Gulam Seýdi şahyra nan-suw berip, ony birnemejik kuwwatlandyrypdyr (N. Pomma). 2. Ykdysady, harby, tehniki taýdan güýçlendirmek, güýjüni köpeltmek, artdyrmak. Ýurduň goranyş ukybyny kuwwatlandyrmak. kuwwatlanmak [kuwwa:tlanmak], işl. Bir ugurdan güýçli bolmak, güýçlenmek. Parahatlyk saýasynda, Ös, kuwwatlan, ganatlan! (A. Kowusow). kuwwatly [kuwwa:tly], syp. 1. Kuwwaty bar, beden taýdan gujurly, güýçli. Kuwwatly gol.2. Ykdysady, harby, tehniki taýdan güýçli, hemme tarapdan ösen. kuwwatlylyk [kuwwa:tlylyk], at. 1. Fiziki taýdan güýçlülik, kuwwaty barlyk, kuwwatsyz dällik. Pälwanyň goşarynyň kuwwatlylygy daşyndanam bildirip durdy. 2. Ykdysady, harby, tehniki taýdan güýçli, ösen ýagdaýda bolmaklyk. kuwwatsyz [kuwwa:ssyz], syp. 1. Kuwwaty ýok, kuwwatly däl, güýçsüz. Ol kuwwatsyz gollary bilen kakasynyň boýnundan asyldy.2. Ykdysady, harby we tehniki taýdan gowşak. kuwwatsyzlandyrmak [kuwwa:ssyz- lannyrmak], işl. Birini kuwwatdan gaçyrmak, kuwwatsyz ýagdaýa salmak, güýçsüzlendirmek. Kesel ony kuwwatsyzlandyrypdyr. kuwwatsyzlanmak [kuwwa:ssyz- lanmak], işl. Güýçden galmak, kuwwaty gaçmak, gurpdan düşmek. Ol kesel zerarly ýyl-ýyldan kuwwatsyzlanýar. kuwwatsyzlyk [kuwwa:ssyzlyk], at. Kuwwatsyz halda bolmaklyk, güýçsüzlik, gurpsuzlyk; ysgynsyzlyk. Soňky gezek göreş tutanda, pälwanyň kuwwatsyzlygy bildirdi. kuýaş [kuýoş], at, şahyr. Gün (togalak şekilli örän gyzgyn asman jisimi). Husnuňa tap bermez kuýaşyň nury, Ýüzüň meňzär mahy-tabana, gözel (Kemine). kuýun at. Tüweleý. Köýüňde kuýun deý awara bolsam (Mollanepes). küçen [küçön], at. Düýe ýa ýaby bilen ýer sürlende malyň boýnunyň sürtülmezligi üçin, boýunturugyň astyndan, samaçawlaryň aralygyndan togalanyp, düýrlenip goýulýan köne keçe we ş.m. zat. Alaşa boýnuna küçen salnyp, boz agta ýanaşdyrylanda haýkyrdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Küçen ýaly düýrlenen ýaly, togalanan ýaly, bükülen ýaly. Ol küçen ýaly bolup bükülip ýatyrdy. küçenlik [küçönlük], syp. Küçen eder ýaly, küçen etmäge ýaramly, küçen etmäge niýetlenen. Küçenlik köne güpbi. küde [küdö], at. 1. Bir ýere basylan bede, ýandak we ş.m. üýşmegi, küt. Ot küdeleri. 2. göç.m. Tertipli-tertipsiz baslygyp ýatan zatlaryň toplumy. Içi gyrlyp taşlanan pelleler, baýryň bir bölegi ýaly, küde bolup ýatyr (B. Kerbabaýew). küde-küde [küdö-küdö], syp. Üýşürilip goýlan birnäçe küde; üýşmek-üýşmek, topbak- topbak. Otlar küde-küde edilip üýşürilipdir. küdeleme [küdölömö], iş ady. Küdelemek ýagdaýy. küdelemek [küdölömök], işl. Bedäni, ýandagy küde edip basmak, desselerden ýa petdelerden küde etmek. Bede küdelemek işi tamamlanyp barýar. küdelemeklik [küdölömöklük], iş ady. Küdelemek ýagdaýy. küdelemezlik [küdölömözlük], iş ady. Küde edip basmazlyk. küdelenmek [küdölönmök], işl. Ot we ş.m. zatlar küde-küde edilmek. Ýatyrylan ýandak küdelendi. küdeleşdirmek [küdölöşdürmök], işl. Bedäni, ýandagy we ş.m. bir ýanyndan küde edip başlamak, küde edip çykmak. Ol ýatan petdeleri küdeleşdirip çykdy. küdeletmek [küdölötmök], işl. Küdelemek işini başga birine etdirmek, bedäni, ýandagy we ş.m. küde-küde etdirmek. Onda-munda görünýän desseleri küdeletdi. küdeleýiş [küdölöýüş], iş ady. Küdelemek ýagdaýy. küdeleýji [küdölöýjü], at. Bede ýa-da ýandak we ş.m. küde edýän, küde basmakda ulanylýan maşyn. küdüň at. 1. Geýimiň ýygyrdyny ýazmak üçin ulanylan ýylmanak daş. Ol bukjadan çykaran ketenisiniň epin tutan ýerlerinden küdüň ýöretdi. 2. Harsaň keseklerini owradyp, gaty toprakly ýerleriň ýüzüni tekizlemek üçin ulanylýan gural. – Eý, joçga, kesekleri ýörite küdüň* bilen owratmaly (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy, 105 s.). küfgar [küfğa:r], at, kön.s. Kapyrlar. Ýalançyny küfgar alsyn, oz diniňe pugta bol (Aýtgy). kühhe-kühhe [kühhö-kühhö]: kühhe- kühhe etmek kesellilik zerarly içiňe zor salyp üsgürmek, yzly-yzyna üsgürmek. Ol içini çekip, eginlerini silkip, kühhe-kühhe edip, birnäçe gezek üsgürdi. küji [küjü], at. Dokalýan dokmanyň erşine bat berýän, erişleriň ornuny çalşyrýan halka görnüşli ýüp. \n\t‣Küji agajy daşyna küji ýüpi aýlanýan, dokmanyň erşini ýokary göterýän, dokmanyň ini bilen deň togalak agaç. Küji galdyrgyç küji agajynyň iki ujunyň aşagynda goýulýan, palçykdan edilen dikeç, küji ýassyk. Küji susmak küji dokmanyň erşine gyradeň barmadyk wagtynda el bilen eltmek. Küji ýassyk ser. Küji galdyrgyç. Küji ýüp küji etmek üçin ýörite bükdürilen ýüp. küjüleme [küjülömö], iş ady. Küjülemek ýagdaýy. küjülemek [küjülömök], işl. Dokma ýüwürtmekde erişleri küjüden geçirmek; küji etmek. Dokmanyň erşini küjülemek. küjülemeklik [küjülömöklük], iş ady. Küjülemek ýagdaýy. küjülenmek [küjülönmök], işl. Dokmanyň erşi küjüden geçirilmek. küjüleşmek [küjülöşmök], işl. 1. Küjülemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde küjülemek. küjületmek [küjülötmök], işl. Küjüllemek işini başga birine etdirmek. küjüleýiş [küjülöýüş], iş ady. Küjülemek ýagdaýy. kükedişmek [küködüşmök], işl. Birnäçe bolup çilim tüssesini küketmek. Çilim kükedişip durmaň-da, işiňiz bilen boluň! kükeme [kükömö], iş ady. Kükemek ýagdaýy. kükemek [kükömök], işl. Dürli ys gelmek, ýakymly-ýakymsyz ys ýaýramak, burnuňa urmak. Päkize geýimleriň, dürli atyrlaryň ysy kükeýärdi (B. Kerbabaýew). kükemeklik [kükömöklük], iş ady. Kükemek ýagdaýy. kükeşmek [küköşmök], işl. Birnäçe zadyň ysy ýaýrap durmak, gelip durmak. Dürli gülleriň ysy kükeşýärdi. küketmek [kükötmök], işl. Ys ýaýratmak, ys döretmek. kükeýiş [küköýüş], iş ady. Kükemek ýagdaýy. kükrek [kükürök], at. Adamyň ýa-da haýwanyň döşi, göwsi. \n\t‣Kükrek germek bir maksat, iş üçin gaýduwsyz durmak, jan gaýgyrmazlyk. Sen meni ösdürdiň, kükregiň gerip, Arslan ýürek gahrymanyň asly sen (A. Kekilow). kükreme [kükürömö], iş ady. Kükremek ýagdaýy. kükremek [kükürömök], işl. 1. Lummur- lummur edip seslenmek, agzyny ak köpük edip esremek (erkek, iner hakynda). Kükräp bugra dek dalaşan, Ýolbars gaplaň, şiri bardyr (“Görogly”). Aý gider Aýa garşy, Ner kükrär maýa garşy (Halk döredijiliginden). 2.göç.m. Meslikden gaharlanyp, biriniň üstüne haýbat atyp sürünmek, küpürsemek. Onuň üstüne birsyhly sürnüp kükreýärdi (A. Nazarow). kükremeklik [kükürömöklük], iş ady. Kükremek ýagdaýy. kükreşmek [küküröşmök], işl. Düýe mallar birnäçe bolup esräp, kükräp durmak (erkekler hakda). Gyşyň çillemes erkekleri dişlerini çalşyp, agyzlaryny ak köpük edişip, biri-birine kükreşýärdi (N. Pomma). kükreýiş [küküröýüş], iş ady. Kükremek ýagdaýy. kükürt at. 1. Gazylyp alynýan sary reňkli mineral, himiki element. 2.gepl.d. Otluçöp. kükürtli [kükürtlü], syp. Düzüminde kükürdi bolan. Kükürtli suw. kül at. Oduň we ş.m. zatlaryň ýanyp gutarandan soňky galan külke çal galyndysy. Perzent bolmasa düýbüňden, Gam-gussa basar gün-günden, Kim ogulsyz ötse mundan, Ojagynda küller galmaz (Seýdi). \n\t‣Kül bolmak 1) kül-uşak bolmak, döwlüp bölek- bölek bolmak. Ýere gaçyran käsesi kül bolupdyr. 2) güýçli derejede şikes ýetmek, gaty zaýalanmak. Maşyn heläkçiliginde "Toýotasy" kül bolupdyr. 3. Sowlup gutarylmak, bary harçlanmak. Belli bir alan zadymam ýok weli, bäş günüň içinde toplanja pullarymyň bary kül boldy. 4) syzlap gaty agyrmak. Köp işläp ýadapdyryn öýdýän, elim, aýagym kül bolupdyr, agyrysyna çydamajak bolýan. Kül dökmedik ýeri ýok belli bir ýerde, işde ýerlemän, bir ýerde uzak durman, ondan-oňa göçüp-gonup ýören (adam). Küle dönmek. ser. Kül bolmak. Ümmülmez ýogyn agaçlar gara ýanyk bolup, küle dönüpdir (A. Gowşudow). Kül etmek 1) kül-uşak etmek, döwüp bölek-bölek etmek. Elindäki çäýnekleri ýere gaçyryp kül etdi. 2) güýçli derejede şikes ýetirmek, gaty zaýalamak. Maşynyny degrip, kül eden eken. 3. Sowup gutarmak, baryny harçlamak. Pul boldy – kül boldy. Külüni göge sowurmak ýok etmek. Bagtyň küle çökmek durmuşyň ugruna bolman bulaşmak, edeniň ugruna bolman, ters düşmek; işiň gaýtmak. Bagtyň küle çökmesin. külal [küla:l], at. Küýzegär. külaltamdyr [küla:ltamdyr], at. Küýzegärleriň ýasaýan tamdyry. külatar at. Ojagyň küli syrylyp, toplanyp dökülýän susak. külbe [külvö], at. 1. Ýaşamak üçin sümelge, ýaşamak mümkin bolan bolgusyzja küme, kepbe. 2.gepl.d. Ýaşaýyş jaýy, öý. Sen öz külbäňi nirede-de bolsa, suwuň kenarynda dikgin (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣Külbesini arkasyna daňmak kowmak, göçürip goýbermek. külbike [külvi:ke], at. Eliň ýa-da aýagyň barmaklarynyň iň kiçisi, başam barmakdan soň dördünji barmak. külçe [külçö], at. Un, ýag, ýumurtga goşulyp, süýde ýugrulyp, ýörite bişirilýän kiçijik tegelek çörek, köke. küldan [külla:n], at. Çilimiň küli kakylýan, galyndysy taşlanýan gap, guty. küle [külö], syp. 1. Guýrugy kesik, kelte guýrukly; jonnuk, gysga, kelte. Küle köpek art penjeleri bilen ýer dörüp, ýüzüni nobura bakan tutup hyňranýardy (B. Kerbabaýew). 2.Oglana dakylýan at. küleçe [külöçö], at. Daşyna begres, mahmal we ş.m. daşlyk çekilen gysga aýal içmegi. Ejemden galan küleçäni hökman geýerin, kaka! (“Edebiýat we sungat”). külembibi [külömmi:vi], at, ser. Külbike. külembike [külömmi:ke], at, ser. Külbike. Kirişleriň goşulyp gaýdýan perdesine külem barmagyny basyp durdy-da, dutaryň gapagyny basdy (N. Saryhanow). küljermek [küljörmök], işl. 1. Küle öwrülip başlamak. Ussa aga bolmasa-da, körükde küljerip ýatan kömrüň ýap-ýaňyja-da körändigine gözümi ýetirdim (R. Gelenow). 2. Ýüzi ýagtylygyny ýitirip, öçügsi görnüşe geçmek. Näme ýüzüň küljerip dur? küljümek [küljümök], syp. Küle çalymdaş reňkli, kül reňkliräk. Onuň asly bugdaý reňk ýüzi gandym kömrüniň tozany bilen küljümek bolupdyr (A. Gowşudow). külke [külkö] I,syp. Bir zadyň owranyp maýda bolan bölekleri, iri bolmadyk, bolmalysyndan ownuk, maýda. Külke çaý. \n\n\n KÜLKE [külkö] II, at. Takgaz balyklar maşgalasyna degişli ownuk balyk. Külke balygy. külkeleme [külkölömö], iş ady. Külkelemek ýagdaýy. külkelemek [külkölömök], işl. Bir zady owratmak, maýdalamak, döwüp ownuk etmek. Iri kömürleri külkelemek. külkelemeklik [külkölömöklük], iş ady. Külkelemek ýagdaýy. külkelenmek [külkölönmök], işl. Külke, maýda, ownuk edilmek. külkeleşmek [külkölöşmök], işl. 1. Külkelemäge kömekleşmek. Duzy külkeleşmek. 2. Bilelikde külkelemek. külkeletmek [külkölötmök], işl. Külkelemek işini başga birine etdirmek. Saruny külkeletmek. külkeleýiş [külkölöýüş], iş ady. Külkelemek ýagdaýy. kül-külüne [kül-külünö]: kül-külüne düşmek bir zadyň hyýalyna, arzuwyna, yşgyna düşmek. Durdujygam Gülnary garşylamanyň kül- külüne düşdi (A. Gurbanow). külli [küllü], syp. Ähli, hemme, bütin. Külli gözelleriň hany (Magtymguly). kül-owram [kül-owrom], hal. 1. Dyr-pytrak, bölek-bölek, tike-tike, kül-uşak. Elimdäki käse ýere gaçyp, kül-owram boldy. 2. Owlan ýaly, soka salnan ýaly (endam, beden hakynda). Dört günläp kerpiç guýdum weli, endam-janym kül-owram bolupdyr. 3. Derbi-dagyn, kül-peýekun. kül-pagyş [kül-pağyş], hal. Duw-dagyn, kül- uşak, owram-owram. kül-peýekun [kül-peýeku:n], hal. Derbi- dagyn, kül-uşak, dyr-pytrak, ýer bilen ýegsan. Şeýdip, nämäniň-nämedigini aňşyrmankalar, olary kül-peýekun ederis (B. Seýtäkow). külpet [külpöt], at. Bir zat sebäpli çekilýän ejir, azap, görülýän horluk, kynçylyk; sütem, zulum. Garrylyk ýetişdi müň külpet bilen, Mizan ýetdi, hazan geldi, gyş galdy (Magtymguly). kül-talhan hal, gepl. d. Kül ýaly, talhan ýaly, owram-owram, kül-uşak. Sen nädip meniň dişimi kül-talhan etjek? (G. Kulyýew). kültek [kültök]: köne kültek könäniň tarapdary, täzelik bilen ylalaşmaýan, köneçil. Ol gaty köne kültek adamdy. kültem [kültöm], syp. 1. Külterlenen halka görnüşli toplanyp daňlan (ýüp, sim we ş.m. zat). Çep işikde iki kültem gara ýüp asylgy durdy (B. Kerbabaýew). 2. at, göç.m. Bir zadyň yzygiderli dowamy. Pikir kültemleri ony haýsydyr bir döwürlere alyp bardy (“Edebiýat we sungat”). kültemek [kültömök], işl. Toplamak, ýygnamak, (esasan, iriň hakynda). Ýara iriň kültäpdir. külter [kültör], at, ser. Kültem. Eýeriň gaşyna ildirilen irişme bagy alyp, külterini çözmäge durdy (H. Derýaýew). külterleme [kültörlömö], iş ady. Külterlemek ýagdaýy. külterlemek [kültörlömök], işl. 1. Uzyn ýüpi bir eliň bilen ujundan tutup, beýleki eliň bilen çalarak ýumulgy eliň içinde saklap, goluňy kültemiň möçberine, ululygyna baglylykda aýlamak arkaly kültem görnüşinde ýygnap daňmak, berkitmek. Bedräniň bolsa ýüpüni külterläp, Annagulynyň eline berdi (A. Durdyýew). 2. göç.m. Uzak ýoly durman geçmek. Otly ýoluň tanapyny külterläp barýardy. külterlemeklik [kültörlömöklük], iş ady. Külterlemek ýagdaýy. külterlemezlik [kültörlömözlük], iş ady. Kültem-kültem etmezlik. külterlenmek [kültörlönmök], işl. 1. Külter-külter, kültem-kültem edilmek. Ol arkasyndaky boş kädini düşürmäni unudyp, bagy külterlengi bedresini elinde tutup durdy (B. Kerbabaýew). 2. göç. m. Yzly-yzyna geçip durmak. Aýlar, ýyllar şol külterlenip geçip dur. külterleşdirmek [kültörlöşdürmök], işl. Ýaýrap ýatan ýüpi, simi bir ýanyndan kültem görnüşinde ýygnaşdyrmak. Ol bulaşyp ýatan ýüpleri külterleşdirdi. külterletmek [kültörlötmök], işl. Ýüpi we ş.m. külter-külter etdirmek. Çopan ýüpleri çoluklara külterletdi. külterleýiş [kültörlöýüş], iş ady. Külterlemek ýagdaýy. kül-uşak [kül-uşok], hal. Bölek-bölek, kül- owram, kül-pagyş; derbi-dagyn, dyr-pytrak. Käse ýere gaçyp, kül-uşak boldy külüň at. Gaty ýa-da daşlyk ýerleri gazmak üçin ulanylýan bir ujy çiş, beýleki ujy ýasyrak agyzly demir gural. Daş asyýa bolmaz külüň urmasaň, Hiç iş kemal tapmaz, köňül bermeseň (Talyby). külüňlemek [külüňlömök], işl. Külüň bilen gazmak, külüň urmak. Piliň almadyk gaty ýerini külüňlemek. külüňlenmek [külüňlönmök], işl. Gaty, daşly ýere külüň urulmak. Gaty ýerler külüňlendi. külüňleşmek [külüňlöşmök], işl. 1. Birine külüňlemäge kömekleşmek. Külüňleşäýmeseň, bu ýer maňa gazdyrjak däl. 2. Bilelikde külüňlemek. Olar gaty ýeri külüňleşip durlar. külüňletmek [külüňlötmök], işl. Külüňlemek işini başga birine etdirmek, külüňlemäge mejbur etmek. Daşly ýeri külüňletmek. külüňleýiş [külüňlöýüş], iş ady. Külüňlemek ýagdaýy. küme [kümö], at. Mal-gara saklamak, goş- golam we ş.m. zatlary goýmak, şeýle hem wagtlaýyn ýaşamak üçin, köplenç, agaçdan dikilen çatma. kümeçilik [kümöçülük], at. Köp küme dikilen ýer, kümäniň köp ýeri. Biz oba ýetmänkäk, gawun kümeçiligi çykyp ugrady. kümmet [kümmöt], at. Mazaryň üstünde salynýan, ýokarsy gümmezli bina, gümmez. Janyň barlygynda haýyr gazansaň, Rahat ýatjak ýeriň - kümmet ýagşydyr (Magtymguly). Sen indi Bezirgeniň mazarynyň üstüne kümmet galdyr (“Görogly”). Uzak çölde äpet kümmet, Durdy köp asyrdan bäri (Ç. Aşyrow). kümpüç at. Adamyň, haýwanyň oňurgasynyň gutarýan tarapy; türre, syrt. kümsük syp. Ýaman niýet bilen gizlinlikde biriniň garşysyna hereket edýän (adam hakynda). Men seniň ýaly kümsük adamy heniz gören däldirin. kümsüklik [kümsüklük], at. Misginsokarlyk, saman astyndan suw goýberenlik; köpbilmişlik. kümşüldeme [kümşüllömö], iş ady. Kümşüldemek ýagdaýy. kümşüldemek [kümşüllömök], işl. Iýmiti alyn diş bilen iýmek, gäwüşemek, agzyňy müňküldedip iýmek. Gelinligi bolsa sumkasyndan odur-budur çykaryp, kümşüldeýärdi (T. Gurbanow). kümşüldemeklik [kümşüllömöklük], iş ady. Kümşüldemek ýagdaýy. kümşüldetmek [kümşüllötmök], işl. Alyn dişleriň bilen bir zat iýip, agzyňy kümşül-kümşül etdirmek. kümşüldeýiş [kümşüllöýüş], iş ady. Kümşüldemek ýagdaýy. kümüş at. zergärç. s. 1. Çalymtyk ak reňkli gymmatbaha metal, himiki element. Zelili Hatyjanyň on barmagy üçin ýasan on ýüzügini, bukaw, gupba, sümsüle ýaly kümüş şaýlaryny Seýdiden iberipdir (N. Pomma). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣Som kümüş bolup durmak köp sanly kümüş şaý-seplerini dakynmak. Üsti-başy som kümüş bolup duran gelin dähedem-dessemläp ýöräp barýardy. kümüşçi [kümüşşü], at. zergärç. s. Kümüşden şaý-sep ýasaýan ussa, kümüş ussasy, zergär. Kümüşçi ussanyň ýüzüge oturdan gaşyna söýgi, guwanç bilen bakyşy ýaly, Nepes hem öz eden işine göwnüýetijilik bilen seretdi (B. Seýtäkow). kümüş-gyzyl [kümüş-ğyzyl], at. Kümüşdir gyzylyň bilelikde ady. Kümüş-gyzylyň könesi bolmaz, ata-enäniň– bahasy (Nakyl). kümüşleç [kümüşlöç], syp. Kümüş reňkli, kümşe çalym edýän. Kümüşleç öwşün atyp, gök salyp oturan düzlük. kümüşleme [kümüşlömö], iş ady. Kümüşlemek ýagdaýy. kümüşlemek [kümüşlömök], işl. Kümüş bilen bezemek, nagyşlamak. Ol eýeriň gaşyny kümüşledi. kümüşlemeklik [kümüşlömöklük], iş ady. Kümüşlemek ýagdaýy. kümüşlenmek [kümüşlönmök], işl. Kümüş bilen bezelmek. Nas kädiniň daşy kümüşlenipdir. kümüşletmek [kümüşlötmök], işl. Kümüş böleklerini berkitdirip, çaýdyryp timarlatmak, bezemek. Gyrma köwşüni kümüşledipdir. kümüşsöw syp. Kümüş öwüşginli. Kümüşsöw reňk. künç at. 1. ser. Künjek 1. Gyrak-bujakda, tamyň künjünde, aşakdaky şyrlap akýan suw boýunda gelin-gyzlar-da köpeldi (B. Kerbabaýew). 2. ser. Künjek 2. Dünýäniň dört künjün çekip oturmyş (Magtymguly). künde [künnö] I, at. Ýer sürülýän azalyň ýerdemir geýdirilýän bölegi, omaç. Gadymdan galan kündäniň ýeri dörüşiniň hem mazasy ýok (B. Kerbabaýew). \n\n\n KÜNDE [künnö] II, at, taryh. Jenaýat edenleriň aýagyna salynýan agaç gandal. Zynjyr, künde bilen saklarlar seni (Magtymguly). kündelemek [künnölömök], işl. Tussagyň aýagyna künde salmak, künde bilen baglamak. Ýa kündeläp, meni çaýa salar sen (Magtymguly). Takdyry-hudadyr çekmegim gerek, Aýagym kündeläp, baglasaň elim (Talyby). kündelenmek [künnölönmök], işl. Tussagyň aýagyna künde salynmak. Onuň aýaklary kündelenipdir. kündeleşmek [künnölöşmök], işl. Tussagyň aýagyna künde salyşmak, baglaşmak. kündeletmek [künnölötmök], işl. Tussagyň aýagyna künde saldyrmak. Onuň aýagyny kündeletdiler. kündük [künnük], at. El-ýüz ýuwmak, çaý gaýnatmak we ş.m. üçin misden ýasalýan ýa-da çoýundan guýlan gulply, jüründikli suw guýulýan gap. Üýşmek közüň gapdalyndaky gara kündügi özüne çeken Gulmyrat aga gürrüňi başga ýana sowdy (R. Gelenow). künjara [künja:ra], at. 1.Künji, kenep we ş.m. däneleriniň ýagy alnandan soň galan galyndysy, gemresi. 2. Pagta çigidiniň ýagy alnandan soň galan galyndysy, sarun. künjek [künjök], at. l. Tamyň,otagyň, jaýyň bir burçy. 2. Bir ýeriň, ýurduň merkezden uzak ýeri, burçy, çeti. künji [künjü], at. 1. Gür baldakly, ownuk däneli günorta ýurtlarda ösýän ösümlik. 2. Şol ösümligiň ýag alynýan ownuk dänesi. \n\t‣Künji ekmäge gitmek aradan çykmak, ölmek, ýogalmak. künjülik [künjülük], at. Künjiniň köp ekilen ýeri. Künjülik meýdan. künjüpaýa [künjüpa:ýa], at. Dänesi kakylyp alnan künjiniň çöpi. künt : künt bolmak saňsar bolmak, kelläň işlemeden galmak, aňyň kütelmek, aňkaň aşmak, akylyň çaşmak; halys bolmak. Saňa aýdyp-aýdyp künt boldum. Künt etmek aňyny küteltmek, aňkasyny aşyrmak; halys etmek. Mydam ah çekersiň, zehin künt eder, Gündizki hyýalyň gündiz düýş bolar (Magtymguly). küňre [küňrö], at. 1. Howlynyň diwarynyň üstünden gurulýan diş-diş kiçijik sütünjikler. 2. Howlynyň burçlarynda, derwezesiniň ýanynda gurulýan içi basgançakly, töwereginde atyşhana bolan diň. 3. Köýnegiň ýakasyna, çaga tahýasyna salynýan diş-diş gaýma nagyş. küňrült syp. Solak, öçük; küljümek, tutuk. Ol işige arkasyny daýap, küňrült agaran kepje sakgalyny ýogyn barmaklary bilen darap, bir salym syn edip oturdy (B. Kerbabaýew). küpe [küpö] I, at. Ýolagçylar otlusyndaky wagonlarda iki ýa-da dört orunlyk ýer. \n\n\n KÜPE [küpö] II, at. 1. Arka, ýagyrny; pilçäniň üsti, küpeç. 2. göç. m. Bir zadyň üsti, ýokarsy, depesi. \n\t‣ Küpesine bermek (ýapmak) arkasyna, ýagyrnysyna urmak. küpür : küpür geplemek gep-sözde öte geçmek, uly geplemek, ýalňyş, nädogry, öte zatlar diýişdirmek. Küpür geplemeg-ä gowy zat däldir welin, şol ýylky ýaly ýüz gyş gelse-de, indi zaýaçylyk, heläkçilik bolmaz (“Edebiýat we sungat”). küpürsek [küpürsök] I, syp. Küpürsäp gepleýän, batly, uly gürleýän, küpür gürleýän. \n\n\n KÜPÜRSEK [küpürsök] II, syp. Gumak, ýumşak, küpürsäp ýatan (ýer hakynda). Küpürsek ýol. Küpürsek ýer. küpürseme [küpürsömö] I, II, iş ady. Küpürsemek ýagdaýy. küpürsemek [küpürsömök] I, işl. Mes bolup ýa-da bir zada gahar edip, biriniň üstüne sürünmek, haýýarlyk edip gygyrmak, dogry-nädogry zatlar diýişdirmek. \n\n\n KÜPÜRSEMEK [küpürsömök] II, işl. Gumak bolmak, ýumşak bolmak, içi boş ýaly bolmak (gumak ýer, ýol we ş.m. hakynda). Küpürsäp duran dersiň üstüne çäge ýazdylar. küpürsemeklik [küpürsömöklük] I, II, iş ady. Küpürsemek ýagdaýy. küpürseşmek [küpürsöşmök], işl. Birnäçe bolup batly, uly gürlemek. Aýallar, gyz-gelinler toýa gelen ýaly bolup, ýerli-ýerden küpürseşip başladylar. küpürseýiş [küpürsöýüş] I, II, iş ady. Küpürsemek ýagdaýy. kür üml. Eşek, kürre kowlanda, ýörediljek bolnanda aýdylýar. küre [kürö], at. Kerpiç bişirilýän peç, kerpiç bişirmek üçin ýörite jaý. küreçi [küröçü], at. Kerpiç bişirilýän küräniň işçisi, kürede işleýän adam; küre gurýan ussa. Ortanjy weziriňem asly kerpiç bişirýän küreçi bolsa gerek (A. Salyh). kürek [kürök], at. 1. Kiçiräk motorsyz gaýyklary sürmek üçin boýy iki metrden uzynrak, ujy ýasy enjam. Elimdäki küregim garşy suwuň ýüzünden taýyp gitdi (A. Atajanow). 2. Tutuş agaçdan ýonulyp harman atmak, gar we ş.m. artmak üçin pil görnüşli ýasy, uzyn saply gural. Ol atylan harmanyň gyzylyny kürek bilen bir ýere toplady. 3. gepl. d. Degirmeniň un ahyryndan, çuwaldan we ş.m. un, bugdaý susup alynýan gysga saply susguç. kürekçi [kürökçü], at. Kürek bilen gaýyk sürýän, küregi işledýän adam. kürekleme [küröklömö], iş ady. Küreklemek ýagdaýy. küreklemek [küröklömök], işl. 1. Kürek bilen gaýyk sürmek, gaýygy küregiň kömegi bilen ýöretmek. Men yzymyza kürekläp ugradym (T. Gurbanow). 2. gepl. d. Kürek bilen artmak, toplamak. 3. Kürek bilen uny, bugdaýy we ş.m. gapgarmak, guýmak. küreklemeklik [küröklömöklük], iş ady. Küreklemek ýagdaýy. küreklenmek [küröklönmök], işl. 1. Kürek bilen gaýyk sürülmek. Olar deňziň içindäki küreklenýän gaýyga meňzeýärdi (A. Nazarow). 2. Kürek bilen ardylmak, toplanmak. Işikdäki gar küreklendi. kürekleşmek [küröklöşmök], işl.l. Küreklemäge (1-nji we 2-nji manylarynda) kömek etmek.Ol ikinji küregi aldy-da, gaýykça kürekleşip başlady. 2. Iki ýa birnäçe bolup küreklemek (1-nji we 2-nji manylarynda). Ikisi iki ýerden gaýyklaryny kürekleşip, bir salymdan ep-esli ýol geçdiler. kürekletmek [küröklötmök], işl. Küreklemek (1-nji we 2-nji manylarynda) işini başga birine etdirmek. Gary kürekledip toplatmak. Ol gaýygy ýaş, gujurly oglana kürekletdi-de, beýleki kenara ugrady. kürekleýiş [küröklöýüş], iş ady. Küreklemek ýagdaýy. kürekli [küröklü], syp. Kürek bilen sürülýän. Kürekli gaýyk. küremez [kürömöz], at. Goýun, geçi süýdi turşy çalyň, gatygyň üstüne guýlup ýasalýan içgi. Çopanyň ýanlygynda sowuk küremez bardy. küren [kürön], syp. 1. Köp öýden ybarat, esli meýdany tutyp, hatar gurap outran, topar, topbak. Namart çaşyr, küren ile baş bolsa, Aýbyn açar öz ilinden daş galsa (Magtymguly). Küren oba. 2. Dag ady. 3. Oglana dakylýan at. kürk at. Towugyň ýumurtga guzlamasyny kesip, ýumurtga basyp ugraýan wagtyndaky ýagdaýy. Gaz edinmek maksady bilen kürk bolan towuklaryň aşagyna gaz ýumurtgalaryny atdylar (B. Öwezow). \n\t‣Kürk bolmak towugyň ýumurtga basmak wagty gelmek. Kürk bolan towuk.Kürk towuk ýaly haýal deprenýän, haýal hereket edýän (adam hakynda). Emma aşagy ýumurtgaly kürk towuk ýaly galyp bilmän oýkandy (B. Kerbabaýew). kürküldeme [kürküllömö], iş ady. Kürküldemek ýagdaýy. kürküldemek [kürküllömök], işl. Kürk- kürk etmek, kürk-kürk edip ses çykarmak. Kürk towuk kürküldeýärdi. kürküldeşmek [kürküllöşmök], işl. Birnäçe kürk bolan towuk kürk-kürk etmek. Kürk towuklar kürküldeşýärdi. kürküldeýiş [kürküllöýüş], iş ady. Kürküldemek ýagdaýy. kürmek [kürmök], at. Şalynyň içinde gögerýän gara dänelije ösümlik we onuň dänesi, çigin, çetnik. kürre [kürrö], at. 1. Müngä ýaramaýan, bir ýaşyň içindäki eşek çagasy. Kürresi elinden gitse eşegiň, Telmirip dört ýana gözlär uşagyn (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. kürreleme [kürrölömö], iş ady. Kürrelemek ýagdaýy. kürrelemek [kürrölömök], işl. Kürresi bolmak. Eşek kürreläpdir. kürreleýiş [kürrölöýüş], iş ady. Kürrelemek ýagdaýy. kürs at, k. d. Asmanyň sekizinji gaty. kürsemek [kürsömök]: kürsäp girmek (urmak) bir ýere säginmän girmek, bir zatdan howatyr edip çalt girmek, haýal etmän sümülmek. Ol säginmän diýen ýaly öz howlusynyň içine kürsäp girdi (H. Ysmaýylow). kürseşmek [kürsöşmök], işl Birnäçe bolup säginmän, çalt sokulyşyp girmek. Olar jaýa kürseşip girdiler. kürsi [kürsü], at. Iki gapdaly tirsek goýar ýaly, arkasy ýaplanar ýaly bir adamlyk ýumşak oturgyç. kürşerilmek [kürşörülmök], işl. Nägile, närazy bolup, ýüz-gözüňi bürüşdirmek, sortdurmak. kürşerişmek [kürşörüşmök], işl. Birnäçe bolup kürşermek. Oturanlar kürşerişdiler. kürşerme [kürşörmö], iş ady. Kürşermek ýagdaýy. kürşermek [kürşörmök], işl. Nägile, närazy halda ýüz-gözüň bürüşmek. – Şomuka, şo dälmikä? – diýip, bir ýylgyryp, bir kürşerip, ýüregi gürs-gürs urýardy (A. Durdyýew). kürşermeklik [kürşörmöklük], iş ady. Kürşermek ýagdaýy. kürşertmek [kürşörtmök], işl. Ýüz-gözüňi çytmak, ýüzüňi turşatmak, sortdurmak, bürüşdirmek. Ol ýüzüni-gözüni kürşerdip, temegini ýokary tutup jogap berdi (G. Kulyýew). kürşük syp. 1. Ýüzi-gözi çytyk, gasynly, ýüzi- gözi bürşük. 2. Oglana dakylýan at. kürt at, ser. Kürtler. Kürt dili. kürtdürişmek [kürtdürüşmök], işl. Birnäçe bolup kürtdürip durmak. Olar bu elhenç sesi eşidip, birden kürtdürişip durdular. kürtdürmek [kürtdürmök], işl. Bir zatdan heder edip, birden aýak çekmek, üýşenip ýa-da seresaplyk edip saklanmak; näme etjegini bilmän oýurganmak, ýaýdanmak, çekinip durmak. kürte [kürtö], at. 1. Ýerligi gyzyl ýa-da ýaşyl keteniden bolup, ýakasyna, etegine, ýeňiniň agzyna keşdelenip nagyş salnyp bejerilen ýeňli başatgyç. 2. Goltugynyň aşagy etege çenli dilik, bagjyk bilen daňylýan nagyşly çaga geýimi. \n\t‣Gyzyl kürte ýerligi gyzyl keteniden bolup, çykýan gyzyň başyna atmak üçin bejerilen kürte. Ýaşyl kürte ýerligi ýaşyl keteniden bolup, gelinler tarapyndan toýlarda başa atylýan ýa-da kähalatda geýilýän kürte. kürtekçe [kürtökçö], at. Daşky geýimiň içinden geýilýän, ýeňsiz geýim, golsuzja. Onuň kürtekçesini egnine geýdirdim. kürtgün at, dokm. Käbir halynyň älemine salynýan "saryganat" nagşyň içine çitilýän küşt tagtasy görnüşindäki ownuk nagyş. kürti [kürtü]: kürti goýun uzyn, salpy guýruk gara goýnuň bir tohumy. kürtler [kürtlör], at. Alynky Aziýada, Azerbaýjanda, Ermenistanda we Türkmenistanda ýaşaýan halk. kürtük at. Eti gaýnadylyp bişirilenden soň, çorbasyna atylan jöwen belkesi çykarylyp, üstüne gaýnan et böleklenip goýlup, çorbasy aýratyn içilýän nahar. Akmaýa aşagy belkeli, üsti üwmek etli kürtük alyp geldi (B. Kerbabaýew). kürüm at. 1. Atýalmanyň, alakanyň we ş.m. içinden gum çykaran ýerasty hini. Edil şol ýerde atyň sag aýagy syçanyň kürümine gitdi (B. Seýtäkow). kürümguradan [kürümğu:rodon], at. Meýdanda, ekin arasynda ýaşaýan küljümek reňkli ullakan syçan. Bir kürümguradan öten agşam onuň düýşüne girdi. kürüşge [kürüşğö], at. Suw guýmak, suw içmek üçin ulanylýan bulgur şekilli gulply gap. Bir kürüşge suw içenden soň, ol özüne geldi (T.Gurbanow). kürüşgeleme [kürüşğölömö], iş ady. Kürüşgelemek ýagdaýy. kürüşgelemek [kürüşğölömök], işl. Kürüşge bilen guýmak, dökmek, ölçemek. Soňra bolsa ol şitiliň düýbüne kürüşgeläp suw guýmaga durdy (N. Esenmyradow). kürüşgelemeklik [kürüşğölömöklük], iş ady. Kürüşgelemek ýagdaýy. kürüşgeleýiş [kürüşğölöýüş], iş ady. Kürüşgelemek ýagdaýy. küş üml. Käbir haýwanlar ýa-da guşlar kowlanda ulanylýar. küşat [küşa:t], syp., k.d. Ugruna, şowuna, şowly. Şu müşgil işlerim, gel, küşat eýle, Senden galsyn bu, bir ýagşy at eýle (Şabende). Agamyzyň söwdasy küşatmyka? küşgürilmek [küşğürülmök], işl 1. It öjükdirilip, biriniň üstüne sürülmek. Garly öz yzyndan ýarak itiň küşgürilenini aňdy (A. Gowşudow). 2. göç. m. Meçew berlip öjükdirilmek. küşgürme [küşğürmö], iş ady. Küşgürmek ýagdaýy. küşgürmek [küşğürmök], işl. 1. Ýardyrmak, dalatmak üçin iti öjükdirip, biriniň üstüne sürmek. Duran-duran ýerimizden itleri küşgürip ylgaýarys (B. Annageldiýew). 2. göç. m. Öjükdirmek, meçew bermek. Hally mirabyň küşgürip goýberen adamlarynyň edip giden çykgynsyz işi günübirin oba jar boldy (B. Kerbabaýew). küşgürmeklik [küşğürmöklük], iş ady. Küşgürmek ýagdaýy. küşgürmezlik [küşğürmözlük], iş ady. Iti öjükdirip, biriniň üstüne sürmezlik. küşt I, at. 1. Ini-boýy deň, jemi 64 öýjükli tagtada 32 mal (ak we gara) bilen oýnalýan oýun. Olar dünýäden bihabar bolup, küşt oýnaýardylar. 2. Şol oýun üçin gerek bolan ýörite tagta we mallar. 3. Küşt oýnunda: bir mal ýa-da pyýada bilen şanyň üstüne hüjüm edilende aýdylýan söz. Sen çykarmajak bol, menem çykarjak bolaýyn. Özüňem tur küştden! (N. Pomma). \n\t‣Küşdüň çatmak (çatmazlyk ) bir zady ýerine ýetirmek, başarmak üçin gurbuň, güýjüň ýetmek (ýetmezlik). Men küşdüm çatmajak bolsa, ederin, ýerine ýetirerin diýip aýtmazdym. Küşdüň pyýadasy ýaly bolmak durmuşda tutýan orny pes we müçesi kiçi bolmak (adam hakynda aýdylýar). Küşdüň pyýadasy ýaly bolup, sendenem dynmadyk. Küşti berilmek biri işinden, wezipesinden kowulmak, eýeleýän ornundan pyzylmak. Küşti berlende bolsa, elpe-şelpeli güni sypdyrasy gelmän, elinden gelen pyrryldaga ýüz urýar (“Edebiýat we sungat”). Tur küştden küşdüň şasyna edilen hüjümden "sowul, aýryl" diýen manyda aýdylýan aňlatma. \n\n\n KÜŞT II: küşt depmek küştdepdi oýnuny, tansyny ýerine ýetirmek. küştçi [küştçü], at. Küşt oýnaýan, küşt oýnamaga ökde (adam hakynda). küştçülik [küştçülük], at. Küşt oýnuna ökdelik; küşt oýnuna gyzyklanmaklyk, küşt oýnuny söýüjilik. Onuň küştçüligini diýip-aýdar ýaly däldir. küştdepdi at. 1. Toýlarda, dört setir goşgy aýdylyp, oglan-gyzlaryň bilelikde ýerine ýetirýän aýdyşykly tansy. 2. edeb. Halk döredijiliginiň bir görnüşi. küşül syp. Könelip sandan galan. Küşül eşikli. küt at. Üýşürilip goýlan bölek, küde. Sanly salym içinde, "Ak altyny" küt edýär (B. Kerbabaýew). kütek [kütök], syp. 1. Ýüzi gaýdyp kütelen, ýiti, kesgir däl, ötmezek (pyçak, päki, gylyç we ş.m. ýarag, gural hakynda). Kütek gyrkylyk. Kütek orak. 2. göç.m. Akyl-paýhas taýdan çäkli, gözýetimi dar, zehini ýiti däl, körzehin. Şunuň zehininiň kütekdigini-ýitidigini, akyllydygyny-akmakdygyny bileýin (“Görogly”). 3.göç.m. Nury öçen, görgürligi kemelen, gowy görmeýän. Kütek göz. küteklik [kütöklük], at. 1. Kesgir dällik, ötmezeklik, ýiti dällik. Oragyň kütekligi onuň tut kesmek işini uzaga çekdirdi. 2. göç.m. Paýhas-pähimi çäklilik, düşünjesi darlyk, körzehinlik, zehinsizlik. Durmuş kämil dälmi? / Ýa-da adamlar?! Ýygnaklarda orta atylsa teklip, Ähli ýitilikleň örküne / agzy Synan palta bolup urýar küteklik (G. Ezizow). 3. göç. m. Nury öçüklik, kütelen ýagdaýda bolmaklyk (göz hakynda). Onuň gözüniň kütekligi inçe iş etmäge mümkinçilik bermeýärdi. küteliş [kütölüş], iş ady. Kütelmek ýagdaýy. kütelişmek [kütölüşmök], işl. 1. Kem- kemden kütek bolmak, gylawy gitmek, dura-bara kütelmek, ýüzi galňaşmak (pyçak, gural hakynda). Pyçak kütelişipdir. 2. göç. m. Dura-bara, kem- kemden körzehin bolmak, akyl-paýhas kemelişmek. – Aý, gartaşyberseň, ýatkeşligiňem kütelişiberýär – diýip güldi (Ş. Borjakow). 3. göç. m. Şöhlesi gaçyşmak, nury öçüşmek. Ol kütelişip ugran gözleri bilen seretdi. kütelme [kütölmö], iş ady. Kütelmek ýagdaýy. kütelmek [kütölmök], işl. 1. Kütek bolmak, gylawy gitmek, ýitiligi kemelmek (pyçak, gural hakynda). Ol kütelen pyçagy çalgydaşa çaldy. 2. göç.m. Zehini könelmek, akyl-paýhasy gideňkirlemek, ýatkeşligi kemelmek. Indi onuňam ýatkeşliginiň küteleni bildirýär. 3. göç.m. Görşi kemelmek, görejiň güýji gaçmak, gözüň nury öçmek. kütelmezlik [kütölmözlük], iş ady. Kütelmek derejesine ýetmezlik. küteltmek [kütöltmök], işl. 1. Kütek etmek, gylawyny gaçyrmak. Ertiri ertire sepläp, galamymyň ujuny küteldýän wagtlarym az däl (“Edebiýat we sungat”). 2. göç. m. Zehinini kemeltmek, akyl- paýhasyny peseltmek. Onuň niýeti hüşgärligi küteltmekden ybaratdyr. 3.göç.m. Görüş ukybyny ýitirmek, gözüň nuruny öçürmek. Köp okap, gözüni küteldipdir. küt-küt syp. 1. Köp sanly küt, küde. Obanyň deňine baranyňda küt-küt bedelere, ýandaklara gözüň düşýär.2. Gaty köp, örän köp, petde-petde. Hökümet-de sylar kän hasyl berseň, Küt-küt bolar şonda puly daýhanyň (A. Köpekmergen). küti [kütü], syp. Galyň, ýuka bolmadyk. Indi dikan gaýralarynda howalanyşyp oturan göm-gök daglaryň öňüni küti bulut büräpdi (A. Gurbanow). küti-küti [kütü-kütü], syp. Biri beýlekisinden küti, galyň-galyň (köp zat hakynda).Elinde küti-küti kitaplary bar (B. Pürliýew). kütüleşmek [kütülöşmök], işl. Barha küti bolmak, galňap başlamak. kütülik [kütülük], at. Galyňlyk, ýuka dällik; gabalyk. Kitabyň kütüligi. Dodagyň kütüligi. küý at. Hyýal; oý-pikir. Tamdyra küýüni beren ejem meniň hereketimi görmedik bolara çemeli (H. Garabaýew). \n\t‣Küýüňi bermek ýüregiňe düwmek, niýet edinmek. Küýüňi berseň, sen derrew iňlis dilini öwrenersiň. Küýüňi dikmek ser. Küýüňi bermek. Görýän weli, balam, sen oňa küýüňi dikipsiň (B. Kerbabaýew). küýdeş [küýdöş], syp. Pikirdeş, oýy-hyýaly meňzeş. küýkerilmek [küýkörülmök], işl. Biliňi bükmek, gaty egilmek. Beýdip küýkerilip durma. küýkerişmek [küýkörüşmök], işl. 1. Kem- kemden küýkermek. dura-bara bili bükülişmek. Onuň bili birneme küýkerişipdir. 2. Bilelikde küýkerip barmak. Elleri hasaly garryja aýallar ýoda bilen küýkerişip barýardylar. küýkerme [küýkörmö], iş ady. Küýkermek ýagdaýy. küýkermek [küýkörmök], işl. Biliň bükülmek, küýki halda bolmak. Küýkeren ýagyrnysyny tüňňerdip, bäş keleme söz aýdar (“Görogly”). küýkermeklik [küýkörmöklük], iş ady. Küýkermek ýagdaýy. küýkertmek [küýkörtmök], işl. Biliňi, ýagýrnyňy, arkaňy tüňňertmek. Ol bilini küýkerdip barýardy. küýki [küýkü], syp. Bili bükük, ýagyrnysy tüňňeren, arkasy tüňňi. Kim küýkini söýer, kim gaýkyny (Nakyl). küý-köçe [küý-köçö], at. Oý-pikir, hyýal; niýet. Onuň küý-köçesi okuwdy. küýkülik [küýkülük], at. Küýkiniň ýagdaýy, küýki bolmaklyk. Ony küýkülik köseýärdi. küýlendirmek [küýlönnürmök], işl. Oý- pikire batyrmak, hyýala mündürmek. Dowlanyň soňky sözleri Ahmedi çyndan küýlendirdi (G. Kulyýew). küýleniş [küýlönüş], iş ady. Küýlenmek ýagdaýy. küýlenişmek [küýlönüşmök], işl. Oý-pikire, hyýala batyşyp oturmak. Ýeri, siz niräk ugrasak diýip küýlenişip dursuňyz? küýlenme [küýlönmö], iş ady. Küýlenmek ýagdaýy. küýlenmek [küýlönmök], işl. Bir zady, çäräni amala aşyrmagy hyýal etmek, bir zat barada oýlanmak, hyýallanmak. Diňe ol şonda bir gobsunyp, nirädir gitmäge küýlendi (B. Kerbabaýew). küýlenmeklik [küýlönmöklük], iş ady. Küýlenmek ýagdaýy. küýli [küýlü], syp. Küýüne gelsine, özüniň pikir edip bilşine görä hereket edýän (birde eýleligine, birde beýleligine üýtgäp duran adam hakynda). Sözlän sözüň bolsun bir aýly-saýly, Ile-de seretgin, bolmagyn küýli (Baýly şahyr). Ol bir küýli adamdyr, bolýan zadam boldurman biler, bolmaýan zadam seniň peýdaňa çözüp biler. küýlülik [küýlülük], at. Küýli ýagdaýda bolmaklyk. Aý, onuň şol küýlüligi bar bolsun! küý-pikir at. Pikir-hyýal, edilýän oý-pikir. Onuň küýi-pikiri küştdedi (A. Gowşudow). küýseg [küýsöğ], at. Küýsemek, göresiň gelmek islegi. küýseme [küýsömö], iş ady. Küýsemek ýagdaýy. küýsemek [küýsömök], işl. Birini göresiň gelmek, bir zady göwnüň islemek. küýsetmek [küýsötmök], işl. Birini ýa bir zady arzuw etdirmek, isletmek. Heý-de, bu ýeriniň hoştap howasy maňa özge ýeri küýseder öýdýärmiň? küýseýiş [küýsöýüş], iş ady. Küýsemek ýagdaýy. küýze [küýzö], at. Toýun palçykdan ýasalyp bişirilýän, içi syrçaly ýa-da syrçasyz, gulply, bokurdakly gap. \n\t‣Küýze ýykylan ýaly lykyr-lykyr edip, üznüksiz gülýän adam barada ulanylýan meňzetme. Bir gülüp başlasa, edil küýze ýykylan ýalydy. Suw küýzä ýel düşen ýaly başlan gürrüňini gutarar ýerde gutarmaýan adam hakynda ulanylýan meňzetme. küýzegär [küýzöğä:r], at. Küýze ýasap bişirýän, küýze ýasaýan adam, küýze ussasy, külal. küýzegärçilik [küýzöğä:rçilik], at, ser. Küýzegärlik. küýzegärlik [küýzöğä:rlik], at. 1. Küýze ussasynyň hünäri, käri. 2. Küýze ýasamak senedi. Ýogsa-da, küýzegärlik sungaty türkmenlerde gaty irki sungatlaryň biri (“Edebiýat we sungat”). küýzejik [küýzöjük], at. 1. Kiçijik küýze. 2. Içine sähelçe ders, topur atylyp, şitil ýetişdirilýän gap. kybap [kyva:p], at. Birine, bir zada laýyk, bap. kybapdaş [kyva:pdaş], syp. Biri-birine meňzeş, çalymdaş, bap, laýyk. Gözüne ilişen sähelçe hereketi onuň hereketine kybapdaş getirmäge çalyşýardy (B. Seýtäkow). kybapdaşlyk [kyva:pdaşlyk], at. Meňzeşlik, biri-birine çalymdaşlyk, bapdaşlyk, laýyklyk. Göýä diýersiň göwündeşleriň göwnüne kybapdaşlyk isleýän ýaly, häliden bulaşýan jahan ýene ýagtylyp başlady (B. Kerbabaýew). kybla [kyvla], at, geogr. 1. Günorta-günbatar tarap. Baryp kybla derwezesinden girdi (“Görogly”). 2. Yslam dinine uýýanlaryň namaz okaýan wagty ýüzüni öwrüp durýan tarapy, Käbäniň ýerleşýän ugry. \n\t‣Kyblaýy älem "merhemetli, adalatly" manysynda patyşalara, ulamalara ýüzlenilip aýdylýan söz. kyblagäh [kyvlağä:h], at, k.d. Iň bir gadyrly adama, ataňa-eneňe ýüzlenilip aýdylýan söz. Eý, kyblagähim, men bu welaýatda galmaly boldum (“Zöhre – Tahyr”). Mürewwetli kyblagähim, Ýüz tutdum diwana garşy (Şabende). kyblanama [kyvlana:ma], at. Içindaki magnitli dili kybla tarapy görkezýän enjam . kylma iş ady, kön. s. Kylmak ýagdaýy. kylmak işl., kön.s. Etmek, eýlemek. Gargyşym daşlarny mum deý erider, Pür-pudak ýaýradar alkyş kylanym (Magtymguly). kylmaklyk iş ady, kön. s. Kylmak ýagdaýy. kylu-kal [kylu:-ka:l], at, kön.s. Bir zatda döreýän kynçylyk, agyr ýagdaý, çykgynsyz ahwal, galmagal, goh. Her kişiniň iki bolsa aýaly, Gije- gündiz işi kylu-kal bolar (Magtymguly). Pelek saldy meni tükenmez hala, Dünýäde ugradym ýüz kylu-kala (Zelili). kylyş iş ady, kön. s. Kylmak ýagdaýy. kyn [ky:n], syp. 1. Aňsatlyk bilen ýerine ýetirip bolmaýan, köp güýç, zähmet talap edýän; kynçylykly. Kyn iş. 2. Aňsatlyk bilen çözüp, ýüze çykaryp bolmaýan, köp bilim, düşünje talap edýän. Kyn sowal. Çözmesi kyn mesele. 3. Agyr, müşgil. Kyn ýagdaý. Ol maňa kyn günlerimde kömek etdi. kynalma [ky:nalma], iş ady. Kynalmak ýagdaýy. kynalmak [ky :nalmak], işl. Gitdigiçe kyn bolmak. Ylym, bilim ösdügiçe, şol ugurlarda işlemegem kynalýar. kynaltmak [ky:naltmak], işl. Haýsydyr bir zady etmegi, amala aşyrmagy kynlaşdyrmak, agyrlaşdyrmak. Güýçli ýel bilen ýagýan gar dar dag geçelgelerinden geçmegi has-da kynaltdy. kynalyşmak [ky:nalyşmak], işl. Dura-bara kyn bolmak, agyrlaşmak, çylşyrymlaşmak. kynçylyk [ky:nçylyk], at. Bir işi ýerine ýetirmekde çekilýän azap, görgi, kynlyk. kynçylykly [ky:nçylykly], syp. Kynçylygy bolan, agyr, azaply. Kynçylykly günler yzda galdy. kynlaşdyrmak [ky:nlaşdyrmak], işl. Bir işi, gymyldy-hereketi ýerine ýetirmegi agyrlaşdyrmak, çetinleşdirmek, çylşyrymlaşdyrmak. Derýanyň üstünden öwüsýän sowuk şemal dem almagy kynlaşdyrýardy (B. Seýtäkow). kynlaşmak [ky:nlaşmak], işl. Bir işi ýerine ýetirmek işi agyrlaşmak, kyn bolmak. kynlyk [ky:nlyk], at. Bir işi ýerine ýetirmekde, bir zatdan baş çykarmakda ýüze çykýan çetinlik, çylşyrymlylyk, agyrlyk. \n\t‣Kynlyk bilen zordan; zoraýakdan, göwnemän. Ol kynlyk bilen haýyşymy bitirmegi boýun aldy. kynrak [kynyra:k], syp. Bolmalysyndan azda- kände kyn. Güýzde däne ekilmedik ýer juda bir köpem däldi. Esasan, täze açylan ak ýerlerdi*, kiçeňräk hemem suw çykmasy kynrak par pellerdi* (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy, 99 s.). kyrk [kyryk], san. 40 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany, mukdary. Gulzumy gyr sanyp, kyrk ýol geçer men, Eger ki meýl etse, ýar bizim sary (Magtymguly). kyrkaýak at. Köpaýaklylar maşgalasyna degişli, süýrüje bedenli, köp aýakly, sary reňkli möjejik. kyrkbogun [kyrykboğun], at. Baldagy inçe, köp bogunly, gyzgylt, ýere ýazylyp ösýän haşal ot. Suwkyrkbogunlary güllän wagtynda çemenligi emele getirýärler. kyrkçille [kyrykçille], at. 1. Gyşyň örküji, gyş paslynyň iň sowuk, garly günleri (takmynan 25- nji dekabrdan 5-nji fewrala çenli). Gaýmalap ýagmasa kyrkçille gary, Diýerler: baharyň mazasy bolmaz (A. Kekilow). 2. Tarada dokalýan keteni, göwderi ýaly matalaryň inini we hilini kesgitlemekde ulanylýan söz. Kyrkçille bilen dokalan örän syk matadan tikilen köýnek. kyrkgaryn [kyrykgaryn], at. Gat-gat gasynly, tokgaja kiçi garyn. Goýnuň kyrkgarny. kyrkgünlük [kyrykgünlük], at. Gawunyň iň ir bişýän sary togalak görnüşi; dilim-dilim görnüşli, ysly, kiçijik gawun. \n\t‣Kyrkgünlük jöwen kyrk günüň dowamynda bişýän, egribaş jöweniň bir görnüşi. Kyrkgünlük erik erigiň ir bişýän görnüşi. kyrk-kyrk [kyryk-kyryk], at. Suwda gark bolýan adamyň sesini, dem alşyny aňladýan söz. Ol suwa özüni urandan, kyrk-kyrky sanap başlady. kyrklyk [kyryklyk],at. 1. 40 sany, mukdary görkezýän at. 2. Käbir zatlaryň ölçegini, belgisini aňladýan söz. Kyrklyk sapak. kyrky at. Aradan çykan adamy ýatlap, onuň ýakyn hossarlarynyň degsin edýän kyrkynjy güni. kyrkynjy san. 40 sanyndan ýasalan tertip san. Kyrkynjy jaý. Kyrkynjy sahypa. kysmat at. Ýazgyt, täleý, takdyr, ykbal. Nädeýin, kysmatym ýaman, Bu gamlardan gutar meni (“Görogly”). kyssa at. 1. edeb. Şygyr bilen däl-de, gürrüň görnüşinde ýazylýan eser. 2. Dessanyň gürrüň görnüşli bölegi. 3. gepl. d. Gündelik durmuş ýa-da geçmiş barada söhbet, gürrüň; hekaýat, rowaýat. Gelýär gadymdan bäri, ine, şeýle bir kyssa: Şa öňüne bilbili getirýärler kapasda (M. Seýidow). kyssaçy at. 1. Kyssa bilen eser ýazýan ýazyjy. 2. gepl.d. Gürrüňçi, söhbetçi. kysym at. 1. Aýratynlygy, umumylygy tarapdan bir meňzeş bolan topar, bölek. 2. Belli bir görnüş. Muham aga dürli kysymdaky traktorlary, gurallary mähirlilik bilen synlady (B. Öwezow). kysymly syp. Belli bir kysymda, görnüşde bolan, kysymdaş. kyýamat [kyýa:mat], at. Ahyrzaman, dünýäniň soňy; ahyret, o dünýä. Magtymguly aýdar, geler şu işler, Kyýamat gün gullar görse gerekdir (Magtymguly). \n\t‣Kyýamat ahyr bolmak kyýamat güni gelmek, ahyrzaman bolmak. Kyýamat güni goňşudan "başyňa agyr iş düşende goňşyň ýagşylyk edip biler" diýen manyda ulanylýan aňlatma. kyýamatlyk [kyýa:matlyk], at. Ebedilik, müdimilik, kyýamata çenli. Aglamagyn kyýamatlyk perzendim, Gözýaşyň döküşiň aldy janymy (“Görogly”). \n\t‣ Kyýamatlyk dogan okaşmak özüň ýaly biri bilen ömürlik dogan, gardaş bolup ýaşamaklyga ant içmek. l Türkmen elipbiýiniň on dördünji harpy. la [la:], Käbir atlaryň öňünden gelip, -syz, -siz goşulmasynyň manysyny aňladýar. Barçanyň perwerdigäri patyşahy la-mekan (Şeýdaýy). labyr [la:vyr], at. 1. Deňizde, derýada gämini, gaýygy bir ýerde saklamak üçin suwuň düýbüne taşlanýan zynjyrly, gaňyrçakly agyr demir. 2. göç.m.Agram, agyrlyk, agyr ýük. Nädip göterýärkän ol, Gerdenne ýüklenen munça labyry? (I. Nuryýew). 3. Tahýa salynýan labyr görnüşindäki nagyş. \n\t‣ Labyryňy atmak biriniň üstüne öz garamatyňy atmak. labyrdama [lavyrdama], iş ady. Labyrdamak ýagdaýy. labyrdamak [lavyrdamak], işl. Labyrdyly ýanmak. labyrdamaklyk [lavyrdamaklyk], iş ady. Labyrdamak ýagdaýy. labyrdamazlyk [lavyrdamazlyk], iş ady. Labyrdap ýanmazlyk. labyrdaşmak [lavyrdaşmak], işl. Labyrdyly ýanmak (ýanýan köp zat hakda). Tamdyrdan lowlaýan tüsseli ýalyn, gapylarda hatara ýanýan ojaklar, şol şapak bilen bäsleşýän ýaly labyrdaşýardylar (B. Kerbabaýew). labyrdatmak [lavyrdatmak], işl. Labyrdyly, ýalynly ýakmak. Ýandagy labyrdadyp ýakmak. labyrdaýyş [lavyrdaýyş], iş ady. Labyrdamak ýagdaýy. labyrdepen [la:vyrdepen], at. Gaýyk suwuň gyrasyna ýetende, ýere çiş çümdürip, gaýygy saklaýan adam. labyrdy [lavyrdy], at. Ot kemsiz tutaşyp, ýalynly ýananda emele gelýän sesiň ady. Ýalaňy odunyň labyrdysy. labyr-labyr [lavyr-lavyr], s. ş. aňl. söz. Kemsiz tutaşyp, ýalynly ýanýan oduň sesi. \n\t‣ Labyr-labyr etmek ser. Labyrdamak. labyz [lavyz], at. 1. Ýakymly, mylaýym äheňde çykýan ses, owaz. Meniň oglum hem dutary edil seniň ýaly şirin labyzda çalýardy, ol hem sen duşly oglandy (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Sözüň aýdylyş äheňi. Labzy şeker, hoş güftarly amanmy? (Zelili). \n\t‣ Labzy ajamak biri bilen hyrsyz, ýakymsyz sözleşmek. Nämedendigini-hä bilemok weli, soňky döwürde seniň labzyň-a ajapdyr. labyzly [lavyzly], syp. Ýakymly owaz bilen, labyz bilen. Onuň dutaryny Şükür bagşy ýaly gümmürdedip, labyzly çaldy (N. Pomma). \n\t‣ Labyzly okamak sözleri aňladýan manylaryna laýyk gelýän äheň bilen çeper okamak. labyzlylyk [lavyzlylyk], at. 1. Labzy barlyk, labyzly bolmaklyk. Sazyň labyzlylygy. 2. Sözleşmäge, gepleşmäge mylakatlylyk, ýakymlylyk, mylaýymlyk. labyzsyz [lavyssyz], syp. 1. Labzy ýok, owazy ýakymsyz, gulaga ýakmaýan. Labyzsyz aýdylan aýdym. Goşgyny labyzsyz okamak. 2. göç. m. Hyrsyz, ýakymsyz, mähir-mylakatsyz, labzy ajy. Pahyr labyzsyz adam eken. labyzsyzlyk [lavyssyzlyk], at. Labyzsyz bolmaklyk, labzy ýokluk, labyzly dällik. laçyn [la:çyn], at. 1. Ýeňsesi gögümtil ýa-da çalymtyl-gök, arkasy çalymtyl-goňur, aw awlamak üçin ýörite eldekileşdirilýän algyr guş. Garry güýçden galar, ýigitler huşdan, Saýýat awdan galar, laçynlar guşdan (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. lagar [lağar], syp. Arryk, hor. \n\t‣ Lagar düşmek garrap, sandan galmak, hor düşmek, lagşamak. Lagar düşdüm, awum alyp bilmeýän (A. Salyh). Garraýaňmy, ýaman lagar düşüpsiň? (G. Ezizow). lagyl [lağyl], at. Gyzyl reňkli gymmatbaha daş. Deken käni, Jahangiriň almazy, Badahşan magdany – lagly siziňdir (Magtymguly). \n\t‣ Lagly-leb gyp-gyzyl dodak. Eý lagly-lebi göwher (Magtymguly). lagnat [lağnat], at, k.d. Nälet, gargyş. Ýow güni gaýrata gatlan, Lagnat goýma riş üstünde (Magtymguly). lagnatkerde [lağnatkerde], syp., k.d. Nälet edilen, gargyş siňen, näletlenen, näletkerde. Ýagşy oguldan rahmet arygy akar, Lagnatkerde ogul boldy, bolmady (Magtymguly). lagnatlamak [lağnatlamak], işl., k.d. Nälet etmek, gargyş etmek, näletlemek. Oglum, seniň kakaň pahyr jan berende, şolaryň neslini lagnatlap gitdi (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). lagnatlanmak [lağnatlamak], işl. Lagnat edilmek, näletlenmek. lagnaty [lağnaty], syp., k. d. Näletlenen, gargalan, gargyş alan, nälet siňen. Magtymguly, ýigit dogsa lagnaty, Möhümiň bitirmez, goýar minneti (Magtymguly). Lagnaty perzendiň ýokdur paýany, Birniçe örteýip, gynaýdyr jany (Zynhary). lagşama [lağşama], iş ady. Lagşamak ýagdaýy. lagşamak [lağşamak], işl. 1. gepl.d., ser. Çagşamak. 2.göç.m. Garrap sandan galmak, güýjüň, gujur-gaýratyň gaçmak, süňňüň gowşamak. Ýaşynyň könelişmegine, göwresiniň lagşamagyna garaman, ýigitlik kuwwaty bilen ylgady (B. Kerbabaýew). lagşarmak [lağşarmak], işl., ser. Lagşamak. lagşaşmak [lağşaşmak], işl. Garrylyk sebäpli sandan galyp ugramak, gujur-gaýraty gaçmak, süňňi gowşamak. Onuň lagşaşan süňkleri şakyrdap gitdi (G. Kulyýew). lagşaýyş [lağşaýyş], iş ady. Lagşamak ýagdaýy. lagta [lağta], at. Tokga tutan, lokga-lokga bolan, goýalyp gatan (gan hakynda). Gan lagtasy. lagta-lagta [lağta-lağta], at. Köp tokga tutan, lokga baglan, lokga-lokga bolan, lakga-lakga (gan hakynda). Men senden başga baksam, Gan gusaý lagta-lagta (Halk döredijiliginden). lagtalanmak [lağtalanmak], işl. Lagta- lagta bolmak, tokga tutmak, goýalyp lagta görnüşe geçmek. lagym [lağym], at. 1. Depäniň, beýikligiň aşagyndan suw geçirmek üçin gazylýan ýerasty aryk, suw ötügi. 2. Arassa ýa-da hapa suwlary akdyrmak üçin ýerasty geçirijileriň ulgamy. lagyrdama [lağyrdama], iş ady. Lagyrdamak ýagdaýy. lagyrdamak [lağyrdamak], işl. 1. Bagyryp lagyrdyly ses çykarmak. Bu Hally şahyryň lagyrdap duran göherdine dönüpdir (N. Pomma). 2. göç. m. Lagyr-lagyr edip hüňürdemek. Nahar sähel gijä galsa, onsoň ýagryna degilýän göhert ýaly, şol lagyrdar oturar (N. Hojageldiýew). lagyrdamaklyk [lağyrdamaklyk], iş ady. Lagyrdamak ýagdaýy. lagyrdamazlyk [lağyrdamazlyk], iş ady. Lagyrdap oturmazlyk, lagyr-lagyr etmezlik. lagyrdaşmak [lağyrdaşmak], işl. Birnäçe erkek bilelikde lagyrdamak. Käte goýunlary suwa ýakanda, suw çekýän erkekler lagyrdaşýardy (Ç. Gurbangylyjow). lagyrdatmak [lağyrdatmak], işl. Lagyrdamaga sezewar etmek, lagyrdar ýaly etmek. Garry düýäni lagyrdatmak. lagyrdaýyş [lağyrdaýyş], iş ady. Lagyrdamak ýagdaýy. lagyrdy [lağyrdy], at. Düýe bagyranda lagyrdyly ses etmek, lagyr-lagyr etmek, bagyrmak (düýe hakynda). lagyr-lagyr [lağyr-lağyr], s.ş. aňl.söz. Düýe bagyranda çykýan sesler. \n\t‣ Lagyr-lagyr etmek ser. Lagyrdamak. lahat at, k. d. Gör, gabyr; lähet, gabryň içki öýi. Şahyr Baýly, al nesihat, Ahyry jaýyňdyr lahat (Baýly şahyr). lahza hal, k.d. Göz ýumup-açasy salym, az wagt, şol wagt, şol pursat, birsalym, biraz. ... Hüýrlukga öz dogany Hüýrzagpyranyň eden işine gahary gelip, bir lahzada sansyz müň leşger ýygnap, Hüýrzagpyranyň üstüne geldi (“Hüýrlukga – Hemra”). lak : lak açmak ser. Lak bolmak.Otursa-tursa dilini ýetirip duran adam menden almytyny alandan soň lak açaýdy. Lak bolmak dymmak, sem bolmak. "Men-ä, inim Myrat, seniň bilen guda bolaly!" diýip geldim diýeninden, Myrat kel lak boldy (A. Durdyýew). Lak etmek birini geplemez ýaly etmek. \n\n\n LAK [la:k] I: lak atmak söz gatmak, birine bir zat diýmek. Lak atamda myssyk gülgün, Assa ýöräp bärik gelgin (Halk döredijiliginden). Enebaý eje bu goh-galmaga oýanyp, ýorganlarynyň üstünde oýaly- ukuly gözlerini owkalap oturan Aba bilen Ýusupberdä: – Balalam, ogul jigiňiz boldy – diýip, lak atdy-da, täze dogan çaganyň sesi çasly çykýan tama tarap döndi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 10 s.). Ýigitkäm gyzlara bakman bilmedim, Ýöne lak atmagy hökman bilmedim (G. Daşgynow). \n\n\n LAK [la:k] II, at, ser. Laklar. lakam at. 1. Ýazyjydyr şahyrlaryň kabul eden edebi ady, tahallus. Magtymgulynyň edebi lakamy Pyragydyr. 2. Adamyň gylyk-häsiýetine, keşbine, kärine we s.m. görä dakylýan at. lakamly syp. Lakamy bar, lakamy bolan. lakaşa syp. 1. Könelip sandan çykan, könelip dargan (gural hakynda). 2. göç. m. Peýdasy degmeýän, özüni oňarmaýan, diňe ýük bolup bilýän (adam). Ýany bilen gelenlerem-ä birtopar lakaşa. lakga I, at. Süýji suwda ýaşaýan, bedeni teňňe ýerine ýumşak deri bilen örtülen, ýasy kelleli uly balyk, ýaýyn. Onuň çöreginiň owuntyklaryny bolsa hemişe bir lakga balyk iýer eken (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n LAKGA II: lakga ýuwutmak birden ýuwutmak, birbada ýuwudyp goýbermek, lak-luk atmak. Uly balyklar kiçijik balyklary lakga ýuwudýardy. lakga-lakga at, gepl. d., ser. Lagta-lagta. lakgy syp. Boş, ugursyz gürrüň edip ýören, gepiniň-sözüniň ugry-utgasy bolmadyk ýaňra. Bir lakgy çasyrar ol küren ili (Magtymguly). Öňde bir ýuwaşdaň bendäň öýüne bir lakgy myhman gelipdir (Ý. Mämmediýew). lakgyldama [lakgyllama], iş ady. Lakgyldamak ýagdaýy. lakgyldamak [lakgyllamak], işl. Bolgusyz zatlar hakynda köp gürlemek, biderek ýaňramak. Ol gülmesiz zada gülüp, özünden soralmadyk zatlar hakynda lakgyldajak boldy (N. Pomma). lakgyldaşmak [lakgyllaşmak], işl. Iki ýa- da birnäçe bolup, bilelikde lakgyldamak. Şony seniň bilen maslahatlaşmaly hem-de ýaşuly bilen birazajyk lakgyldaşaly diýip geldik (B. Seýtäkow). lakgyldatmak [lakgyllatmak], işl. Birini bolgusyz gürletmek. Gowusy, şoňa habar gatyp lakgyldatmasana! lakgyldy [lakgylly], at. Bolgusyz zatlar hakynda edilýän boş gürrüň. Şular ýaly jogapkärsiz lakgyldylar netijesinde geçen ýyl edilmeli iş ýene yza galýar (B. Kerbabaýew). lakgylyk at. Lakgy gylyklylyk, biderek ýaňramaklyk, ýaňralyk. Lakgylygyň zyýandan başga peýdasy bolmaz. laklar [la:klar], at. Dagystanyň ýerli ilatynyň bir bölegini düzýän halkyýet. lak-luk : lak-luk atmak (etmek, ýuwutmak) nebsewürlik bilen çalt iýmek, hapyr-hupur etmek, şol durşuna ýuwutmak. – Şonça salam bermedik bolsaň, seni lak-luk atardym – diýipdir (“Türkmen halk ertekileri”). lakmus [la:kmus], at. Gök reňkli ösümlik boýagy: onuň reňki siňdirilen kagyz kislotanyň täsiri bilen gyzyl reňke, aşgarlaryň täsiri bilen bolsa ýene öňki gök reňkine geçýär. Lakmus kagyzy. lakyrdama iş ady. Lakyrdamak ýagdaýy. lakyrdamak işl. 1. Gaty gaýnanda lakyrdyly seslenmek, lakyr-lakyr edip gaýnamak. Aradan ýarym sagat wagt geçmänkä, oturdylan gara kündük lakyrdap gaýnady (N. Saryhanow). 2. Tigriň okunyň durýan ýeri iýlip, lakyrdyly seslenmek. Arabanyň tigri lakyrdap başlapdyr. lakyrdamazlyk iş ady. Lakyrdap gaýnamazlyk. lakyrdaşmak işl. Çaý gaýnadylýan gaplaryň ençemesi bile lakyrdamak. Gaýnan semawarlar lakyrdaşýardy. lakyrdatmak işl. 1. Gaty gaýnatmak. 2.Çagşatmak, gowşatmak (teker hakda). Arabanyň tigirlerini lakyrdadyp taşlapdyrlar. lakyrdaýyş iş ady. Lakyrdamak ýagdaýy. lakyrdy at. 1. Gaýnaýan suwuklykdan çykýan sesiň ady. Gaýnap duran gazanyň lakyrdysy kesildi. 2.Okuň durýan ýeri giňän ýagdaýynda çykýan, peýda bolýan sesiň ady (araba, tigir we ş.m.). Gitdigiçe tigriň lakyrdysy artdy. lakyr-lakyr s. ş. aňl. söz. Suwuklyk yzygiderli gaty gaýnanda çykýan yzygiderli sesler. \n\t‣ Lakyr-lakyr etmek ser. 1. Lakyrdamak.Şol mahal taňka lakyr-lakyr edip gaýnap çogdy (N. Pomma). laky-tak [la:ky-ta:k], hal. Halys, alaçsyz, ysgynsyz, halys bolan. Şol gelüwine gumdan çykman, eşegi laky-tak durdy (“Görogly”). \n\t‣ Laky-tak bolmak halys bolmak (birine bir zady gaýtalap-gaýtalap aýdyp düşündirjek bolanyňda aýdylýar). Saňa aýdyp-aýdyp laky-tak boldum. laky-taklyk [la:ky-ta:klyk], at. Laky-tak halda bolmaklyk, halys bolmaklyk, ysgynsyzlyk, gaty ýadawlyk. lal [la:l], syp. Doga kerligi sebäpli geplemekden mahrum, gepläp bilmeýän (adam). Malyň göwni ýazlarda, Lalyň göwni sözlerde, Meniň göwnüm sendedir, Seniň göwnüň düzlerde (G. Ezizow). \n\t‣ Lal bolmak (açmak) sesiňi kesmek, sesiňi çykarman, geplemän oturmak, sem bolmak. Gargasaň gyşyň bar, ýalkasaň ýazyň, Bilbiller lal bolar eşidip owazyn (A. Kekilow). lal-jim [la:l-ji:m], hal, ser Lam-jim. Çopan agyr ahwalaty aýdyp gutaransoňam, köpçülik dili tutulan ýaly, bir salym lal-jim bolup oturdy (“Edebiýat we sungat”). lallyk [la:llyk], at. Geplemekden mahrumlyk, dilsiz-agyzsyzlyk, gepläp bilmezlik. Dil lallyk alamaty däl-de, iki gürrüňdeşiň ruhy halyny biri- birine mälim edýän derwaýys bir ýarag ahyry (B.Kerbabaýew). lam-jim [la:m-ji:m]: lam-jim bolmak ses-seda çykmazlyk, geplemezlik, dil ýarmazlyk; sem bolmak, sessiz-üýnsüz oturmak, geplemän durmak. Ol gepläp bilmän, lam-jim bolaýdy. laminat [lamina:t], at. Ýaşaýyş jaýlarynda ýere ýazmak üçin berk materialdan ýasalan dürli reňkdäki we galyňlykdaky emeli gurnama düşeklik. lampa I, at. Her hili gurluşdaky yşyk, ýylylyk berýän elektrik çyrasy. \n\n\n LAMPA II: özüňi lampa aşak goýbermek birden oturmak. laň : laň bolmak (durmak) halys ýadamak, lütüň çykmak, örän ýadamak. Uzak wagt seni gözläp laň boldum. laňňa hal. Birden, çalasynlyk bilen. Annatuwak onuň sözüniň soňuny eşitmek islemän, laňňa ýerinden galdy (B. Kerbabaýew). laňňara at, gepl.d. Dep, deprek. – Seniň öz ogluň toýunda-da laňňara bardy– diýip, bir ýigit märekeden seslendi (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Laňňara kakmak 1) dep, deprek çalmak. Laňňara kakylyp, tar hem çalyndy (“Garagum”). 2) el-aýagyňy hereketlendirip begenmek, şatlanmak, heşelle kakmak. laňňasy syp., gepl.d. Ýaňrap, laňňyldap ýören. Laňňasy adam. laňňyldama [laňňyllama], iş ady. Laňňyldamak ýagdaýy. laňňyldamak [laňňyllamak], işl. Lakgyldamak. laňňyldaşmak [laňňyllaşmak], işl. Köpçülikleýin laňňyldamak. laňňyldatmak [laňňyllatmak], işl. Birini laňňyldamaga mejbur etmek. laňňyldaýyş [laňňyllaýyş], iş ady. Laňňyldamak ýagdaýy. laňňyldy [laňňylly], at. Lakgyldy. Laňňyldyňy bes et! lap [la:p]: lap urmak biderek ýere öwünmek, boş güplemek, magtanmak, çişmek, paňlamak. Ýüregim sap erer diýp urmagyl lap (Sopy Allaýar). Lap etmek hakyky bolşundan ulaldyp aýtmak, çişirmek. Çöl ýerde göwre galdyrma, Ol-da hoşdur, syr bildirme, Lap edip, dahan doldurma, Jeň nan degil diş üstünde (Magtymguly). Lap edip aýtdygym däl, kitap tapsa, oňa çöregem gerek däldi (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk, 29 s.). Indi biziň obamyz tanalmaz ýaly boldy diýip, lap etmän aýtmak bolar (“Türkmenistan”). lapba : lapba gyzmak birden, birbada, çalt, tiz gyzmak. Gorkusyndan gözleri petredi, endam-jany tamdyra tutulan dek lapba gyzdy (G. Kulyýew). laplama [lapylama],iş ady. Laplamak ýagdaýy. laplamak [lapylamak], işl. 1. Ýalynlap sesli ýanmak, lap-lap edip ýanmak. Ot laplap ýandy. 2.göç.m. Gyzmak, gyzgynlygy ýokarlanmak, galmak. Ýeriň ýüzi laplap gyzdy. lap-lap s. ş. aňl. söz. Ot bir peselip, birdenem güýçlenip laplap ýananda çykýan sesler we gyzaryp emele gelýän şekiller . \n\t‣ Lap-lap etmek 1) laplamak.Ojakdaky ot lap- lap edip ýanýardy. 2) gaty gyzdyrmak, ýanyp barmak (beden gyzgynlygy hakynda). Onuň gyzgyndan ýaňa endam-jany lap-lap edýärdi. lapykeç [la:pykeç], syp. Keýpi bozulan, ruhdan düşen. Ol lapykeç bolup kellesini ýassyga goýdy. \n\t‣ Lapyny keç etmek biriniň keýpini gaçyrmak, keýpini bozmak, janyny ýakmak. Onuň bu ýoknasyzlygy hemmeleriň lapyny keç etdi. lapykeçlik [la:pykeşlik], at. Lapykeç ýagdaýda bolmaklyk, keýpi bozuklyk. larkarmak işl. Giňligi üçin aýakdan gaçjak, sypjak ýaly bolmak. Uly köwüş aýagyna giň bolup larkaryp durdy. larky syp., gepl.d. 1.Goram-gowşak, bedenine erk edip bilmeýän. Larky adam. 2. Giňliginden aýakdan gaçjak bolup duran. Larky köwüş. larkyldamak [larkyllamak], işl. Lark-lark edip durmak, larkyldysy bolmak. Gapy larkyldap dur. larkyldy [larkylly], at. Araba bijaý ýoldan ýörände, petlesi gowşak gapy açylyp-ýapylanda we ş.m. çykýan sesiň ady. lark-lark s.ş.aňl.söz. Bir zat giň bolanda, ýerine barmadyk ýagdaýynda çykýan sesler. \n\t‣ Lark-lark etmek larkyldamak. larsa : larsa galmak. 1) birden pökgermek, şol bada gaty çişmek (ten hakynda). Wüşi kel köýnegini ýokaryk çekip, ýagyrnysyny görkezdi, taýagyň degen ýeri larsa galyp, ýol bolup durdy (A. Gowşudow). 2) göç. m. Birden ösmek. Gyrtyçlar goýnuň kirpigi ýaly larsa galdy (“Edebiýat we sungat”). larsa-larsa : larsa-larsa galmak endamyň birnäçe ýeri çişmek (ten hakynda). Endamynyň käýeri larsa-larsa galypdyr (A. Gowşudow). lars-lars s. ş. aňl. söz. Goýy zat yzygiderli gaýnanda çykýan ses. \n\t‣ Lars-lars etmek gaýnadylýan goýy zadyň ýüzünde uly-uly düwmeler döräp, larsyldap gaýnamak. Agyrlaç lars-lars edip gaýnaýan toşabyň reňki öwrülipdir (B. Kerbabaýew). larsyldama [larsyllama], iş ady. Larsyldamak ýagdaýy. larsyldamak [larsyllamak], işl. Lars-lars edip gaýnamak. Goýalyp başlan toşap larsyldap gaýnap dur. larsyldaşmak [larsyllaşmak]. işl. Köpçülikleýin lasyrdamak. Toý ýerinde ýarma bişýän äpet gazanlar larsyldaşyp gaýnaýardy. larsyldatmak [larsyllatmak], işl. Larsyldyly gaýnatmak. Larsyldadyp toşap gaýnatmak. larsyldaýyş [larsyllaýyş]. işl. Larsyldamak ýagdaýy. larsyldy [larsylly]. at. Bişirilýän zat gaýnap goýalanda çykýan sesiň ady. Gaýnap duran mürepbäniň larsyldysy eşidilýärdi. lasyrdamak işl. Lasyrdyly ses bilen gaty gaýnamak, lasyr-lasyr etmek Soňra lasyrdap duran tüňçäni göterip, bir çetde goýdy (G. Kulyýew). lasyrdaşmak işl. Köpçülikleýin lasyrdamak. Gazanlar lasyrdaşyp gaýnap dur. lasyrdatmak işl.1. Lasyrdyly gaýnatmak. 2. göç. m. Gaty gyzdyrmak, ýakyp barmak (gün hakynda). Beýnileri lasyrdadýan günüň gyzgyndan beter, gumuň petiş howry ýürege urýardy (B. Kerbabaýew). lasyrdaýyş iş ady. Lasyrdamak ýagdaýy. lasyrdy at. Bişirilýän nahar lasyr-lasyr edip gaty gaýnanda çykýan sesiň ady. lasyr-lasyr s.ş.aňl.söz. Goýy suwuklyk, nahar gaty gaýnanda yzly-yzyna çykýan sesler. \n\t‣ Lasyr-lasyr etmek ser. Lasyrdamak. Çopanyň gazanjygy lasyr-lasyr edip gaýnaýardy (B. Kerbabaýew). latyn [laty:n]: latyn dili Gadymy Rimde ýaşan halkyň dili. Latyn elipbiýi 1) latyn diliniň elipbiýi; 2) latyn elipbiýine esaslanýan elipbiý. latynça [laty:nça], hal. 1. Latyn dilinde. Latynça ýazgy. 2. Latyn elipbiýinde, latyn harpynda ýazylan. latynlaşdyrmak [laty:nlaşdyrmak], işl. Latyn elipbiýiniň esasynda elipbiý döretmek. latyş [laty:ş], at, ser. Latyşlar. latyşlar [laty:şlar], at. Latwiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. laý [la:ý] I, at. 1. Suwag üçin ýörite edilen palçyk. Özi bolsa laý edip, ojakdyr tamdyr ýasady (“Edebiýat we sungat”). 2. Suwuň köp ýatan ýerinde emele gelen palçyk, lüýk we olaryň syçrantgysy. Ýap-ýaňyja geýimlerini geýdirip goýberipdim welin, eýýäm laý edipdir (Ö. Abdyllaýew). 3. Jaý, haýat salmak, kerpiç guýmak üçin toýundan taýynlanan, agdarylyp eýlemi ýeten ýörite palçyk. Bagyň daşyna laýdan üç pagsa haýat çekilipdi (“Garagum”). 4. Dury bolmadyk, bulanyk. Al şeraba el uzatdym, emendim, Durusyn içmişler, laýa sataşdym (Magtymguly). \n\t‣ Laýa batmak çykgynsyz ýagdaýa düşmek, heläk bolmak. Ömür saly laýa batar, Günbe-günden derdi artar (Magtymguly). \n\n\nLAÝ [la:ý] II: bir laý boýdan-başa, başdan-aýak; bir ýola, bir gezek. Maşynyň töwereginde öwelişip duran bize bir laý göz gezdirdi (R. Gelenow). Bir laý (geýim hakynda) geýilýän eşiklerden bir sanysy. Çalşyrgyjy zady bolmaz, ähli geýimi ýeke laýdy (K. Gurbannepesow). Ol inisine bir laý kostýum-balak satyn aldy. laýçy [la:ýçy], at. Laý edýän adam, laý işi bilen meşgul bolýan işçi. Ärnazar işan hem şol wagt ak sakgalyny sypap, bagana possunyny ýelbegeý alyp, laýçylaryň ýanynda tomaşa edip ýördi (“Türkmen halk ertekileri”). laýyk [la:ýyk / yla:ýyk], syp. 1. Biçimi bap gelýän, dogry gelýän. Wepanyň özüne laýyk tikilen bir laý araçäkçi esgerleriň egin-başyny, papagyny, ädigini sylag berdi (A. Gowşudow). Her käriň özüne laýyk täri bar (A. Kekilow). 2.Gabat gelýän, jüpleşip duran, biri-birine şap bolýan. 3.Bir zadyň başga bir zat bilen özara gatnaşygy deň, dogry, sazlaşykly, kybapdaş . Döwrüň talabyna laýyk işlemeli. Her bir zady kanuna laýyk getirmeli. 4.Dogry, göni, edil, doly. Ondan bäri laýyk dört ýyl geçdi. laýyklama [la:ýyklama], iş ady. Laýyklamak ýagdaýy. laýyklamak [la:ýyklamak], işl. 1. Deň getirmek, laýyk etmek, barabar etmek, deňlemek.Ülňä laýyklap kesişdirmek. 2. Dogry getirmek, gönülemek, dogrulamak. Dürbini öz gözüne laýyklap, eýläk-beýläk gezdiren Annak seslenenini duýman galdy (B. Kerbabaýew). laýyklaýyş [la:ýyklaýyş], iş ady. Laýyklamak ýagdaýy. laýyklyk [la:ýyklyk], at. 1. Deňeşdirilýän zadyna laýyk ýagdaýda bolmaklyk. 2. Biri beýlekisine ýaraşyp durmaklyk, mynasyplyk, baplyk. Ol, belki, onuň Aýgüle laýyklygy barada hiç bir zat göwnüne getirmän, diňe işeňňirligini, düşünjesini, ukybyny öwýändir? (B. Kerbabaýew). laýyklykda [la:ýyklykda], hal. Görä. lazer [la:zer], at. Belli bir ýygylykdaky elektromagnit şöhlelenmesiniň öran ýiti we çalasyn häsiýetli ýagtylyk şöhlesini almak üçin enjam. Lazer şöhlesi. lazym [la:zym], hal, k.d. Derkar, zerur, gerek. Bir posa talap kyldym, "Lazymdyr ölüm" – diýdi (Mollanepes). Lazym olsa, wah diýmerin, bu janym bergeý saňa (A. Atabaýew). le bagl., k.d. Bilen, bile. Söweşmegil, Garajaoglan, pelek le, Gunça düşmez aşyklara dilek le, Gelin-gyzlar ýaýyk ýaýar bilek le, Sallanyýor kümüş halhal golunda (Garajaoglan). leb [lev], at, şahyr. 1. Dodak. Lebi şeker, agzy gunça, Ol zülpi tardan aýryldym (Magtymguly). Leblerinden bal akar, Şadyýan läle kakar (G. Ezizow). 2. k. d. Gyra, ýaka, boý, kenar (deňiz, derýa we ş.m. hakynda). Kepderiler bir silkinip, perizat boldular we kapasy serhowzuň lebinde goýdular (“Hüýrlukga – Hemra”). Derýa lebi otluk, suwluk, ajap çemenlik bir ýer erdi (“Gül – Bilbil”) . lebbeýik [lepbeýik], kön. s. "Hawa, men taý- ýar, men häzir, men bar; buýrugyňyza men taýyn" diýen manydaky giriş söz. Mejnun bu sözi eşidip, "Lebbeýik" diýdi (“Leýli – Mejnun”). lebiz [leviz], at. Bir zat hakynda berlen wada, söz, ygrar, äht. \n\t‣ Lebiz etmek bir zady etmeklige söz bermek, boýun bolmak, wada bermek. Gijeler ýatmaga bolmaz kararym, Lebiz edip men, bir wadada duraryn (“Şasenem – Garyp”). Lebziňde durmak beren sözüňi ýerine ýetirmek,wadaňda tapylmak, ygrarly bolmak. Arap at meýdanda ýörär, Är bolan lebzinde durar (“Görogly”). Lebziňden dänmek ser. Lebziňi ýuwutmak. Sähet aga özüniň lebzinden dänmejegini aýdýar (“Edebiýat we sungat”). Lebziňi ýuwutmak eden wadaňda tapylman, ähdiňi bozmak, lebziňden dänmek, ygrarsyz bolmak. lebizli [levizli], syp. Eden wadasynda tapylýan, beren sözünde durýan, durnukly, ygrarly. Lebizli ýigit. lebizlilik [levizlilik], at. Lebzi barlyk, ygrarlylyk. lebizsiz [levissiz], syp. Lebzi ýok, beren sözünde durmaýan, ygrarsyz. Lebizsiz adam. lebizsizlik [levissizlik], at. Lebzi ýokluk, ygrarsyzlyk. lebiz-ygrar [lebiz-ygra:r], at,ser. Lebiz. Lebzine-ygraryna garap, adama baha bermelidir (H. Derýaýew). leç : leji çykmak1) ýadap halys bolmak, haýy gaçmak, aryp tapdan düşmek, ysgyndan-kuwwatdan gaçmak. Bize bir dem ber, halys lejimiz çykdy (N. Pomma). 2) ser. Lenç etmek. Leji çykan jümleler. leçek at,kön.s.1.Gyňaç, ýaglyk. Başyňyzda elwan leçek, Biliňizde tylla pyçak (“Görogly”). 2.gepl.d.Ýaşmak, ýaşmaklyk; börügiň aşagyndan aýlanyp alynýan sary ýa-da gyzyl reňkli ýüpek mata. legen at. Kir ýuwulýan ýa-da hojalykda başga maksatlar üçin ulanylýan ýuka metal gap, taz. legenda [leǧe:nda], at. Taryhy waka ýa-da adam hakynda aýdylýan şahyrana hekaýa, rowaýat. Siz bolsa, şöhratly legendany ýok etjek bolýarsyňyz (“Edebiýat we sungat”). Ertekiler, legendalar halkyň arasynda köp ýaýrapdyr. legendar [leǧenda:r], syp. 1. Ady legenda öwrülen. Legendar gahryman. 2. Haýran ediji, beýlekilerden üýtgeşik, görlüp-eşidilmedik, geň. leglek [leğlek], at. Aýagy, boýny uzyn, uly ak guş. legsan [legsa:n]:legsan etmek basgylaşdyryp, üzüp-ýolup weýran etmek, basalap ýere sokmak, torç etmek, zaýalamak (ekin hakynda). Her kim her zat diýse-de, arpany legsan eden zadyň nämedigini bilen bolmady (B. Kerbabaýew). legzan [leğza:n]: legzan etmek bir zadyň yzynda ýa-da ugrunda kösemek, sergezdan etmek. Legzan urmak hars urup ýörmek, ýetişiksiz ýagdaýda elewremek. Legzan urup nireden gelýärsiň? lejikdirmek işl. Irizmek, ýadatmak. Günüň-gününe şol bir zady iýseň, kimem bolsaň lejikdirýän eken. lejikme iş ady. Lejikmek ýagdaýy. lejikmek işl. Halys bizar bolmak, lejiň çykmak, irmek, ýadamak. Gurban bu ýumuşlardan lejigenden soň, baýyň aýalyna we ogluna ýüzlenip: – Zol Gurban bolup dur-la?! – diýip zeýrendi (A. Durdyýew). lejikmeklik iş ady. Lejikmek ýagdaýy. lek at, kön.s. Ýüz müň adamdan ybarat goşun bölümi. Elgaraz, ýedi lek goşun jem boldy (“Saýatly – Hemra”). \n\n\n LEK [le:k], at. Albaniýanyň pul birligi. lekin kön. s. Emma, ýöne. Özi açyp girjek boldy, lekin gapysyny açyp bolmady (“Görogly”) lekleki at. Taraçylykda ýüpek, ýüplük keleplenende daşyna kelep saralýan el guraly. leksika [le:ksika], at, dil. b. Diliň düzümine girýän sözleriň jemi; awtoryň eserleriniň sözlük düzümi ýa-da durmuşyň belli bir ugrunda ulanylýan sözleriň jemi. leksiýa [le:ksiýa], at, Mugallymyň haýsy hem bolsa bir temany ýa-da ýörite sapagy ýatdan, dil üsti bilen beýan etmegi. lellerişmek işl. Köpçülik bolup, bilelikde lellermek. lellermek işl. Suslanmak, ysgynsyzlanmak, gowşamak, başarnyksyz bolmak. lelleriş iş ady. Lellermek ýagdaýy. lellim syp. Agzyny öweldip ýören, örän gowşak, başarnyksyz, nalajedeýin. Bilýän bolsaň, hiç wagtda lellim bolmagyn! (B. Kerbabaýew). lellimlik at. Lellime mahsus gylyk-häsiýet, lellim bolmaklyk. Sizem şu işde lellimlik etmäň (G. Kulyýew). lemmer at. Üsti-üstüne toplanan, üýşen, toplum. Lemmer bulutlar haýal süýşýärdi (“Edebiýat we sungat”). lemmer-lemmer syp. Has köp, gat-gat, topbak-topbak, toplum-toplum. Lemmer-lemmer möwç uran, Ol derýalar galmazlar (Magtymguly). lemmerleniş iş ady. Lemmerlenmek ýagdaýy. lemmerlenmek işl. Lemmer-lemmer bolmak, üsti-üstüne üýşmek, gat-gat bolmak. Asmanda bulutlar lemmerlenýärdi. lemmi-lemmi : lemmi-lemmi etmek agzyň gowuşmaýan ýaly bolgusyz hem köp geplemek, ugursyz gürläp oturmak. Hemmesi hem seniň özüňdendir-le, baran ýeriňde lemmi-lemmi edip oturansyň, häli men gitsem, boş gelmejegim-ä bilýän (A. Durdyýew). lenç : lenç bolmak bizar bolmak, irmek, ýadamak, halys bolmak. Aladadan ýaňa lenç bolmak. Lenç etmek bir aýdylan zady gaýtalap durmak, gaýtalap ýürege düşmek, halys irizmek, ýagyr etmek. Lenç edilmek 1) basgylanyp torç edilmek, depelenmek. Hüjüm edip çar tarapdan kän ýagy, Lenç edildi depeleriň topragy (A. Kekilow). 2) Öň gaty köp ýüzlenilen, ýazylan. Hekaýa lenç edilen tema bagyşlanypdyr. lenta [le:nta / lente], at. 1. Insiz zolak mata. 2. Her hili materialyň insizje zolagy. Kagyz lentasy. Kino lentasy. leň syp., k. d. Agsak, keýtik. Biliň buruk, aýagyň leň (Zynhary). leňke at. Köplenç, düşekçe we ş.m. tikilýän zolakly berk nah mata. leňkebut [leňkevu:t], at. Aýaklary uzyn, göwresi tokgaja, kerepden tor ýasaýan, siňek awlap ýaşaýan möýe meňzeş mör-möjek. leňkildeme [leňkilleme], iş ady. Leňkildemek ýagdaýy. leňkildemek [leňkillemek], işl. Leňk-leňk edip ýöremek, keýtiklemek; towsaklaýan ýaly edip çaltrak ýöremek. leňkildeşmek [leňkilleşmek], işl. Köp bolup leňkildemek. Süriniň agsak-towsaklary leňkildeşip, süýrenişip barýardy. leňkildetmek [leňkilletmek], işl. Leňkildär ýaly sürmek, leňkildemäge mejbur etmek. Kel hem batyr agsak ýabyny leňkildedip:–Hany biz näme iş bitirýäris!– diýip ugrady (“Türkmen halk ertekileri”). leňkildeýiş [leňkilleýiş], iş ady. Leňkildemek ýagdaýy. leňkildi [leňkilli], at. Leňk-leňk edip ýörelende döreýän şekiliň ady. leňk-leňk s. ş. aňl. söz. Leňk-leňk edip ýörelende döreýän şekil. leňňeç at. Sekiz aýakly, gysgyç agyzly, uzyn murtly, iki tarapyna hem ýöreýän, suwda ýaşaýan jandar. Deňiz leňňeçleri. \n\t‣ Leňňeç ýaly ugur-utgasyz, gepinde-sözünde belli bir ugur bolmadyk (ýaramaz adam hakynda). Ol edil leňňeç ýalydyr, ilki bir zat diýer, yzyndanam başga zat diýer. leňňer at. 1. gepl.d. Bir zadyň agramy. Gara dag gara ýeriň leňňeri (Nakyl). Ýeliň zarby hem onuň öz leňňeri wyşkany iki-baka näçe yrasa-da, güýçli traktorlar onuň ýykylmagyna maý bermeýärdi (B. Kerbabaýew). Garry ene: "Torbanyň-a agram, leňňeri ýok eken, özümem äkidip biljek" diýdi. 2. Bir zadyň mäkäm durmagy üçin agramlyk daş ýa-da başga bir zat. Degirmen daşynyň üstünde goýulýan leňňer agyr goýulsa, un maýda üwelýär, ýeňil goýulsa, un irimçik bolýar. \n\t‣ Leňňer atmak agramyna yranyp durmak. Gämi deňizde leňňer atyp durdy. lepberilmek işl, ser. Lepbermek. Lepberilip oturan ýeriňden bize nobat bermän, gürrüň edip otursaň näderdik?! (N. Pomma). lepberiş iş ady. Lepbermek ýagdaýy. lepberme iş ady. Lepbermek ýagdaýy. lepbermek işl. Ýapyrylyp oturmak, biliňi büküp, eplenen ýaly bolup oturmak, ýapbaşyp oturmak. Ol giç öýlä çenli lepberip oturdy. lepbeý ugrukd. "Hyzmatyňa taýýar, gulluk, bolýar" diýen ýaly manyda birinji şahs tarapyndan aýdylýan söz. Sen ýöne biziň diýenjigimizi et-de, näme buýursak, "lepbeý" diý-de, işledejik ýör (A. Durdyýew). lerzan [lerza:n]: lerzana gelmek güýçli zarba sebäpli titremek, elenmek, sandyramak. Zemin jünbüş eýläp, geldi lerzana (Magtymguly).Gopup çaganyň ýüregi, ýaş süňňi lerzana geldi (Ç. Aşyrow). Lerzan urmak ser. Lerzana gelmek. Süýeklerim lerzan urar sözüňden, Jisminiň şährine talaň salan ýar (Halk aýdymyndan). leşger [leşğer], at. 1. Goşun. Han babamyň gaşyna men baraýyn, Agyr hazyna, bol leşger alaýyn (“Kitaby dedem Gorkut”). Soňra weziri bilen leşgerlerini alyp, atlanyp, oglanlarynyň öňünden çykdy (“Hüýrlukga – Hemra”). 2. göç. m. Nöker, biriniň yzyna eýerýän adamlar topary. leşgerbaşy [leşğervaşy], at. Leşgeriň ýolbaşçysy, leşgeriň serdary. let : let iýmek birinden käýinmek, azar- ýamanyny görmek. Şol çagadan tarap halys let iýdim. letde at. Esgi, jinde, köne-sana, ýyrtyk-ýyrtyk zatlar. Eliniň ýagyny letde bilen süpürdi (O. Akmämmedow). Nebit siňen letdäniň ajymtyk ysy burnuňa urýardy (Ý. Durdyýew). leýis syp. Dagap ýatan, pytrap ýatan (köp zat hakda). \n\t‣ Leýis bolmak köp mukdarda dagap, çaşyp ýatmak, bol bolmak, dökün bolmak. Her ýerde gawun, her ýerde garpyz leýis bolup ýatyrdy (B. Kerbabaýew). Leýis bolup ýatyr gulanyň eti (A. Salyh). Leýis etmek köp sanlysyny ýere ýazmak, dagytmak. leýlisaç at, ösüml.d.Söwüdiň inçe ýaprakly çybyklarynyň ýere sallanyşyp duran görnüşi. leýmun [leýmu:n], at, kön.s., ser. Limon. Narynjy, turunjy, leýmun, almalar, Bir abadan baga düşdüm, ýaranlar (Magtymguly). leýtenant [leýtena:nt], at, harby. Goşunda kiçi serkerdelik at ýa-da dereje we şol at berlen adam. Kiçi leýtenant. Uly leýtenant. leýtenantlyk [leýtena:ntlyk], at. Leýtenantyň gulluk ýagdaýy, harby derejesi. Oňa täzelikde leýtenantlyk berildi. leýzangül [leýza:nğül], at,gepl.d. Halk döredijiliginiň aýal-gyzlar tarapyndan ýerine ýetirilýän läle görnüşli bir žanry. Daglara gar düşüpdir, leýzangül, Ýadyma ýar düşüpdir, leýzangül (Halk döredijiliginden). lezgi [lezği], at, ser. Lezgiler. Lezgi dili. Lezgi edebiýaty. lezgiler [lezğiler], at. Dagystanda hem-de Azerbaýjanyň käbir ýerinde ýaşaýan kawkazly halkyýet. lezginka [lezğinka], at. Kawkaz halklarynyň haýallyk bilen ýerine ýetirýän tansy we onuň sazy. lezzet at. 1. Iýilýän, içilýän zatlardan alynýan keýp, maza. Togsan dürli tagam bolsa gaşyňda, Ne lezzet içinde duz hem bolmasa (Magtymguly). 2.Döreýän kanagatlanma duýgusynyň aňrybaş derejesi. Dutaryň owazyndan alynýan lezzete deň geljek zat ýok. lezzetleniş iş ady. Lezzetlenmek derejesi. lezzetlenmek işl. Lezzet almak. lezzetli syp. 1. Lezzet berýän, mazaly, süýji, tagamly. Lezzetli nahardan soň çaý içdik. 2. göç. m. Keýpli, eşretli, ýakymly. Şol geçen lezzetli pursatlar, günler Indi diňe ýaşar ýörer hyýalda (I. Nuryýew). lezzetlilik at. 1. Lezzetli bolmaklyk, lezzeti barlyk, lezzetsiz dällik. lezzetsiz [lezzessiz], syp. 1. Lezzeti ýok, mazasy bolmadyk, süýji däl, tagamsyz, mazasyz. Lezzetsiz tagam. Lezzetsiz nahar. 2. göç. m. Lezzeti bolmadyk, lezzet bermeýän, tolgundyrmaýan. Käbir goşgular juda lezzetsizdi. lezzetsizlik [lezzessizlik], at. Lezzetsiz bolmaklyk, lezzeti ýokluk, lezzetli dällik. lä [lä:], sazç. Saz ses hatarynyň altynjy sesi we şol sesi aňladýan saz belgisi. läbik [lä:vik], at. 1. Suwuk palçyk, lüýk, laý, laýly suw. 2. Ýanardag (wulkan) atylanda onuň ýokarsyndan ýeriň üstüne eräp çykýan mineral jisimler. lägiriş [lä:ğiriş], iş ady. Lägirmek ýagdaýy. lägirişmek [lä:ğirişmek], işl. 1. Birden köp bolup uzyn-uzyn çirkin ses etmek, bilelikde lägirmek (geçi hakynda). Owlaklar lägirişdiler. 2. Gorkudan ýaňa gaty gygyryşmak, çirkin aglaşmak, gaty ses bilen gygyryşmak (çaga, adam hakynda). Çagalar lägirişip, ýerlerinden galdylar. lägirme [lä:ğirme], iş ady. Lägirdäp durmak ýagdaýy. lägirmek [lä:ğirmek], işl. 1. Uzyn-uzyn çirkin ses etmek, gygyrmak (geçi hakynda). Geçi ýene lägirdi. 2. gepl. d. Gorkudan ýaňa gaty gygyrmak, çirkin aglamak, gaty ses bilen gygyrmak, wägirmek (çaga, adam hakynda). Duran ýerinden agzyny hatap ýaly açyp: Wä-ä, wä-ä! – diýip lägirdi (A. Durdyýew). lägirtmek [lä:ğirtmek], işl. 1. Uzyn-uzyn ses etdirmek, lägirmäge mejbur etmek, gygyrtmak (geçi hakynda). Owlagy lägirtmek. 2. gepl. d. Gorkuzyp gaty gygyrtmak, çirkin aglamaga, gaty ses bilen gygyrmaga mejbur etmek (çaga, adam hakynda). Çagany lägirtmek. läheň at. 1. Deňizde ýaşaýan süýdemdiriji, iň uly jandar, kit. Gämige labyrdyr, derýa läheňdir (Magtymguly). 2. syp., göç. m. Äpet, mähnet, ägirt, uly. Şeýle beýiklikdäki tolkun dyňzap ugranda, göwnümize bolmasa, dagyň läheň daşlary dargap kenar gaýra süýşäýjek ýaly boldy (“Edebiýat we sungat”). lähet at, k. d., ser. Lahat. Sen bilen lähede bile, Girerin senden aýrylman (“Görogly”). läkeme [lä:keme], at. Kürek bilen herekete getirilýän, 500-600 put ýüki göterýän gaýygyň bir görnüşi. läle [lä:le] I, at. Gyzlaryň üýşüp ýa-da ýekelikde sazsyz aýdýan aýdymy (halk döredijiliginiň bir görnüşi). \n\t‣ Läle kakmak belli bir heňde läle aýtmak. \n\n\n LÄLE [lä:le] II, at. 1. Gyzyl reňkli gül. Ýaňagyň misli läledir, Bakyşyň janym aladyr (“Şasenem – Garyp”). Açyldy zemin lälesi, Üşbu dünýä reýhan bu gün (Magtymguly). Zeminiň lälesi, asmanyň aýy, Dünýäniň göwheri-käni, Ogulbeg (Kemine). 2. göç. m. Söýgüli gyz (esasan birinji şahsyň degişlilik goşulmasyny kabul edýär). Emma, düşün, läläm, şeýle gün dogar: Saçlaryň nur bolup, üstüme ýagar (G. Ezizow). 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Läle ýaly kir-kimiri aýrylyp, reňki gowy açylan (ýuwlan eşik hakynda). läle-reýhan [lä:le-reýha:n], at, ser.Läle we Reýhan. lälezar [lä:leza:r], syp., at. Läle gülüniň köp gögerip oturan ýeri, meýdany. Lälezar çemenli düzlerim galdy (Seýdi). Asman lälezardyr, Toprak – tenekar (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Lälezar bolmak al-elwan gül biten ýaly bolmak. lälezarlyk [lä:leza:rlyk], at. Gülzarlyk, gülli-çemenli meýdan. Öňki tozan çölüstan giň lälezarlyga öwrüldi (“Watan”). Men bu gün säher oýanyp, çykdym lälezarlyga, Depäm üste ümmülmez gümmeze gözüm düsdi. (G.Ezizow). lälik [lä:lik], syp. Edenine däl diýilmän, aýnadylyp saklanan, eziz görlüp ulaldylan, söýlüp ösdürilen. Nartäç ejesi-kakasy tarapyndan lälik saklanan gyzdy (A. Gowşudow). Lälik saklanypdyr, ýok okan ýeri, Bilini agyrdyp dökmändir deri (A. Kekilow). läliklik [lä:liklik], at. Lälik bolmaklyk, läligiň bolşy, gylyk-häsiýeti, özüni alyp barşy. Ýadyňyzdamy, okaýarkak hem onda läliklik, öz- özünden göwni bitginlik duýulýardy (B. Pürliýew). läliksireme [lä:liksireme], iş ady. Läliksiremek ýagdaýy. läliksiremek [lä:liksiremek], işl.Aýnan bolmak, lälik bolan bolmak, aýnadylan çaga ýaly bolan bolmak. Lälik gülüm läliksiräp, ajap lälik basyşyň Aşyk awça al salar sen, tez maral deý böküşiň (“Türkmen halk döredijiligi”). läliksireşmek [lä:liksiretmek], işl.Birnäçe bolup, bilelikde läliksiremek. Näme beýle läliksireşýärsiňiz! läliksiretmek [lä:liksiretmek], işl.Lälik etmek. Ejeň ony läliksiredip ösdürdi (“Garagum”). läliksireýiş [lä:liksireýiş], iş ady. Läliksiremek ýagdaýy. lälirgemek [lä:lirğemek], işl., gepl.d.Läliksiremek. läş [lä:ş], at. Jansyz göwre, jeset, maslyk. Magtymguly, jan myhmandyr, göwre – läş (Magtymguly). \n\t‣ Läş bolmak ölmek, maslyk bolmak. Topragyňda läş bolup, guma garyldy duşman, Geçirdiň ganymlary naýzadan, çişden, Watan (A. Kekilow). läşeki [lä:şeki], at. Iýmäge ýaramsyz gawun- garpyz. Edil dagyň daşy ýaly, Biýarada läşeki kän (K. Taňrygulyýew). lider [li:der], at. Ýurduň, syýasy partiýanyň we ş.m. uly abraýdan peýdalanýan täsirli ýolbaşçysy. ligin [liğin], at. Gömlüp, üsti suwalyp goýlan saman we ş. m. tümmekleri. Meýdançada saman ligin edilip suwalypdy (N. Hojageldiýew). Käýerde- käýerde gömülen saman liginleri kiçeňräk depelere meňzeş bolup ýatyrdy (“Edebiýat we sungat”). ligirdeme [liğirdeme], iş ady. Ligirdemek ýagdaýy. ligirdemek [liğirdemek], işl.Gözleri oýnaklap durmak. Gözleri ligirdäp durdy. ligirdeşmek [liğirdeşmek], işl. Iki ýa-da ondan artyk göz ligirdemek. ligirdetmek [liğirdetmek], işl.Gözlerini oýnaklatmak. ligirdi [liğirdi], at. Göz oýnaklap duranda emele gelýän şekiliň ady. likbez [likbe:z], at,taryh.Uly ýaşlylara we ýetginjeklere sowat öwredilen mekdep. limon [limo:n], at. 1.Hemişe gök öwüsýän, hasyl berýän sitrus agajy. 2.Şol agajyň galyň gabykly, dilim-dilim görnüşli, turşumtyk tagamly miwesi. \n\t‣ Limon kislotasy limonyň miwesinden we käbir beýleki ösümliklerden alynýan kislota. limonly [limo:nly], syp. Düzüminde limon garyndysy bolan; limon atylan. Limonly çaý. Limonly suw. lingwistika [lingvi:stika], at. Dil hakyndaky ylym, dil bilimi. liňkildeme [liňkilleme], iş ady. Liňkildemek ýagdaýy. liňkildemek [liňkillemek], işl.Agsaklap, keýtikläp çalt-çalt ýöremek, liňk-liňk edip ýöremek. liňkildetmek [liňkilletmek], işl.Agsaklap, keýtikläp çalt-çalt ýöretmek, liňk-liňk etdirip ýöretmek. Ol bir aýagy agsak eşegini liňkildedip barýardy. liňkildeýiş [liňkilleýiş], iş ady. Liňkildemek ýagdaýy. lirik [li:rik], at. Liriki eserleriň awtory, liriki şahyr. Türkmen lirik şahyrlarynyň döredijiligi. lirika [li:rika], at. Epos we drama bilen bir hatarda ceper edebivatyň esasy üç görnüşiniň biri bolmak bilen, hakykat awrotyň çuňňur içki duýgularynyň üsti bilen şöhlelendirilýän şahyrana eser, şeýle görnüşdäki şygyr, goşgy. Söýgi lirikasy. Halyl Kulyýewiň, Italmaz Nuryýewiň lirikasy. liriki [li:riki], syp. Lirika degişli, irizme ýugrulan. Liriki goşgy. Liriki poeziýa. Liriki setirler. \n\t‣ Liriki yza cekilme çeper eseriň, ýagny romanyň, powestiň, hekaýanyň we ş.m. sýužetiniň yzygiderli ösüşiniň arasy kesilip, awtoryň pikirlerini we duýgularyny aňladýan bölegi. liseý [lise:ý], at. Belli bir ugur boýunça bilim berýän ýörite orta okuw mekdebi. litr [li:tir], at. Metr ölçeg birliginde 1000 kub.sm barabar göwrüm we şol ölçegdäki suwuklyk. On litr suw. litrlik [li:tirlik], 1. syp. Içine bir litr suwuklyk sygýan. Litrlik çüýşe. 2. Litrlik gap. Litrligiň bolsa, çaly şona guýaýaýyn. litwaly [litva:ly], syp, ser. Litwalylar. Litwa respublikasy. Litwa dili. Litwa halky. litwalylar [litva:lylar], at. Litwanyň esasy ilatyny düzýän halk. liwan [liva:n], at, ser. Liwanlylar. Liwan halky. liwanlylar [liva:nlylar], at. Liwanyň esasy ilatyny düzýän halk. logala [loğolo], at. Un bilen däne garylyp tokgalanan iým. Kakasy her düýäniň agzyna ep-esli logala tutdurdy (“Garagum”). logika [lo:ğika], at. 1.Pikirlenişiň kanunlary we görnüşleri hakyndaky ylym. 2. Pikir yzygiderliligi. logiki [lo:ğiki], syp. Logika degişli, logikanyň kanunlaryna laýyk gelýän; kanunalaýyk. \n\t‣ Logiki basym dil.b. aýdylyşda manysy boýunça esasy söze düşýän basym. loh-loh s.ş.aňl.söz. Ýogyn ses bilen gülnende çykýan sesler. \n\t‣ Loh-loh etmek loh-loh edip agras gülmek. Peşeneli ýaşuly şeý diýdi-de, loh-loh edip güldi (“Edebiýat we sungat”). lokga [lokgo], syp. 1. Bir tutuş bölek, tokga, togalak. Lokga palçyk. 2. göç. m. Etli-ganly, semiz, doly, dolmaç. Ol orta boýly, inedördül, ullakan kellesi iki egniniň üstüne boýunsyz berkidilen ýaly lokga adamdy (“Garagum”). lokgalama [lokgolomo], iş ady. Lokgalamak ýagdaýy. lokgalamak [lokgolomok], işl.Lokga-lokga etmek, bölüşdirip lokga etmek, tokga-tokga etmek, tokgalamak. lokgalanmak [lokgolonmok], işl. Lokga tutmak, tokgalanmak. lokgalaşmak [lokgoloşmok], işl.Lokgalamaga kömekleşmek, tokgalaşmak. Logala lokgalaşmak. lokgalatmak [lokgolotmok], işl. Lokga- lokga etdirmek, tokgalatmak. Düýä bermek üçin logala lokgalatmak. lokgalaýyş [lokgoloýuş], iş ady. Lokgalamak ýagdaýy. lokga-lokga [lokgo-lokgo], syp. Birnäçe lokgalara bölünen, lokga tutan, tokga-tokga (köp zat hakynda). Ýaýmak üçin lokga-lokga hamyr bölünip goýuldy. lokguldama [lokgullomo], iş ady. Lokguldamak ýagdaýy. lokguldamak [lokgullomok], işl. Lok-lok edip gülmek, ýogyn ses bilen gaty gülmek. Hatda onuň diňe bir sözüne däl, hereketine çenli üns berýän başlyk ýogyn ses bilen lokguldap güldi (B. Kerbabaýew). lokguldaşmak [lokgulloşmok], işl.Bilelikde, köp bolup lokguldap gülmek. lokguldaýyş [lokgulloýuş], iş ady. Lokguldamak ýagdaýy. lokguldy [lokgully], at. Lok-lok edip gülnende çykýan sesiň ady. lok-lok s.ş.aňl.söz. Ýogyn sesli gülnende çykýan sesler (ser. Loh-loh). – Arman, saçyň irräk çalarypdyr-da – diýip, aýalyna degdi-de, lok-lok edip güldi (“Garagum”). lokgy-lokgy [lokgu-lokgy], at,gepl.d., ser. Nokgy-nokgy. Goýsana sen beri lokgy-lokgyňy, Gömül ýeriňe, az et hykgy-pykgyňy (A. Kekilow). lokurdama [lokurdomo], iş ady. Lokurdamak ýagdaýy. lokurdamak [lokurdomok], işl.Lokur-lokur edip ses çykarmak, lokurdyly seslenmek. Tokurtga lokurdap suw gidýärdi. lokurdatmak [lokurdotmok], işl.Lokur- lokur etdirmek, özüňe sorup, lokurdyly ses çykarmak. Ullakan çilim elden-ele geçýär, her kim öz gezeginde lokurdadyp sorýar (A. Gowşudow). lokurdaýyş [lokurdoýuş], iş ady. Lokurdamak ýagdaýy. lokurdy at. Suw tokurtga ýa-da bir hine, deşige we ş.m. gidende çykýan sesiň ady. lokur-lokur s. ş. aňl. söz. Suw güýçli akyp, tokurtga, deşige ýa-da hine gidende çykýan sesler. lom [lo:m], at. Ýer işlerinde ýeri gazmak, daş goparmak we ş. m. üçin ullakan taýak ýaly ujy çiş demir. Ýabyň düýbüniň buzuny lom bilen döwýärler (B. Seýtäkow). lomaý [lomoý], syp.Köp sanda, köp mukdarda, tutuş, tutuşlaýyn, durşuna. Lomaý söwda etmek. lomaýlygyna [lomoýluğno], hal. Lomaý görnüşde, tutuşlygyna, bitewüligine, tutuşlaýyn. Lomaýlygyna söwda etmek. loňk : loňk etmek duran ýeriňden başga ýere ýeňil towusmak, bir ýerden ikinji ýere bökmek (guş hakynda). Ol loňk edip eýläme geçdi, beýläme geçdi, iň soňunda meni ölüdir hasap etdi (B. Kerbabaýew). loňk-loňk s. ş. aňl. söz. Maýdalyňa ylganyňda ýa-da bökübräk gaty ýöräniňde emele gelýän hereketiň şekili. \n\t‣ Loňk-loňk etmekser. Loňkuldamak. Ilki ýüzüni sallap, soň loňk-loňk edip, hojaýynyň alnynda dikilgazyk boldy (A. Nazarow). loňkudyk-loňkudyk [loňkuduk- loňkuduk], s.ş.aňl.söz. Eşegiň yzygiderli loňkuldap ýöreýşiniň bir görnüşi. loňkuldama [loňkullomo], iş ady. Loňkuldamak ýagdaýy. loňkuldamak [loňkullomok], işl. 1. Loňk- loňk edip maýdalyňa ylgamak ýa-da bökübräk gaty ýöremek, loňkudyk-loňkudyk edip gitmek. Bir gezek eline çekijini alyp, bir gezek gysajyny alyp, körügi bilen sandalynyň arasynda iki ýana loňkuldap ugrady (A. Gowşudow). 2. Arabanyň ýa-da haýsy hem bolsa bir ulagyň üstünde aşak-ýokary galyp, loňk-loňk edip oturmak. Onuň göwnüne ol köp wagt bäri arabanyň üstünde loňkuldap gelýän ýalydy. 3. göç. m. Biriniň öňünden ylgamak, biriniň göwnünden turjak bolup çalyşmak, ýaranjaňlyk etmek. Nogtaňy haýsy ýana silksem, senem şol tarapa loňkuldap gidersiň (N. Pomma). loňkuldaşmak [loňkulloşmok], işl. Köp bolup, bilelikde loňkuldamak. Daýaw ýabylar bir sydyrgyn loňkuldaşyp barýardylar (B. Gulow). loňkuldatmak [loňkullotmok], işl.Loňkuldyly sürmek, loňk-loňk etdirip ýöretmek. Töweregine höwes bilen garap, agta ýabysyny loňkuldadyp barýardy (G. Kulyýew). loňkuldaýyş [loňkulloýuş], iş ady. Loňkuldamak ýagdaýy. loňkuldawuk [loňkullowuk], syp. Loňkuldap ýöreýän, loňk-loňk edýän (at, eşek hakynda). Loňkuldawuk ýaby. loňkuldy [loňkully], at.Maýdalyňa ylgananda ýa-da bökübräk gaty ýörelende emele gelýän hereketiň şekiliniň ady. lopbuş syp. Semiz, ýasy, pökgi (ýüz hakynda). Ol uzyn boýly, lopbuş ýüzli, garynlak, semiz adamdy (G. Kulyýew). lors at. Suwda ýaşaýan zähersiz ýogyn ýylan. Kelpeze aýdarmyş: – Menem aždarha, Lors ýylan özüni saýarmyş ýuwha (“Görogly”). lotereýa [lotere:ýa], at. Bilet boýunça geçirilýän haryt, pul utuşly oýun. lotulyk [lotuluk], at. Lotynyň özüni alyp baryş ýagdaýy, lotynyň gylyk-häsiýeti. \n\t‣ Lotulyk satmak bolgusyz eli açyklyk etmek, gopbamsyrap jomartlyk etmek. loty at, gepl. d. 1. Iş edende haýal gymyldaýan, ýalta, hasy, äwmezek adam. 2. gepl. d.Oturyp-turuşmagy oňat görýän; zadyny gaýgyrmaýan, jomart. Ol göwnünden turan adamyň üstüne ak öý dikmegi başarýan loty. lowlama [lowlomo], iş ady. Lowlamak ýagdaýy. lowlamak [lowlomok], işl.1.Güýçli ýalyn döredip ýanmak, kemsiz ot alyp ýanmak, tutaşyp ýalynly ýanmak. 2. göç. m. Gaty gaharlanmak, janyň ýanyp durmak. Magtymgulynyň gany ot kimin gyzdy, ýüregi lowlap ýandy (G. Kulyýew). 3. göç. m. Gaty gyzdyrmak, gyzgynyň galmak. Çaga uzyn gijäni ot içinde lowlap geçirdi. lowlaşmak [lowloşmok], işl.Köp zat lowlap ýanmak. Hyşalar lowlaşyp ýanýardy. lowlatmak [lowlotmok], işl. 1. Lowlap ýanar ýaly etmek, güýçli ýakmak, gyzyl ot edip ýakmak. Lowladyp ot ýakmak. 2. göç. m. Bir zadyň ýiti tagamy, ajysy güýçli täsir etmek, ýakmak. Burç gaty ajy eken, agzymyň içini beýle lowladar öýtmändim. lowlaýyş [lowloýuş], iş ady. Lowlamak ýagdaýy. lowurdama [lowurdomo], iş ady.Lowurdamak ýagdaýy. lowurdamak [lowurdomok], işl. 1. Güýçli lowurdyly ýanmak, uly ýalynly ýanmak, tutaşyp gaty ýanmak. Lowurdap ýanyp duran oduň üstüne suw guýlan ýaly boldy. 2. Şöhle saçmak, öwşün atmak, nur saçmak, ýalpyldamak. lowurdaşmak [lowurdoşmok], işl. 1. Bilelikde utgaşykly lowurdap ýanmak. Çopan goşunda ýakylan otlar lowurdaşyp ýanýardy. 2. Öwşün atyşyp durmak, ýalpyldaşmak. Lowurdaşyp düwmeler, uzaklardan görüner (M. Seýidow). lowurdatmak [lowurdotmok], işl. Bir zady lowurdar ýaly edip ýakmak. Lowurdadyp göwher kimin çyrasyn, Birleşdirýär şäher, obaň arasyn (N.Pomma). lowurdaýyş [lowurdoýuş], iş ady. Lowurdamak ýagdaýy. lowurdawuk [lowurdowuk], syp. Lowurdap, ýalpyldap, şöhle saçyp duran, öwşün atyp duran, ýiti ýalpyldyly. lowurdy at. 1. Lowurdap ýanýan oduň sesiniň ady. 2. Ýaldyrap görünýän şöhle, ýalpyldy, öwüşgin. Goý, ak altynyň lowurdysy biziň toýumyza- da bezeg bersin! (B. Kerbabaýew). lowur-lowur s. ş. aňl. söz. Ot lowurdap ýananda çykýan sesler ýa-da ýiti öwüşginli zat ýalpyldap şöhle saçanda emele gelýän şekiller. lödere [lödörö], at. Suwuklygyň düýbüne çökýän çökündi. Gazandaky lödere ýaga jazlanýan irimçik gara etleri demine dartasy geldi (B. Kerbabaýew). lökge [lökgö], at, gepl.d.Ýeňil maşyn. lökgebaý [lökgövo:ý], at, gepl.d.Ýeňil maşyn, lökge.Çapak-çapak noguly, Seçip gidiň, ýar- ýar. Lögkebaýa mündürip, Geçip gidiň, ýar-ýar (“Türkmen halk döredijiligi”). löküdikleme [löküdüklömö], iş ady. Löküdiklemek ýagdaýy. löküdiklemek [löküdüklömök], işl. Löküdik-löküdik edip ýöremek, uly göwresini tagaşyksyz hem-de gelşiksiz hereketlendirip ýöremek, ylgaşlamak. löküdikleşmek [löküdüklöşmök], işl. Köp bolup, bilelikde löküdiklemek. Adamlar löküdikleşip, yzdan barýardylar. löküdikletmek [löküdüklötmök], işl. Löküdik-löküdik edip ýöremäge ýol bermek, mümkinçilik döretmek. löküdik-löküdik [löküdük-löküdük]: löküdik-löküdik etmek ser. Löküdiklemek. löňk-löňk : löňk-löňk etmek ser. Loňk- loňk. Löňk-löňk edip barmak. löňküldeme [löňküllömö], iş ady. Löňküldemek ýagdaýy. löňküldemek [löňküllömök], işl., ser. Loňkuldamak. Düýe gözleýän ýaly bolup, ol löňküldäp gelýän kim? (“Garagum”). löňküldeşmek [löňküllöşmök], işl. Köp bolup, bilelikde löňküldemek. löňküldetmek [löňküllötmök], işl. Birini löňküldäp ýörär ýaly etmek. löňküldeýiş [löňküllöýüş], iş ady. Löňküldemek ýagdaýy. löňküldi [löňküllü], at, ser. Loňkuldy. löp-löp : löp-löp etmek agyr ýöremek, tagaşyksyz ýöremek, aýagyny göterip bilmeýän ýaly haýal ýöremek. Ol iki ýana ýaýkanyp, löp-löp edip gelýärdi. löt at. Üzümiň, käşiriň, almanyň we ş.m.suwy alnandan soň golýan galyndy. luh I, syp.Çendenaşa serhoş. Ol luh bolup ýatyr. \n\n\n LUH II, at, ösüml.d.Ýekeniň başy, ýeken ösümliginiň ortasyndaky göni gamyşpisint çybygynyň başynda emele gelýän 20-25 sm uzynlykdaky ujy, tohumy. lukma [lukmo], at. Bir agyz, bir ýuwdum, bir bölek, döwüm, tike (tagam, çörek). Hemra diýer, gaýnap ýüregim joşmaz, Ataşy bolmasa, lukmasy bişmez (“Saýatly – Hemra”). Halal lukma ýagtylyk biýr gözlere (Magtymguly). lukman [lukma:n], at. 1. Adamlaryň keselini bejerýän ýokary bilimli hünärmen, hekim. 2. Ady rowaýata öwrülen gadymy bilimdar tebip, hekim. Tapsam, başym gurban bolsun mertlere, Lukman çäre tapsyn gelen dertlere (Magtymguly). 3. göç.m. Bir işe suwara, ussat, hötde gelip bilýän adam, başaryp bilýän adam. Onda näme üçin: "Bu traktoryň lukmany mendirin" diýdiň? (N. Pomma). \n\t‣ Maşgala lukmany işleýän saglyk öýüniň ýerleşýän ýerinde öz adyna bellenen öýlerde ýaşaýan adamlara hyzmat edýän lukman. lukmançylyk [lukma:nçylyk], at. 1. Lukmanyň kesp-käri. Ol obada lukmançylyk edýär. 2. Adamyň saglygyny gorap saklamaga we berkitmäge, onuň ýaşyny uzaltmaga hem-de keselleriň öňüni almaga we olary bejermäge gönükdirilen ylymlar hem-de amaly işler ulgamy, medisina. Lukmançylyk hünärinde meni onuň aýratynlygy gyzyklandyrdy (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). lummurdama [lummurdomo], iş ady. Lummurdamak ýagdaýy. lummurdamak [lummurdomok], işl. 1. Lummur-lummur edip sesli esremek (erkek hakynda). Ýatakdaky erkek lummurdap başlady. 2.göç.m. Lummur-lummur seslenmek, lummurdyly ses çykarmak; lokurdamak (suw, suw çilimi hakynda). Başy serpinjekli mähnet çilim elden-ele gezdi, yzly- yzyna lummurdap seslendi (B. Kerbabaýew). lummurdaşmak [lummurdoşmok], işl. Köp erkek bilelikde lummurdap esremek. Erkekdir inerler lummurdaşyp, guýruklaryny çyrpýardy. lummurdatmak [lummurdotmok], işl. 1. Lummurdyly esretmek. Ol inerini lummurdadyp geçip gitdi. 2. Lokurdatmak, lummur-lummur etdirip ses çykartmak, lummurdyly seslendirmek (suwuklyk hakynda). lummurdy at. Erkek, iner esrände, suw gaty akanda we ş.m. çykýan sesiň ady. Ýer bilen gök arasynda ýeke burunnygym bardy, onuň lummurdysyna guwanýardym (B. Kerbabaýew). lummur-lummur : lummur-lummur etmek dowamly lummurdyly ses çykarmak. lutf : lutf etmek (eýlemek) ýagşylyk etmek; kömek etmek; rehim etmek. Dessury-zaman budur, mazlumlara lutf etgil (Magtymguly). luw at, ser. Balyk. \n\t‣ Luw ýyly müçe hasaby boýunça bäşinji ýylyň ady. Altmyş ýaşda nowruz güni luw ýyly, Turdy ajal, ýolun tutdy atamyň (Magtymguly). lükge [lükgö], at, gepl.d. 1. Topbak, tutuş, lomaý. Toý üçin ýaglygy lükgesi bilen satyn aldym. 2. ser. Lökge. lükgeleme [lükgölömö], iş ady. Lükgelemek ýagdaýy. lükgelemek [lükgölömök], işl. Bir ýere toplamak, üýşürmek, jemlemek, ýygnamak. Senem şujagaz zatlaryňy pul edipjik lükgeläýseň, bir zat bolar-da duruberer! (A. Durdyýew). lükgeletmek [lükgölötmök], işl. Bir ýere toplatmak, üýşürtmek. lükgeleýiş [lükgölöýüş], iş ady. Lükgelemek ýagdaýy. lükgeligine [lükgölüğnö], hal. Tutuşlygyna, şol durşuna, bütinleýin. lül syp. Alkogolly içgi içip serhoş bolan. Lül bolmak. lüle [lülö],at, ser. Turba. lülekebap [lülökeva:p], at. Döwlen ýa-da üwelen ete duz, burç goşulyp, lüle şekilinde çişe düzülip, közüň howruna bişirilýän kebap. lülgammar [lülğammar], syp. Gaty serhoş, lül pyýan. Lülgammar bolmak. lüň at. Ýer paýlaşygynda araçäge goýulýan bellik, gum üýşmegi. Çukuryň bir gapdalynda beýijek lüň etdi (A. Gowşudow). lüňleme [lüňlömö], iş ady. Lüňlemek ýagdaýy. lüňlemek [lüňlömök], işl. Lüň basmak, lüň arkaly bölmek, lüň edip çykmak. Giň meýdany lüňläp, iki böldüler (A. Gowşudow). lüňleşmek [lüňlöşmök], işl. Lüň basmaga kömek etmek. lüňletmek [lüňlötmök], işl. Lüň basdyrmak. lüşi [lüşü], at. Agajy ülje agajyna, miwesi itüzüme meňzeş ösümlik lüt : lüt bolmak halys bolmak. Olar uzynly gün gezýärler, lüt bolup ýadaýarlar (Halk ertekisinden). Lüt galmak bar zadyňy utdurmak, utulmak. Lüt düşmek maddy taýdan tozmak, halys dagamak, hiç zatsyz galmak, bütinleý harjyň gutarmak. Lütüň çykmak gaty ýadamak. lütjek [lütjök], at,gepl.d.Nöker. Lütjekleri serkerdeleriniň buýrugy boýunça biziň ellerimizi arkamyzda daňdylar (A. Gowşudow). lüti [lütü], at, ösüml.d.Jülgelerde ýere ýazylyp ösýän ot. lüýk at. Suwuk palçyk. Ýagan ýagyşdan soň, köçe lüýk bolup ýatyrdy (B. Kerbabaýew). lybas [lyva:s], at. 1. Egin-eşik, eginbaş, geýim. Täze milli lybasa geýnen gelin-gyzlar toýa barýardy. 2.göç.m. Bezeg, zynat. Bu gün Aşgabat toý lybasyny geýip otyr. lygyrdama [lyğyrdama], iş ady. Lygyrdamak ýagdaýy. lygyrdamak [lyğyrdamak], işl. Çala, ýuwaşja lygyr-lygyr edip seslenmek, lygyrdyly ses çykarmak. lygyrdaşmak [lyğyrdaşmak], işl. Oduň üstünde goýlan tüňçelerdäki, kitirlerdäki suw, atarylan nahar çalaja gaýnap durmak. Tüňçeler lygyrdaşyp gaýnaýardy. lygyrdatmak [lyğyrdatmak], işl. Lygyrdyly seslendirmek. Çekdirmäni lygyrdadyp, howlukman bişirmeli. lygyrdaýyş [lyğyrdaýyş], iş ady. Lygyrdamak ýagdaýy. lygyrdy [lyğyrdy], at. Suwuk ýa-da goýurak zat siňňin, ýuwaş gaýnadylanda çykýan sesiň ady. lygyr-lygyr [lyğyr-lyğyr], s.ş.aňl.söz. Oduň üstünde goýlan tüňçelerdäki, kitirlerdäki suw, atarylan nahar çalaja gaýnap durka çykýan sesler.Suwly tüňçe lygyr-lygyr gülende, Tüýdügini dolap goýdy ýaşuly (M. Myşşyýew). \n\t‣ Lygyr-lygyr etmek ser. Lygyrdamak.Lygyr- lygyr edip gaýnamak. lykyrdama iş ady. Lykyrdamak ýagdaýy. lykyrdamak işl. Lykyr-lykyr edip seslenmek, lykyrdyly ses çykarmak. Haçan-da küýzäniň agzyndan suw girip lykyrdamaga başlanda, Tilki: – Gap sesiňi, öljegiňe gülýärmiň? – diýipdir (“Türkmen halk ertekisi”). lykyrdaşmak işl. Bilelikde lykyrdamak. lykyrdatmak işl. Lykyrdyly seslendirmek. Küýzäniň suwuny lykyrdadyp dökmek. lykyrdaýyş iş ady. Lykyrdamak ýagdaýy. lykyrdy at. Suwuk zat agzy dar gapdan dökülende lykyr-lykyr edip çykýan sesiň ady. lykyr-lykyr s.ş.aňl.söz. Suwuklyk agzy dar gapdan ýuwaş dökülende çykýan ses. lyp-lyp ser. Lyrp-lyrp.Çyra lyp-lyp edip öçjek bolýar. lyrk-lyrk s.ş.aňl.söz. Bokurdagy dar küýzeden, çüýşeden suwuklyk dökülende çykýan ses. lyrp-lyrp s.ş.aňl.söz. Sönjek bolup duran çala ýanýan otdan ýa-da pelteli çyradan yzly-yzyna çykýan sesler, lyp-lyp. lyrpyldamak [lyrpyllamak], işl. Sönjek bolup duran çala ýanýan ot ýa-da pelteli çyra lyrp- lyrp etmek. m Türkmen elipbiýiniň on bäşinji harpy. madda at. Fiziki we himiki jisimlerden ybarat barlyk, älem-jahanda bar bolan ähli zatlar. Aýry-aýry görnüşdäki ösümlikler özünde reňkli maddalary saklaýar. \n\n\n MADDA [ma:dda], at, hukuk. Käbir kanun ýygyndylarynyň, resminamalaryň san bilen görkezilýän aýratyn bölegi. maddy syp. Üpjünçilige, ykdysady ýagdaýa degişli. Maddy hal-ýagdaý. mady-mady s.ş. aňl. söz, ser. Madyr-madyr. madyrdabermek [madyrda:vermek], işl. Madyr-madyr edip başlamak, madyrdap ugramak, madyrdyly gürläp başlamak. madyrdama iş ady. Madyrdamak ýagdaýy. madyrdamak işl. Çalt-çaltdan ýogyn ses bilen gatyrak gürlemek. madyrdaşmak işl. Madyr-madyr edip gürleşmek, birnäçe bolup madyrdamak. Turuň, madyrdaşyp oturmaň! madyrdaýyş iş ady. Madyrdamak ýagdaýy. madyrdy at. Çalt-çaltdan ýogyn ses bilen gatyrak gürlenende çykýan sesler. madyr-madyr s.ş.aňl.söz. Çalt-çaltdan ýogyn ses bilen gatyrak gürlenende çykýan sesler, wadyr-wadyr. Indi madyr-madyr etmäňiz näme? magallak [mağallak],at. 1. Beýik, belent, ýokary. 2.kön.s. Başaşak. Magallakdyr tamakiniň imany, Niçe serpaý egin-başy gerekmez (Zynhary). magallaklama [mağallaklama],iş ady. Magallaklamak ýagdaýy. magallaklamak [mağallaklamak],işl. Beýleki zatlardan ýokarda seleňläp görünmek, galgamak, belentde saýlanyp durmak.Gadym bir döwürde bag-bakjasyz ýalazy meýdanda oturan şu obanyň ortarasynda haýbatly beýik gala magallaklaýardy (A. Gowşudow). Çakym çak bolsa, ortarada magallaklap görünýän jaý mekdep bolmaly (R. Gelenow). magallaklaşmak [mağallaklaşmak],işl. Köp sanly beýik zatlar bilelikde magallaklamak. Onuň uka meýil eden gözüniň öňünde Köpetdagyň beýik gaýalary magallaklaşýardy (A. Gowşudow). magallaklaýyş [mağallaklaýýş],iş ady. Magallaklamak ýagdaýy. magaryf [mağa:ryf], at. Aň-bilim berijilik, aň-bilim. Birinji sentýabrda-da mekdebiň dabaraly açylyşy boldy. Oňa raýondan, Aşgabatdan magaryf ugrunyň wekilleri geldi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). magaryfçy [mağa:ryfçy],at, kön.s. Magaryf işgäri, bilim işgäri. magat [mağat],at. Anyk, açyk, äşgär. magdan [mağda:n],at,geol. Düzüminde metallar, metallara meňzeş minerallar bar bolan gazylyp alynýan tebigy çig mal. Magdan kärhanalary. magdançy [mağda:nçy], at. Magdan işleri bilen meşgul bolýan işçi, magdan senagatynyň hünärmeni. Salam saňa, işçi naharhanasy, Magdançylaň duz-tagamyn dadaly (B. Hudaýnazarow). magdançylyk [mağda:nçylyk],at. 1. Magdan senagaty. 2. Magdan işleri bilen meşgullyk. maglum [mağlu:m],syp., ser. Mälim. Meňzeýir sen uny giden sanaja, Mojuklygyň maglum boldy Halaja (Zynhary). maglumat [mağlu:ma:t],at. 1. Bir zat hakynda berilýän habar. 2. Bir iş hakynda toplanan sanlar, deliller, tutaryk. Ol gerekli maglumatlary tapmak ugrunda meşguldy (A. Gowşudow). maglumatly [mağlu:ma:tly],syp. 1. Bir zat, iş hakynda habary bar bolan, habarly, habardar. 2. Bir iş hakynda elinde ýeterlik delilleri bar bolan. 3.göç. m., gepl.d. Aň-düşünjeli, bilimli, köp zatdan habarly. Ol her bir zatdan maglumatly adam. maglumatnama [mağlu:ma:tna:ma],at. Belli hakyky maglumatlar ýazylýan sanaw. Töleg maglumatnamasy. maglumatsyz [mağlu:ma:ssyz],syp. 1. Hiç zatdan habarsyz, habar eşitmedik. 2. Hiç hili ýeterlik delili, subutnamasy bolmadyk. magnit [mağni:t], at. Käbir demir we polat zatlary özüne çekýän we özünden itekleýän jisim. \n\t‣ Magnit meýdany fiz. magnitiň ýa-da elektrik togunyň töwereginde özüniň täsirini jisime ýetirip bilerlik ýagdaýda döreýän giňişlik. Eger simden elektrik togy geçýän bolsa, onda simiň töwereginde magnit meýdany döreýär. Magnit ýaly göç.m. özüne çekiji. magnitlemek [magni:tlemek], işl. Bir jisime magnitiň häsiýetini bermek. Demri magnitlemek. magnitofon [magnitafo:n], at. Elektromagnit usuly bilen sesi ýazmak we eşitdirmek üçin ýörite gural, enjam. magniý [ma:ğniý], at. Ak ýalynly lowlap ýanýan kümüşsöw-ak reňkli ýumşak hem ýeňil metal, himiki element. magraç [mağra:ç], at, k.d. Gök,asman. Luw ýyly an hazret Magraja çykdy, Ol Semadan arslan ýüzügin aldy (“Nejep oglan”). magrup [mağru:p], syp. Meşhur, belli. magruplyk [mağru:pluk], at. Meşhurlyk, bellilik. Dostlar, dört gözeliň waspyn sözlesem, Dördüsi-de magruplykda bellidir (Şabende). magrur [mağru:r], syp., k.d. 1.Tekepbir, ulumsy. Magrur olup, gezme ömrüň gülüne, Saralar sen bir gün hazan ýeline (Magtymguly). 2. Aldanan. Magrur olma pany dünýä, Gezekli nobata meňzär (Magtymguly). magryp [mağry:p], at, kön.s. Günbatar, Günüň ýaşýan, eňýän tarapy, aşak tarap. Onuň husnunyň owazasy Kapdan Kaba, Magrypdan Maşryga, asmandan Zemine ýetişip, älem-jahana doldy (“Zöhre – Tahyr”). magşar [mağşar], at. Kyýamat,ahyret. Magşar güni bolmasaň sen maňa dalda, Ýa reb, niçik bolar halym şo günde (Magtymguly). magşuk [mağşu:k], at. Ýigidiň söýýän gyzy, söýgülisi, aşyk gyzy. Magşuk üçin çyn aşyklar, Hasratyndan kakmaç bolar (Zelili). magşuklyk [mağşu:kluk], at. Magşugyň ýagdaýy, magşuk bolmaklyk, magşugyň haly. Aşyklykdan-magşuklykdan, Nuh döwründe dynan kempir, "Men adaglyň!" diýen bolup, Oýun salýaň aç başyma (K. Gurbannepesow). magtabermek [mağta:vermek], işl. gepl.d. Magtap, öwüp başlamak, taryp edip ugramak. magtalmak [mağtalmak], işl., gepl.d. Biri tarapyndan taryplanmak, öwülmek. magtama [mağtama], iş ady, gepl.d. Magtamak ýagdaýy. magtamak [mağtamak], işl., gepl.d. Gowy tarapyny aýdyp öwmek, taryp etmek, taryplamak. Haryň işi hardyr, dostlar, Müň magtasaň, atça bolmaz (Magtymguly). magtamaklyk [mağtamaklyk], iş ady, gepl.d. Magtamak ýagdaýy. magtanç [mağtanç], at., gepl.d. Öwgi, taryp. Magtanjy göterinmek gerek. magtanma [mağtanma], iş ady., gepl.d. Magtanmak ýagdaýy. magtanmak [mağtanmak], işl., gepl.d. Öz- özüňi öwmek, öwünmek, öz tarypyňy ýetirmek. Magtanarlar ile "sopy men" diýip, Emma weli, gözlerinde nem bolmaz (Zelili). magtanmaklyk [mağtanmaklyk], iş ady, gepl.d. Magtanmak ýagdaýy. magtanyş [mağtanyş], iş ady, gepl.d. Magtanmak ýagdaýy. magtanyşmak [mağtanyşmak], işl., gepl.d. Birnäçe bolup öwünmek, öwnüşmek. Olara-a ýöne magtanyşyp otyrlar! magtaw [mağtow], at., gepl.d. Öwgi, taryp. Sen onuň magtawyny ýetirdiň. magtawly [mağtowly], syp., gepl.d. Öwgüli, taryply. Magtawly serkerdelerinden Şasepit serdaryny sansyz ýygyn bilen Çandybile ugratdy (“Görogly”). magtaýyş [mağtaýyş], iş ady, gepl.d. Magtamak ýagdaýy. magun [mağu:n], at, gepl.d. Wagon. Ol oturan adamlaryň üsti bilen halkyň iň gymmatbaha dürdänelerini toplap, magun dolduryp alyp gidenine ol adamlar üns bermediler (B. Kerbabaýew). mah ser. Mahaw. \n\n\n MAH [ma:h], at, k.d. Aý. Arzymny diňlemez şahym, Batdy asmandaky mahym (Magtymguly). mahabat [maha:vat], at. 1. Öwgi, taryp. Obadaşlarynyň we şägirtleriniň bu aýdýan sözleri oňa ýönekeý bir howaýy mahabat däldi (“Edebiýat we sungat”). 2. ser. Reklama. mahabatçy [maha:vatçy], at. Öwüji, tarypçy, taryplaýjy. mahabatlama [maha:vatlama], iş ady. Mahabatlamak ýagdaýy. mahabatlamak [maha:vatlamak], işl. Öwmek, taryplamak; öwüp arşa çykarmak, dabaralandyrmak. mahabatlandyrmak [maha:vatlannyrmak], işl. Öwgüsini, tarypyny ýetirmek. mahabatlanmak [maha:vatlanmak], işl. Öwulmek, taryplanmak; öwlüp arşa çykarylmak, dabaralandyrylmak. mahabatlaýyş [maha:vatlaýyş], iş ady. Mahabatlamak ýagdaýy. mahabatly [maha:vatly], syp. Öwgüli, taryply; haýbatly. mahabatlylyk [maha:vatlylyk], at. Öwgülilik, taryplylyk; haýbatlylyk. mahal at. Ölçegi belli bolmadyk wagt, pursat; döwür, zaman. mahal-mahal hal.Käwagt, kämahal, wagtal-wagtal, aram-aram; käte. Annagylyç mahal- mahal haýatyň üstüne çykyp oturardy (B. Gulow). mahaw [mahow], syp. 1. Agzyny öweldip ýören, aňkaw. Sen-ä mahaw ekeniň, köpi görmänsiň (“Edebiýat we sungat”). 2. "Aňkaw, mahluk"manysynda nägilelik bilen aýdylýan söz. mahawlyk [mahowluk], at. Mahaw halynda bolmak, agzyny öweldip ýörmeklik, aňkawlyk. Mahawlyk etmedik bolsaň, beýle bolmazdy. mahbup [mahbu:p], at, k.d. Söýgüli ýar, magşuk. Ýigidiň maksady: mahbup, ýarag, at, Il derdine namys getir bigaýrat (Magtymguly). Atdyr ýigidiň başdaşy, Bir jenan – mahbup ýoldaşy (Magrupy). mahlasy giriş s. "Gepiň gysgasy, umuman alanyňda" diýen manyny aňladýan söz. mahluk [mahlu:k], at. 1. Ynsan we ähli jandarlaryň umumy ady, ýaradylanlar. Halk üçin häkim adalat eýlegeý, Barça mahluga şefagat eýlegeý (Azady). 2.gepl.d. "Mahaw, aňkaw, samsyk, aňsyz" manysynda aýdylýan söz. Dünýä gadryn bilmez nadan mahluk men, Akly gidip, başlar aglar halyma (Magtymguly). mahmal at. 1. Ýüzi tüýjümek, galyň, ýumşak, ýüpek ýa-da nah mata, halynyňka kybapdaş gytyk çitimleri ýüzüne çykan mata. 2. Mahmaldan tikilen don. Garaňky gije men golumy sundum, Bu golumga ildi mahmalyň çeti (Mollanepes). 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣Mahmal owaz mylaýym, ýakymly ses. Bagşynyň mahmal owazy. Mahmal rewolýusiýasy gan döküşiksiz, düýpli garşylyksyz, asuda geçen öwrülişik. Mahmal toprak örän ýumşak, mylaýym ýer, toprak. Aňyrsyna gözýetmez mahmal toprak küpürsäp ýatyrdy (B. Kerbabaýew). Mahmal ýaly ýumşak, mylaýym; ýakymly. Mahmal ýaly mylaýym meýdan. mahmallyk syp. Don tikiner ýaly (mahmal). mahrum [mahru:m], syp. Bir zada bolan erk- ygtyýary alnan, giden, ygtyýary bolmadyk, ygtyýarsyz. Sen özüň, näme, söýgüden mahrummy? (B. Kerbabaýew). \n\t‣Mahrum bolmak bir zada bolan erk-ygtyýary gitmek; isleg-meýlinden kesilmek.Ol şol gije iýmek- içmekden, enesi bilen şirin-şirin sözleşmekden hem mahrum boldy (B. Kerbabaýew). Mahrum etmek bir zada bolan erk-ygtyýaryny almak. mahrumçylyk [mahru:mçuluk], at, ser. Mahrumlyk. mahrumlyk [mahru:mluk], at. Bir zatdan erk-ygtyýarsyz galmaklyk, bir zada bolan ygtyýardan kesilmeklik. mahsus [mahsu:s], syp. Häsiýetli, has, degişli, laýyk; mynasyp. mahy [ma:hy], at. Balyk. Ahylarym, ahylarym, Suwda gezen mahylarym (“Nejep oglan”). mahy-taban [ma:hy-ta:va:n], at. 1. Dolan Aý, nur saçýan Aý. Eger görse, jemalyňny, nigärim, Uýalar gökdäki ol mahy-taban (Gaýyby). 2. göç.m. Ajaýyp, owadan, gözel. Tagapyl eýläňler habar soralyň, Eý, mahy-tabanym, ýene geldiňmi? (Halk aýdymyndan). makala [maka:la], at. Žurnallarda, gazetlerde, ýygyndylarda we ş.m. çap edilýän kiçi göwrümli ylmy ýa-da syýasy-jemgyýetçilik ähmiýetli habar, ýazgy. Bu deräniň gözelligini taryp etjek bolsaň, ýörite bir makala ýazmaly (“Edebiýat we sungat”). maket [make:t], at. 1. Jaýyň, zawodyň we ş.m. öňünden ýasalyp goýlan kiçi ölçegli nusgasy. 2. Kitabyň, žurnalyň köpçülikleýin nesir edilmezinden öň ýasalan nusgasy. makro [ma:kyro]... "Uly, uly ölçegli" manyly sözleriň birinji düzüm bölegi. makroykdysady [ma:kyroykdysa:dy], syp. Makroykdysadyýet bilen baglanyşykly; makroykdysadyýete mahsus, oňa häsiýetli. makroykdysadyýet [ma:kyroykdysa:dyýet], at. Ykdysady ylmyň umumylaşdyrylan görkezijileriň esasynda ykdysadyýeti bitewüligine öwrenýän bölümi. maksat at. 1. Bir işi, arzuwy we ş.m. amala aşyrmak üçin edilýän matlap, niýet, maksat-myrat. 2. Oglana dakylýan at. maksatdaş syp. Maksatlary bir meňzeş, bir maksatly, bir matlaply, niýeti bir. maksatly syp. Maksady, arzuwy, niýeti bar bolan, belli bir maksada eýerýän. Aýdan aýdyň maksatly meň Aýlarym (B. Kerbabaýew). maksatlylyk at. Maksady, niýeti barlyk, ýüregiňde bir matlap beslemeklik. maksat-myrat [maksat-myra:t], at, ser. Maksat maksatnama [maksatna:ma], at. Geljekde amala aşyrylmaly döwlet ähmiýetli işleriň yzygiderli ýazgysy, durmuşa geçirilmeli milli, syýasy, ylmy, edebi, medeni, ykdysady çäreleriň beýany. Maksatnama iş ýüzünde ýerine ýetirildi (“Türkmenistan”). maksatsyz [maksassyz], syp. Maksady bolmadyk, maksady ýok, belli bir maksada gulluk etmeýän. Manysyz, maksatsyz hereket üstünlik getirmez. maksatsyzlyk [maksassyzlyk], at. Maksady, niýeti bolmazlyk, belli bir maksat tutmazlyk, maksady ýokluk, maksatly dällik. Maksatsyzlyk işde eli sowuklyga eltýän zatlaryň biridir. makul [ma:ku:l], syp., hal. Göwnejaý, dogry, ýerlikli, tassyklarlyk. Ol meniň maslahatymy makul görüpdir (H. Derýaýew). makullama [ma:ku:llomo], iş ady. Makullamak ýagdaýy. makullamak [ma:ku:llomok], işl. Makul bilmek, göwnejaý tapmak, dogry tapmak, ýerlikli hasaplamak, tassyklamak, oňlamak, goldamak. Bu teklibi hemmämiz makulladyk. makullanmak [ma:ku:llonmok], işl. Biri tarapyndan makul bilinmek, makul tapylmak, tassyklanmak, oňlanmak. Meýilnama dolandyryş edarasynyň ýolbaşçylary tarapyndan makullandy. makullatmak [ma:ku:llotmok], işl. Birine makul diýdirmek, makul bilinmegini gazanmak, oňlatmak. Ol pikiri köpçülige makullatmak gerek. makullaýyş [ma:ku:lloýuş], iş ady. Makullamak ýagdaýy. mal [ma:l] I, at. 1. Oba hojalygyndaky ownukly-irili haýwanlar, dowarlar we iri mallar. 2. Küşdüň çöpleriniň umumy ady. Küşdüň mallarynyň atlarynyň gelip çykyşy örän gyzyklydyr. \n\t‣Maldan el ýuwmak malsyz galmak, maldan çykmak. Mal doktory gepl.g.weterinariýadan ýokary hünärli hünärmen. Mal janly mal saklamagy we ony idetmegi halaýan. Türkmen halkynyň ata-babalary hem mal janly bolupdyr (“Türkmenistan”). Mal ýaly nadan, üşüksiz, kütek. \n\n\n MAL [ma:l] II, at. 1. Birine degişli bolan haryt, önüm. 2. Baýlyk, emläk. Goç ýigit mal tapsa, hümmeti artar, Namart peýda tapsa, köňlün dar eýlär (Magtymguly). Bu dünýä maly diýip, geçmäň ýagşydan, Ýyrak otur muhabbetsiz kişiden (Zelili). mala [ma:la], at. 1. Sürlen ýeriň ýüzüni tekizlemek we kesegini döwmek üçin öküze, ata ýa- da traktora tirkelip işledilýän agaç gural (esasan, topragy owradyp, tekizläp barýan mala hem-de boýuntyryga ýa-da traktora tirkelýän mala bolýar). Malanyň dişli mala, dişsiz mala, borona ýaly görnüşleri bar. Soňra künde, boýunturuk, ýerdemir, mala hem-de beýleki şaýlary howlynyň ortasyna çykaryp, bir laý elden geçirdiler (B. Seýtäkow). 2. zergärç.Kümüş şaý-sep önümleriniň ýüzüne gyzyly birsydyrgyn çalmak üçin ujy ýasyja, agaç saplyja biz şekilli senet. malah [malah], at, k.d., ser. Çekirtge. Ol tygly malahdyr, jöwen ganymy, Gürlär, howa galar, sar sesin aňsa (Zelili). malalama [ma:lalama], iş ady. Malalamak ýagdaýy. malalamak [ma:lalamak], işl. Mala basyp, ýeriň bejergi işlerini geçirmek. malalamaklyk [ma:lalamaklyk], iş ady. Malalamak ýagdaýy. malalamazlyk [ma:lalamazlyk], işl. Mala basmazlyk. malalanmak [ma:lalanmak], işl. Mala basylmak, mala bilen tekizlenmek. Sürlen ýerler malalandy. malalaşmak [ma:lalaşmak], işl. Mala basmaga kömekleşmek. Sürlen ýerleri malalaşmak. malalatmak [ma:lalatmak], işl. Birine mala basdyrmak. Sürlen ýerler malaladylan bolsa oňat bolardy. malalaýyş [ma:lalaýyş], iş ady. Malalamak ýagdaýy. mal-baş [ma:l-vaş], at, ser. Mal-gara. Düşseň men guluň eline, Mal-başym hudaý ýoluna, Seni bermen ýüz geline (Zelili). maldar [ma:lla:r], at. Maldarçylyk bilen meşgullanýan adam. Maldarlar mallary gyşlatmak işine göreldeli taýýarlandylar. maldarçylyk [ma:lla:rçylyk], at. Oba hojalygynyň mal ösdürip ýetişdirýän pudagy. Maldarçylyk hojalygy. Maldarçylyk instituty. maldaýy [ma:llaýy], at. Erşi 4 gara, 20 gyzyl, 2 ak we 20 gyzyl edilip ýüwürdilýän, argajy sap gyzyl ýüpekden kakylyp, tarada dokalýan çabytlyk ýüpek mata. Olaryň eginlerinde täze sowsany köýnek, börükli kellelerine-de maldaýy çabyt atylgydy (A. Gowşudow). mal-gara [ma:l-ğara] at. Ownukly-irili öý haýwanlary. Meret mal-gara seretmek işi bilen meşgul boldy. maliýe [ma:liýe], at. Halk hojalyk dolanyşygynyň düzüm bölegi hökmünde pul serişdeleri. maliýeçi [ma:liýeçi], at. Maliýe amallaryny ýöredýän hem-de maliýe ylymlaryndan hünärmen. maliýeleşdirme [ma:liýeleşdirme], iş ady. Maliýeleşdirmek ýagdaýy. maliýeleşdirmek [ma:liýeleşdirmek], işl. Halk hojalygyny pul serişdeleri bilen üpjün etmek. Kärhanalary maliýeleşdirmek. Nebit-gaz pudagyny maliýeleşdirmek. maliýeleşdirmeklik [ma:liýeleşdirmeklik], iş ady. Maliýeleşdirmek ýagdaýy. mallanmak [ma:llanmak], işl., gepl.d., Mal- gara edinmek, mally bolmak. Pakyra aşna ýat bolar, Mallansa, ýat ýara döner (Magtymguly). mally [ma:lly], syp. 1. Maly-garasy bar, eýeçiliginde ownukly-irili mal saklaýan (adam hakynda). Mallylar howul-hara ýarar goşlaryny aldylar (B. Kerbabaýew).2. göç.m. Baý, emläkli, mally-mülkli, barly-barjamly, gurply. mal-mülk [ma:l-mülk], at. Biriniň eýeçiligindäki bar zatlar, emläk, baýlyk, mal we ekerançylyk meýdany. mal-mülkli [ma:l-mülüklü], syp., ser. Mally 2. malsyz [ma:lsyz], syp. 1. Maly ýok, ownukly- irili maly bolmadyk. Ýelsiz gol bolmaz, malsyz – il (Nakyl). 2. Baýlyksyz, emläksiz, mal-mülksüz. Ol malsyzlardan däldi. malsyzlyk [ma:lsyzlyk], at. 1. Ownukly-irili mal saklamazlyk, eýeçiliginde maly ýokluk. 2. Barly- barjamly dällik, mal-mülksüzlik. Derwüşlere ýolsuzlygy, Ýigitlere malsyzlygy, Hudaýym aýalsyzlygy, Görkezmesin musulmana (Magtymguly). mama [ma:ma] I, at. 1. Ejeň ejesini anladýan söz. – Haly ata-babalarymyzyň, enelerimiziň, mama- larymyzyň ýüregine sygmadyk arzuwlarydyr (“Türkmenistan”). 2. Garry aýallara ýüzlenilende sylanyp aýdylýan söz. Garry mama, geliň, men size ýer bereýin. 3. Gyza dakylýan at. \n\n\n MAMA [ma:ma] II, at. Adamyň derisinde döreýän iriňli ýokanç ýara. Soňabaka ýüzündäki mamanyň galdyran yzlary-da derden dolup, hünji ýalyjak bolup ýyldyraşyp başladylar (B. Seýtäkow). \n\t‣Mama dişän (ýüz) mama keseliniň çukurjyk- çukurjyk yzy galan (ýüz). mamamçöküllik [ma:mamçöküllük], ser.Mamamçörek. mamamçörek [ma:mamçörök], at. Mama- çörekler maşgalasyna degişli kiçijik tegelejik ak gülli, ýere ýazylyp ösýän ösümlik we onuň hasyly. mamamjäjek [ma:mamjä:jek], at. Goýunlaryň agzynda döreýän kesel. mamamköke [ma:mamkö:kö], at, ser. Mamamçörek. mamla [ma:mla], syp., hal. Dogry, dürs, hak, hakykata laýyk. Dost – dost, mamla – rast (Nakyl). mamont [ma:mont], at. Demirgazyk ýarym şaryň tundrasynda ýasap, mundan birnäçe müň ýyl öň ölüp-ýitip giden pillere kowumdaş haýwan. manat at. l. Türkmenistanda hereket edýän pul birligi. 2. Şol gymmatly kagyz ýa-da metal pul. manatlyk at. 1. Bahasy, nyrhy belli bir möçberdäki manada deň. Bazardan otuz manatlyk üzüm, elli manatlyk garpyz alypdyryn, jemi sowan pulum segsen manada barýar. 2. Dürli gymmatlykdaky pul birligi. On manatlyk. Ýüz manatlyk. mandala [mannala], at.Esasan, jalbar, balak tikilýän ýokary hilli ýylmanak galyň ýüň mata. Arçyn mandala jalbarynyň dyzyny dyrmap, jambörügini ýaňy syrylan kellesiniň maňlaýyna süýşürdi-de, gürrüňe başlady (B. Kerbabaýew). mandarin [mandari:n], at. 1. Günorta ýurtlarda bitýän hemişe gök salyp oturan sitrus agajy. 2. Şol agajyň iýilýän miwesi. mandolin [mandali:n], at.sazç. Dört sany tarly, ýasy, ýarym aýlaw görnüşli çirtilip çalynýan saz guraly. mandolinçi [mandali:nçi], at. Mandolin çalýan sazanda. mandy [manny], at. Sürümde sürülmän galan dilkaw ýer, sürülmedik zolak. Öz süren ýerinde mandy galyp-galmanyny seljerip bilmeýärdi (B. Kerbabaýew). manometr [mano:me:tir], at. Gazyň ýa-da suwuklygyň basyşy ölçelýän gural. Ýapyk gapdaky gazyň ýa-da buguň basyşyny ölçemek üçin manometrler ulanylýar. mansur [mansu:r], at, k.d. 1. Ýeňiji, ýeňilmezek. 2. Oglana dakylýan at. manty at.Ýuka ýaýylan hamyr börekden ulurak görnüşde kesilip, içine üwelen, kerçelen et, sogan ýaly zatlar salnyp bükülenden soň, ýörite ýasalan mantygazanda buglanyp bişirilýän nahar. Taýýar bolan manty tabaga çykaryldy. mantygazan [mantyğa:zan], at. Manty bişirilýän ýörite gazan. mantyk at, kön.s. Pikirlenişiň kanunlary hem- de görnüşleri hakyndaky ylym (ser. Logika). many [ma:ny / ma:ny:], at. 1. Bir zadyň akyl ýetirip bolýan içki mazmuny, paýhaslanmak, oýlanmak arkaly bir zatdan çykarylýan netije, sözüň, hereketiň maňzy, özeni. Aňlabilmez söz manysyn seçmegen (Magtymguly). 2. göç.m. Oý, pikir. Onuň düşbi gözlerinde many bardy. \n\t‣Mana düşmez 1) aýdylýan, eşidilen zatdan netije çykarardan ýaş (çaga hakynda). 2) aýdylan- diýlene akyly ýetmeýän, paýhasy kütek, nadan. Diňe mana düşmez nadan adamlar, Ony gazanç hazynasy hasaplar (M. Seýidow).Many saçmak manyly, pähimli geplemek. Manysy bolmaz (ýok) ýeňil amal edilýän, başarýan üçin etmesi kyn bolmadyk (iş hakynda). Bular ýaly ýigidiň ýanynda işiň manysy boljak däl oguşýan (R. Gelenow). manydaş [ma:nydaş / ma:ny:daş], syp. Manylary meňzeş. Manydaş sözler. manyly [ma:nyly / ma:ny:ly], syp. 1. Manysy, mazmuny bar bolan, mazmunly, paýhasa-pähime eýe, özenli. Ähli soraglaryna pähimli, düşnükli, manyly jogap gaýtardy (B. Seýtäkow). 2. Öwüt-nesihatly, täsirli, pikirli. Onuň ýüregi manyly sözleriň hazynasy (A. Gowşudow). manylylyk [ma:nylylyk / ma:ny:lylyk], at. 1. Manysy, mazmuny barlyk, özenlilik. 2. Öwüt- nesihatlylyk, täsirililik. manysyz [ma:nysyz / ma:ny:syz], syp. 1. Mazmuny, manysy bolmadyk, mazmunsyz, maňyzsyz. Gurt özüniň gürrüňini manysyz aýtmaýardy (A. Gowşudow). 2. Ähmiýetsiz, peýdasyz, biderek, täsirsiz. Indi garşylyk görkezmek manysyz diýjek ýaly etdi (A. Gowşudow).3. Hiç zat aňlatmaýan, biperwaý, sowuk-sala, hiç esassyz; ýöne. Garry gür gaşlaryny ýokary göterdi, Täzegülüň ýüzüne manysyz seretdi (B. Seýtäkow). manysyzlaşdyrmak [ma:nysyzlaşdyrmak / ma:ny:syzlaşdyrmak], işl. Manysyny, mazmunyny, ähmiýetini kemeltmek, manysyny ýitirmek. Munuň özi bolsa şol hadysalary ýoýmaklyga, manysyzlaşdyrmaga alyp barýar. manysyzlaşma [ma:nysyzlaşma / ma:ny:syzlaşma], iş ady. Manysyzlaşmak ýagdaýy. manysyzlaşmak [ma:nysyzlaşmak/ ma:ny:syzlaşmak], işl. Many-mazmundan mahrum bolmak, manysyny, ähmiýetini ýitirmek. manysyzlyk [ma:nysyzlyk / ma:ny:syzlyk], at. 1. Manysy, mazmuny ýokluk, mazmunsyzlyk. Hekaýanyň manysyzlygy. 2. Ähmiýetsizlik, peýdasyzlyk, täsirsizlik. maň at. Dört ýaşyndaky goýun. Käbir maňy bolsa guýrugyndan gop berip galdyrmaly (B. Kerbabaýew). maňgyrsak [maňňyrsak] I, at. Dört ýaşdan ýokary geçen erkeç. \n\n\n MAŇGYRSAK [maňňyrsak] II, at. Itüzümler maşgalasyna degişli köpýyllyk zäherli ösümlik. maňka I, at, gepl.d. Burundan gelýän goýy suwuklyk, sümük. Ýeri how, maňkaňy oňaraňok weli, zol Gurban diýip dursuň-la! (A. Durdyýew). \n\n\n MAŇKA II, at, maldarç. Haýwanlara degýän ýokanç kesel. Mallarda maňka, agsyl keselleri duş gelýär. maňkalabermek [maňkala:vermek], işl. Maňka keseli ýokuşyp başlamak. maňkalama iş ady. Maňkalamak ýagdaýy. maňkalamak işl., maldarç. Maňka keseli degmek, maňka keseli bilen kesellemek. Goýunlaryň birnäçesi maňkalapdyr. maňkalamaklyk iş ady. Maňkalamak ýagdaýy. maňkalaýyş iş ady. Maňkalamak ýagdaýy. maňlaý at. 1. Adamyň kellesiniň gaş bilen saçynyň, haýwanyň göz bilen şah çykar ýeriniň aralygyndaky ýer, alyn. Maňlaýy bir garyş, bolsun at ýüzli, Tawus guş simaly, ütelgi gözli (Magtymguly).Ylaýta-da onuň giň maňlaýy, mydama ýylgyrmaga taýyn duran mylaýym ýüzi oňa ýarady (B. Seýtäkow). 2. Käbir zadyň öň ýüzi, alyn tarapy. Jaýyň maňlaýyndaky mähnet sagadyň peýkamlary dokuza golaýlaýany üçin, tamyň ikinji gatyna çalasyn dyrmaşýardylar (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Bagt, ykbal, ýazgyt, täleý. \n\t‣Maňlaýa ýazylmak (çyzylmak) geljegiň öňünden belli edilip goýulmak, täleýde bar bolmak. Näme-de bolsa maňlaýa ýazylandyr, ondan gaçyp gutulmak bolmaz (B. Seýtäkow). Maňlaýdakyny görmek ykbalyňa kaýyl bolmak, ýazgydyňa gelenini başdan geçirmek. Ahyry bolmasa, senem maňlaýdakyny gör (“Görogly”). Maňlaý deriňi saçmak der döküp zähmet çekmek, köp işlemek. Maňlaý işi bagt, täleý, ýazgyt işi. Aý, bu zatlar maňlaý işi-dä! Maňlaýy açylmak biri bilen durmuş gurmak, bagtyň açylmak. Maňlaýy gara bagtsyz, işi şowuna düşmeýän, şor maňlaý. Maňlaýy gaty ser. Maňlaýy gara. Maňlaýy kessir bermek göni maňlaýyna urmak. Maňlaýyna ýelmemek 1) açyk aýtmak, diýmek, aýbyny, etmişini göni ýüzüne diýmek. 2) bir zady gaharly eltip bermek, üstüne zyňmak. Şol kagyzynam maňlaýyna ýelmäp gaýtsana! Maňlaýyndan çykmak biri ýa-da bir zat duş gelmek, ýazgyda görä sataşmak, duçar bolmak (köplenç, durmuş gurmaly bolan äriň ýa-da aýalyň hakynda). Maňlaýyndan diremek kömeketmek, ýardam bermek, kyn günde goldamak, alnyndan diremek; kyn ýagdaýda hossar çykmak, hemaýat etmek. Maňlaýyň ak (açyk) bolsun! "bagtly bol, alnyň-bagtyň açyk bolsun" diýen manydaky alkyş. Maňlaýyňa sylmak (sürtmek) ýagşy niýeti, gowy zady özüň üçin arzuw etmek, "bize-de ýetirsin" diýen umytda bolmak. Maňlaýyňa urmak ser. Maňlaýyňy ýumruklamak – Al gerek bolsa saňa! – diýip, maňlaýyna urdy-da, oturgyja özüni goýberdi (H. Derýaýew). Maňlaýyňy çytmak 1) bir zada närazy bolmak, närazylyk bildirmek, razylaşman nägile bolmak. 2) birzady kyn görmek. Hakykatdan-da, şol sözi eşiden gelniň maňlaýy biraz çytylyp, gözleri buldurap göründi (B. Kerbabaýew).Maňlaýyňy diremek hemaýat üçin bir ýere ýüz tutmak, goldaw bolar diýen umyt bilen bir ýere, biriniň ýanyna baryp synanyp görmek. Maňlaýyňy ýumruklamak bir zat üçin ökünmek, gaty gynanmak, ahmyr etmek, öz-özüňi köteklemek. Maňlaýy şor ser. Maňlaýy gara. Ýöremedi, şum maňlaýym şor boldy (M. Garryýew).Maňlaýy ýok bagtsyz, betbagt. Aý, asyl meniň maňlaýym ýok eken! maňlaýlak syp. Uly, giň we tüňňi maňlaýly. Maňlaýlak adam. maňlaýly syp. Işi ugur alýan, bagtly, bagty gelen, ýazgydy, täleýi gowy. Ol bir maňlaýly adam. maňlaýlyk at, zergärç. s. Aýallaryň börüginiň ýüzüne dakynýan, ýüzüne gyzyl çaýylan kümüşden ýasalan, köplenç, üç, bäş, ýedi ... gaşly bezeg şaýy. maňlaýlylyk at. Işi şowlulyk, bagty gelenlik, bagtlylyk, oňat täleýlilik, ykbaly gowulyk. Maňlaýlylyk hemme kişä ýetdirýän zat däl. maňlaýsyz syp. Maňlaýy gara, bagtsyz, işi şow almaýan. maňlaýsyzlyk at. Maňlaýy garalyk, bagtsyzlyk, işi şow almazlyk. maň-maň s.ş.aňl.söz. Sowuklap burnuň biteni üçin burnuňa salyp gepläniňde çykýan güňlejräk sesler. \n\t‣Maň-maň etmek ser. Maňňyldamak. Näme maň-maň edip dursuň, gaty üşediňmi? maňňal I, at. Ot ýygmak üçin uzyn saply, ýüzi dişelmedik oba hojalyk guraly, çalgy, aňňal. Maňňal bilen ot ýatyrmak. \n\n\n MAŇŇAL II, at. 1. Bedre ýa-da bedre ýaly demir gabyň böwri deşilip, içi kerpiçlenip, suwalyp edilýän ojagyň bir görnüşi. Maňňalda goýlan kitir lakyrdap gaýnady. 2. Çişlik bişirilýän ýörite enjam. 3. gepl.d. Ullakan legen. 4. Bugdaý, arpa ormak, ot ýatyrmak üçin ulanylýan uzyn saply dik durup orulýan oba hojalyk guraly, aňňalyň ulurak görnüşi. Nury bolsa haýdap maňňalyny işledýärdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). Muny çalgy, aňňaldyr maňňal bilen orup bolanokdy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). maňňalça at. Kellesi uly, arkasy çypar, lakga balyga meňzeş kiçiräk balyk. maňňyldama [maňňyllama], iş ady. Maňňyldamak ýagdaýy. maňňyldamak [maňňyllamak], işl. Burnuň dykylyp, bir hili güňleç geplemek, sowuk degip, maň-maň etmek. Näme maňňyldaýarsyň, sowukladyňmy? maňňyldamaklyk [maňňyllamaklyk], iş ady. Maňňyldamak ýagdaýy. maňňyldaýyş [maňňyllaýyş], iş ady. Maňňyldamak ýagdaýy. maňňyldy [maňňylly], at. Sowuklap burnuňa salybrak güňleç sözleýiş ýagdaýy. maňramaz at. Bäş ýaşyndaky goýun. maňyz I, at. 1. Hoz, pisse, badam, erik we ş.m. şäniginiň içindäki tagamly, iýilýän ýagjymak özen. Garpyz çigidiniň maňzy. Badam maňzy. 2. Çöregiň we ş.m. zadyň içki ýumşak bölegi. Ol gyzgyn çöregiň maňzyny owmaç edinip iýdi. 3. göç.m. Many, mazmun, netije. Ol gorkusyna gören we eşidenleriniň esasy maňzyny hemmä aýan etdi (N. Saryhanow). \n\n\n MAŇYZ II, at, kön.s. Beýni. \n\t‣Maňzyňa batmak (oturmak, dammak) göwnüňe ýaramak, göwnüňe jaý bolmak, ýüregiňe jüňk bolmak. Meniň bu sözlerim onuň maňzyna batan bolara çemeli. maňyzly syp. 1. Içinde maňzy bolan. Maňyzly şänik. 2. göç.m. Manyly. maňyzly-maýaly [maňyzly-ma:ýaly], syp. Goýazy, synasy ýerbe-ýer, dolmuş, göze doly. Käwagt öz işi bilen daş çykyp-iç girýän, etli-ganly, maňyzly-maýaly, otuz bäş ýaşlar çemeli görmegeý aýal, edýän hereketleri bilen özüniň şu çagalaryň enesidigini aňladýardy (A. Gowşudow). mapraç [mapyraç], syp. Etli-ganly, dolmuş. Göwüslek mapraç aýal Aýyň ýagtysyna altyn çaýylan egmesini ýalpyldadyp çykdy (N. Pomma). mar [ma:r], at, k.d. 1. ser. Ýylan. Aždarhadyr, marlarydyr güwlener, Aýrak goç, ak maral munda suwlanar (Misgingylyç). 2. Köplenç, nusgawy edebiýatda gyzyň saçy ýylana meňzedilip ulanylýan şahyrana meňzetme. Illere meşhur edip, indi gözden salypdyr, Çyn owsunjy-şahyrym, syýa saçy mar meni (Zelili). maral at. 1. Ene keýik ýa-da towşan. Maral towşan. 2.Gyza dakylýan at. mardop [mardo:p], syp., gepl.d. Goýy gyzyl- goňrumtyl reňk. margir [ma:rği:r], at, k.d. Ýylan tutýan adam, ýylançy. Aşyk ýansa ol ýar üçin, Margir ýörse şamar üçin, Ýigitler namys-ar üçin, Ata çykar merdanadyr (Magtymguly). marka [ma:rka / marka], at. 1. Poçta we beýleki käbir döwlet ýygymlarynyň töleg birligini görkezýän, ýüzi suratly we bahasy görkezilen kiçijik dörtburç kagyzjyk. 2. Önümiň, harydyň ýüzüne onuň çykan ýerini, kärhanasyny, hilini we ş.m. görkezmek üçin ýelmenýän belgi. 3. Ýewropa birleşiginde ýewro puluna geçilmezinden öň Germaniýada, Finlýandiýada hereket eden pul birligi. markalama iş ady. Markalamak ýagdaýy.. markalamak işl. Bukjalara, önümlere marka ýelmemek, marka, belgi goýmak. Önümleri markalamak. markalamaklyk iş ady. Markalamak ýagdaýy. markalaýyş iş ady. Markalamak ýagdaýy. mars at. Göwrümi Ýeriň göwrüminiň altydan birine we massasy Ýeriň massasynyň dokuzdan birine golaý bolan, Günden uzaklygyna görä dördünji orunda ýerleşýän, seýrek atmosferaly planeta. marş at.1. Hatarda nyzam bilen ýöreýiş täri. Ýaňlandy aýdymly saz, Hem marş bilen etdik ýöriş (B. Kerbabaýew). 2. Hatarda nyzam bilen dabaraly ýöreýiş äheňine sazlaşykly ýazylan saz eseri. Orkestriň çalýan marşyna aýaklaryny goşup, gyzlar meýdançanyň bir çetinden girip ugradylar (T. Gurbanow). marşal [ma:rşal], at. Ýokary goşun düzümindäki harby gullukçylara goşun generaly derejesinden soň berilýän harby at. marşallyk [ma:rşallyk], at. Marşalyň harby derejesi, ady. marşaw [ma:rşow], at, zergärç. Kümşe meňzeş demirsöwak renkli garyndyly metal. mart at. Milady senenamasy boýunça ýylyň üçünji aýy. 8-nji mart gelin-gyzlaryň halkara baýramydyr. mas : mas ýüklemek kän ýüklemek, ýeterlik basyp ýüklemek, ýükläbileniňi ýüklemek. Her sapar Rahym ýylma atyny mas ýükläp gelende, Ýaban bir ölüp bilmezdi (O. Ödäýew). masgara [masğara], syp. 1. Biabraý, abraýsyz, ile gülki, betnam, wejera. Bu gürrüň Baharyň hem gulagyna ýeten bolsa, men masgaranyň hem masgarasy bolupdyryn (A. Gowşudow).2. Uýalmaýan, bihaýa, utançsyz (adam). \n\t‣Masgaranyň aýry mazary ýok masgara bolmak ilde ýok zat däl. masgarabaz [masğarava:z], at. 1. Sirk hokgaçysy. Sirkdäki masgarabazyň adamlary güldürmäge ökdedigini gören bolsaň, senem haýran galardyň. 2. gepl.d. Ýomak atyp ýören, oýunbaz, wäşi. 3. göç.m. Masgaraçylykly hereketleri edýän. Özüniň pitige mündürilendiginden we märeke, meýlis halkasynda masgarabaz hökmünde oýnadylýanyndan Pökgeniň habary ýokdy (A. Gowşudow). masgarabazçylyk [masğarava:zçylyk], at, ser. Masgarabazlyk. masgarabazlyk [masğarava:zlyk], at. Masgarabazyň gylyk-häsiýeti; masgarabazyň ýagdaýy, hünäri, işi. masgaraçylyk [masğaraçylyk], at, ser.Masgaralyk. masgaralama [masğaralama], iş ady. Masgaralamak ýagdaýy. masgaralamak [masğaralamak], işl. Birini masgara etmek, biabraý etmek, aýbyny ile ýaýmak, ile gülki etmek, abraýdan düşürmek. masgaralamazlyk [masğaralamazlyk], iş ady. Masgara etmezlik. masgaralanmak [masğaralanmak], işl. Biri tarapyndan masgara edilmek. masgaralatmak [masğaralatmak], işl. Birine özüňi ýa başga birini masgara etdirmek. masgaralaýyş [masğaralaýyş], iş ady. Masgaralamak ýagdaýy. masgaralyk [masğaralyk], at. Ile gülkülik, abraýsyzlyk, abraýdan düşmeklik. Beg aga, munça masgaralyk görmändik (B. Seýtäkow). maslahat at. 1. Il-halk, döwlet derejesindäki meseleleri maslahatlaşmak, çözmek üçin geçirilýän uly ýygnak. Ýaşulularyň Maslahaty. 2. Pikir alyşmak, bir meseläni çözmek üçin geçirilýän özara gürrüň, geňeş, sala. Gysgajyk maslahatdan soň, bu ikisi bir karara geldi (A. Gowşudow). 3. Hökümetleriň, jemgyýetçilik, partiýa, ylmy we beýleki guramalaryň wekilleri tarapyndan dürli-dürli meseleleri ara alyp maslahatlaşmak we çözmek üçin geçirilýän ýygnak. 4. Öwüt, nesihat; görkezme. \n\t‣Maslahat salmak (soramak) bir iş hakynda birine akyl, nesihat sorap ýüz tutmak, sala salmak, geňeşmek. maslahatçy at. Maslahat salynýan adam, maslahat berýän, geňeşilýän adam. Gör- oglynyň maslahatçysy Sapar Märemdir (“Görogly”). \n\t‣Maslahatçy ses her hili meseleler ara alyp maslahatlaşylanda çözüji ses hukugy bolmadyk ses. Maslahatçy ses hukukly wekil. maslahatdar [maslahatda:r], at, ser. Maslahatçy. Ol özüne ýakyn, mähriban, maslahatdar adamy tapdy (N. Saryhanow). maslahatdaş at, ser. Maslahatçy. Mas- lahatdaşlaryna Suhan gatynyň aýdan sözlerini ýeke- ýeke aýdyp berdi (H. Derýaýew). maslahatlaşma iş ady. Maslahatlaşmak ýagdaýy. maslahatlaşmak işl. Meseläniň çözgüdi hakynda pikir alyşmak; biri bilen geňeş etmek, sala salyp pikir alyşmak. Ondan soňra meniň-de maslahatlaşmaly işlerim bar (B. Seýtäkow). maslahatlaşyk at. Geçirilýän maslahat, geňeş, maslahat salynýan ýygnanyşyk. maslahatlaşykly syp., ser. Maslahatly. Näme diýerkä, näme diýse-de, aýaly bilen maslahatlaşykly bir zady diýer (N. Saryhanow). maslahatlaşylmak işl. Biri bilen maslahat edilmek, geňeşilmek. maslahatlaşyş iş ady. Maslahatlaşmak ýagdaýy. maslahatly syp. Maslahat, geňeş edilip, belli bir netijä gelnen, geňeşli, ylalaşykly. Maslahatly biçilen don gysga bolmaz (Nakyl). maslahatlylyk at. Öňünden maslahatly bolmaklyk, geňeşlilik, maslahatsyz dällik. Maslahatlylyk gowy zat. maslahatsyz [maslahassyz], syp. Öňünden maslahat, geňeş edilmedik, geňeşsiz, köpçülik bolup çözülmedik. Biz olardan maslahatsyz bir iş edäýsek, olar ömür boýy biziň ýüzümizi görmezler (A. Durdyýew). maslahatsyzlyk [maslahassyzlyk], at. Öňünden maslahat edilmezlik, geňeşsizlik, maslahatly dällik. maslyk at. 1. Ölen haýwanyň läşi; adamyň meýdi, jesedi. Ol guşlar gelip, öküziň maslygyny iýipdirler (“Türkmen halk ertekileri”). Kelpezä ýuwutdyrmaz aždar maslygy (Magtymguly). 2.göç.m. Köp ýatagan, ýalta. Sen-ä bir maslyk ekeniň, düşekden turmany bileňok. maslykçy at. 1. Maslyk iýýän guş. 2. Maslyk iýýän uly guşlaryň umumy ady. Haram ölen sygryň läşine maslykçylar üýşdüler. massa [ma:ssa], at. 1. fiz. Materiýanyň häsiýetlerini kesgitleýän esasy häsiýetnamalaryň biri bolan fiziki ululyk. 2. Hamyr görnüşli goýy jisim, bir zadyň goýy ýa-da ýarym suwuk garyndysy. Şol ergine bolsa biz aýna massasy diýýäris (“Edebiýat we sungat”). maşal syp. gepl.d. Ýüzi, maňlaýy ak (goýun hakynda). Maşal goýnumyz ekiz guzlady. maşgala [maşğala], at. 1. Bir hojalykda ýaşaýan ene-atanyň we oguldyr gyzlaryň jemi, rysgaly bir adamlar. Döwletli maşgala. Gurply maşgala. 2. Aýal adam, gyz, gelin. Gapynyň agzynda özi ýaly maşgalanyň ýylgyryp duranlygyny görüp köşeşdi (G. Kulyýew). 3. Özbaşdak hojalyk, öý. Obada iki sany dost maşgala ýaşaýardy (A. Gowşudow). 4. göç.m. Bir kärdäki adamlardan durýaň in ýakyn garyndaşlyk birleşigi. Balykçylar maşgalasy. Mugallymlar maşgalasy. 5. biol. Haýwanlar we ösümlikler ulgamynda: gurluşlary boýunça meňzeş we gelip çykyşlary boýunça özara ýakyn birnäçe jynslaryň topary. Pişikler maşgalasy. \n\t‣Maşgala gurmak öýli-işikli bolmak, öýlenmek ýa-da durmuşa çykmak. maşgalabaşy [maşğalavaşy], at. Maşgala baş bolýan, maşgalanyň garamatyny çekýän, maşgalanyň eklenjini, abraýyny we ş.m. goraýan, maşgala jogap berýän adam. maşgalabaşylyk [maşğalavaşylyk], at. Maşgalabaşynyň ýagdaýy, maşgalabaşy bolmak borjy. maşgalaly [maşğalaly], syp. 1. Ogully- gyzly, çaga-çugaly, öýli-işikli. Ol agyr maşgalaly adam bolup gidipdir. 2.Aýally, öýlenen ýa-da durmuşa çykan. maşgalalylyk [maşğalalylyk], at. Maşgalasy barlyk, maşgalaly bolmaklyk (ser. Maşgala: 1 we 2 manylary boýunça). maşgalasyz [maşğalasyz], syp. Maşgalasy ýok, maşgalaly däl (ser. Maşgala: 1 we 2 manylary boýunça). maşgalasyzlyk [maşğalasyzlyk], at. Maşgalasyz ýagdaýda bolmaklyk, maşgalaly dällik, maşgalasy ýokluk. (ser. Maşgala: 1 we 2 manylary boýunça). maşk [maşyk], at. Açyk howada ýerine ýetirilýän beden hereketleri. \n\t‣Maşk etmek beden hereketlerini ýerine ýetirmek. maşryk [maşyryk], at, kön.s. 1. Gündogar, ýokary tarap, garşylykly manyly antonimi: magryp. Magrypdan maşryga ýeten erenler, Aşyk magşugyna ýetişermikän? (“Saýatly – Hemra”). 2. Oglana dakylýan at. maşşarma iş ady. Maşşarmak ýagdaýy. maşşarmak işl., gepl.d. Agram düşüp ýepbeşmek, ýemşermek, maşşyk görnüşe geçmek. maşşarmaklyk iş ady. Maşşarmak ýagdaýy. maşşartmak işl., gepl.d. Agram salyp, agramyňy atyp we ş.m. hereketler edip ýemşertmek; aşak çökermek. Maşyn aşagynda galan tüňňüri maşşardypdyr. maşşarylmak işl., gepl.d., ser. Maşşarmak. Bedre maşynyň tigriniň aşagynda galdy-da maşşaryldy. maşşaryş iş ady. Maşşarmak ýagdaýy. maşşyk syp. Maşşaryp, ýemşerip duran, ýepbeşen. Maşşyk burunly adam. maşşyklyk at. Maşşyk, ýemşik bolmaklyk, ýemşiklik. maşyn [maşy:n], at. 1. Bir peýdaly işi amala aşyrýan çylşyrymly mehanizm ýa-da mehanizmleriň jemi. Kir ýuwulýan maşyn. Gap ýuwulýan maşyn. Tikin maşyny. 2. gepl.d. Awtoulag. Uçaryň ýanyna her tarapyndan birnäçe maşyn gelip daýanýar (“Türkmenistan”). maşynly [maşy:nly], syp.,hal. 1. Maşyny bar. Maşynly öz maşynyna mündi. 2. gepl.d. Maşyna münüp, maşyn bilen, awtoulagly. Ol Marydan maşynly gelipdir, otla münmändir. maşynka [maşy:nka], at. 1. Hat ýazmak üçin ulanylýan mehaniki gural. Maşynkada çap etmek. 2. Dellekçiniň saç bejeryän ýa-da syrýan guraly. Maşynka bilen saç syrmak. maşynkaçy [maşy:nkaçy], at. Maşynkada hat ýazýan adam. mat [ma:t]: mat bolmak 1) ölmek, ýok bolmak. Dostlarymyz şat bolsun, duşmanymyz mat bolsun (Alkyş-dileg). 2) intizar bolmak, gamly-gussaly bolmak. Magtymguly zar aglapdyr mat bolup, Kaýda watan tutduň, gardaş Abdylla (Magtymguly). 3) küşt oýnunda: utulmak, ýatmak. Mat etmek (eýlemek) 1) öldürmek, ýok etmek. Gamgyn bolma gözel şahym, şol duşmany mat eýlär men (“Görogly”). 2) küşt oýnunda: utmak, şasyny ýatyrmak. mata [mata:], at. Geýim-gejim üçin dokalan ýüň, ýüpek, nah önüm. Çäýnegiň bolsa her sapar içini-daşyny ýuwup, arassa mata bilen süpürmelidi (B. Seýtäkow). Onuň egninde ýüň matadan tikilen keltekçe, mahmal jiltge bardy (G. Kulyýew). matal at. Türkmen halk döredijiliginde manysyny pikirlenip tapmaly soragly tapmaça. \n\t‣Matal otarmak 1) matal aýdyşyp, manysyny pikirlenip tapmak. Hangulularyň öýlerine üýşerdik, erteki aýdyşardyk, matal otarardyk (N. Saryhanow). 2) ýerliksiz zatlary aýdyp oturmak, bolar-bolmaz zady samramak, takal okamak, biderek gürrüň edip wagt geçirmek. Akmaýa, seniň söz urşuň matal otaran ýaly bir hili gümürtik (B. Kerbabaýew). matalyk [mata:lyk], syp. Mata dokar ýaly, mata dokamak üçin gerekli. Matalyk ýüplükler. matam [ma:tam], at. Ölüm-ýitim bilen baglanyşykly gynançly, gussaly ýagdaý, ýas. Gandym awçynyň söýgüli agtygy Myradyň frontda dereksiz ýitendigi hakyndaky habar onuň maşgalasynyň ähli agzalaryny çuňňur matama batyrýar (A. Gowşudow). \n\t‣Matam tutmak (baglamak) ýasly bolmak, gara geýnip ýas baglamak, ýas tutmak. Matam tutup, gara geýnip, Urunma sen iki ýana (Ç. Aşyrow). mata-marlak [mata:-marlak], at. ser. Mata. Girdeji paýlananda mata-marlak hem-de gök önümler ýetdi (A. Gowşudow). matamhana [ma:tamha:na], at, k.d. Ölüm- ýitimli, ýasly, matamly ýer, ýas tutulýan öý. Bu köňlüm takat bermez matamhana saraýda (Mollanepes). matamly [ma:tamly], syp. Ölüm-ýitimli, ýasly; ýas, matam tutýan. Matamly ýagdaý. Matamly bolmak. matamsaraý [ma:tamsaraý], at, k. d., ser. Matamhana. Bilerem, ezelden beýledir takdyr, Bu biwepa dünýe matamsaraýdyr (Andalyp). matematika [matema:tika], at. 1. Ululyklaryň, sanlaryň mukdar gatnaşygyny hem-de giňişlik görnüşlerini öwrenýän ylymlaryň jemi. 2. Orta, ýokary okuw mekdeplerinde okadylýan sapak, ders. matematikaçy [matema:tikaçy], at. Matematikadan hünärmen. material [matyrýa:l], at. Bir zat ýasamak üçin ulanylýan zatlar, çig mal. Gurluşyk materiallary. materik [materi:k], at, geogr. Daş-töweregini deňiz we ummanlar ýuwýan uly gury ýer giňişligi. materiýa [mate:riýa], at, filos. Älem-jahanda bar bolan ähli zatlar, jisimler. matlap at, ser. Maksat. Aman aga sözümi böldi-de, öz matlabyny aýtdy (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk, 163 s.). – Ol näme üçin oglum? – diýip, onuň matlabyny düşünmezlige saldy (G. Kulyýew). matlaply syp., ser. Maksatly. matlaplylyk at, ser. Maksatlylyk. matlapsyz syp.,ser. Maksatsyz. matlapsyzlyk at, ser. Maksatsyzlyk. maw [ma:w], s.ş.aňl.söz. Pişigiň mawlaýan sesi. Pişik "maw" edip, çatmanyň agzyna geldi. mawarmak [ma:wormok], işl. Mawy reňke öwrülmek, mawy bolmak. Asman mawaryp başlady. Asmanyň bulut syrylan ýeri mawaryp görünýärdi. mawartmak [ma:wortmok], işl. Mawy reňke öwürmek, mawy reňk çalmak. mawaryş [ma:woruş], iş ady. Mawarmak ýagdaýy. Asmanyň kem-kemden mawaryşyny synlamak gyzyklydy. mawlama [ma:wlomo], iş ady. Mawlamak ýagdaýy. mawlamak [ma:wlomok], işl. "Maw-maw" edip seslenmek (pişik hakynda). Pişik dogumlanýar, artýar hyýaly, Ol mawlap başlady, üýtgedi päli (P. Körpäýew). mawlamaklyk [ma:wlomokluk], iş ady. Mawlamak ýagdaýy. mawlamazlyk [ma:wlomozluk], iş ady. Mawlap seslenmezlik. mawlaşmak [ma:wloşmok], işl. Ýerli-ýerden mawlamak, birnäçe bolup mawlamak. Pişikler mawlaşýardylar. mawlatmak [ma:wlotmok], işl. "Maw-maw" etdirmek, "maw-maw" etdirip gygyrtmak. Pişigi mynçgap mawladyp oturmasana! mawlaýyş [ma:wloýuş], iş ady. Mawlamak ýagdaýy. mawuja [ma:wujo], at. 1. Deňiz suwlaryndaky kükürt kislotasynyň käbir duzunyň ady. 2. Bejermek maksady bilen tene çalynýan ýasyl reňkli spirtli suwuklyk. \n\t‣Mawuja basylan ýaly bolmak bir zadyň güýçli täsirine çydaman, hereketi artmak. Edil mawuja basylan ýaly diriň-diriň bökdüribermezmi? (N. Pomma). mawumtyl [ma:wumtul], syp. Çala mawy owüsýän (reňk hakynda). Çala mawumtyl öwüsýän garamtyl gözleri enaýy oýnaýardy (B. Kerbabaýew). MAWUMTYLRAK [ma:wumtulura:k], syp. Mawumtyl reňke ýakynrak, mawumtyl öwüsýän. mawut [ma:wut], at. Syk dokalan, ýüz tarapy tüýjümek galyň ýüň ýa-da ýarym ýüň mata. Öýländen bäri elde tikilen küti mawut çäkmenini başyna büräp ýatan Seýdi çopan ukudan oýandy (B. Gurbanow). mawy [ma:wy], syp. 1. Ýiti açyk gögümtil reňkli. Ak bulut, mawy asman, ýaşyl beýewan sazlaşýar (“Türkmenistan”). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣Mawy ýangyç ýangyç üçin ulanylýan tebigy gaz. maý at. 1. Belli bir wagt aralygy, salym, pursat. Garaşyp oturmaga maý ýokdy. 2. Çeme, tagaşyk, maýaç. Ol iki ýana urnup, özüniň gollaryny giň germäge maý gözleýärdi (G. Kulyýew). 3. Amatly ýagdaý, mümkinçilik. \n\t‣Maý almak pursat aramak, bat almak, çemelenmek. Garawul hem ogryn basyp, tamyň düýbüni syryp, aralykdan boýnuny uzatjak adamyny peýläp, bir ädim ara goýup maý aldy (A. Gowşudow). Maý bermezlik mümkinçilik bermän, öňüni böwetlemek, amatly ýagdaý, pursat döretmezlik. Bahar oňa öwünmäge maý bermedi (A. Gowşudow). Maý tapmak çemesini, amatly ýagdaýyny, pursatyny tapmak, wagt taýdan amatyna salmak. Käýarym hem bilini ýazmaga maý tapdy (R. Gelenow). \n\n\n MAÝ [ma:ý], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň bäşinji aýy. maýa [ma:ýa] I, at. 1. Bugradan gaýan, arwanadan bolan inen düýe. Kyrk ýyl maýa gezinçäň, bütin bir ýyl ner gezgin (Mollanepes). Bahar bolsa çarwadarlar çykarlar, Otlagynda ner-maýalar bakarlar (Misgingylyç). 2. "Gyzym, köşegim" manysynda maýam görnüşinde aýdylýan söz. 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣Maýa ýaly (dek) owadan, görmegeý, etli-ganly aýal maşgala. Orta ýaşly, gara saç, Salyhatly, mähirli, Maýa ýaly bir aýal (O. Täçnazarow). Maýa oty dermanlyk ösümlik. \n\n\n MAÝA [ma:ýa] II, at. Köpeltmek üçin goýulýan gor, tygşytlanan pul, emläk, baýlyk. \n\t‣Maýa goýujy maýa goýum taslamalaryna maýa goýumlaryny goýmagy amala aşyrýan ýuridik ýa-da fiziki şahs. Maýa goýumlary telekeçilik işiniň hem-de başga görnüşdäki işleriň obýektlerine goýum edilip goýulýan, şonuň netijesinde hem peýda alynýan ýa-da durmuş ähmiýetli netije gazanylýan emläk, oňa intellektual gymmatlyklaryň ähli görnüşi hem degişlidir. \n\n\n MAÝA [ma:ýa] III, at. Towugyň guzlaýan ýerini üýtgetmezligi, hürri guzlamazlygy üçin ketegine atylýan ýumurtga. Ketege maýa atmak. \n\n\n MAÝA [ma:ýa] IV, at. Gönezlik, hamyrmaýa ýaly turşadyjy, aldyryjy jisimler, maddalar. \n\n\n MAÝA [ma:ýa] V, at. Bir zadyň düýp özeni, esasy. Hemme zadyň maýasy saglyk. \n\n\n MAÝA [ma:ýa] VI, at. Dyrnagyň et bilen bile birleşýän ýeri. Tiken dyrnagymyň maýasyna urupdyr. maýaç at, ser. Maý.– Olaryň birini maýaja getirendirin – diýip goýberdi (A. Gowşudow). maýadar [ma:ýada:r], at. 1. Uly baýlygy, mülki, köp puly bar adam, uly mal, pul eýesi. 2. Maýa goýýan, maýa ýatyrýan pul eýesi (adam, bank we ş.m.). Daşary ýurtly maýadarlar. maýadarlyk [ma:ýada:rlyk], at. 1. Uly maýa eýesiniň ýagdaýy. 2. Maýa goýmaklyk, maýa goýmak işi. maýadäne [ma:ýadä:ne], at. Atanak güllüler maşgalasyna degişli ösümlikleriň bir urugy. maýak [maýa:k], at. Uçarlara, gämilere we ş.m. ýol salgy bermek üçin ses, ýagtylyk, radiotolkunlar arkaly duýduryş beriji serişdeler bilen abzallaşdyrylan enjam. Soňra şol ýerde maýak gurlupdyr, boýy ýüz metr (A. Atajanow). maýaly [ma:ýaly] I, syp. Mally-mülkli, emläkli, pully, barly, gory bar bolan. \n\n\n MAÝALY [ma:ýaly] II, syp. Maýa, gönezlik, hamyrmaýa ýaly zatlar goşulan. maýalyk [ma:ýalyk] I, syp. Maýa hökmünde goýlan (pul, goýum). \n\n\n MAÝALYK [ma:ýalyk] II, syp. Towugyň ketegine atmak üçin niýetlenen (ýumurtga). \n\n\n MAÝALYK [ma:ýalyk] III, syp. Ajatmak, turşatmak üçin niýetlenen (gönezlik, hamyrmaýa ýaly zatlar). maýalylyk [ma:ýalylyk], at. Maýasy barlyk, barjamlylyk, gorlulyk. maýapetir [ma:ýapeti:r], syp. Hamyrmaýa goşulan, emma doly aldyrylmadyk hamyrdan ýüzi dürtülip bişirilýän tamdyr çörek. maýasyz [ma:ýasyz] I, syp. Malsyz-mülksüz, pulsuz, emläksiz, gory bolmadyk. \n\n\n MAÝASYZ [ma:ýasyz] II, syp. Maýa, gönezlik, hamyrmaýa atylmadyk. maýasyzlyk [ma:ýasyzlyk], at. Maýasy, gory ýokluk. maýda syp. Kiçi, ownuk, uşak. Maýda daşlar. \n\t‣Maýda gezer atyň ýöreýşiniň bir görnüşi. Artyk atyny maýda gezerine sürüp, yzyna garanjaklaýardy (B. Kerbabaýew).Maýda söwda lomaý däl söwda, harytlaryň az-azdan satylýan söwdasy, ownuk söwda. maýda-çüýde [maýda-çüýdö], syp. Ownuk- uşak, bölek-büçek. Maýda-çüýde zat. maýdaçyl syp., gepl.d. Ownukçyl. Maýdaçyl adam. maýdal hal. 1. Adamyň, haýwanyň kadaly hereket ýagdaýy, aram, aralyk tizlikdäki asuda hereket; howlukman, arkaýyn. Alaşanyň başyny öz maýdalyna goýberip, hemmäniň öňünden barýardy (B. Seýtäkow). 2. Hereketiň, wakanyň gidiş, baryş derejesi, depgini. Öňki maýdal bilen gidip, sürümi, döküni güýçlendirip, ýokary hasyl almak hakynda pikir edýärdi. maýdalama iş ady. Maýdalamak ýagdaýy. maýdalamak işl. 1. Bir zady bölek-bölek etmek, kiçi böleklere bölmek, owratmak, uşatmak. Çagly maýdalamak. 2. göç.m. Owratmak, ownutmak, hyrdalamak, bölmek (iri pul hakynda). maýdalamaklyk iş ady. Maýdalamak ýagdaýy. maýdalamazlyk iş ady. Böleklere bölmezlik, owratmazlyk. maýdalanmak işl. Ownuk, uşak, bölek görnüşe getirilmek, böleklere bölünmek. maýdalaşmak işl. Birine maýdalamaga kömekleşmek. maýdalatmak işl. Birine bitin zady böldürmek. Iri puly maýdalatmak. maýdalawjy [maýdalowjy], at, mat. Tutuş bir sanyň näçä deň bölünýändigini görkezýän san. maýdalaýyş iş ady. Maýdalamak ýagdaýy. maýda-maýda : maýda-maýda bolmak çym-pytrak bolmak, kül-uşak bolmak, bölek-bölek bolmak. Maýda-maýda etmek bölek-bölek etmek. maýka [ma:ýka], at. Köýnegiň içinden geýilýän ýeňsiz içki geýim. maýlama iş ady. Maýlamak ýagdaýy. maýlamak işl. 1.Maýyl bolmak, ýylamak, maýyllyk aralaşmak. Howa maýlady. 2.göç.m. Gowulyk bolmak, rahatlyk aralaşmak, keýpiň göterilmek, göwnüň açylmak. Sen ýylgyrsaň, bütin jahan maýlaýar, Gaşyň çytsaň, gyş gamçysyn aýlaýar (M. Seýidow). maýlamazlyk iş ady. Howa maýyl bolmazlyk, maýylganlyk aralaşmazlyk. maýlanmak işl. Maý almak, çemelenmek, amatly pursat, wagt aramak. Ol mazaly maýlanyp, soňra onuň üstüne bökdi. maýlaşmak işl. Maýyl bolup başlamak, dura-bara maýlamak. Howa indi birneme maýlaşýar. maýlaýyş iş ady. Maýlamak ýagdaýy. maýmyn at. 1. Bedeniniň gurluşy boýunça adama meňzeşräk, jeňňellikde, tokaýda ýaşaýan süýdemdiriji haýwan. 2. gepl.d. Betgelşik, maýmynpisint adam. \n\t‣Maýmyn ýaly çalasyn hereket edýän, alyp- ýolup barýan, bir minut hem dek durmaýan, ýyrtyjy ýaly (adam hakynda). maýmynlyk at. Maýmyna meňzeşlik, maýmyn ýalylyk. Maýmynlygyňy etmesene. maýor [maýo:r], at. Kapitandan soňra berilýän harby at. maýorlyk [maýo:rluk], at. Maýoryň gulluk wezipesi; maýor derejesi. maýryk syp. Belli bir sebäbe görä aýagyna, ýanbaşyna, biline şikes ýeten, maýyp bolan, maýrylan, maýtyk (adam, haýwan we ş.m. hakynda). maýryklyk at. Maýryk ýagdaýda bolmaklyk, maýrygyň ýagdaýy. Maýryklygy oňa goldaşmaga-da mümkinçilik bermeýärdi. maýrylmak işl. 1. Agyr zähmetden, keselden ýa-da başga zatdan aýagyňa, biliňe zeper ýetip maýryk bolmak. 2.göç.m. Agyr durmuş, gaýgy, gam-gussa sebäpli saglygyňy ýitirmek. Nätsin, ömür hemrasyndan aýryldy, Aglaý-aglaý dert astynda maýryldy (G. Gylyjow). maýryş iş ady. Maýyrmak ýagdaýy. maýsa at. 1. Başlamadyk galla ekinleriniň körpe gök ösümligi, heniz başlamadyk arpa-bugdaý. Gök maýsalar gowy boý alyp, birgeňsi penjeläp otyr (“Türkmenistan”). 2. Gyza dakylýan at. maýsalyk at. Ýaş arpa-bugdaý gögerip oturan meýdan, başlamadyk ak ekinlik ýer. Ol ýazyň sap howasyny demine darta-darta, gök maýsalyga göz gezdire-gezdire, öz ýanyndan göwün ýüwürtdi (B. Kerbabaýew). maýşarmak işl. Üstüne düşýän agyr ýük sebäpli egilmek, maýyşmak, agyrlykdan ýegşermek. Eşek näçe daýaw bolsa-da, uzak ýolda agyr ýük astynda maýşarýardy. maýşartmak işl. Aşak maýyşdyrmak, agram salyp ýegşertmek. Agyr ýük ony maýşartdy. maýşarylmak işl. Maýşyp ýegşerilmek. maýtyk syp. Ýörände aýagyny süýräp alýan. Maýtyk goja. Maýtyk göle. maýtyklamak işl. Maýtyk-maýtyk edip ýöremek, ýörände aýagyny süýräp almak. Aýagyna ot basylan ýaly bolup, togalanyp galdy-da, işige garşy maýtyklap ugrady (H. Derýaýew). maýyl syp. Sowuk däl, ýyly, mylaýym, aram (howa hakynda). Toý güni howa maýyl boldy. \n\n\n MAÝYL [ma:ýyl], hal. Birine ýa-da bir zada meýilli, biriniň ýa-da bir zadyň höwesinde bolan, höwesgäri bolan. Owaldan maýyldym bir ýagşy ada, Neýläýin, ýetmedim maksat-myrada (Zynhary). maýylganlyk [maýylğanlyk], at. Maýyl howa. Togsan dolup, daş-töweregi maýylganlyk gurşap aldy. Şähere gitjek bolsaň, maýylganlykda gitmeli ekeniň. maýyllyk at. Sowuk dällik, ýylylyk, mylaýymlyk, aram ýagdaýda bolmaklyk (howa hakynda). Howanyň maýyllygy meýdan işlerini ýenilleşdirdi. \n\n\n MAÝYLLYK [ma:ýyllyk], at. Birine ýa-da bir zada maýyl bolmaklyk, biriniň ýa-da bir zadyň ýesiri bolmaklyk. maýyp [ma:ýyp], syp. Kesellilik ýa başga bir sebäpden synasyna zeper, şikes ýetip, işden-güýçden galan. Arap maýyp atynyň ýanyna geldi (“Görogly”). maýypçylyk [ma:ýypçylyk], at, ser. Maýyplyk. maýyplyk [ma:ýyplyk], at. Maýybyň hal- ýagdaýy, işe ýarawsyzlyk, synasy şikeslilik. Dursun iki bäsdeşden Garýagdyny saýlapdy, emma agyr ýara, maýyplyk Garýagdyny umytsyzlyga salýardy (H. Ysmaýylow). maýyp-müjrüp [ma:ýyp-müjürüp], syp.,ser. Maýyp. maýyrma iş ady. Maýyrmak ýagdaýy. maýyrmak işl. 1.Agyr zähmet, kesel ýa-da başga zat sebäpli aýagyna, biline zeper ýetirmek, maýryk etmek. 2.göç.m. Agyr durmuş, gaýgy, gam- gussa sebäpli saglygyna zeper ýetirmek, sandan çykarmak. maýyşgak [maýyşğak], syp. Aňsatlyk bilen eplenip, bükülip, iki ýana ýaýkanyp bilýän, döwülmezek, çeýe, ýaý berýän. maýyşgaklyk [maýyşğaklyk], at. Maýyşgak ýagdaýda bolmaklyk, maýyşgak häsiýetlilik, çeýelik. maýyşmak işl., ser. Maýşarmak. maza [maza:], at. 1. Bir zatdan alynýan lezzet, keýpi-sapa, hezillik, eşret. Seniň mazaňy bermez bagyň engury, dilber (Mätäji). 2. Bir zat bilen baglanyşykly ýüze çykýan ynjalyk, dynçlyk, rahatlyk. Öň sorkuldap mazamy alar durardy, indi janym hezil edinäýdi (B. Pürliýew). \n\t‣Mazasy gaçmak 1) bir ýeriň, ýurduň ýa-da bir zadyň ugry, gyzygy, lezzeti gaçmak, erbetleşmek. Ötdi aýralyk yzasy, Gaçdy Hywanyň mazasy (Zelili). 2) biriniň bir zat sebäpli ugry bolmazlyk, sussy peslik etmek, keýpi uçmak, ynjalygy gaçmak. Mazasy ýokluk 1) bir zadyň ugry ýokluk, gowy dällik, ýaramazlyk. Bu ýyl howaň mazasy ýok (“Edebiýat we sungat”). 2) saglyk taýdan ugry ýokluk, sagat dällik, ýaramazlyk, hezili ýokluk, ynjalygy ýokluk. Syrkawyň soňky günler mazasy ýokdy. mazaly [maza:ly] I, syp. 1. Maza, lezzet berýän, şypaly, sapaly, eşretli. Kaddy şemşat erur serwi mysaly, şekerden her sözi, belki, mazaly (Şabende). 2. Oňat, gowy, asylly, edep-ekramly. Annaguly içinden: "Öz-ä mazaly maşgala ekeni" diýip, gaýta-gaýta syn etdi (A. Durdyýew). 3. Tagamly, süýji. Lebleri şekerden mazaly geldi (Magtymguly). 4."Oňat boldy", "hernä" ýaly manylarda ulanylýan giriş sözi. Mazaly, özüň geläýdiň. \n\n\n MAZALY [maza:ly] II, syp. Bir kemsiz, ýeterlik, düýpli, doly. Mazaly pikir et. Irgözin ýatyp, mazaly ukymy alypdyryn. mazalyja [maza:lyja], at, ser. Mazaly. Onsoňam Abadana gezek gelende mazalyja gürlegin (T. Gurbanow). mazalylyk [maza:lylyk], at. 1. Mazasy barlyk, lezzetlilik, şypalylyk, sapalylyk, eşretlilik. Howanyň mazalylygy onuň göwnüni göterýärdi. 2.Oňatlyk, gowulyk, asyllylyk, edep-ekramlylyk. 3. Tagamlylyk, süýjülik. mazam [ma:zam], at. Güjeňleme, magtama. mazamlama [ma:zamlama], iş ady. Mazamlamak ýagdaýy. Sen ony mazamlama kemini goýmadyň. mazamlamak [ma:zamlamak], işl. Köplenç, başga kişide bolman, özünde bar zady taryplamak, öwüp arşa çykarmak arkaly güjeňlemek. – Ýagşy gül, ýagşy gül – diýip, güllerini mazamlaýar (N. Pomma). mazamlanmak [ma:zamlanmak], işl. Köplenç, başga kişide bolman, özüňde bar zat taryplanmak, öwlüp arşa çykarylmak arkaly güjeňlenmek. mazamlaşmak [ma:zamlaşmak], işl. Birnäçe bolup ýerli-ýerden mazamlamak. mazamlatmak [ma:zamlatmak], işl. Bir zady birine öwdürmek, taryp etdirmek. mazar [maza:r], at. Ýogalan adamyň jesedi jaýlanan ýer; gubur, gonam. Biz mazardaky bu ýazgyny gaýta-gaýta okadyk (A. Nazarow). mazarçylyk [maza:rçylyk], at. Ölen adamlaryň jesetleri jaýlanýan ýer; gonamçylyk, öwlüýä. Ol yzlar mazarçylygyň içi bilen dolanyp, obanyň demirgazyk çetindäki uly köçä baryp girdi (A. Gowşudow). mazarlyk [maza:rlyk]. at, ser. Mazarçylyk. mazarystan [maza:ryssa:n], at, ser. Mazarçylyk. Öten aýyň içinde bir mazarystanlykdan geçdiňmi? (“Görogly”). mazasyz [maza:syz], syp. 1.Ýaramaz, keýpsiz-sapasyz, lezzetsiz.Başyny galdyrman barşyna mazasyz dünýäni näletleýärdi (G. Kulyýew).2. Ugursyz, bolgusyz, ýakymsyz, durnuksyz. Ol bir mazasyz adam eken. 3. Tagamsyz, süýji däl. mazasyzlyk [maza:syzlyk], at. 1. Mazasy ýokluk, mazaly dällik, bolgusyzlyk. 2. Lezzetsizlik, şypasyzlyk. mazlum [mazlu:m], at, kön.s. 1. Zulum çekýän, ezilen, kemsidilen, zuluma sezewar bolan, horlanýan, garyp; ýuwaş. Dessury-zaman budur, mazlumlara lutf etgil (Magtymguly). mazmun [mazmu:n], at. 1. Bir zadyň– ýazgynyň, eseriň we ş.m. esasy manysyny düzýän gysgaça beýany. Hatyň mazmuny. Hekaýanyň mazmuny. 2. ser. Many. mazmunlylyk [mazmu:nluluk], at. Baý mazmuny barlyk, çuň mazmuna, mana eýelik. mazut [ma:zu:t], at. Nebitden benzin, kerosin, gazolin gaýtadan işlenip alnandan soň galýan ýagjymak galyndy. mazutly [ma:zu:tly], syp. Mazut garyndyly, düzüminde mazut bolan. mazy [ma:zy], at.1. Hoşboý ysly, togalak, çala bildirýän çyzmykly, sary, kiçijik kyrkgünlüge meňzeş ysgalýan dessemmaýa. Dogry ol ilki-ilkiler gözüme mazy ýaly yslyja, bägül ýaly owadanja göründi (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Gowy görlüp aýdylýan söz, eýjejik. Ýeri, mazyjygym, sen bu ýerde näme işleýärsiň! (B. Pürliýew). me Bir zady bermek, hödürlemek üçin "al" diýen manyda aýdylýan ümlük. Me, saňa hat! (A. Durdyýew). \n\t‣Me saňa gerek bolsa gördüňmi, nähili bolup çykdy (duýdansyzlykda, garaşylmazdan ýüze çykan waka, ýagdaý hakynda aýdylýar). Me saňa gerek bolsa, indi tä gaý ýatynça garaşmaly bolduk. mebel [me:bel], at. Stol, stul, şkaf, diwan ýaly içerde goýulýan öý goşlary. meçew [meçöw]: meçew bermek gylaw bermek, birini götergiläp, başga biriniň üstüne küşgürmek, öjükdirmek, gižželemek. medal [meda:l], at. Işde, okuwda, sportda özüni görkezen adama ýa-da bir taryhy sene mynasybetli sylag berilýän, ýüzi ýazgyly, şekilli, metaldan ýasalan nyşan. Onuň döşüni "Gaýrat" medaly bezeýär. medeni syp. 1. Medeniýete degişli. Bu ýerde ýaşlaryň arasynda medeni işleri geçirmäge ähli mümkinçilikler bar. 2. göç.m. Ýabany däl, ekilip ösdürilip ýetişdirilýän. Medeni ekinler. \n\t‣Medeni zona 1) ekin ekilýän, özleşdirilýän ýer. 2) oturymly ýerler. medeniýet [medenýet], at. 1. Adamzadyň önümçilikde, jemgyýetçilik we ruhy durmuşynda aň-düşünjelilik bilen gazanan üstünlikleriniň jemi. 2. Haýsy hem bolsa bir hojalyk pudagynyň ýa-da akyl işiniň ösüş derejesi. Ýer işleriniň medeniýeti. Dil medeniýeti. 3. Nusga bolup galan ýörelge, kabul edilen kada-kanunlar. \n\t‣Medeniýet ojagy medeniýetiň gülläp ösýän ýeri. Medeniýet öýi her hili medeni-köpçülik çäreleri, işleri geçirilýän ýörite jaý. medeniýetleşdirmek [medenýetleşdirmek], işl. Medeniýeti ornaşdyrmak, medeniýetli etmek. Olar çagany zamana görä terbiýelemek, aň-bilim bermek, medeniýetleşdirmek isleýärler (B. Kerbabaýew). medeniýetleşmek [medenýetleşmek],işl. Medeniýetli bolmak,düşünjeliligi, medeniýeti artyp başlamak. medeniýetli [medenýetli], syp. 1.Medeni, ylmy derejesi ösen, medeni durmuşy ýokary, medeniýete eýe bolan. Medeniýetli halk. 2. Edep- ekramly, terbiýeli, sypaýy. Medeniýetli ýigit. medeniýetlilik [medenýetlilik], at. Medeniýetli bolmaklyk (ser. Medeniýetli: 1 we 2 manylary boýunça). medeniýetsiz [medenýessiz], syp. 1.Medeni, ylmy derejesi ösmedik, medeni durmuşy pes. 2. Edep-ekramsyz, terbiýesiz, sypaýyçylyksyz. Medeniýetsiz adam. medeniýetsizlik [medenýessizlik], at. Medeniýetli dällik, medeniýeti ýokluk (ser. Medeniýetsiz: 1 we 2 manylary boýunça) Medeniýetsizligimiz üçin welin sag bol aýtmazlar (A. Nazarow). medet at, 1. Kömek, goldaw, kuwwat, ýardam. Düýä "haýt" diýmek hem medetdir(Nakyl). Bir ejiz men, kim eşider bu dadym? Meger, medet berse pirim, ussadym (Mollanepes). 2. Oglana dakylýan at. medetkär [medetkä:r], at, k.d. Kuwwat, güýç, kömek beriji. Görogly aýdar ýa jepbar, şahymerdan bol medetkär (“Görogly”). medetkärlik [medetkä:rlik], at, k.d. Medet berijilik, kömek, güýç berijilik. medisina [medisi:na], at, ser. Lukmançylyk 2. Köpden bäri lukmançylyk bilen meşgullanmaýan- dygyma garamazdan, häzirkizaman lukmançylygyn- daky özgerişlikler, medisina tehnologiýalary bilen tanşyp durmagy dowam etdirýärin (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). mediwan [meduwa:n], at, gepl.d. Myhmany kabul edýän öý eýesi. mediwanlyk [meduwa:nlyk], at, gepl.d. Mediwanyň ýagdaýy. medrese [medirese], at. Musulmanlaryň orta we ýokary bilim berýän dini mekdebi; şol mekdebiň jaýy. meger [meğer], "Belki", "ähtimal", "ahmal","mümkin", "megerem" ýaly many aňladýan ugrukdyryjy söz. Älemi ýandyrar bilbiliň zary, Meger, bäs eýlemiş gyzyl gül bile (Kemine). megerem [meğerem], ser. Meger. Megerem, bize bu gün enem geler. meges [meğes], at, k.d., ser. Siňek. Bu eýýamda deň bolupdyr, Meges, peşe pil biläni (Zelili). mehanik [meha:nik], at. Maşynlaryň, mehanizmleriň işleýşine, bejerilişine esewan bolýan, mehanizmlerden başy çykýan hünärmen. mehanika [meha:nika], at. Fizikanyň jisimleriň giňişlikdäki hereketini öwrenýän bölümi. mehaniki [meha:niki], syp. Mehanizmler arkaly hereket edýän. mehanizm [meha:nizim], at. Maşynlary, enjamlary herekete getirýän içki gurluşlar. mehanizmleşdirme [meha:nizimleş- dirme], iş ady. Mehanizmleşdirmek ýagdaýy. mehanizmleşdirmek [meha:nizimleş- dirmek], işl. Zähmetiň el bilen işlenýän serişdelerini mehanizmler we maşynlar bilen çalyşmak, adamyň dürli ugurlarda alyp barýan işine tehniki serişdeleri ornaşdyrmak. mejal [meja:l], at. Ysgyn, güýç-kuwwat, ragbat.Gelene garşy çyk, bolsa mejalyň, Ýagşy tutawergil niýetiň-päliň! (Magtymguly). Nurgeldiniň bolsa urnup-urnup, ysgyny gidip, agzy-burny gurap, geplemäge mejaly galmandyr (A. Durdyýew). mejalsyz [meja:lsyz], syp. Mejaly bolmadyk, güýçsüz, kuwwatsyz, gurpsuz, ragbatsyz. Ukusyzlykdan bolsa gerek, gojanyň kellesi güwläp, başy aýlandy, özüni mejalsyz duýdy (O. Ödäýew). mejalsyzlyk [meja:lsyzlyk], at. Mejaly ýokluk. Ol aýalynyň sagat däldigini, mejalsyzlygyny bilýär (G. Kulyýew). mejbur [mejvu:r], hal. Çykgynsyzlyk, bialaçlyk, alaçsyzlyk, çäresizlik, çykalgasyzlyk sebäpli döreýän ýagdaý. \n\t‣Mejbur etmekbir hereketi, işi mejbury suratda etdirmek. Onuň bu sözi myhmany oýlanmaga mejbur etdi (B. Pürliýew). mejburlyk [mejvu:rluk], at. Mejbury bolmaklyk, alaçsyz, çäresiz, çykgynsyz ýagdaýda bolmaklyk. mejbury [mejvu:ry], syp. Hökmany, çäresiz, alaçsyz, çykalgasyz ýagdaýda. Mejbury iş. mejburyýet [mejbu:ryýet], at, k.d. Mejbury, hökmany ýagdaý, zerurlyk. Hamana diýeli, mejburyýet hem bolman, ýönekeý – size şeýle hödürleýäris diýilse, şoňa nähili gararsyňyz? (B. Kerbabaýew). mejime at. Üstünde nahar goýmak üçin ullakan ýalpak gap. mejlis [mejli:s / mežli:s], at. 1.Ýurduň iň ýokary kanun çykaryjy edarasy, guramasy, parlamenti. 2. Edaranyň ýa-da guramanyň, kärhananyň bir meseläni ara alyp maslahatlaşmak maksady bilen geçirýän ýygnagy, maslahaty. 3. ser. Meýlis. Birniçe deň-duş ýigitleri Hemra bilen bir mejlisde saz-söhbet edip oturar erdiler (“Saýatly – Hemra”). Magtymguly aýdar, ýigitler başy, Mejlisde köp bolar onuň syrdaşy(Magtymguly). mejlislik [mejli:slik / mežli:slik], syp. Mejlise degişli, dahylly, mejlisde ara alyp maslahatlaşmaga degişli. Bu mesele diňe mejlislik meseledir, ony ýeke bolup çözmek bolmaz. mejnun [mejnu:n / mežnu:n], syp. 1. Däli, diwana, telbe. Haýran, mejnun bolup çyksam çöllere, Baryp mesgen tutsam sizi, daglar, heý (Magtymguly). 2. at, göç.m. Yşk ýoluna düşen aşyk. Meýdandaky gülälekleň daşynda, Pyrlanyp ýör mejnun bolan perwana (M. Seýidow). 3. Oglana dakylýan at. mejnunlyk [mejnu:nluk / mežnu:nluk], at. 1. Däli-diwanalyk, telbelik. 2. göç.m. Yşk ýoluna düşenlik, aşyklyk, bir zadyň yşkynda bolmaklyk. Şunuň ýaly mejnunlykda, Ötdi niçe ýaşyň seniň (Ç. Aşyrow). mekan [meka:n], at. 1. Ýaşalýan ýer, ýurt, watan. 2.göç.m. Bir zadyň dörän ýeri: köp, bol ýeri. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Mekan tutmak 1) belli bir ýerde oturymly ýaşamak. Çandybile baryp tutaryn mekan, Duşman garşylaşsa, bermerin aman (“Görogly”). 2) belli bir ýerde, kärde orun alyp işlemek, ornaşmak, ýerleşmek. mekanly [meka:nly], syp. 1. Mekany, ýurdy, ýaşaýan ýeri bar bolan. Menikli, mekanly agzybir dogan, Ilimde tanymal, işde bekişen (N. Pomma). 2. göç.m. Ugry bar bolan, ugurly, subutly. Ol mekanly zat aýtmady. mekansyz [meka:nsyz], syp. 1. Mekany, ýaşaýan ýeri, ýurdy bolmadyk. 2.göç.m. Ugursyz, biderek. mekdep at. 1. Ýaş nesillere hat-sowat öwredýän, umumy bilim we terbiýe berýän okuw jaýy, sowat berilýän ýer, şonuň ýaly-da onuň binasy. 2. göç.m. Durmuşy wakalary öwrenmek netijesinde gazanylan endik, başarnyk, tejribe; görelde alarlyk nusga. Gurluşyk ýaşlar üçin uly synag mekdebi boldy. 3. Kesp, kär, hünär öwrenilýän ýörite okuw jaýy. Sazçylyk mekdebi. Çeperçilik mekdebi. mekdepdeş at. Bile bir mekdepde okaýanlar ýa-da okanlar, bir mekdepden bolan. Ol meniň mekdepdeş ýoldaşym. mekejin at. Ýabany ene doňuz, doňzuň urkaçysy. Bir güýçli duşmana duşsa mekejin, Jojugyny gizlemeýen bolarmy? (Magtymguly). mekge I, at, 1. gepl.d., ser. Mekgejöwen. Bu ýyl, şükür, gowaçalaryň hem mekgäniň rejesi oňat (T. Gurbanow). 2. Musulmanlaryň zyýarata gidýän şäheriniň ady. 3. Oglana dakylýan at. \n\n\n MEKGE II: mekgesine münmek biriniň yzyndan kowalamak, söbügini sydyrdyp kowalamak, ökjesine münmek. Men ogurlyk edeniň mekgesine mündüm. mekgejöwen [mekgejöwön], at. 1. Däneli ekinler maşgalasyna girýän, ýognas uzyn çiňrikli, bir ýyllyk medeni, däneli ösümlik; mekge. 2. Şol ösümligiň sary, togalak dänesi, hasyly. mekgejöwençi [mekgejöwönçü], at. Mekgejöwen ösdürip ýetişdirýän, mekgejöwençilik boýunça hünärmen. mekgejöwençilik [mekgejöwönçülük], at. Oba hojalygynyň mekgejöwen ösdürip ýetişdirmeklik bilen meşgullanýan pudagy. mekgejöwenlik [mekgejöwönlük], at. Mekgejöweniň köp ekilen ýeri, mekgejöwen meýdany. mekir syp. Hile gurýan, hilebaz, hilegär; sapalakçy. mekirçilik at, ser. Mekirlik. mekirleç hal.Mekirlik bilen; mekirlerçe. Endigi boýunça elini maňlaýyna ýetirdi-de, başlyga mekirleç garady (“Garagum”). mekirlik at. Içi pikirlilik, köpbilmişlik, hilebazlyk, hilegärlik, mekirçilik, sapalakçylyk. Ýene- de gaharyny bildirmän, mekirlik bilen Myrat aganyň içine-daşyna, geçip, ony razy etjek boldy (H. Derýaýew). mekru [mekiru:], at. Din, şerigat boýunça rugsat edilmegi şeýle bir oňlanmaýan zat. melal [mela:l], at. 1. Gaýgy, gam, gussa, gam- gussa, hasrat. Mejnun diýr, janymga düşdi köp melal, Jepbar kysmatymny hijran eýledi (Andalyp). 2. Şek, şübhe, müňkürlik, güman. Şonuň üçin onuň göwnüne melal getirmeli däl-de, oňa gop bermek gerek (B. Kerbabaýew). melalsyz [mela:lsyz], syp. Şek-şübhesiz, gümansyz, hiç hili göwne getirilmesiz. melamat [mela:mat], at. 1. Töhmet, garalyk. Ýalandan melamat etmek Gybat eden dile meňzär (Zelili). 2. Garamat. \n\t‣Melamatyny atmak birine durmuşa çykmak; garamatyňy biriniň üstüne ýüklemek. Gýz maşgala diýeniň bir çene baransoň, melamatyny biriniň başyna atsa gowy bolar. \n\n\n MELAMAT [mela:mat], at. Töhmet, garamat, garalyk. Onuň melamaty biziň başymyza düşdi. melamatly [mela:matly], syp. Töhmetli, garamatly, garalykly. Bize melamatly gürrüň gerek däl. melamatsyz [mela:massyz], syp. Töhmetsiz, garamatsyz, garalygy bolmadyk. Näme-de bolsa melamatsyz bolsun. melaýyk [mela:ýyk], at, k.d. Perişdeler, melekler. Hüýr periler, melaýyklar, Uzlar daş galdy, daş galdy (“Saýatly – Hemra”). Melaýyk suratly mähriban babam, Kaýsy pasly-nowbahardan bolar sen? (“Kasym oglan”). mele at. 1. Sarymtyl goňras reňk. Mele çägelik. 2. Oglana dakylýan at. melek at. 1. Perişde, melaýyk. Ýarysy melekden, ýarysy jyndan, Müjewürsiz bolmaz üsti atamyň (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. melemtil syp. Mele reňke ýakyn, meleräk, mele öwüsýän. Melemtil çäge. melewşe at,1. Gögümtil ýaşyl reňk. Çöpboýa gyzyl, melewşe, sarymtyl, goňur, çal reňkleri berýär. 2.gepl.d. Jümjüme. Olar bu gürrüňleriň müňüsinden ysmanak hakyndaky, melewşe hem bägül hakyndaky ýa-da şolara meňzeş gül bilen bilbil hakyndaky rowaýatlary gowy görýärler (A. Gowşudow). 3. Gyza dakylýan at. melgun [melğu:n], at. Hilegär, mekir, şeýtan. Munuň özi toýy bulamak üçin kimem bolsa bir melgun tarapyndan guralan hile diýip pikir edýärin (B. Öwezow). melgunçylyk [melğu:nçuluk], at, ser. Melgunlyk. Onuň eden melgunçylygy ýatdan çykar ýaly däl. melgunlyk [melğu:nluk], at. Melgunyň gylyk-häsiýeti, hilegärlik, mekirlik, şeýtanlyk. melhem at. 1. Em; däri-derman. 2. Çyban, beze we ş.m. ýara ýapylýan ýapy, çalynýan derman serişde. Ýara täzeliginde melhem etmek gerek, könelişse aňsat düşmez (H. Derýaýew). mellek at. Hususy hojalykda peýdalanmak üçin bölünip berilýän ýer, jaý gurmak we ekmek üçin ölçelip berilýän ýer. mellekçi at, kön.s. Ýeri kärendesine, ylalaşyga görä, ýarpasyna alyp ekýän adam. Mellekçä ýer berseň, ýer eýesini ýerden çykarar (Nakyl). melleklik syp. Mellek üçin niýetlenip goýlan (ýer hakynda). melul [melu:l], syp., hal, k.d. 1. Näsag görnüşde bolan, ysgynsyz, ýarawsyz. Hassa melul halym kim gelip sorar (Talyby). 2. Gaýgyly, hasratly, tukat. Melul bolma hyrydarym gitdi diýp, Gelerin, guçaryn inçe billeriň (A. Kowusow). 3. Bir zadyň täsiri sebäpli keýpli, serhoş. melullyk [melu:lluk], at.1. Melul halda bolmaklyk (ser. Melul 1. we 2.) . Görogly, melul bolmagyn, melullyk muhannes işidir (“Görogly”). 3. Bir zadyň täsiri netijesinde döreýän keýplilik, humarlylyk, serhoşluk. memleket at, kön.s. 1. Ýurt, ülke, döwlet.– Menden soňra täjime we memleketime eýe bolar ýaly bir pikir kylmasaň, özümi heläk kylar men! – diýdi (“Asly–Kerem”). 2. Gyza dakylýan at. memmer at. Metjidiň ýanyndaky üstüne çykylyp azan aýdylýan diň, münber. men Gepleýän şahsyň birlik sanyny aňladýan at çalyşmasy (Men sözüniň düşümlerde ulanylyşy: men, meniň, maňa, meni, mende, menden). Kasdyň nedir bu jana, eý ýary mahy-taban, Men çekmişem bu jebriň, çekmesin hiç musulman (Mollanepes). \n\t‣Menden saňa barýança el ujundan edilen, howlugyp ýerine ýetirilen, başdansowma edilen. Işi menden saňa barýança etmek bolmaz. Men diýen özüne göwni ýetýän, ýüňi ýeten, kämillige ýetişen; gowy, ýokary derejeli. Meni urany, hudaý ursun 1) nalajedeýin, elinden iş gelmeýän, hiç zatdan başy çykmaýan, başarnyksyz. 2) pukara, mysapyr. Men näme diýýän, dutarym näme diýýär aýdylýan gürrüňe, meselä baglanyşykly bolmadyk bir zat aýtmak, biri-birinden habarsyz bolmak. mençelleşmek işl., gepl.d. Biri bilen jedelleşmek, ýaňkalaşmak, çekeleşmek, harçaňlaşmak . Gitdigiçe gyzyp başlar, mençelleşer, ýöne bu bihepbelere gep düşündirip bolýarmy näme... (“Garagum”). menek at. Bir zadyň ýüzüne düşen nokat, tegelejik tegmil. Onuň endamy gara menekler bilen örtülgidi. menek-menek syp. Köp sanly menek bolup duran, tegmil-tegmil, nokat-nokat. Näzli gelin, bir bäriňi gözlegin, Guwanaýyn menek-menek hallara (Mätäji). Meňli gyzyň menek-menek halyny, Magtymguly çykarmady ýadyndan (G. Seýitliýew). menik at. Başarnyk, eden işiňi oňaryş, edenlilik. – Bir talaply ugra ýüzlen, menik başyny tut – diýip, hamana aga hökmünde bolup, nesihat berýän adam boldy (A. Gowşudow). meniklenmek işl. Dogumlanmak, ekezlenmek, edenli bolmak. Çünki ol hemişe zähmetden başga zada düşünmeýän ýalydy we: – Men başlygyň aýalydyryn - diýip, meniklenmek onuň ýadyna-da düşmeýärdi (A. Gowşudow). menikli syp. Eden işini oňarýan, eli eden işine gelişýän, başarnykly, başarjaň, edenli. Berkeli düşlem wagtyna çenli galan wagty menikli peýdalanmak, Bossanyň ýaňky hereketini ýene gaýtalamak küýüne düşdi (B. Kerbabaýew). meniklilik at. Menikli bolmaklyk, başarjaňlyk, edenlilik. Ol özüniň menikliligi, guramaçylyklylygy bilen beýleki çagalardan tapawutlanýar (H. Ysmaýylow). meniksiz syp. Başlan işini gutaryp bilmeýän, peýdaly işiň başyny tutmaýan, menikli däl, başarnyksyz, edenli däl. meniksizlik at. Menikli dällik, menigi ýokluk, başarjaň, edenli dällik, başarnyksyzlyk. menlik at. 1. Meniň ýaranym, tarapdarym. Sen bir menlik bol ahyry! (N. Pomma). 2.Maňa degişli, men bilen baglanyşykly. Menlik işiňiz barmy? 3. dil b. Degişlilik, ýöňkeme görkezilende birinji şahsyň birlik sanynyň ady. Menlik ýöňkemäniň goşulmasy. \n\t‣ Menlik satmak men-men diýip gursagyňa kakyp, hondanbärsi bolmak (ser. Men-menlik:men- menlik satmak (etmek). Aýallara menlik satan sopular, Eglenmez, süpürler, pir sesin aňsa (Zelili). men-menlik at. Özüňi ulumsy tutmaklyk, uly göwünlilik, gopbamlyk, öwünjeňlik. Men- menlikde gezer käsi, Günbe-günden bolar asy (Zelili). \n\t‣Men-menlik satmak (etmek) özüňi ulumsy tutmak, öwünjeňlik etmek, özüňi hondanbärsi görkezmek. Owal akan ýerden akarmyş aryk, Men- menlik edeniň tanapy çüýrük (Magtymguly). Ahyry bolar sen ýerge barabar, Köňlüňde men-menlik satyjy bolma (Magtymguly). menzil at. 1. ser. Mezil. Ulug atlar üç menzilden gaýytsa, Süýremäge zor hossarlyk gerekdir (Kätibi). 2. ser. Mekan 1. Niçe gün gudukda menzil eýledim, Günbe-gün halymny tebdil eýledim (Andalyp). 3. Düşelge, gonalga, duralga. Köňül açmaga hoş menzil, şatlyga baý eken bu jaý (Andalyp). 4. ser. Wokzal. Demir ýol menzili. 5. ser. Howa: howa menzili. menzilgäh [menzilğä:h], at, k.d. Dynçalynýan, oturylýan oňat ýer, düşlenýän ýer, düşleg; düşelge. Bilbil uçup, menzilgähim çöl oldy (“Saýatly – Hemra”). Menzilgähi bagy-bossan, Almaly nardan aýryldym (Magtymguly). menzillik at. Bir aralyga, menzile ýeterlik, şoňa laýyk. Japbaklaryň bir gün menzilligi tükendi (B. Kerbabaýew). menzil-mekan [menzil-meka:n], at, ser. Mekan 1. Hoş geldiň, Garybym, sapa gelipsiň, Gutly bolsun menzil-mekan, Garybym! (“Şasenem – Garyp”). menzilsiz-medenesiz syp. Öýsüz- öwzarsyz, mekansyz, mesgensiz. Menzilsiz- medenesiz adam diýip, maňa töhmet atýaň (A. Gowşudow). meň I,at. Adamyň endamynda, ýüzünde bolýan zyýansyz tebigy gara tegmil, nokat. Eli meňli işe ýakyn, agzy meňli – aşa (Nakyl). Arkasy meňli – arzyly, garny meňli – görgüli (Aýtgy). \n\n\n MEŇ II, at. Hindi kenebiniň enelik gül topbagynyň bölüp çykarýan şepbiginden alynýan neşe jisimi. \n\n\n MEŇ III, at. 1. Käbir jandarlary aldap tutmak üçin gapana, çeňňegiň ujuna dakylýan et, gurçuk we ş.m. zatlar. 2.göç.m. Hile, aldaw. meňdiwana [meňdi:wa:na], at. Düýbünden birnäçe baldak urup çykýan, günebakaryň güli ýaly gülleýän, gara däneli derman ösümlik. meňiz at, k.d. Adamyň ýüzi, ýüz keşbi. Bularyň gül kimin meňzini soldurmaýyn, kişä zahyr etmäýin – diýip, çykyp gitdi (“Zöhre – Tahyr”). Gudaçylyk habaryny eşidip, Şiriniň meňzi saralyp ugrady (B. Pürliýew). meňjagaz at. Kiçijik meň.Hawa, onuňam burnunyň gapdalynda siziň kakaňyzyňky ýaly garaja meňjagaz bardy (B. Kerbabaýew). meňkeş at. Meň çekýän, meň çekmegi endik edinen adam. meňkeşlik at. Meňkeşiň baş goşan ýaramaz käri. meňli syp. 1. Bedeninde, ýüzünde meňi, haly bolan. 2. Oglana we gyza dakylýan at. meňzedilmek işl. Birine, bir zada meňzeş görülmek, meňzeş hasaplanmak. Bu goşguda mert ýigitler, gör, näçe zada meňzedilýär (“Edebiýat we sungat”). meňzeme iş ady. Meňzemek ýagdaýy. meňzemek işl. Başga birine, bir zada ýa-da herekete çalym etmek, edil şol zat ýaly bolup görünmek, birnäçe zatlara laýyk, bap gelmek. Ol özüniň ähli bolşunda mugallyma meňzeýärdi (B. Seýtäkow). meňzemezlik iş ady. Bir zat başga bir zada meňzäp durmazlyk, meňzeş bolup görünmezlik.Çaga ejesine meňzemändir, agyn kakasy. meňzeş syp. Ähli alamatlary biri-birine gabat gelýän, biri beýlekä çalym edýän, çalymdaş, kybapdaş. Gyzlar meňzeş geýnipdirler. \n\t‣ Ile meňzeş bolmak adam syra bolmak, edebpli- ekramly bolmak. meňzeşlik at. Biri-birine meňzeş, çalymdaş bolmaklyk, çalymdaşlyk, kybapdaşlyk. meňzetme 1. iş ady. Meňzetmek ýagdaýy. 2. edeb. Bir zadyň ikinji bir zada deňeşdirilýändigini, meňzedilýändigini aňladýan adalga. Şahyryň tymsallary, meňzetmeleri adatdan daşary çeper çykýardy. meňzetmek işl. Biri, bir zat we ş.m. ikinji bir özüne kybapdaş zada meňzeş diýip hasap etmek.Men seni Amana meňzetdim weli, ýalňyşan ekenim. meňzeýiş iş ady. Meňzemek ýagdaýy. merdan [merda:n], at. l. ser. Merdana. 2. Oglana dakylýan at. merdana [merda:na], syp. Mert, batyr, edermen, gaýduwsyz, çydamly, merdan.Ýurt Garaşsyzlygymyza eýe bolanymyzdan soň merdana halkymyzyň bol suw hakyndaky arzuw-dilegleri hasyl boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). merdanalyk [merda:nalyk], at. Mertlik, batyrlyk, edermenlik, gaýduwsyzlyk, çydamlylyk. Dostum, ýadamazdan işle sen her gün, Hiç gowşatman merdanalyk badyňy (A. Kowusow). merdeki syp., gepl.d. Çagalykdan saýlanyp, özüni oňaryp ugran (oglan hakynda). Merdeki oglan. merdekilenmek işl., gepl.d. Çagalykdan saýlanyp, özüni oňaryp ugramak. merdem syp., gepl.d. Mert, çydamly, dözümli. Seýdi onuň ähli okan takalyny püçege çykaryp, oňa örän merdem jogap beripdir (N. Pomma). merdemlenmek işl, gepl.d. Öňkä görä mert, dözümli, çydamly bolmak, mert häsiýete eýe bölmak. Indi welin meniň goňurjam ulalypdyr, merdemlenipdir (B. Annageldiýew). merdemlik at, gepl.d. Mertlik, çydamlylyk, dözümlilik. merdemsi syp.Çydamlyrak, dözümliräk hereket edýän, batyrgaý. merdemsilenmek işl. Merdemsi bolmak, dogumlanmak, merdemsi bolup başlamak. merdemsilik at, ser. Merdemlik. Gyz merdemsilik bilen pert-pert jogap berdi. merdemsiremek işl. Mert, çydamly, dözümli bolan bolmak, özüňi merdemsi görkezmäge çalyşmak. Emma näçe merdemsirese-de, dagdy bolan kalbyna ygtyýar edip bilmedi (N. Pomma). merdikär [merdikä:r], syp,kön.s. Edermen, batyr. Kyrk müňi merdikär, galaň bozdurar (“Görogly”). merdiwan [merduwa:n], at. Beýiklige çykmak ýa-da beýiklikden düşmek üçin basgançakly enjam, basgançak. merdiwanlyk [merduwa:nlyk], syp. Merdiwan bolar ýaly, merdiwan etmäge ýararly, merdiwan üçin. Merdiwanlyk nawlar. merez at. 1. lukmanç., ser. Merezýel. 2. gepl.d. "Bela, zäher" diýen manyda ulanylýan sögünç sözi. merezýel at, lukmanç. Köplenç, jyns gatnaşygy arkaly geçýän ýokanç kesel. mergen [merğen], at. 1. Tüpeň, ýaý atyp aw awlamaga, nyşanany urmaga ussat adam. Mergendigiňizi-hä bilýärdim welin, juda beýlesiňiz öýdemokdym (A. Nazarow). 2.Oglana dakylýan at. mergençilik [merğençilik], at, ser. Mergenlik. Mergençilik bolsa-da, iliň öňüne çykyp geplemeli bolsa-da, ýene nämeler bolsa-da, gaýra durman, baryna goşulybergin (N. Saryhanow). mergenlik [merğenlik], at. Tüpeňi, ýaýy göni atyp bilmeklik ukyby, nyşanany urmaga ussatlyk. Çarwa aganyň mergenligine söz bolup bilmez, ol uraýyn diýse, guşuň gözünden urýan adamdyr (B. Gurbanow). mergi [merği], at. 1. Köpçülikleýin degýän howply ýokanç kesel. 2. gepl.d. Sögünç hökmünde ulanylýan gödek söz. merhaba [merhava:], at, k.d. l. ser. Berekella. – Oglan, bagşy bolan ekeniň, merhaba, ussadyna rahmet – diýdi (“Nejep oglan”). 2."Hoş geldiňiz" diýen manyny aňladýar. merhemet at. Rehim, şepagat. Bir dileg eýleseň, möhümiň bitmez, Dostuň yhlas bilen merhemet etmez (Magtymguly). merhemetli syp. Rehimli, şepagatly. Belki, eli merhemetli lukmanlarymyz bu batyl gözleriň ýagty jahana täzeden nazar aýlamagyny gazanarlar (“Edebiýat we sungat”). merhemetlilik at. Merhemetli bolmaklyk, merhemeti barlyk, rehimlilik, şepagatlylyk. merhum [merhu:m], at. Aradan çykan, ölen, wepat bolan. Merhum ýazyjy. merjen at. 1. Deňiz düýbünde topbak bolup ýaşaýan hereketsiz jandarlar. 2. Şol jandarlaryň çökündilerinden emele gelýän açyk gyzyl ýa-da ak reňkli gymmatbaha daş. Ýa ýakutmyň, ýa merjenmiň, dürmi sen? Ýa çyragmyň, ýa röwşenmiň, näme sen? (Magtymguly). 3. Gyza dakylýan at. merjimek at, ösüml.d. Kösükliler maşgalasyna degişli ösümlikleriň bir urugy. merk at. "Ajal, ölüm" manysynda ulanylýan sögünç sözi. \n\t‣Merkini bermek berk gaýtawul bermek, çykgynsyz ýagdaýa salmak, emini bermek, hötdesinden gelmek. merkez at. 1. Bir zadyň ortasy. Uçastogyň merkezindäki öz iş tamyna gelip ýetdi (B. Pürliýew). 2. Haýsydyr bir zadyň möhüm nokady, bir zadyň, wakanyň we ş.m. jemlenýän ýeri. Medeniýet merkezi.Ylym merkezi. 3. Ýurduň dolandyryş edaralarynyň ýerleşýän ýeri, paýtagty. Ol merkezde bir edarada işleýär. 4. mat. Taraplaryň deň aralykda kesişýän nokady. Töweregiň merkezi. merkezi syp. Merkez bolup hyzmat edýän, merkezde duran. Merkezi seýil bagynyň sport meýdançasy adamdan doludy (T. Gurbanow). \n\t‣Merkezi hüjümçi futbol, hokkeý ýaly sport oýunlarynda esasy, baş hüjümçi. merkuriý [merku:riý], at, asman j. Ýere iň golaý planeta we Gün sistemasyndaky uly planetalaryň iň kiçisi. mermer at. Düzümi kalsitiň dänelerinden ybarat bolan kristal görnüşli dag jynsy (heýkeltaraşlyk we binaçylyk işlerinde ulanylýan gymmatly gaty daş). mert syp. 1. Çydamly, dözümli. Olar Watan ugrunda mert durup göreşipdi. 2.Dogumly, gaýratly, batyr, edermen. Merde ýalbarsaň–peseler, namarda ýalbarsaň– eseler (Nakyl). Işiň düşende bir merde, Ýaman günde gala bolar (Magtymguly). mertebe [merteve], at. 1. Abraý, hatyra, dereje. 2. gepl.d. Jaýyň gaty. Ikinji mertebedäki myhman jaýy tämiz süpürilip, bezelip goýlupdyr (G. Kulyýew). 3. gepl.d. Gezek, ýola, sapar. Üç mertebe atyny töwereginden aýlady (“Görogly”). mertebelemek [mertevelemek], işl. Hatyrasyny tutmak, hormatlamak, derejesini götermek. Garly "başlyk" sözüni ýörite mertebeläp aýtdy (N. Jumaýew). mertebeli [merteveli], syp. 1. Abraýly, hatyraly, hormatly, derejeli.2. gepl.d. Birnäçe gatly, gat-gat. Ýaşaýyş jaýlary bäş mertebeli edilip salyndy. mertebelilik [mertevelilik], at. Abraýlylyk, hatyralylyk, hormatlylyk, derejelilik. Şeýle atanyň ogly bolmagy uly mertebelilik bilýär (“Görogly”). mertlerçe hal. Dogumlylar, gaýratlylar ýaly; batyrlarça, edermenlerçe. Ol özüni mertlerçe saklap, beýlekilere-de basalyk bolýardy (B. Kerbabaýew). mertlik at. 1. Çydamlylyk, dözümlilik. Aýsoltan ejesi sojanda, mertlik bilen ýuwdunyp, ony köşetmäge çalyşdy (B. Kerbabaýew). 2. Batyrlyk, edermenlik, dogumlylyk. Mertlik görkezmek. \n\t‣Mertlige salmak çydajak bolmak. mertsireme [merissireme],iş ady. Mertsiremek ýagdaýy. mertsiremek [merissiremek],işl. 1. Çydamly, dözümli bolan bolmak. Ol ýarasynyň agyrysyny bildirmejek bolup mertsiredi. 2.Batyr, dogumly, edermen, gaýratly bolan bolmak. Ol mertsiräp gepledi. mertsiremezlik [merissiremezlik], iş ady. Mert bolan bolmazlyk. mertsireýiş [merissireýiş], iş ady. Mertsiremek ýagdaýy. merwana [merwa:na], at, k.d. Gep gezdirip, adam arasyny bozýan, içigara, melgun, arabozar. – Сek menden eliňi, merwana – diýip, oňa garşylyk görkezdi (N. Pomma). merwanalyk [merwa:nalyk], at, k.d. Ara bozujylyk, gep gezdirijilik, arabozarlyk. merwer at, ser. Merwerit. Hiç ýerde görmändim beýle şöhläni, Zenanyň merweri görkemen geçdi (Kerim Garaja). merwerit [merweri:t], at, mineral. Bezeg hökmünde ulanylýan gymmat bahaly daş, dür. merz [meriz], at. Tekiz ýeriň ortasynda tümmegräk bolup gidýän zolak beýiklik. Hol bir gyrasynda köne gala merz bolup ýatyrdy (A. Gowşudow). mes syp. 1. Keýpi kök, jany sag, sag-gurgun ýaşap ýören. Bir gün ýaşasaň-da, mes ýaşa (B. Seýtäkow). 2. Ot-iýmden hor bolmaýan, semiz, daýaw (mal hakynda). Oslagsyz takyrdy mes gatyrlary ürküzdi (B. Kerbabaýew). 3. Gurply, barly, baý. Ol hojalyk mes ýaşaýan hojalygyň biridi. 4. gepl.d. Serhoş, melul, lül. \n\t‣Mes suw joşgunly suw, joşup akýan bol suw. Mes ýer bol hasyl berýän, köpden bäri ekilmän ýatan minerallara baý, gurply ýer. mesaňa syp. Mese-mälim, aýdyň, aýan, äşgär. mesawy [mesa:wy]: mesawy gürrüň peýwagtyna özara edilýän asuda gürrüň, mesaýy gürrüň. Soňra olar çaý başynda mesawy gürrüň etdiler (H. Garabaýew). mesawylyk [mesa:wuluk], at. Mesawy ýagdaýda bolmaklyk, mesawy häsiýetde bolmaklyk, peýwagtynalyk, mesaýylyk. Gürrüňiň mesawylygy ony haýran galdyrdy. mesaýy [mesa:ýy] ser. Mesawy. mesçilik at, ser. Meslik. Oba-il mesçilikmidir? mesele at. 1. Amala aşyrylmagyny, çözülmegini talap edýän iş, wezipe. Ilaty ýaşaýyş jaý bilen üpjün etmek meselesi ileri tutulýan meseleleriň biridir. 2.mat. Belli bir pikir ýöretmeler hem-de hasaplamalar esasynda çözülýän gönükmeler. Mesele çözmek. meselem Bir zat düşündirilende, sanalanda "mysal üçin, mysal hökmünde" diýen manyda ulanylýan giriş sözi, adatça, ol sözden soň düşündiriş häsiýetli sözler gelýär. Ynha, meselem, özüňden mysal al (B. Kerbabaýew). meseliş iş ady. Meselmek ýagdaýy. meselme iş ady. Meselmek ýagdaýy. meselmek işl. 1. Mes, gurply bolup başlamak, maddy taýdan gowulaşmak. Ýaran argyşa gideli bäri örän meselipdir. 2. Hasyllylygy ýokarlanmak, artmak (ýer hakynda). Pagta ekiljek ýerler dökün dökülensoň örän meselipdir. 3. Suwy köpelmek, artmak, joşmak, hanasy dolmak (ýap, derýa hakynda). Suw indi meseldi ahyry (B. Kerbabaýew). meseltmek işl. 1. Mes, gurgun, gurply etmek, maddy durmuşyny gowulandyrmak. 2. Hasyllylygyny ýokarlandyrmak, artdyrmak. Ýorunja ýeri meseldýär. 3. Suwuny artdyrmak, köpeltmek, joşdurmak, öňki derejesinden galdyrmak. Ýagýan ýagyn derýanyň suwuny meseltdi. mese-mälim [mese-mä:lim], syp. Görnüp duran, aýan, aýdyň, äşgär, mälim. Onuň düşünjeli ýigitdigi mese-mälimdi. mesene at. Degirmeniň suwuny batly indermek üçin ýeri beýgeldip, üstünden ýap geçirilýän beýiklik, sow. Elin-ýüzün ýuwmaga, Kilwan mesenä çykdy (A. Alamyşow). mesge [mesğe], at. Süýtden, gatykdan ýaýylyp alynýan ýag. Süýt, mesge, ýumurtga, ýüň tabşyrmakda-da biz planymyzy artygy bilen doldurdyk (A. Gowşudow). \n\t‣Mesgeden ýugrulan örän mylaýym, ýumşak häsiýetli. Ol bir mesgeden ýugrulan süňksüz ýigitdir: mesgen [mesğen], at. 1. Oturymly ýaşalýan ýer, ýurt, mekan. Möwlam, ýetir mesgenime, ýurduma, Ýüzüm düşsün arslanyma, gurduma (Magtymguly). 2. Bir zadyň dörän, köp bolýan, ýaşaýan, ösýän ýeri, ýurdy. Ol topraklar inçe süýümli pagtanyň mesgenidir. \n\t‣Mesgen tutmak bir ýerde oturymly ýaşamak, özüňe ýurt edinmek. mesgenli [mesğenli], at. Belli bir mesgeni, mekany bar bolan, ýerli-ýurtly. mesgenlilik [mesğenlilik], at. Mekanlylyk, ýerli-ýurtlulyk. mesgen-mekan [mesğen-meka:n], at Ýer-ýurt,mekan, mesgen, ýurt, ýer. Bu toprak biziň ata-babadan gelýän mesgen-mekanymyzdyr. mesgen-mekansyz [mesğen-meka:nsyz], syp., ser. Mesgensiz. mesgensiz [mesğensiz], syp. Belli bir mesgeni, mekany bolmadyk, ýersiz-ýurtsuz. mesgensizlik [mesğensizlik], at. Belli bir mesgeni, mekany, ýer-ýurdy ýokluk. mesi at. Ýumşak we ýuka gaýyşdan (mişiden) ädik görnüşli, ökjesiz tikilýän we galoş bilen geýilýän aýakgap. Ol mele mesisini taýly gezek sypalaşdyryp, köwüşlerini golaýyna getirip goýdy (B. Seýtäkow). mesikmek işl., ser. Meselmek. Amyderýa mesigen deý mysaly, Şaglaýar, ses edýär, uly heň gurýar (R. Seýidow). mesilik syp. Mesi tikmek üçin ýaramly, mesi tikmäge niýetlenen. mesirgeme [mesirğeme],iş ady. Mesirgemek ýagdaýy. mesirgemek [mesirğemek], işl. 1. Meslik etmek, mes bolmak. 2. Joşup, köpelip, suwy artyp başlamak. Bu günler Amyderýanyň mesirgäp joşýan möwsümidi (“Mugallymlar gazeti”). 3. göç.m. Joş almak, möwç almak, joşmak. Agzyndan köpük saçyp, mesirgän iner ýaly esredi (B. Kerbabaýew). mesirgemeklik [mesirğemeklik], iş ady. Mesirgemek ýagdaýy. mesirgeşmek [mesirğeşmek], işl. Birnäçe bolup mesirgemek. mesirgetmek [mesirğetmek], işl. Mesirgemegine ýol bermek, mesirgemäge mümkinçilik döretmek. Oňat durmuş ony mesirgedipdir. mesirgeýiş [mesirğeýiş], iş ady. Mesirgemek ýagdaýy. meslek at, kön.s. Bir pikire,ugra, akyma bolan ynam, garaýyş. meslekdeş at, kön.s. Bir pikire, ugra,akyma birmeňzeş garaýyşda bolan, pikirdeş. meslik at. 1. Maddy taýdan gurplulyk, ykdysady taýdan üpjünlik, barlylyk; dokluk, gün- güzerany gaty gurgunlyk. Bedasyl götermez bäş gün mesligi (Magtymguly).Ýolagçylaryň biri: – Mesligiň etdirýänidir-dä – diýdi (H. Derýaýew). Meslikden azaşýanlar az däl. 2. Şadyýanlyk, keýpiköklük, keýpiçaglyk. 3. Keýplilik, serhoşluk, göçgünlilik. Kimler mesliginden zowlatdy heňe (N. Pomma). 4. Guratlyk, sagdynlyk, daýawlyk.Meslikden jylaw çeýnäp ýüwrük at, Basan ýerin köwläp, gumdan ýol açýar (N. Pomma). 5. gepl.d. Saglyk, saglyk- amanlyk, gurgunçylyk. Il-gün meslikmidir? \n\t‣Meslige çydap bilmezlik ser. Mesligi göterip (göterinip) bilmezlik. Mesligine çydap bilmän, kükräp başlady. Mesligi göterip (göterinip) bilmezlik gurplulyga, barlylyga çydam edip, asuda ýaşap bilmezlik, bir bolşuňy saklap bilmän, göterinmän azmak. Diýmäýin diýsem, il içinde azgynlar köp, mesligi göterinip bilenoklar (B. Kerbabaýew). mesnewi [mesnöwü], at, edeb. 1. Özara kapyýalaşýan iki setirli beýtlerden düzülen şygyr žanry. messan [messa:n], hal. Saýhally hem haýbatly. Özi bir dana gözel, sallanyp messan gezer, Waspyňny illerge aýtsam, haýsy aşyklar ýazar (Gaýyby). Basyşyň messan, messan...(G. Seýitliýew). messep at. 1.ser. Mezheb. Hany seň messebiň, hany seň diniň, Masgaralaýar bolşuň il, Amangeldi (Baýly şahyr). 2. Lebiz, ygrar, äht. messepli syp. Lebizli, ygrarly, ähtinde tapylýan, messebi bar. Adam diýeniň messepli bolsa ýagşy. messeplilik at. Lebizlilik, ygrarlylyk, ähtinde tapylyjylyk, messebi barlyk. messepsiz syp. Lebizsiz, ygrarsyz, ähtinde tapylmaýan, messebi ýok. messepsizlik at. Lebizsizlik, ygrarsyzlyk, ähtinde tapylmazlyk, messebi ýokluk. Ol messepsizlik etdi. meswäk [meswä:k], at. Bir ujy gyýçak kertik- kertik edilip, zeýtun, dagdan agajyndan boýy 15 sm çemesinde ýasalýan, diş synçgalýan taýajyk. meşgul [meşğu:l], hal. Bir iş, bir zat bilen gümra bolýan, işli. meşgullanma [meşğu:llonmo], iş ady. Meş- gullanmak ýagdaýy. meşgullanmak [meşğu:llonmok], işl. Bir iş ýa-da bir zat bilen meşgul bolmak. Biz sport bilen meşgullanýarys. meşgullanmazlyk [meşğu:llonmozluk], iş ady. Bir iş ýa-da bir zat bilen meşgul bolmazlyk. Köpden bäri lukmançylyk bilen meşgullanmaýandygyma garamazdan, häzirkizaman lukmançylygyndaky özgerişlikler, medisina tehnologiýalary bilen tanşyp durmagy dowam etdirýärin (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). meşgullyk [meşğu:lluk], at. Meşgul bolmaklyk, gümralyk; işlilik. meşhur [meşhu:r], syp. Ady belli, şöhrat gazanan, şöhratly, dabarasy dag aşan. Magtymguly meşhur türkmen şahyrydyr. meşhurlyk [meşhu:rluk], at. Ady bellilik, şöhratlylyk. Türkmen halylary dünýäde uly meşhurlyk gazandy. meşik at. Suw we ş.m. guýmak üçin geçiniň derisinden edilen gap, tulum. Her haýsynyň meşiginiň düýbünde-de ýeke içerlik suwlary galypdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Meşik ýaly semiz, çişik. Meşik ýaly adam. meşikçi at, gepl.d. 1. Geçi derisinden meşik taýýarlaýan adam. 2. Arkasy meşikli aýlap suw satýan adam. meşiklik syp. Meşik etmäge ýarar ýaly, meşik bolar ýaly (deri). metal [meta:l], at. Ýylylyk, elektrik geçiriji häsiýetli, sozulýan, ýalpyldyly ýönekeý himiki element. Okuwçylar metal böleklerini ýygnadylar. \n\t‣Metal pul köplenç, misden, bürünçden, dýural- ýuminiden zikgelenip ýasalýan ownuk pul. metallurgiýa [metallu:rğiýa / metal- lurği:ýa], at. Ylmyň hem tehnikanyň, seýle-de senagatyň magdanlardan ýa-da beýleki materiallardan metal almak bilen meşgullanýan pudagy. Bu metallurgiýa kärhanasynyň önümçilik kuwwaty her ýylda 160 müň tonna önüme deňdir (“Türkmen dünýäsi”). metbe at,kön.s. Neşirleri çap etmek işini alyp barýan edara, çaphana; tipografiýa. metbugat [metbu:ğat], at. Döwürleýin çap edilýän neşirler (gazetler, žurnallar we ş.m.). metde , at. Arap elipbiýinde elibiň üstünde goýulýan we uzyn metdeli , syp. Üstünde metde bolan, metde goýlan. Üsti metdeli bolsa metdesiz , syp. Üstünde metde bolmadyk, metde goýlmadyk. Üsti metdesiz bolsa meteorit [meteori:t], at, asman j. Älem giňişliginden Ýeriň atmosferasyna düşüp, onda dargap, pytrap ýetişmedik kosmiki jisim. meteorologiýa [metorolo:ǧyýa], at. Ýeriň atmosferasy, onuň düzümi, häsiýeti we onda geçýän fiziki hadysalar hakyndaky ylym. metgi at, gepl.d. Masgara, ryswa, wejera. Siz meni metgi etdiňiz. metgi-masgara [metgi-masğara], at, ser. Metgi. metjit [metji:t], at. Musulmanlaryň bäş wagt namazyny okap, ybadat edýän jaýy. metr [me:tir / mi:tir], at. 1. Ýüzsantimetre deň bolan uzynlyk ölçeg birligi. Üç metr mata. 2. Bir zady ölçemek üçin ulanylýan, santimetrlere bölünen 100 sm uzynlykdaky agaç ýa-da metal gural. Satyjy metrini eline alyp, mata ölçemäge durdy. metrlik [me:tirlik / mi:tirlik], syp. Metre deň, metre barabar, metr ölçeginde. Ol dükandan bäş metrlik halyny satyn aldy. metro [metiro:], at. Şäheriň ýerasty elektrik demir ýoly, şäher ýol ulgamynyň bir görnüşi. metrologiýa [metiralo:ğiýa], at. Ölçegler we tereziler hakyndaky ylym. meý at. Üzüm şeraby,çakyry. Getirdi sakysy kim jam ile meý (Abdysetdar Kazy). meýdan [meýda:n], at. 1. Düz ýer giňişligi, boş, takyr ýer, boşluk ýer. Ynha, ýazyň şeýle gözel görnüşli paslynda, al-ýaşyl gülälekli giň meýdanyň ortasynda ýaşyl donuny ýapynan depäniň üstünde bir ýigit otyrdy (H. Derýaýew). 2.Belli bir iş, söweş we ş.m. alnyp barylýan ýa-da ýörite niýetlenen ýer. 3. gepl.d. Içeri däl, daşary, daş; üsti örtülmedik, daşy gabalmadyk ýer. Meýdan örän yssy, durar ýaly däl. Bu ýer bolsa gaty salkyn we örän süýji suwly ýer (“Türkmen halk ertekileri”). 4. göç.m. Çygyr, ugur, çäk, älem. Şygyr meýdany. Sungat meýdany. 5. Oglana dakylýan at. \n\t‣Meýdana gitmek (çykmak) aýakýoluna gitmek, buşukmaga gitmek, täret etmäge gitmek. Meýdan düşelgesi ekin ekilýän, hasyl ýygnalýan ýerlerde adamlaryň arakesme wagtynda düşleýän, nahar edinýän, dynç alýan ýeri, bassyrma. Gowaça meýdanlaryndaky meýdan düşelgeleri hem örän giň edilipdir (B. Pürliýew).Meýdan etmek aýakýoluna oturmak, täret etmek. meýdança [meýda:nça], at. Belli bir maksat üçin boş goýlan uly bolmadyk ýer, bir çäre geçirmek üçin abzallaşdyrylan, ýörite bejerilen meýdan. Futbol meýdançasy. meýdanlyk [meýda:nlyk], at. Giden düzlük, giňişlik, giň meýdan. Biz şol ýöräp oturyşymyza gijara meýdanlyga ýetdik. meýhana [meýha:na], at, k.d. Şerap, çakyr, içgi içilip, keýp çekilýän jaý, ýer. Meýhanada gülgün şerap içiler, Meý mest olup gezen çagdan aýryldym (Mollanepes). meýhanaçy [meýha:naçy], at, k.d. Meýhanada işleýän, meý satýan, meý guýup berýän adam. meýil at. Bir zada bolan isleg, höwes, arzuw, niýet. meýildeş [meýilleş], at. Meýilleri birmeňzeş, höwesleri, islegleri, arzuwlary meňzeş. meýildeşlik [meýilleşlik], at. Meňzeş meýillilik, höwesleri, arzuwlary, islegleri birlik. meýillendirme [meýillennirme], iş ady. Meýillendirmek ýagdaýy. meýillendirmek [meýillennirmek], işl. Birinde meýil döretmek, isleg oýarmak, höwes döretmek. meýillenmek işl. Bir zada meýil etmek, göwün beslemek, hyýallanmak, höweslenmek. Mülki gollaryny ýazyp, ogluny gujaklamaga meýillendi (“Edebiýat we sungat”). meýilleniş iş ady. Meýillenmek ýagdaýy. meýilleşdirmek işl., ser. Meýilnamalaşdyrmak. meýilli syp. Bir zada meýli, islegi, höwesi, hyýaly bar. meýillilik at. Meýli barlyk, meýilli bolmaklyk, höweslilik. meýilnama [meýilna:ma], at. Durmuşa geçirmek üçin bellenilen işleriň, çäreleriň senenama laýyklykda yzygiderli tertibi. Anyk düzülen meýilnama esasynda iş alyp barýarys. meýilnamalaşdyrmak [meýilna:malaşdyrmak], işl. Belli bir döwrüň içinde ýerine ýetirilmeli işiň meýilnamasyny düzmek. meýilnamalaýyn [meýilna:malaýyn], syp. Meýilmamalaşdyrylyp ýerine ýetirilýän, meýilnama görä işlenýän. Meýilnamalaýyn iş. meýilsiz syp. Meýli ýok, meýilli däl. Kim meýilsiz bolsa, galyp biler! meýilsizlik at. Meýli ýokluk, meýilsiz bolmaklyk, meýilli dällik. meýit at. 1. Ölen adamyň göwresi, läşi, jesedi. 2.gepl.d. Gödek, sögünç söz (aýal maşgalalar tarapyndan ulanylýar). meýithana [meýitha:na], at. Wagtlaýyn meýit saklanýan jaý. meýletin [meýleti:n], hal. Öz islegi boýunça, keýpine, peýwagtyna, keýpihon, mejbury däl, zorluk görmän. Biz şenbe güni meýletin ýowar geçirdik. meýletinçi [meýleti:nçi], at. Meýletinlik bildiriji, meýletin hereket ediji, meýletinlere goşulan. meýletinçiler [meýleti:nçiler], at. Meýletinlerden, isleg, höwes bildirenlerden düzülen, meýletin bir iş edýänleriň topary. meýletinlik [meýleti:nlik], at. Öz islegiňe laýyklykda hereket etmeklik, mejbury dällik. Wepa derrew meýletinlik bilen urşa gitmäge arza berdi (A. Gowşudow). meýlis at. 1. Dostlukly, şatlykly geçirilýän köpçülikleýin duşuşyk, ýygnanyşyk, oturylyşyk; toý- tomaşa. Çopana meýlis haram (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣Meýlis gurmak deň-duşlaryňy ýygnap, oturylyşyk etmek. Gyzyň bu talabam ýetdi ýerine, Uly toý meýlisi guruldy ýene (Ý. Nasyrly). meýlishana [meýlisha:na], at. Meýlis, oturylyşyk geçirilýän jaý, ýer. Ýigitler meýlishanada toý gurýardylar. meýmenek at. Howudyň syrtky somalyp duran ýeri, çomy. meýmireme iş ady. Meýmiremek ýagdaýy. meýmiremek işl. Belli bir zadyň täsiri netijesinde ymyzganmak, irkiljiremek, oýaly-ukuly ýagdaýda bolmak. Ol çep tirsegini ýassyga berip, meýmiräp gyşardy (B. Seýtäkow). meýmireşmek işl. Birnäçe bolup meýmiremek, ymyzganmak. Meniň sesimi diňlän adamlar süýji uky basan ýaly meýmireşýärdiler. meýmiretmek işl. Meýmiremek derejesine ýetirmek,bir zadyň ymyzgandyryjy täsiri ýetmek, süýji irkiljiretmek. Bir burçdan, tutynyň aňyrsynda ýuwaş, meýmirediji saz çalnyp başlandy (B. Seýtäkow). meýne at. Sarlar maşgalasyna degişli we çüňki hem aýaklary sarymtyl-goňur guş. mezheb [mezhep],at. Yslam dininde bölünýän ugur, şaha. mezil at. Orta hasap bilen ýarym günlük ýola barabar aralyk, kerweniň ýük ýazdyrýan aralygy, menzil. Aýgören Marydan bir mezil ýoldy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Mezilini çekmek birine hyzmat etmegi öz üstüňe almak. "Meniň iliň çagasynyň mezilini çekip ýörmäge ýagdaýym ýok" diýdi. Meziliňi atmak biriniň öýüne baryp, özüň hakynda ky aladany üstüne ýüklemek. mezillik at. Bir mezile deň daşlyk, bir ýük ýazdyrar ýaly uzaklyk. Şondan gündogarrak bir mezillikde ýene bir guýy bolaýsa, has ýagşy bolardy (B. Kerbabaýew). mä [mä:], s.ş.aňl.söz. Owlak-guzy, goýun-geçi ýaly ownuk mal mälände çykýan ses. mäde [mä:de], at. 1. Adamyň we haýwanyň iýmit siňdiriji agzasy, aşgazany. Sowuk suwdan mädesi ganan janawar küdä bakan dyzady (G. Kulyýew).2. gepl.d. Işdä, nahar-şam küýsegi. \n\t‣ Mädesi iri 1)nahar dannamaýan, horan, gören zadyny ýalmap barýan. Asla onuň bilen tabakdaş bolmaga-da mädäň iri bolmaly. 2) namysy-ary bilmeýän, zady ýüzüne almaýan, biperwaý. Bä-ä, her ýerde mädesi iri ýigitler bar-ow (B. Kerbabaýew). Mädäňe degmek ýüregiňe degip, işdäň kesilmek, tutulmak (nahar hakynda). mädemäz [mä:demä:z], at, lukmanç. Aşgazanasty mäz. mähek at. 1. Gyzylyň hilini barlamak üçin ulanylýan gaty dag jisimi. 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣Mähek ýaly düşbi, akylly, pähimli. Ol oglan duran bir mähek, bir sözli hem düşbi. – Hawa, eje, men ol gyzy gaty gowy tanaýan, onuň akyly-huşy mähek ýaly – diýip, Hoşgeldi jogap berdi (A. Gowşudow). mähekdaş [mähekda:ş ], at. 1. ser Mahek. 2. göç.m. Düşbi, akylly, pähimli adam. Syr saklaýan mähekdaş, Zer ýanynda bellidir (Magtymguly). mähelle at, ser. Märeke. Agyr mähelle ony şowhun-şagalaň bilen garşy alypdy (G. Kulyýew). mähetdel hal. Teklip, mürähet edilen dessine. Bossan mürähede mähetdel öýüň oňaýly ýerine geçdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣Mähetdel etmek birini garaşdyrmak, bendiwan etmek. Näme uly ili mähetdel edip otyrsyň (H. Derýaýew). mähir at. Birine ýa-da bir zada bolan söýgi, gowy görmek duýgusy. \n\t‣Mähri ganmak 1) mähir duýgusyndan doýmak, bir zada bolan islegi ýerine düşmek. Goý, olar wagtlaýyn aýraçylykdan ozal ertiriň tämiz howasynda biri-biriniň joşgunly mährinden ganyşsynlar (B. Kerbabaýew). 2) suwsuzlygyň, teşneligiň ganmak, içip kanagatlanmak. Ýabynyň suwdan birneme mähri gandy (“Görogly”). mähirli syp. Mähir bilen, ýakymly, mylaýym. Myhmanlar diýseň mähirli garşylandy. mähirlilik at. Mähirli bolmaklyk, mähir duýgusy barlyk, mylaýymlyk, ýakymlylyk. Bu alada garry enäniň çagalara mähirliliginiň alamatydy (A. Gowşudow). mähir-muhabbet [mähir-muhopbet], at, ser. Mähir we Muhabbet. mähirsiz syp. Mähir duýgusy bolmadyk, mylaýym däl, mähirli däl, mährewsiz. mähirsizlik at. Mähir duýgusy ýokluk, ýakymly dällik, mylaýym dällik, mährewsizlik. mähnet I, syp. Örän ullakan, gabarasy uly, ägirt uly, äpet. Japbaklar aňyrsy birnäçe günüň içinde mähnet döle gazdylar (B. Kerbabaýew). mähnetii at. 1. Çekilýän zähmet, iş; zähmet azaby. Kişi mähnet bilen mal gazanmasa, Gelen döwletiniň paýany bolmaz (“Şasenem – Garyp”). 2. Azap, kynçylyk, jebir. Beladan, mähnetden gutulmaz başym, Ne niýetim bardyr, bilmen ne pälim (Talyby). mähnetlik at. Uly, gabarasy äpet halda bolmaklyk, äpetlik. Üstüňe abanyp duran gaýanyň mähnetligi sussuňy basýar. mährap [mähra:p], at. Metjitde ymamyň namaza durýan ýeri, namaz okaýan ýeri. Arka bermiş mähraba, Ýüzün bermiş kitaba (Magtymguly). mährem syp. 1. ser. Mähriban. Mährem ene. 2.Ýakyn, golaý; syrdaş, dost. Kitap aňly-düşünjeli adamyň iň mährem ýoldaşydyr. 3. Oglana dakylýan at. mähremleşdirmek işl. Mähirli gatnaşygy ýola goýmak. mähremlik at. Ezizlik, mähribanlyk; syrdaşlyk, dostluk, mähirli ýakynlyk. Ondan özüme her dem mähremlik duýýaryn. mährew [mähröw], at, ser. Mähir. Şol göreçde hiç bir mährew ýokdy (B. Kerbabaýew). mähriban [mähriva:n], syp. 1. Mähirli, mylakatly, mährem. Gülendam hem mähriban, hem salykatly (“Görogly”). Parahatlyk söýýän iller mähriban (Aýdym). 2. Gadyrly, gadyrdan, söýgüli, eziz. 3. Gyza dakylýan at. mähribanlyk [mähriva:nlyk], at. 1. Mähirlilik, mylakatlylyk, mähremlik. Öz adamlaryna mähribanlyk bilen seretdi (B. Seýtäkow). 2. Gadyrlylyk, gadyrdanlyk, ezizlik. mäjum [mä:ju:m], hal. Owradylyp, mynçgalanyp gatyşdyrylan, gatym-garym edilen, ezilen, ýugrulan. Mäjum edip ýumşadylan topraga daýhanyň seretdigiçe seredesi gelýär. mäjumlama [mä:ju:mlomo], iş ady. Mäjumlamak ýagdaýy. mäjumlamak [mä:ju:mlomok], işl. Mäjum etmek, mynçgap gatym-garym etmek, ýugurmak, garnuwy bilinmez ýaly etmek, garyşdyrmak. Onuň adatlanan elleri suw bilen uny sanly salymda mäjumlady-da, güýçli, çalasyn ýumrugy hamyryň eýini ýetirdi (B. Kerbabaýew). mäjumlamaklyk [mä:ju:mlomokluk], iş ady. Mäjumlamak ýagdaýy. mäjumlanmak [mä:ju:mlonmok], işl. Biri tarapyndan garym-gatym edilmek; mäjum bolamk, goşulyp-garylmak. Öňler bu ýerde suw bilen nebit mäjumlanyp ýatardy. mäjumlatmak [mä:ju:mlotmok], işl. Birine garym-gatym etdirmek, mynjyratdyrmak, ownutdyrmak. mäjumlaýyş [mä:ju:mloýuş], iş ady. Mäjumlamak ýagdaýy. mäkäm [mä:kä:m], hal. 1. Durnukly, üýtgemeýän, tutanýerli. Onuň bilen ýüzbe-ýüz duraýmak üçin nähili berk ýürek, mäkäm ruh gerekdir (G. Kulyýew). 2. Pugta, berk, gaýym, jebis. Onuň duran ýeri örän mäkämdi. Meniň aýdanlarymy mäkäm ýadyňda sakla. mäkämleme [mä:kä:mleme], iş ady. Mäkämlemek ýagdaýy. mäkämlemek [mä:kä:mlemek], işl. 1. Mäkäm etmek, gaýym etmek, pugtalamak, berklemek, bir zady bir ýere berkitmek. Dalbarlyk üçin diken pürslerimizi mäkämledik. 2. Pugta, gymyldamaz ýaly jebis ýapmak, berklemek, açylmaz ýaly baglamak. Derwezeban derwezäni mäkämlejek wagty menem urup, gala girdim (A. Gowşudow). 3. göç.m. Bir zady ýadyňdan çykmaz, unutmaz ýaly etmek, pugta tabşyrmak, berk sargamak, berklemek. mäkämlemeklik [mä:kä:mlemeklik], iş ady. Mäkämlemek ýagdaýy. mäkämlemezlik [mä:kä:mlemezlik], iş ady. Mäkäm etmezlik. mäkämlenmek [mä:kä:mlenmek], işl. Biri tarapyndan mäkäm ýagdaýa getirilmek, berklenmek. Derwezeler mäkämlendi. mäkämleşdirmek [mä:kä:mleşdirmek], işl. Barysyny, ählisini mäkämläp ýapyşdyrmak, berkleşdirmek, berkläp çykmak. mäkämleşmek [mä:kä:mleşmek], işl. 1. Mäkäm ýagdaýa getirişmek, berklemäge kömekleşmek. Derwezäni mäkämleşmek. 2. Dura- bara berkişmek, pugta bolup başlamak, sagdynlaşmak. Ýurdumyzyň ykdysadyýeti gün-günden ösýär we mäkämleşýär. mäkämletmek [mä:kä:mletmek], işl. Birine bir zady mäkäm etdirmek, berk baglatmak, berk durar ýaly etdirmek. mäkämleýiş [mä:kä:mleýiş], iş ady. Mäkämlemek ýagdaýy. mäkämlik [mä:kä:mlik], at. Pugtalyk, berklik, gaýymlyk. mäki [mä:ki], at, dokm. 1. Erşiň arasyndan argaç geçirmek üçin ulanylýan, iki ujy süýnmek, ortasy oýuk, içine naýça salynýan uly bolmadyk gural. Taranyň iki baka argaç geçirýän mäkisi bolmaly (B. Kerbabaýew). 2. Tikin maşynlarynda aşaky sapagyň ýerleşýän ýeri. Ussa tikin maşynynyň mäkisini çalşyrdy. mäkigöl [mä:kiğö:l], at. Hala salynýan mäki görnüşli göl. mäkiýan [mä:kiý a:n], at. Ýumurtga guzlaýan towuk, guş. Mäkiýan sülgün. Mäkiýan käkilik. mäleme [mä:leme], iş ady. Mälemek ýagdaýy. mälemek [mä:lemek], işl. "Mä-ä" edip seslenmek (geçi, goýun hakynda). Haýwanam çagyrsaň, juda bolmasa mäleýändir, yňraljyraýandyr (B. Kerbabaýew). mälemeklik [mä:lemeklik], iş ady. Mälemek ýagdaýy. mälemezlik [mä:lemezlik], işl. "Mä-ä" edip seslenmezlik, mäläp durmazlyk. \n\n\n MÄLEMEZLIK [mä:lemezlik], iş ady. Mälemek hereketini etmezlik, mälemez ýaly ýagdaýda bolmak. mäleýiş [mä:leýiş], iş ady. Mälemek ýagdaýy. mälemez [mä:lemez], at. Alty ýaşly goýun. mäleşmek [mä:leşmek], işl. Birnäçe bolup ýerli-ýerden mälemek. Hoş howaly ýaýlalarda Mäleşýärler goýun-guzy (A. Kowusow). mäletmek [mä:letmek], işl. Mälemäge mejbur etmek. Goýny mäletmek. mälim [mä:lim], at. Aýan bolup duran, aýdyň, äşgär, belli. mäme [mä:me], at, gepl.d. Aýal maşgalalarda süýt mäzi; göwüs. Ak mämäňe çybyn gondy oglankaň, Ulalaňda, yzy mälim, Akmeňli (Halk aýdymyndan). On üç bilen on dört ýaşyň arasy, Tözlenip galyşar ýar, mämeleriň (Kemine). mämişi [mä:mişi], syp. Sarymtyl gyzyl reňk. Ünsüni başga ýana sowup, mämişiň ýerine sary çitip, göge derek ak sapyp oturanlar azmy näme? (“Edebiýat we sungat”). märeke [mä:reke], at. Bir ýere köp toplanan, üýşen adamlar, jemende, mähelle. Toýçy märeke dym- dyrs boldy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Märeke gaýtarmak toýa gelen köp sanly adama hyzmat edip, toý sowmak. Toýda giden märekäni gaýtaraýmak aňsat zat däl. Märeke gören köpçüligiň arasynda köp bolup, köp zatlary öwrenen, oturylyşygyň we ş.m. abyny-tabyny bilýän. Duran ýigitler bu adamynyň ozal märeke gören şorta adamdygyny dessine tanadylar we degişme gürrüňlere başladylar (A. Gowşudow). märekeçi [mä:rekeçi], syp. Märekäni, adamlaryň oturylyşygyny gowy görýän, söýýän, oňa gatnaşýan adam, märekesöýer, märekeman. Ol märekeçi adamdy, köpçülik üýşen ýerde ol ýatlanýan adamdy. märekeçil [mä:rekeçil], ser. Märekeçi. märekeman [mä:rekema:n], syp., gepl.d., ser. Märekeçi. Ol gaty märekeman adam eken. märekesöýen [mä:rekesöýön], syp., ser. Märekeçi. Çaňly şahyrçylyk we at seýisçilik edip, märekesöýen adam bolupdyr (“Aşyk Çaňly”). märekesöýer [mä:rekesöýör], syp.,ser. Märekeçi. Märekesöýer Zybanyň göwni hemişe şagalaň-şugalaň, oýny, geň-enaýy zatlary isleýärdi (Ý. Mämmediýew). mäş [mä:ş], at. 1. Süýrüje ýaprakly, pessejik boýly kösükli ösümlik. Mäş ekilen atyzlar. 2. Şol ösümligiň togalajyk melemtil dänesi, hasyly. 3. ser. Mäşewe. Men mäş içip heziller edindim. \n\t‣ Mäşi bişişmezlik agzybirlikde ýaşamazlyk, sözi alyşmazlyk, oňuşmazlyk, jyny jyňkyryşmazlyk.Iň beteri-de, näme üçindir, garry awçynyň çagalar bilen mäşi bişişmeýärdi (B. Gurbanow). mäşbürünç [mä:şvürünç], syp. Ýaňy agaryp başlan sakgalyň reňki. Onuň eňeginde mäşbürünç bolan selçeňräk sakgaly bardy (N. Pomma). mäşe [mä:şe], at. 1. Tüpeň, sapança we ş.m. ýaraglaryň atmak üçin barmak bilen yza çekilýän egrije demri. Ol tüpeňiň mäşesini gysdy. 2.Hyrlynyň açylyp, eplenip, ýere direlýän ätişgir görnüşli aýagy. mäşewe [mä:şöwö], at. Ýanan ýaga sogan, sähelçe un atyp, gowrulandan soň üstüne suw guýlup, mäş atylyp, gaýnadylyp bişirilýän nahar, çalkama, mäş. Öz yssyja mäşewäňize ýetseňiz, niçik bolarka? (“Görogly”). mäşirik [mä:şirik], at, dokm. Dokma ýüwürtmek üçin ýörite bükdürilen erişden saralan süýri ýumak. Ejem mäşirik bükdürip otyrdy. mätäç [mä:tä:ç], syp. 1. Maddy taýdan ýetmezçilik, mätäçlik çekýän, gytçylykda ýaşaýan; garyp-gasar. 2. Bir zada garaşly, bagly, zar. Men seniň kömegiňe mätäç. mätäçlik [mä:tä:şlik], at. 1. Maddy taýdan ýetmezçilik, mätäç bolmaklyk, ýoksullyk; garyplyk. 2. Bir zada garaşlylyk, baglylyk, zarlyk. mäz [mä:z], at. Adamyň ýa-da haýwanyň ýaşaýyş üçin gerekli maddalaryny işläp çykaryp, gana berýän ýa-da bedeniniň daşyna çykarýan agzasy. Süýt mäzleri. Ýag mäzleri. Tüýkülik mäzleri. mäzbaşy [mä:zva:şy], at. Adamyň alkymyna, boýnunyň ýüzüne çykýan başly ýara; inçekeseliň bir görnüşi . mäzjimek [mä:zjimek], syp. Mäze meňzeş, mäz görnüşli. Mäzjimek öýjükler. mäzleşik [mä:zleşik], syp. 1. Gubarlap, ýaşaryp duran (göz hakynda). Kirpikleri selçeňlän gözleriniň symgylt garasynyň ornuny birsalym mäzleşik ak eýeledi (B. Kerbabaýew). 2.Şepbeşip duran, şepbeşik, süýgeşik. Ol ýabyň içine böküp girende, şykgy gatyşykly mäzleşik laý onuň aýagynyň aşagynda moýmuldady (B. Öwezow). mäzleşiş [mä:zleşiş], iş ady. Mäzleşmek ýagdaýy. mäzleşme [mä:zleşme], iş ady. Mäzleşmek ýagdaýy. mäzleşmek [mä:zleşmek], işl. Gubarlap, ümezläp, ýaşaryp durmak (göz hakynda). Onuň mäzleşen gözleri, naýynjar garaýşy meniň ýüregimden parran geçdi (R. Gelenow). mäzleşmeklik [mä:zleşmeklik], iş ady. Mäzleşmek ýagdaýy. mäzli [mä:zli], syp. Mäzi bar, gänli (ser. Gän). Mäzli et. mäzoty [mä:zoty], at. Boýy 15-40 sm ýetýän köpýyllyk ýabany derman ösümlik. mi [mi:], "Do" bilen başlanýan saz gammasynda üçünji ses we şol sesi aňladýan nota belgisi. migrasiýa [migyra:siýa], at. Ilatyň ýurduň içinde we daşynda göçmegi ýa-da bir ýerden başga ýere geçip, bolýan ýerini üýtgetmegi. Migrasiýa gullugy. mikro [mi:kyra]..., 1. Başlangyç birlikleriň milliondan bir ülşüne deň bolan fiziki ululyklary aňladýan birlikleriň atlarynyň birinji düzüm bölegi (mysal üçin, mikrometr). 2. Juda kiçi ölçegli zatlara, nämedir bir zadyň çäkli tarapyna degişli kiçiligi aňladýan goşma sözleriň birinji düzüm bölegi (mysal üçin, mikroorganizm). mikrob [mikiro:p], at. Diňe mikroskop arkaly görmek mümkin bolan bir öýjükli örän kiçijik organizm. \n\n\n MIKROB [mikiro:p], at. Diňe mikroskop arkaly görmek mümkin bolan öýjükli örän kiçijik mikroorganizmleriň umumy ady. mikrofon [mikyrafo:n], at. Ses tolkunlaryny elektrik tolkunlaryna öwürýän we sesleri uzak aralyga bermek üçin ýa-da güýçlendirmek üçin hyzmat edýän enjam. mikroskop [mikyrasko:p], at. Göze görünmeýän zatlary has ulaldyp görkezýän optik enjam. mikroykdysadyýet [mi:kyraykdysa:dyýet], at. Ykdysady ylmyň ykdysadyýeti aýry-aýry ykdysady birlikler (pudak, firma, öý hojalygy we ş.m.), şeýle-de anyk bazarlar, nyrhlar, harytlar, hyzmatlar görnüşinde derňeýän bölümi. mikroykdysady [mi:kyraykdysa:dy], syp. Mikroykdysadyýet bilen baglanyşykly, mikroykdysadyýete häsiýetli, degişli, mahsus. mil [mi:l], at. Dürli ýurtlarda dürli hili bolan uzynlyk ölçegi (deňiz mili – 1852 metr, geografik mil – 7440 metr). milady [mila:dy], at, 1. kön.s. Hristianlaryň ýyl hasaby, Isa pygamber doglaly bäri ýöreýän senenama. 2. Häzirki grigorian sene hasaby. millet at. 1. Taryhy ösüşiň barşynda adamlaryň diliniň, ýaşaýan ýeriniň, ykdysady durmuşynyň umumylygynyň hem-de milli bähbide laýyklykda emele gelýän şol halka häsiýetli milli medeniýetiniň esasynda ýüze çykan durnukly bitewüligi. 2. Halk, ilat. 3. gepl.d. Mähelle, jemende, köpçülik, adamlar. Toýa millet bary üýşdi. 4. gepl.d. Adam, ynsan (yzyndan inkär ediji “däl” sözi gelen halatynda ulanylýar). Ol-a millet däl eken, ne-hä salamyňy alýar, ne-de adam ýaly gürleşýär. milletara [milleta:ra], syp. Milletler arasyndaky. milletçi at. Milletçiligiň tarapdary, milletçilige eýeriji, milletparaz; öz milletini beýlekilerden ileri tutýan. milletçilik at. Milletparazlyk, milletparaz- çylyk. milletparaz at, ser. Milletçi. milletparazçylyk at, ser. Milletçilik. milletparazlyk at, ser. Milletçilik. milli [milli:], syp. 1. Milletiň jemgyýetçilik- syýasy we medeni durmuşyna degişli. 2. Şol bir ýurda, millete, döwlete degişli. milliard [milýa:rt], san. 1 000 000 000belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. milliarder [milýarde:r], at. Milliardlarça puluň, baýlygyň eýesi. milliardlarça [milýa:rtlarça], hal. Birnäçe milliarddan ybarat, bir ýa-da birnäçe milliarda barabar. milligram [milli:ğyra:m], at. Gramyň müňden bir bölegi. millileşdirilmek [milli:leşdirilmek], işl. Biri tarapyndan ýa bir ýöredilýän syýasat netijesinde döwlet eýeçiligine geçirilmek. millileşdirmek [milli:leşdirmek], işl. Döwlet eýeçiligine geçirmek. Senagat kärhanalaryny millileşdirmek. millileşme [milli:leşme], iş ady. Millileşmek ýagdaýy. millileşmek [milli:leşmek], işl. 1. Hususy eýeçilikden döwlet eýeçiligine geçmek. 2. Milli häsiýete geçmek, milli häsiýetli bolmak. millileşmeklik [milli:leşmeklik], iş ady. Millileşmek ýagdaýy. millilik [milli:lik], at. Milli özboluşlylyk. millimetr [milli:me:tir], at. Metriň müňden bir bölegine deň uzynlyk ölçeg birligi. million [milýo:n], at. 1 000 000 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany; müň gezek müňe deň san. millioner [milýone:r], at. 1. Millionlarça puluň, uly baýlygyň eýesi. 2. Girdejisi million ýa-da birnäçe milliona ýeten hojalyk. Millioner daýhan birlesigi. millionlarça [milýo:nlorço], hal. Birnäçe milliondan ybarat, millionlap-millionlap. Halkyň saglygyny goramak üçin millionlarça pul harçlanýar. milt at. Bir işiň hötdesinden gelmek niýeti, hyýaly; gaýrat. Kimiň milti bolsa gelibermeli. \n\t‣Milt etmek hyýal etmek, synanmak, het etmek. Gyza lak atmaga milt etmek. mina [mi:na], at. 1. Ýeriň, suwuň aşagynda goýulýan partlaýjy ýarag. Suwasty mina. Pyýada goşuna garşy ulanylýan mina. Tanka garşymina.2. Minomýotdan atylýan partlaýjy ok. minaçy [mi:naçy], at. Minalamak işi we minalary aýyrmak boýunça hünärmen. minagözleýji [mi:nagözleýji], at. Topragyň astynda, suwuň düýbünde gurlup goýlan minalary agtaryp tapmak üçin ulanylýan göçme elektromagnit enjamy. minalama [mi:nalama], iş ady. Minalamak ýagdaýy. minalamak [mi:nalamak], işl. Bir zady partlatmak, ýarmak we gorag üçin mina goýmak. minalanmak [mi:nalanmak], işl. Biri tarapyndan mina goýulmak. minalaýyş [mi:nalaýyş], iş ady. Minalamak ýagdaýy. minaly [mi:naly], syp. Mina goýlan, minalanan. minara [mina:ra], at. Metjidiň ýanynda gurulýan diň şekilli uly binaçylyk desgasy. Batyp barýan Günüň ýiti naýzalary Hywanyň sansyz kän minaralarynyň çür depelerine düşüp, gadymy şäheri ertekilerdäki bir gijede emele gelen köşklere meňzedýärdi (B. Seýtäkow). mine at. Ýüpek gurçugynyň ýapragyny iýen tut çybyklary. Öýüň işigingäki minede ýek-tük pile görünýärdi. mineral [minera:l], at. Ýer gatlagynyň düzümine girýän peýdaly magdan hökmünde gazylyp alynýan tebigy himiki jisim. minerally [minera:lly], syp. Düzüminde mineral bolan. Minerally suw. miniatýura [miniýatýu:ra], at, 1. Gadymy golýazmalarda, kitaplarda berilýän reňkli surat. 2. Nepis çekilen kiçi göwrümli surat. ministr [mini:stir], at. Ministrlige ýolbaşçylyk edýän adam. Daşary işler ministri. Bilim ministri. \n\t‣Ministrler Kabineti ýurduň ýerine ýetiriji häkimiýetiniň we dolandyryşyň ähli edaralaryna ýolbaşçylygy amala aşyrýan hökümet edarasy. ministrlik [mini:stirlik], at. 1. Döwlet dolandyryşynyň bir pudagyna ýolbaşçylyk edýän merkezi döwlet edarasy. 2. Ministr bolup işlemeklik. Ministrlik agyr iş. minnet at. 1. Birine eden ýagşylygyňy diliňe çolaýyş, gyjalat, teýene. Ýüz müň minnet bilen berlen aşdan, Iýseň tagam ýakmaz dahana ýagşy (Halk aýdymyndan). Zelili, bar zatdan ölümdir gaty, Ölümden-de gaty kişi minneti (Zelili). 2. Öz başyňy özüň çarama, başga birine ýük bolmazlyk, garaşlybolmazlyk. Men minneti ýeke gulak pilden çekýärin. minnetdar [minnetda:r], syp. Birine eden ýagşylygyň üçin bergidarlyk, borçlulyk duýgusy bildirilip aýdylýan söz, hoşallyk sözi. Annatagan aga, kyn ýagdaýda goldanyň üçin, men size çyn ýürekden minnetdar (B. Kerbabaýew). minnetdarçylyk [minnetda:rçylyk], at, ser. Minnetdarlyk. minnetdarlyk [minnetda:rlyk], at. Edilen iş, ýagşylyk üçin hoşallyk, borçlulyk duýgusy. minnetli syp. Minneti bolan, gyjalatly, teýeneli, minnet edilýän. Tarhanyň minnetli söz çekmän, özüni erjel alyp barmagy ony her sapar dälilik hetdine ýetirýärdi... (G. Kulyýew). minnetsiz [minnessiz],syp. Göwne degiji däl, kemsidiji däl, igenç-gyjalatsyz, minnet edilmeýän. Berlentagam minnetsiz bolanda janyňa siňer. minnetsizlik [minnessizlik], at. Minneti ýokluk, minnetli dällik, minnetsiz ýagdaýda bolmaklyk.Minnetsizligem ynsanyň bezegleriniň biri bolup biler. minomýot [minemýo:t], at. Mina oklaryny atýan hyrsyz nilli top. minomýotçy [minemýo:tçy], at. 1. Minomýot bölüminiň harby gullukçysy. 2. Minomýot atýan atyjy. minut [minu:t / mint], at. 1. Sagadyň altmyşdan bir bölegine deň ýa-da 60 sekuntdan ybarat bolan wagt ölçegi. Her çykyş takmynan on bäş minuta dagy çekdi. 2. Gysga wagt aralygy, pursat, sähelçe wagt. Şu minutda geliň! Bu waka minutyň dowamynda bolup geçdi. 3. Minuta deň, minut bilen ölçelýän (wagt). Alty bolmaga on bäş minut wagt galdy. minutlap [minu:tla:p], hal. Minutyň dowamynda (sözüň öňünden san gelen ýagdaýynda şonça minutyň dowamyndalygyny aňladýar). Ýyljak ürgün çägäniň endama ýakymly täsirinden otuz minutlap lezzet almak mümkin (“Saglyk”). minutlyk [minu:tluk], syp. 1. Bir minut dowam edýän, bir minuta çekýän. Minutlyk dym- dyrslyk. 2.Az salymlyk, gysga möhletlik, az wagtlyk. Olar bir minutlyk dymşyp, bir-birlerini bagyrlaryna gysyşdylar we ogşaşdylar (A. Gowşudow). minutma-minut [minu:tmo-minu:t], hal, ser. Minutsaýyn. minutsaýyn [minu:ssa:ýyn], hal. Her minutda, minut geçdigiçe, minutma-minut. Palta gatlakdan gatlaga geçende, sagatsaýyn däl, minutsaýyn garşylyga garaşýarsyň (B. Kerbabaýew). mirap [mi:ra:p], at. 1. Suwly ekerançylyk sebitlerinde suw paýlamak, suw nobatyna we suw tutmaly wagta gözegçilik edýän adam. 2. gepl.d. Oturylyşykda, toýda meý paýlaýjy, saky. mirapçylyk [mi:ra:pçylyk], at, ser. Miraplyk. miraplyk [mi:ra:plyk], at. Mirabyň käri, wezipesi, mirapçylyk. Miraplyk sapynyň saňa ýetip ýörenine men-ä haýran (O. Ödäýew). \n\t‣Miraplyk etmek 1) mirap bolup işlemek. 2) gepl.d. toýda, oturylyşykda şerap paýlamak. miras [mi:ra:s], at. 1. Esasan, nesilden-nesle geçýän mal, mülk, baýlyk. Mirasdan ýumruk ýetse- de, hakyňy al (Nakyl). Bu ýer meniň atamdan galan miras ýerdir (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Öňki döwürlerden, öň ýaşap geçen nesillerden galan ylmy, medeni, durmuşa degişli we ş.m. baýlyklar, ýadygärlikler, tejribeler, usullar, däp-dessurlar, ýörelgeler. mirasdar [mi:ra:ssa:r], at. 1. Miras galan zady alan ýa-da miras almaga hukugy bolan adam, mirasdüşer, mirasgär. 2. Öňden gelýän bir işi, pikiri dowam etdiriji. Biz halkymyzyň iň oňat däpleriniň mirasdarlarydyrys. mirasdarlyk [mi:ra:ssa:rlyk], at. Mirasa eýe bolmaklyk. Mülke mirasdarlyk etmek. mirasgär [mi:ra:sğä:r], at. 1. ser. Mirasdar. 2. Milli mirasy öwreniji. mirasdüşer [mi:ra:ssüşör], at, ser. Mirasdar. miri [mi:ri], at,kön.s. Owňuk şaýy pul birligi. mirşikär [mi:rşikä:r], at, kön.s., ser. Mürüşgär. Mirşikärler ele almaz her guşy (Kemine). mis [mi:s], at. 1. Gyzgylt reňkli sozulagan ýumşak metal, himiki element. Mis sim. 2.Därä ot düşürmek üçin peşeňiň düýbüne oturdylýan içi çalt ot alýan jam. Peşeňiň misi. \n\t‣Misiň gyzmak bir işe gyzyşmak, haýdap işlemek. Onuň misi gyzypdyr, daş-töwereginden habary ýok. Misiň ýarylmak sabyr käsäň dolmak, gaharyň gelmek. Bu habara onuň misi ýaryldy. misgär [mi:sğä:r], at. Misden her hili zatlar ýasaýan ussa. Misgäriň kellesi bolandan, zergäriň aýagy bol (Nakyl). misgärçilik [mi:sğä:rçilik], at, ser. Misgärlik. misgärlik [mi:sğä:rlik], at. Misgäriň käri, misgär bolup işlemeklik, misgärçilik. misgin [misği:n], syp., k.d. Garyp,pukara, mätäç. Eger misgin, eger baýdyr, Gelene hyzmaty gerek (Magtymguly). misginlik [misği:nlik], at, k.d. Misgin bolmaklyk ýagdaýy, garyp-pukaralyk, mätäçlik. misginsokar [misği:nsokor], syp. Assyrynlyk bilen hereket edýän, ýuwaşlyk bilen etjegini edýän, mekir, müsminsokar. misginsokarlyk [misği:nsokorluk], at. Misginsokar bolmak ýagdaýy. misilsiz syp., kön.s. 1. Şübhesiz, şeksiz, kynçylyksyz; hökman. Ol bu ýumşy misilsiz başarar. 2. Çendenaşa, çakdanaşa, uçursyz, deňsiz-taýsyz. Misilsiz gowy adam. misli "Ýaly, kimin, dek, edil" diýen manylarda ulanylýan kömekçi söz. Biri bardyr misli maýa, bir görmeseň ömrüň zaýa (Kemine). misren [misiren], at. Daşly ýerleri gazmak, daşy we ş.m. zady galdyrmak, goparmak, owratmak üçin ulanylýan boýy 1,5 metr çemesindäki bir ujy çiş, beýleki ujy ýasyja, togalak ýogyn demir gural (lom). mişe at, k.d. Tokaý,jeňňel. Mişäniň peleňi, daglaryň gurdy (“Zöhre – Tahyr”). mişi [mi:şi], at. Gaty gowy eýlenip bejerilen geçi derisi, ýukajyk gön. Oglanjygyň aýagyndaky mişiden tikilen ädigi örän gelşiklijedi. miwe [mi:wö], at. 1. Käbir uly we gyrymsy agaçlaryň getirýän hasyly, ir-iýmişi. 2.göç.m. Bir zadyň netijesi, önümi. 3. Gyza dakylýan at. miweçilik [mi:wöçülük], at.1. Miwäniň, ir- iýmişiň köp ýeri. 2. Oba hojalygynyň miwe berýän ösümlikleri ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. Miweçiligi ösdürmekde köp işler edilýär. miweleme [mi:wölömö], iş ady. Miwelemek ýagdaýy. miwelemek [mi:wölömök], işl. Miwe getirmek, miwe düwmek. Erik agajy miweläpdir. miwelemeklik [mi:wölömöklük], iş ady. Miwelemek ýagdaýy. miweli [mi:wölü], syp. 1. Miwe berýän, miwe getirýän, miwesi bolan. Miweli agaç nahallary. 2.Miwelerden taýýarlanylýan, miwelerden edilýän. Miweli suwlar. miwesiz [mi:wösüz], syp. Miwe getirmeýän, miwe bermeýän, hasyly bolmadyk, hasylsyz. Miwesiz agaçlar. miýana [miýa:na], syp., k.d. Orta, ara. Uzyn- gysganyň arasy, Orta-miýana söwdügim (Kemine). miýesser : miýesser bolmak (gelmek, etmek) 1) sezewar bolmak, duçar bolmak, gabat gelmek, duşmak. Özüň ýaly her sözi ýüz oýlap, bir aýdýan salyhatly maşgala her kime miýesser gelesi ýok ahyry (B. Kerbabaýew). 2) nesip etmek, mümkin bolmak. 3) Gyza dakylýan at. mizan [mi:za:n], at. 1. Şemsi ýyl hasabynyň ýedinji aýynyň ady. 2. Milady sene hasabynda: 23-nji sentýabr bilen 22-nji oktýabr aralygy. Mizanda urmasa, hazanda-da urmaz (Nakyl). 3. asman j. Ýyldyz ady. 4. kön.s. Terezi. Magşar meýdanynda gurulsa mizan (“Zöhre – Tahyr”). \n\t‣Mizan terezi 1) dini düşünjelere görä ölen adamyň sogabydyr günäsi ölçelýän terezi. 2)gepl.d. zergärleriň gyzylyň, kümşüň agramyny ölçeýän terezisi. mizeme [mi:zeme], iş ady. Mizemek ýagdaýy. mizemek [mi:zemek], işl. Üýtgemek, zaýalanmak, şikes ýetmek. Käsäni elimden gaçyrdymam weli, mizän ýeri ýok. mizemeklik [mi:zemeklik], iş ady. Mizemek ýagdaýy. mizemezlik [mi:zemezlik], işl. Hiç ýerine şikes ýetmezlik, hiç ýeri döwülmezlik. Elinden gaçan çäýnek mizemändir. \n\n\n MIZEMEZLIK [mi:zemezlik], işl. Üýtgemezlik, zaýalanmazlyk, şikes ýetmezlik. Jamyň bir ýeri hem mizemändir. mizemez [mi:zemez], syp. 1. Sarsmaz, berk, pugta. Bu gün halkymyz Türkmenistanyň Konstitusiýasynda kesgitlenen mizemez hukuklaryna daýanyp, Magtymguly Pyragynyň agzybir, parahat, oňşukly ýaşamak baradaky ündewlerine ygrarlydygyny subut etdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 2. göç.m. Egsilmez, ummasyz, örän köp, depseň deprenmez. Mizemez baýlyk. mo [mo:], s.ş.aňl.söz. Sygyr molanda çykýan ses. model [mode:l], at. Nusga; galyp. Demokratiýa barada aýdylanda bolsa, bu näzik substansiýany taýýar daşary ýurt modellerini ulanyp ornaşdyryp bolmaýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). moh-moh üml. Düýe ýanyňa çagyrylanda aýdylýar. Çopan: "Moh-moh"diýip, kärderi düýäni ýanyna çagyrdy. mojuk syp. 1. Erbet, ýaramaz, ugursyz, gelşiksiz . Sen näme üçin şeýle mojuk ýalňyşlara ýol berdiň? (B. Kerbabaýew). Şol mahal daşaryk çykan Myrat işiň mojukdygyny dessine aňdy (A. Gowşudow).2. Gödek, zoňtar, ýakymsyz. Şeýle çalt sürüp barýarkalar kimdir biriniň: – Waý, batyr, men atdan aýryldym! – diýen mojuk sesi eşidildi (A. Gowşudow). mojuklyk [mojukluk], at. Mojuk häsiýetli bolmaklyk (ser. Mojuk: 1-nji we 2-nji manylary boýunça). Mojuklykda ýakaňy tanatmak. molama [mo:lomo], iş ady. Molamak ýagdaýy. molamak [mo:lomok], işl. "Mo-o" edip seslenmek (sygyr hakynda). Sygyrlar ýogyn ses bilen howany ýaňlandyryp molaýardylar (B. Kerbabaýew). molamaklyk [mo:lomokluk], iş ady. Molamak ýagdaýy. molamazlyk [mo:lomozluk], işl."Mo-o" edip ses çykarmazlyk (sygyr hakynda). molaşmak [mo:loşmok], işl. Birnäçe bolup ýerli-ýerden molamak. Sygyrlar molaşyp, başga bir tarapa gaçýardy (H. Ysmaýylow). molaýyş [mo:loýuş], iş ady. Molamak ýagdaýy. moldawan [maldava:n], at., ser.Moldawanlar. moldawanlar [maldava:nlar], at. Moldowanyň esasy ilatyny düzýän halk. molla [mo:llo], at.1. Medresäni, musulman dini mekdebini gutaran sowatly adam. 2. Dini mekdepde sowat öwredýän mugallym. 3. Oglana dakylýan at. mollaçar [mo:lloçor], syp. 1. Mollaçylyga ýetişip barýan sowatly adam. Bir mollaçara jynaza okadyp, demirgazyk ýanlaryndaky mazarlykda Aşyr öz kakasyny öz eli bilen jaýlady (B. Kerbabaýew).2.Molla sypat, molla meňzeýän. mollaçylyk [mo:lloçuluk], at, ser. Mollalyk. Seniň göwnüň daýhançylykdamy, batrakçylykdamy ýa mollaçylykda? (“Görogly”). mollalyk [mo:lloluk], at. Mollanyň käri, ýagdaýy. Ol mollalyk okuwynda üç-dört ýyl okady. mollasumak [mo:llosumok], at. Körsowat- lygyna garamazdan, mollaçylyk edip ýören, mollasyraýan adam, çalasowat molla. mollatorgaý [mo:llotorğoý], at. Serçeler toparyndan bolan hüpüklije saýrak guş, torgaý. Meniň adym mollatorgaý, Bir lukmajyk etim bolgaý (Halk döredijiliginden). monça [mo:nço]: monça bolmak bir zadyň täsiri netijesinde hoşwagt bolmak, şat bolmak, göwnüň galkynmak. Ýigit sesine ses goşulýandygyny görüp monça boldy (G. Kulyýew). monçasyramak [mo:nçosuromok], işl. Monça bolup ýörmek, özüňden göwnühoş bolmak, iş bitiren kişi bolan bolmak. Bu habary eşidip monçasyrap ýörünţ mongol [manğo:l], at, ser. Mongollar. mongollar [manğo:llor], at. Mongoliýanyň esasy ilatyny düzýän halk. monjugatdy [mo:njuğatdy], at. 1. Nowruz baýramynda türkmen gelin-gyzlarynyň öz bagtyny synamak üçin monjuk çykaryp oýnaýan sanawaçly oýny.Gyzlar otagalaryny ykjadyp, monjugatdydaky ýaly özleriniň bagty, söýşen ýigitleri barada sanawaç aýdyşyp, toýdan gelýär ekenler (N. Pomma). 2. edeb. Türkmen halk döredijiliginiň bir görnüşi, žanry. monjuk [mo:njuk], at. Çüýşeden, gymmatbaha daşlardan we ş.m. dürli görnüşde ýasalyp, sapaga düzülip, boýna, saça dakylýan bezeg. Aýnabadyň asmalygy, saç monjugy, saç ujundaky düwmeleri otursa-tursa şaňňyrdy bilen ses etdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣Göz monjugy göz degmezlik üçin boýna dakylýan, diwardan asylýan ýaşylymtyl-gök reňkli monjuk, göz-dil monjugy. Göz monjugy ýaly eýjegik, görmeklije, gelşiklije , gözleri ligirdäp duran (çagajyk hakynda). monjuk-monjuk [mo:njuk-mo:njuk], at. Damja-damja, düwme-düwme, burçak-burçak, köp sanly ýaş düwmeleri. Özüniň geçen günleri hem ýadyna düşdi-de, birden onuň gözünden monjuk- monjuk ýaş dökülmäge başlady (A. Gowşudow). monitor [monito:r], at. teh. 1. Ekran arkaly seretmek, görmek üçin gurnalýan çylşyrymly gözegçilik enjamy. Telewizoryň monitory. 2. Ýüzüne teksti we grafiki maglumatlary çykarmak üçin kompýuteriň ekrany. monitoring [monito:ring], at. Hemişelik alnyp barylýan gözegçiligiň netijesinde haýsydyr bir tebigy ýa-da durmuşy obýektde we ş.m. bolup geçýän özgermelere berilýän bahalaryň çaklamalaryň ulgamy, sistemasy. monty at. Ak üzümiň togalak iri görnüşi. Gelinbarmak, monty üzümiň tüýsi, Miweler bol bitýär biziň ýerlerde (A. Salyh). montýor [mantyýo:r], at. Elektrik abzallaryny gurnamak, oturtmak we ş.m. boýunça hünärmen. mor [mo:r], syp. Gyzgylt-goňur reňk. Mor sakgally adam. morta [morto], syp. Duýdansyz hem gödek, birden, çürt-kesik, zoňtar, gönümel. Men Sara morta sorag berdim (N. Baýramow). morulyk [mo:ruluk], syp., gepl.d. Mory eder ýaly, mory etmäge ýaramly. moruk [mo:ruk], at,gepl.d. Jaýyň diwarynyň içinden geçirilen tüsseçykar. mory [mo:ry], at, gepl.d. Jaýlaryň diwarynyň içinden, burçundan tüsse çykar ýaly ýasalýan ojak, otýakar. motal [motol], at, gepl.d. Gatan duzly peýniriň owradylyp, uzak wagtlap sanaçda süýt bilen saklanan görnüşi. motor [mato:r], at. 1. Içinden ot alýan ýa-da elektrik güýji arkaly herekete gelýän hereketlendiriji (dwigatel). Az salymdan soň motor sesi eşidilip başlady (K. Berdiýew). 2.gepl.d. Iki, üç tigirli aýagulag, motosikl. Motor dünýäni alagalmagal edip, bir salymyň içinde merkezden saýlandy (T. Gurbanow). mowzuk at, kön.s. Eseriň, gazetiň, žurnalyň bir bölüminiň ýokary başynda görkezilýän ady. Çalasowat Pökgen esewan bolan hem bolsa, makalalarynyň we başgalarynyň diňe baş mowzuklaryny zordan okady (A. Gowşudow). moý [mo:ý], at. Çäýnek-käse ýaly gaplarda urgy netijesinde emele gelýän çat, döwük çyzygy. Hum çäýnegiň moýy bar. \n\t‣Moý açmak çat açmak, çat emele gelmek, jaýrylmak. Moý açan käse. moýly [mo:ýly], syp. Moýy bolan, çat açan. Moýly käse. moýmuldama [moýmullomo], iş ady. Moýmuldamak ýagdaýy. moýmuldamak [moýmullomok], işl. Gaz ýörişini edip ýöremek, ikibaka yranyp ýöremek, ýuwaş, agyr ädimlemek. Ol pyşdyl hereketi bilen moýmuldap gelip, olaryň ýanynda durdy (B. Kerbabaýew). moýmuldamaklyk [moýmullomokluk], iş ady. Moýmuldamak ýagdaýy. moýmuldaşmak [moýmulloşmok], işl. Birnäçe bolup moýmuldamak. Gazlar boýunlaryny uzadyşyp, moýmuldaşyp gaçdylar (H. Ysmaýylow). moýmuldatmak [moýmullotmok], işl. Biliňden aşagyny tagaşyksyz hereketlendirip ýöremek. mö [mö:],üml. Göle mölände çykýan ses. möçber [möçvör], at. 1. Bir zadyň ululyk ölçegi, göwrümi, gabarasy, sygymy. Gabyň möçberi. 2. Bir zadyň mukdary, sany. Ylmy işiň ýerine ýetirilmeli möçberi. 3. Töweregi, çemesi, çenli, çakly, takmyn, golaý. Meniň daýhançylyk edip ýörenime kyrk-elli ýyl möçberi boldy (N. Saryhanow). 4. Çäk, aýtym, çygyr. Pagta öndürmekde etrap möçberinde biziň daýhan birleşigimiz öňdeligi eýeledi. möçberli [möçvörlü], syp. Ululygy, göwrümi belli bir möçberde bolan, möçberi taýyndan kesgitlenen. On litr möçberli bedre. möçbersiz [möçvörsüz], syp. Çensiz-çaksyz, sansyz-sajaksyz, çendenaşa köp. Bu gowak obasy göçen beýik galanyň möçbersiz giň derwezeleri ýaly haňlap ýatyrdy (A. Gowşudow). möçbersizlik [möçvörsüzlük], at. Çensiz- çaksyzlyk, aşa köplük, belli bir ölçegde, möçberde dällik. Işiň möçbersizligi ony oýlandyrýardy. möçügiş [möçüğüş], iş ady. Möçükmek ýagdaýy. möçükdirme [möçükdürmö], iş ady. Möçükdirmek ýagdaýy. möçükdirmek [möçükdürmök], işl. Biriniň bir ýerine gaty urup, mazaly agyrtmak, awundyrmak, içikdirmek. Sen meni möçükdirjek bolup bilgeşländen uransyň! (B. Kerbabaýew). möçükdirmeklik [möçükdürmöklük], iş ady. Möçükdirmek ýagdaýy. möçükmek [möçükmök], işl. Bir zadyň gaty degmegi, urulmagy sebäpli bir ýeriň gaty agyrmak, şikes ýetmek, zeper ýetmek; awunmak. möhlet [möhlöt], at. 1. Bir işi ýerine ýetirmek üçin belli bir wagt aralygy, pursat, müddet. 2. gepl.d. Salym, sellem. Tebip bir möhlet oýa batdy. möhletleýin [möhlötlöýün], syp. Belli bir möhlete, wagta çaklanan, kesgitli bir müddet bilen çäklenýän, möhlet bilen kesgitlenýän. Uzak möhletleýin hyzmatdaşlyk. möhletleýinlik [möhlötlöýünlük], at. Wagt, pursat taýdan çäklilik, belli bir möhlete çenlilik. Şertnamanyň möhletleýinligi. möhletli [möhlötlü], syp. Belli bir wagt, pursat bilen çäklendirilen, möhlet goýlan, möhleti kesgitlenen. Alty aýlyk möhletli okuw. möhletsiz [möhlössüz], syp. Belli bir möhlet, mütdet bilen çäklendirilmedik, wagty kesgitlenmedik. Möhletsiz pasport. möhletsizlik [möhlössüzlük], at. Belli wagta bagly dällik, mütdetsizlik, wagt taýdan çäksizlik. möhre [möhrö], at. Suw degirmeninde: meseneden degirmen daşyň aşagyndaky pere batly suw indirmek üçin daşdan örülen turba, suw ötügi. Harazyň ýykylyp giden möhresine seretdi (R. Gelenow). möhüm 1.syp.Gaýragoýulmasyz, wajyp, ähmiýetli, zerur. 2.at. Ýerine ýetirilmegi biri tarapyndan haýyş edilýän ýumuş. Ýüz möhüm et, biriň ýerine ýetmez, Akly bolan kişä hyýanat etmez (Baýly şahyr). \n\t‣Möhüm bitirmek biriniň haýyşyny, ýumşuny ýerine ýetirmek. Bahyla ugramaň, güler ýüz bermäň, Möhüm bitirmäge kipaýat ýagşy (Magtymguly). möhümli [möhümlü], hal. Birinden haýyşly, bitirilmeli ýumuşly. Siz onuň ýanyna möhümli bardyňyzmy? möhür at. 1.Ýuridik ýa-da fiziki şahsyň doly ady görkezilen tekstiň şekiliniň basma harplary ýa harplaryň arasy (düşegi) oýulyp ýasalýan hem-de kagyzyň we ş.m.ýüzüne basylýan enjam. 2. Bir zadyň goýup giden yzy, sudury, tagmasy. Onuň ýüzünde ýyllaryň salan möhüri görünýär. 3.göç.m. Bir zatdan galan täsir, duýgy, ýatlama. Halkyň aňynda ol öçmez möhür galdyrypdy (“Edebiýat we sungat”). möhürdar [möhürda:r], at, taryh. Köne döwürde möhür saklaýan wezipeli adam. Ähli emeldarlar, miraplar, möhürdarlar gala ýygnandy (B. Seýtäkow). möhürdarlyk [möhürda:rlyk], at, taryh. Möhürdaryň kesp-käri, ýagdaýy. möhürleme [möhürlömö], iş ady. Möhürlemek ýagdaýy. möhürlemek [möhürlömök], işl. 1. Möhür basmak, möhür goýmak, möhür bilen tassyklamak. Resminamany möhürläp tassyklamak.2. Möhür basyp beklemek, baglamak. Ammaryň agzyny möhürlemek. möhürlemeklik [möhürlömöklük], iş ady. Möhürlemek ýagdaýy. möhürlenmek [möhürlönmök], işl. 1. Biri tarapyndan möhür basylmak, möhür goýulmak, möhür bilen tassyklanmak. Çapardan iberiljek hat möhürlendi. 2. Möhür basylyp beklenmek, baglanmak. Dükanyň agzy möhürlendi. möhürletmek [möhürlötmök], işl. Möhürlemek işini başga birine etdirmek (ser. Möhürlemek 1 we 2). möhürleýiş [möhürlöýüş], iş ady. Möhürlemek ýagdaýy. möhürli [möhürlü], syp. 1. Möhürlenen, möhür basylyp tassyklanan. Möhürli hat. 2.Tagmaly, bellikli, alamatly, nyşanly. möhürlilik [möhürlülük], at. Möhürli bolmaklyk, möhüri barlyk. möhüt at, gepl.d. Töhmet,myjabat. Ýelli özüniň hile we mekirligi bilen ýok ýerden toslan möhüdiniň bitiren işine şatlandy (A. Gowşudow). \n\t‣Möhüt etmek töhmet atmak, myjabat etmek, garalyk ýapmak. Şonuň üçin: "Belki, bu ýigide möhüt edýändirler" diýen oý bilen biraz pikire gitdi (B. Kerbabaýew). möjejik [mö:jöjük], at. Owunjak jandar, mör- möjek. Howanyň ýüzünde kiçijik möjejikler gaýyşyp ýördi. möjek [mö:jök], at. 1. Daş sypaty ite meňzeş ýyrtyjy, wagşy haýwan, gurt, böri, gelegurt. Bu tilki ajygyp gezip ýörkä, onuň öňünden bir towşanyň yzyndan öler ýaly bolup, kowup gelýän möjek çykypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Mör-möjek, möjejik. 3. Oglana dakylýan at. möle [mö:lö], syp. Mölerip duran, alaryp duran, gözüň agy-garasy saýlanyp duran, uludan ala (göz hakynda). Gözleri uludy, möledi (B. Seýtäkow). mölelik [mö:lölük], at. Uly ala gözlülik, gözüniň agy köplük. Onuň gözüniň möleligi gyza ýaramady (“Edebiýat we sungat”). mölemek [mö:lömök], işl. "Mö-ö" edip seslenmek (göle hakynda). Gölejik birden möledi. mölerdişmek [mö:lördüşmök], işl. Birnäçe bolup, ýerli-ýerden gözlerini mölertmek. Gözlerini mölerdişip, günäli ýaly, beýle taraplaryna bakýardylar (B. Seýtäkow). mölerilmek [mö:lörülmök], işl. Gözüňi giňden açyp, bir zada aňkarylyp durmak, gözleriňi elek-çelek edip, geňirgenip seretmek. Mikola onuň näme üçin beýle diýenligine düşünmän, mölerilip seretdi (H. Ysmaýylow). mölerişmek [mö:lörüşmök], işl. Birnäçe bolup mölermek. Çagalar mölerişdiler. mölermek [mö:lörmök], işl. Bir zada aňkaryp, gözüň agyny köpeldip seretmek, aňk bolup galmak, mönlük bilen garamak. mölertmek [mö:lörtmök], işl. Gözüň agyny köpeltmek, gözüňi giňden açyp seretmek. möleşmek [mö:löşmök], işl. Birnäçe bolup, ýerli-ýerden mölemek. Oba aralaşan sygyrlara gözi düşen daňylgy göleler gazyklarynyň daşynda aýlanmak bilen möleşýärdiler (B. Kerbabaýew). möltek [mö:ltök], syp., ser. Mön. Ol ilki işe gelende möltek bir oglandy. mölteklik [mö:ltöklük], at, ser. Mönlük. möltermek [mö:ltörmök], işl., ser. Mölermek. Ol ilki gelende ýuwaşja mölterip, gören we eşiden zatlaryna haýran galyp duran oglandy (N. Saryhanow). mömin [mö:müýn], at. 1. Hakyňýoluny tutýan adam, şerigatyň kada-kanunlaryny berjaý edýän musulman. 2. Oglana dakylýan at. möminlik [mö:müýnlük], at. Hakyňýoluny tutujylyk, dine ynanyjylyk, dinçilik. möminsiremek [mö:müýnsürömök], işl. Dinçi adam bolan bolmak. mön [mö:n], syp. Sada, ýönekeý, türk, türkana. Çerkezi näçe gyssasalar-da, hiç bir zady boýun almady, gaýta ol özüni mön görkezmäge çalyşdy (B. Kerbabaýew). mönlük [mö:nlük], at. Sadalyk, ýönekeýlik, türklük, türkanalyk. \n\t‣Mönlüge salmak mönsüremek, hilegärligiňi ýaşyrmak, bilmezlige salmak. mönsüreme [mö:nsürömö], iş ady. Mönsüremek ýagdaýy. mönsüremek [mö:nsürömök], işl. Bir zady bilmediksirän bolmak, bilmezlige salmak, mekirlik edip, aňkaw bolan bolmak. mönsüremeklik [mö:nsürömöklük], iş ady. Mönsüremek ýagdaýy. mönsüreşmek [mö:nsüröşmök], işl. Ýerli- ýerden mönsüremek, birnäçe bolup, bilelikde mönsüremek. mönsüreýiş [mö:nsüröýüş], iş ady. Mönsüremek ýagdaýy. möňňürme [möňňürmö], iş ady. Möňňürmek ýagdaýy. möňňürmek [möňňürmök], işl. Gaty sesli aglamak. Ol saklanyp bilmän, möňňürmäge başlady (Ö. Abdyllaýew). möňňürmeklik [möňňürmöklük], iş ady. Möňňürmek ýagdaýy. mör-möjek [mö:r-mö:jök], at. Bogun bedenli oňurgasyz kiçijik möjejikler, owunjak jandarlar. Ýazyň çykmagy bilen çölde ýylan, içýan, möý ýaly mör-möjekler hem görnüp başlaýar. mör-möjeklik [mö:r-mö:jöklük], at. Mör- möjegiň köp ýeri. möwç at, şahyr. : möwç almak (urmak) möwjemek, hyjuwlanmak, güýçlenmek, joşmak. Lemmer-lemmer möwç uran, Ol derýalar galmazlar (Magtymguly). möwjeme [möwjömö], iş ady. Möwjemek ýagdaýy. möwjemek [möwjömök], işl. Möwç almak, güýji artmak, güýçlenmek, joşmak, joş urmak. Gajaryň ýüreginde düşnüksiz täsin bir galagoply duýgy möwjeýärdi (N. Jumaýew). möwjeýiş [möwjöýüş], iş ady. Möwjemek ýagdaýy. möwla [möwla:], at, k. d., ser. Mowlam 1. Ýarganat diýr: Ýa Möwla, Saldyň meni bu ýola... (Magtymguly). möwlam [möwla:m], at.1. dini. Allanyň bir ady. Möwlam, ýetir mesgenime, ýurduma, Ýüzüm düşsün arslanyma, gurduma (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. möwrit [möwrüýt], at.Her bir zadyň bolmaly wagty, döwri. Herki zadyň öz möwriti bar eken (R. Gelenow). Möwriti geçen zatlar. möwsüm at.1. Pasyl, gyş, ýaz, tomus we güýz pasyllaryny görkezýän döwür, wagt aralygy. Bahar möwsümi ýetende, Dag başynda siller galmaz (Seýdi). 2. Ýylyň dürli pasyllarynda wagty ýeten, gaýragoýulmasyz iş we onuň dowam edýän döwri. 3.göç.m. Adam ömrüniň belli-belli pursatlary, belli- belli ýaşlary içine alýan ömür menzilleri. Ýigitlik möwsümi. \n\t‣Möwsümiňi sowmak 1) bir zatda gezegiňi geçirmek, haýsydyr bir edilýän işi edip dynmak. 2) öýlendirmek, durmuşa çykarmak we ş.m. borçlaryňy ýerine ýetirmek. Sen ýöne tizräk şunuň ugruna çyk, şunuň bir möwsümini sowaly (A. Durdyýew). Möwsüm sowan etmek tutan tutumly işiňi el ujundan etdim adyny edip ýerine ýetirmek. möwsümara [möwsüma:ra], syp. Iki möwsümiň aralygyna degişli. Möwsümara ýer işleri. möwsümleýin [möwsümlöýün], syp. Belli bir möwsümde ýerine ýetirilýän, möwsüm boýunça amala aşyrylýan. Olar bejeriş işlerine möwsümleýin iş hökmünde garaýarlar. möwsümlik [möwsümlük], syp. Bir möwsüme degişli, belli bir wagta çekýän; möwsümleýin. möý [mö:ý], at. Köplenç, kerepde ýaşaýan zäherli hem zähersiz bognaýakly mör-möjek. \n\t‣Möý okan ýaly yzyny üzmän gürleýän, samyrdaýan, dyngysyz iňirdeýän, bir zady heçjikläp ýürege düşýän. Bu heleý-ä möý okan ýaly okap, meniň başymy çaşyrdy (A. Durdyýew). Möý pytran (dargan) ýaly bolmak her kim bir tarapa duw-dagyn bolmak, başly-barat dargamak. Mundan soň dostlary onuň ýanyndan möý pytran ýaly bolup dagadylar. möýli [mö:ýlü], syp.1. Möý ýaşaýan, möý bar bolan. Möýli küme. 2. Möý dahylly, möýe degişli, möý bilen baglanyşykly. – Soň siziň möýli gürrüňiňiz nähili gutardy? möýlük [mö:ýlük], at. Möý köp duşýan (ýyl, ýer we ş.m.). Şu ýyl gaty möýlük boldy. muamma [muwamma], at, edeb. Şahyrana şygyr sungatynyň gizlin manyly bir görnüşi. mugallym [muğollum], at. Mekdepde, ýokary we ýörite okuw mekdeplerinde we ş.m. okadýan, sapak berýän, ders berýän hünärmen. mugallymçylyk [muğollumçuluk], at. 1. ser. Mugallymlyk. Ol on bäş ýyldan bäri bir mekdepde mugallymçylyk edýärdi (R. Alyýew). 2. syp. Mugallymlary taýýarlaýan, mugallym hünärini berýän, mugallym ýetişdirýän. Mugallymçylyk instituty. mugallymlyk [muğollumluk], at. Mugallymyň käri, wezipesi. Ol mugallymlygynyň daşyndan döredijilik işi bilen hem meşgullanýar. mugt [muğut], syp., hal. Hiç hili çykdajysyz, pulsuz, hak-heşdek tölenmän. Mugt almak. Mugt bermek. \n\t‣Mugtuň bäri ýany örän arzan, gaty arzan. Ýangyç we jemgyýetçilik ulaglarynda gatnamak üçin tölegler mugtuň bäri ýany bolmagynda galar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). mugthor [muğutho:r], syp., at. Biriniň hasabyna ýaşaýan, kesekiniň zähmetiniň mürdüni çürtýän, mugtiýen. mugthorçulyk [muğutho:rçuluk], at, ser. Mugthorluk. mugthorluk [muğutho:rluk], at. Biriniň hasabyna, kesekiniň zähmetine ýaşamaklyk. mugtiýen [muğtiýen], syp., ser. Mugthor. mugtuna [muğtuno], syp., hal., ser. Mugt. mugyr [muğuýr]: mugyra getirmek syndyrmak, gözüniň oduny almak. muhabbet [muhopbet], at, şahyr. Ýakyn aragatnaşyk, dostlukly söýgi, mähir. Rakyp bolsa, arasynda dostlaryň, Bir-birine muhabbeti az olar (Kätibi). muhabbetli [muhopbetli], syp. Muhabbeti bar bolan, söýgüli, dostlukly, mähirli. Şatlyk ýaşy düwmelände gözlerde, Muhabbetli garaş bardy ýüzlerde (A. Kekilow). muhammes [muhommes], at. 1. Bäş setirden ybarat bolan şygyr bendi. Naçar ondan soň zar-zar aglap:"Dilberimden aýryldym!" diýip, pelekden şikaýat edip, bir muhammes aýtdy (“Zöhre – Tahyr”). 2. Goşgy düzülişiniň bir görnüşi, bäşleme. muhannes [muhonnes], at. Namart, bigaýrat, gorkak. Muhannesiň bolmaz namysy, ary (Magtymguly). muhurmak [muhurmok], işl, gepl.d. Iýmek, symyşlamak; sygnamak. Ol uzyn günläp pagta meýdanynda işlänsoň, işşek goýnuň tagamly etini işdä bilen muhurýardy. mukaddes [mukotdes], syp. 1. Keramatly. Mukaddes ýerler. 2. Ähmiýeti boýunça örän uly we hormatly, iň ýokary, iň gymmatly. Mukaddes raýatlyk borjy. 3. Iň eziz, iň ýakyn, has arzyly. Mukaddes duýgy. Mukaddes ene pendi. mukaddeslik [mukotdeslik], at. Mukaddes hasaplanýan zat, saýylýan zat, mukaddes görülýän zat. Watanyň mukaddeslikleri. mukam [muka:m], at, sazç. Şahyrlaryň sözlerine döredilmän, diňe özbaşdak (sözsüz) eser hökmünde döredilen köp bolümli saz eseri. Goňurbaş mukamy. Gökdepe mukamy. Erkeklik mukamy. Aýralyk mukamy. Mukamlar başy. Berkeli çokaý mukamy. Şadilli mukamy. \n\t‣Mukam saz mukam orkestriniň ýerine ýetirmegi üçin niýetlenen saz. mukamçy [muka:mçy], at. 1. Mukam saz eserini döredýän sazanda. 2. Mukam çalýan sazanda. mukamlyk [muka:mlyk], syp. Mukama mynasyp, mukam döredere esas bolarlyk, mukama laýyk. mukdar [mukda:r], at. 1. San ululygyny, möçberi, göwrümi görkezýän söz. Her bir sagylýan sygyrdan alynýan süýdüň mukdary dört esse diýen ýaly köpeldi. 2. filos. Daşky dünýäniň zatlaryny we hadysalaryny göwrüm, san, ösüş derejesi taýdan häsiýetlendirýän birlik. Mukdar üýtgeşmeleri. \n\t‣Mukdar sanlar sanalmada zatlaryň mukdaryny, sanyny aňladýan sanlar. mukym [mukuým], at. 1.Bir ýerde oturymly ýerleşen, jaýlaşan, bir ýerde mesgen tutan. Mukym işini tutan myhmana nazar eýle (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. mukyt [mukuýt], syp. Jür, berk, mäkäm, pugta. Mukyt adam. \n\t‣Mukyt bolmak jür bolmak, berk bolmak, mäkäm bolmak, pugta bolmak. mukytlyk [mukuýtluk], at. Jürlük, berklik, mäkämlik, pugtalyk. Mukytlygy çaga ýaşdan öwretmeli. mum [mu:m], at. 1. Bal arylarynyň işläp çykarýan we öýjük ýasamak üçin material hökmünde ulanýan maddasy, şeýle-de şoňa meňzeş ösümlik maddasy. 2. Ädik, possun we ş.m. tikmek işlerinde berklik üçin sapaga çalynýan serişde. mum-helim [mu:m-heli:m]: mum-helim bolmak ser. Mum-helime dönmek (öwrülmek). Gör, indi mum-helim bolşuna seret. Mum-helime dönmek (öwrülmek) 1) ýumşamak, gaty owranmak, gumak bolup gitmek, mum-helim bolmak. Gaýrasy gum, ilersi dag, düz meýdan, Depelenip, mum-helime dönüpdir (A. Kekilow). 2) göç.m. ýuwaşamak, ýumşamak, mylaýym, salyhatly bolmak. Iru-giç düşersiň meniň elime, Şonda öwrülersiň muma- helime (D. Baýmyradow). mumlama [mu:mlomo], iş ady. Mumlamak ýagdaýy. mumlamak [mu:mlomok], işl. Mum çalmak, mum sürtmek. Sapagy mumlamak. mumlamaklyk [mu:mlomokluk], iş ady. Mumlamak ýagdaýy. mumlanmak [mu:mlonmok], işl. Mum çalynmak, mum sürtülmek. Ädikçi mumlanan sapaklary üýşürip goýdy. mumlaşmak [mu:mloşmok], işl. 1. Kimdir birine mumlamaga kömekleşmek. 2. Iki ýa birnäçe bolup sapaga mum çalmak. mumlatmak [mu:mlotmok], işl. Mumlamak işini başga birine etdirmek. Garry ussa sapaklary, köplenç, agtygyna mumladardy. mumlaýyş [mu:mloýuş], iş ady. Mumlamak ýagdaýy. mumly [mu:mly], syp. Mumlanan, mum çalnan, mum sürtülen. Ana, bir dükanda ädikçiler, aýakgapçylar iki dyzlarynyň arasyndaky gönlerden mumly sapaklary eýläk-beýläk çaltlyk bilen çekýärler (B. Kerbabaýew). \n\t‣Mumly ýüplüge dönmek bir wakadan, ýagdaýdan soň ýuwaşamak, mylaýym, mylakatly, salyhatly bolmak (adamyň häsiýeti hakynda). Ol häzir mumly ýüplüge dönüpdir (B. Pürliýew). Mumly ýüplük ýaly bolmak ser. Mumly ýüplüge dönmek. Ynha, äri bir gelsin bakaly, asyl mumly ýüplük ýaly bolarlar (H. Derýaýew). mumyýa [mu:muýa], at. Dagyň kert gaýasynyň jaýrygyndan çykýan, tebipçilikde ulanylýan, köplenç, garamtyl-goňur reňkli tebigy jisim. Şol döwügi seýiklärlik tebip tapyljagyna, şol döwügiň sepini kebşirlejek mumyýa el ýetjegine onuň akyly çatmandy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Mumyýa tüpeňlän ýaly ýerine ýetirmesi örän kyn, çetin (iş, mesele hakynda). munazara [muna:zara], at, kön.s. 1. Gadymy çeper edebiýatda şygyr düzülişiniň bir görnüşi. 2. Jedel, çekişme. munça [munço], hal. 1. Şeýle köp, şeýle mukdardaky, şunça, şeýle sandaky. Munça adam nireden ýygnandyka? (B. Seýtäkow). 2. Munuň ýaly, beýle, şeýle derejede. Ok degende munça akmandy ýaşyň, Aga begim, geňeşdarym, näme boldy? (“Görogly”). muňsy : çala muňsy çala mydar, çala başy gowşan. Çala muňsy jaýjagaz salan bolupdyrlar. muňsarmak [muňsormok], işl., gepl.d. Gaýgylanmak, gamlanmak. Seýliň agyr güne galyp, muňsaryp durşuna dözmedik Nepes aga oňaýsyz ýagdaýa düşdi (“Garagum”). mur [mu:r], at, k. d., ser. Garynja. Süleýman sen, mura bir gulak goýgul, Sözüni diňlegil, jogabyn aýgyl (Magtymguly). murdar [murda:r], syp., gepl.d., ser. Myrtar. murt at. 1. Erkek adamlarda ýokarky dodak bilen burnuň aralygyna çykýan gyllar; syrylman goýberilýän şol gyl ösüntgileri. Kirpikleri syh-syh ullakan gözlerini töweregine gezdiren Ýagşy äwmezlik bilen ýene murtlaryny sypalady (B. Kerbabaýew). Murt çykmak. 2.Käbir haýwanlaryň, mör-möjekleriň tumşugynyň üstünde ösýän uzyn gyllar, tüýler. 3. Käbir ösümlikleriň baldaklarynyň ujundaky towlam-towlam çyrmaşýan inçejik sapak şekilli ösüntgiler. \n\t‣Murta bat bermek sypanjyrap haýbatlanmak, hondanbärsi bolan bolmak. Murtuňy neşe bilmek haýbatly görnüşe girmek, murtuňa guwanmak. Murty garalan ýigit çykan. Murty palta kesmez kämillik ýaşyna ýeten, men diýen ýigit çykan. Sen bu gün sandan galan, unudylan çaga bolsaň, ertir murtuňy palta kesmez jahyl bolarsyň (B. Kerbabaýew). Murty tabamak ýigitlikýaşyna ýetip, mazaly murt çykmak, jahyl çykmak, ýetişmek. Ýagmyr ol wagtlar ýaňy murty taban ýaş ýigitdi (G. Kulyýew). murtlak [murutlok], syp. Uly, uzyn murtly. Murtlak pyýada bir gapdalda ýatan dutara elini uzatdy (G. Kulyýew). musallat [musollot], at. Başa düşen bela, bela-beter, töhmet. Men bilmeýän siňipmidir gargyşlar, Geldi bir musallat, dagyldy başlar (Zelili). muskul [mu:skul], at. Bedeniň gysylmaga ukyply dokumalary, myşsa. Adamyň eti gatapdyr diýlende muskullar göz öňünde tutulýar. muskulatura [muskulatu:ra], at. Organizmdäki muskullaryň jemi, muskul sistemasy. Taýlary gezim etmegiň we ýöreýşiň ähli görnüşlerine werziş etdirmek olaryň bedenini taplamak, muskulaturasyny ösdürmek, islendik wezipäni batyrgaýlyk bilen ýerine ýetirmegi öwretmek üçin zerurdyr (Gurbanguly Berdimuhamedow. Ahalteke bedewi – biziň buýsanjymyz we şöhratymyz). musulman [musulma:n], at. Yslam dinine eýerijileriň, uýýanlaryň umumy ady. \n\t‣Musulman dini b. e. VII asyrynda Hezreti Muhammet pygamber tarapyndan esaslandyrylan yslam dini. musulmançylyk [musulma:nçylyk], at, ser. Musulmanlyk. musulmanlyk [musulma:nlyk], at. Musulman dinine uýmaklyk, musulmançylyk. Musulmanlyk şerti – saklama kine (Zelili). musurman [musurma:n], at, gepl.d., ser. Musulman. musyja [mu:suýjo], at. Gumrular maşgalasyndan bolan goňrumtyl-çal reňkli guş. Musyja diýr: gider men, Geldim, bildim – öter men... (Magtymguly). muşakgat [muşokgot], at. Bir işi amala aşyrmakda çekilýän kynçylyk, azap, azar, görgi, zähmet. Bu iki juwanyň beýik umytlardan doly arassa durmuşyndaky muşakgatlar diňe şondan soň başlandy (T. Gurbanow). \n\t‣ Muşakgat (baryny) ýagdyrmak haýsy-da bolsa bir ýagdaýy, bir zady we ş.m. bolşundan beter, agyr edip görkezmek, kynçylyklary has agyrlaşdyrmak, agzy ýellilik edip ulaltmak. Hemmesi gelip sorap durasy ýok-la, senem muşakgat baryny ýagdyrýarsyň (A. Durdyýew). muşakgatçy [muşokgotçy], syp. Muşakgat baryny ýagdyrýan, dowulçy. muşakgatçyl [muşokgotçul], syp., ser. Muşakgatçy. muşakgatly [muşokgotly], syp. Kynçylykly, görgüşi köp, azaply, agyr. Diňe şeýle agyr muşakgatly peýdasyz zähmetden soň, Garly ussa arkaýynlandy (A. Gowşudow). muşakgatsyz [muşokgossuz], syp. Kynçylyksyz, azapsyz, görgüsiz, ýeňil. Işiň muşakgatsyzy bardyr öýdemok. muşdak [muşdok], syp. Meýilli, höwesli, arzuwly, güýçli söýýän, intizar, zar; aşyk. Gel, Tahyrym, bir dem görem jemalyň, Seniň didaryňa muşdak olup men (“Zöhre – Tahyr”). muşdaklyk [muşdokluk], at. Muşdak bolmaklyk ýagdaýy, höweslilik. muşt at, k.d., ser. Ýumruk. Asly han hem tomaşaga çykdy, emma ony zalym gaýyn enesi gelip, bir muşt urup alyp gitdi (“Asly-Kerem”). Sözläňde agzyňa must bilen ursa, şonda biweçligini duýar dilazar (Zynhary). mutyg [mutuýğ] syp., k.d. 1. Boýun egen, tabyn. Her ýandan arzuw eýläp, mutyg olan iliň bar, Sen özüň ogşaýyr sen, hökümli hana, Näzli (Seýdi). 2. Wepaly. muwapyk [muwa:pyk], syp., k.d. 1. Mynasyp, deň, laýyk. Eý Hemra, sen adamzat, men perizat, adamyň ömri gysga bolar, adamzat bize muwapyk däldir (“Hüýrlukga – Hemra”). 2. Häsiýetli, mahsus, has ýaraşýan, gelişýän. Tur, beýdip ýatmak goç ýigide muwapyk iş däldir (“Aşyk Çaňly”). muwapyklyk [muwa:pyklyk], at, k.d. 1. Mynasyplyk, deňlik, laýyklyk. 2. Häsiýetlilik, mahsuslyk, ýaraşykly ýagdaýda bolmaklyk. muzd at. Ýerine ýetirilen ownuk hünärmentçilik işler üçin berilýän pul, zähmet haky, hyzmat tölegi. Ussa muzduny ber-de, gyssa (Nakyl). muzdly [muztly],syp. Muzdy bolan, muzdy bellenen, hak tölenýän, tölegli. muzdsuz [muzutsuz / muzussuz],syp. Muzdy bolmadyk, hak tölenmeýän, tölegsiz. muzdur [muzzur], at, k.d. Hakynatutma işçi, batrak, günlükçi, hakyna tutulan adam. Agzy gowşak muzdur ärler, Zen sözüne uýar gider (Misgingylyç). \n\t‣ Muzdur bolmak müýnli ýaly egniňi gysyp oturmak, tukat bolmak. Sen näme muzdur bolup otyrsyň? muzeý [mu:zeý], at. Taryhy ähmiýeti bolan sungat ýadygärliklerini, her hili zatlary, ýagny hünärmentçilik eserlerini, ylmy açyşlaryň nusgalaryny, ýaşaýşa, durmuşa degişli senetleri, gurallary we ş.m. ýygnaýan, saklaýan, sergi guramak bilen meşgullanýan edara we şol edaranyň ýerleşýän jaýy. Haly muzeýi. \n\t‣Janly muzeý gepl.d. Haýwanat bagy. Jansyz muzeý Adamlaryň, haýwanlaryň mumdan ýasalan şekilleri ýerleşdirilen muzeý. muzeýlik [mu:zeýlik], syp. Muzeýde goýar ýaly, muzeýde görkezilmäge, saklanmaga degişli, muzeý zady bolmaga ýaramly. Muzeýlik esbaplar. muzeýýen syp., k.d. Bezelen, zynatlanan. Hoş muzeýýen oldy älem, lälezar oldy ýene (Gaýyby). mübärek [müvä:rek], syp. 1. Gowy niýet aňladýan alkyş sözi, gutlag sözi. Baýramyň mübärek, gahryman enem (R. Seýidow). 2. göç.m. Mukaddes, bagtyýar.3. göç.m. Nurana, ýakymly. Wah, dolan Aý ýaly mübärek ýüzüňe gurban bolaýyn... (N. Pomma). \n\t‣Mübärek bolsun "şowly bolsun, haýyrly bolsun, gutly bolsun" diýen manyda aýdylýan gutlag sözi. Toýuňyz mübärek bolsun, gadyrly dostlar! mübärekleme [müvä:rekleme], iş ady. Mübäreklemek ýagdaýy. mübäreklemek [müvä:reklemek], işl.1. Alkyşlamak, gutlamak. 2. k.d. Taryp etmek, wasp etmek, taryplamak. Oglan, mün atyňa, özüňi mübärekläp bir nama diý (“Görogly”). mübäreklemeklik [müvä:reklemeklik], iş ady. Mübäreklemek ýagdaýy. mübäreklemezlik [müvä:reklemezlik], iş ady. Gutlamazlyk, alkyş aýtmazlyk. mübärekleýiş [müvä:rekleýiş], iş ady. Mübäreklemek ýagdaýy. mübtela [müvtela:], hal, k.d. Derdeser, başagaý, bagly, gümra. Goç ýigit münse çamana, Wehm ile mübtela bolar (Magtymguly). Mübtela yşkyň elinde, Bolup men hary-zar, dilber (Talyby). müçe [müçö] I, at. Biriniň ýa-da bir zadyň gabarasy, göwresi. Sen şujagaz müçäň bilen meniň şu göwräme höküm etmäge utanaňokmy? (B. Kerbabaýew). \n\n\n MÜÇE [müçö] II, 1.at. On iki ýyla deň bolan wagt aralygy. Ol öz gürrüňinde hem özüni ýaş görkezjek bolup dyrjaşýardy we ýyl hasaplaşardy, müçe sanaşardy (A. Gowşudow). 2. Adam ömrüniň on iki ýyla barabar bolan bölegi. Ýara ýaraşar üç müçe ... (Magtymguly). müçenama [müçöna:ma], at. Müçe hasaby. müçenek [müçönök], at. Sakgal-murty ýolup timarlamak üçin ulanylýan jübtek şekilli agzy ýasyja gural, ýolguç. \n\t‣Müçenek ýaly gabylja, düşbüje. Müçenek ýaly çaga. müçenekleme [müçönöklömö], iş ady. Müçeneklemek ýagdaýy. müçeneklemek [müçönöklömök], işl. Müçenek bilen ýolmak, müçenek bilen timarlamak, ýoluşdurmak. müçeneklemezlik [müçönöklömözlük], iş ady. Müçenek bilen ýolmazlyk, timarlamazlyk. müçenekleýiş [müçönöklöýüş], iş ady. Müçeneklemek ýagdaýy. müderris [müdörrüýs], at, kön.s. Medresäniň mugallymy, medresede sapak berýän adam. müderrislik [müdörrüýslük], at, kön.s. Müderrisiň käri, wezipesi. müdimi [müdüýmü], syp. Wagt taýdan tükeniksiz, baky, hemişelik, mydamalyk, ebedi, ömürlik. Arça müdimi ýaşyl öwsüp oturýar. \n\t‣Müdimi (baky) uka gitmek aradan çykmak, ýogalmak, aýrylmak, ölmek. Esgeri usul bilen tamyň gündogar ýüzüne getirdiler, emma ol eýýäm müdimi uka gidipdir (A. Gowşudow). müdimilik [müdüýmülük], at. Mydamalyk, bakylyk, ömürlik, hemişelik, ebedilik. müdir [müdüýr], at. 1. Edarany, kärhanany dolandyryjy. Dükanyň müdiri.2. Orta okuw mekdebine ýolbaşçylyk edýän wezipeli adam. Mekdep müdiri. müdirlik [müdüýrlük], at. 1. Müdiriň käri, wezipesi. Ony mekdep müdirligine bellediler. 2. syp. Müdire degişli, müdir bilen baglanyşykly. Müdirlik işim bar.3. Bir pudagyň iri dolandyryş edarasy. müdiriýet [müdüýrüýet], at. 1. Guramaçylyk-ýolbaşçylyk işini alyp barýan edara. 2. Käbir dolandyryş edaralarynyň ýolbaşçy edarasy. müflis [müflüýs], at, k.d. Halys garyp düşen, tozan, eleşan. Ýeri sazdyr, hassa bolan sagalar, Arryk, müflis garyp bolan oňalar (Magtymguly). \n\t‣Müflisi çykmak tozmak, garyp düşmek. Ýylba- ýyldan meniň müflisim çykar (Kemine). müfti [müftü], at, kön.s. Ýokary musulman ruhanylarynyň dini taglymatlaryny, şerigat kanunlaryny düşündirmek bilen meşgullanýan wekil. müftülik [müftülük], at, kön.s. 1. Müftiniň käri we ýagdaýy. Ol müftülik edýärdi. 2.Müftiniň dolandyrýan, edara edýän ýeri, guramanyň jaýy. müje [müjö], at, gepl.d. Ýekeje däne üzüm, üzümiň bir dänesi. müjerret [müjörröt], syp. Ýeke, ýalňyz, maşgalasyz. \n\t‣Müjerret geçmek (ötmek) öýlenmän ýa-da durmuşa çykman, ömrüňi ýalňyz, ýeke geçirmek. müjewür [müjöwür], at. Öwlüýäniň başynda ýaşap, oňa gözegçilik edýän adam. müjewürli [müjöwürlü], at. Müjewüri bar bolan. müjewürlik [müjöwürlük], at. Müjewüriň käri, ýagdaýy. müjewürsiz [müjöwürsüz], syp. Müjewüri bolmadyk, müjewüri ýok. Ýarysy melekden, ýarysy jyndan, Müjewürsiz bolmaz üsti atamyň (Magtymguly). müji [müjü], at. Keýik owlagynyň, owlagyň, çebşiň, guzynyň aşygy. \n\t‣Müji (aşygy) ýaly örän kiçijik, kiçijikden gelşikli. Artyk gazygynyň daşynda aýlanýan alaşanyň lowurdaýan endamyna, müji aşygy ýaly kellesine, ýanyp duran gözlerine syn etdi (B. Kerbabaýew). müjrüp [müjürüp], syp., ser. Maýyp- müjrüp.Adamlary müjrüp bolmakdan halas ederis (B. Pürliýew). mülemma [mülemma:], syp.Birgiden, tutuş, bütin. Otsuzlyk, iýmsizlik zerarly obada mal mülemma gyrylýardy (B. Kerbabaýew). mülhit [mülhüýt], syp., gepl.d. Ezenegini agdyryp, özüni oňarman ýören, ebti agan, sölpi. Men Hojaguly diýilýän mülhidi tanamok, emma atasyna belet (B. Kerbabaýew). mülhitlik [mülhüýtlük], at, gepl.d. Ezenegi agan ýagdaýda bolmaklyk, sölpülik, ebti aganlyk. Onuň henizem şol öňki mülhitligi. mülk [mülük],at. 1. Biriniň hususy eýeçiligindäki ýer-suw, ymarat, baýlyk, mal, binalar. 2. Jemgyýetçilik eýeçiligine degişli ýer, çäk, jaý, bag- bakjalar. 3. göç.m. Ýer-ýurt, ülke, mekan, mesgen. Bu azat mülkümiň degre-daşyny, Goraýarsyň, barha tijäp badyňy (A. Omarowa). mülkdar [mülükda:r], at. Mülk eýesi, ýer eýesi. mülkdarlyk [mülükda:rlyk], at. Mülki, emlägi barlyk, mülkdaryň ýagdaýy. mümkin [mümküýn], 1. Bir hereketiň, wakanyň bolmagynyň ähtimaldygyny, şeýle hem bir işi amala aşyryp bolýandygyny, bir zadyň ikuçludygyny görkezýän ugrukdyryjy söz. Şu gün ýygnak bolmagy mümkin. 2. "Rugsatmy, bolýarmy; hawa" diýen manyda gelýän giriş sözi. "Girmek mümkinmi?""Mümkin". mümkinçilik [mümküýnçülük], at.Bir zady, işi amala aşyrmak üçin amatly ýagdaý. mümkingadar [mümküýnğadar], hal. Mümkin boldugyça, ýagdaýy tapyldygyndan, aňrujy, mümkin bolsa. Olaryň hemmesi hasyly mümkingadar çalt hem ýitgisiz ýygnap, döwlete tabşyrmak hyjuwy bilen joşýar. mümkinlik [mümküýnlük], at, ser. Mümkinlik. Şeýle çuň burawa bolsa şol gatlaklardaky bozuklyk mümkinlik döretjek däl (B. Kerbabaýew). münber [mümmör], at. 1. Köpçülik öňünde çykyş edilýän, sözlenýän ýörite ýer. 2. Sport meýdançasynda köpçüligiň oturýan hatar-hatar ýerleri. münder [münnör], hal. Biri-biriniň üstüne münderlenip goýlan, üsti-üstüne basylyp goýlan,gat- gat, gatbar-gatbar. Birnäçe ýassyk münder bolup durdy. münderleme [münnörlömö], iş ady. Münderlemek ýagdaýy. münderlemek [münnörlömök], işl. Biri- biriniň üstünde goýmak, üsti-üstüne gat-gat edip basmak. Münderläp goýmak. münderlemeklik [münnörlömöklük], iş ady. Münderlemek ýagdaýy. münderlemezlik [münnörlömözlük], iş ady. Münderläp goýmazlyk. münderlenmek [münnörlönmök], işl. Münder-münder edilip goýulmak. Gap böwürde, ýüpek ýorganlar münderlenen galaýy nagyşly sandyk bardy (Magtymguly). münderletmek [münnörlötmök], işl. Münder-münder edip goýdurmak, münderlemek işini etdirmek. münderleýiş [münnörlöýüş], iş ady. Münderlemek ýagdaýy. münder-münder [münnör-münnör], hal. Birnäçe münder edilen, gat-gat, biri-biriniň üstüne münderlenen, gatbar-gatbar goýlan. Tamyň bir dulundaky ýüzi owadan, nepis nagyşly mary sandygynyň üstüne münder-münder edilip ýorganlar, per ýassyklar galdyrylypdyr (A. Gowşudow). mündürmek [münnürmök], işl. 1. Ulagyň üstünde oturtmak, ulagly gezdirmek, ulagyň üstüne atarmak. Ony araba mündürip, köp wagtlap obanyň aralaryna aýlady (B. Seýtäkow). 2. Bir zadyň üstüne çykarmak, gop berip, bir zadyň üstüne götermek. Artygy gop berip, alma agajyna mündürdiler (N. Jumaýew). 3. göç.m. Bir zadyň nyrhyny ýokarlatmak, bahasyny artdyrmak, öňki derejesinden galdyrmak, gymmatlatmak. münejjim [münötjüm/münöçjüm], at. 1. Asman ýagtyltgyçlaryny öwreniji, astronom. 2. Ýyldyzlara garap pal atýan, täleý garaýan, geljegi kesgitleýän adam, astrolog. Patyşa dessine münejjimlerini, gurrandazlaryny ýygnady (“Görogly”). Münejjimler kitap açdylar, gurraçylar gurra taşladylar (“Hüýrlukga – Hemra”). Bu hazanyň sarsary, gurutdy ömrüm bagyny, Ýa münejjim, ber bu gün, pasly baharymdan habar (Kätibi). münejjimlik [münötjümlük/münöçjümlük], at.1. Münejjimiň käri. 2. Ýyldyzlara garap pal atmak bilen meşgullanmaklyk, müngi [münğü], at. Münmeklik, münmäge ýaraýan, üstüne münüp gitmeklik öwredilen (esasan, ulag hakynda ). Müngä bolmaz ýaz aýynda bakmasaň, Üzeňňiň üzüler, gaýyş dakmasaň (Durdy Gylyç). münme [münmö], iş ady. Münmek ýagdaýy. münmek [münmök], işl. 1. Atyň, eşegiň, maşynyň we ş.m. ulagyň üstünde oturmak; atlanmak. Kenara bardym-da, gaýyga mündüm (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir zadyň üstüne dyrmaşmak, çykmak, ýarmaşyp çykmak. Olar alaňdan alaňa münüp, ýelejiräp, gidip baryşlaryna Uzuk aýratyn ýelmik- ýuwaly ýere duş geldi (H. Derýaýew). 3. göç.m. Bir zadyň bahasy galmak, ýokarlamak, gymmatlamak. münmeklik [münmöklük], iş ady. Münmek ýagdaýy. münüş [münüş], 1. iş ady. Münmek ýagdaýy. Atasy oglunyň ata münşüne guwandy. 2. ser. Müngi. Münüş öwredilen taý. müň [müň], san. 1000 sanynyň ady we onuň mukdary. Mert ýigitler atar, salar gyljyny, Müň namart bolsa-da, bir merde sanmaz (Magtymguly). müňbaşy [müňmaşy], at, taryh. Müň esgere, müň nökere ýolbaşçylyk edýän serkerde. Ol bize müňbaşy bolup gitdi (B. Kerbabaýew). müňbaşylyk [müňmaşylyk], at. Müňbaşynyň wezipesi, işi; derejesi. Ol goşunda müňbaşylyk edýärdi. müňdebir [müňdövi:r], san. Doly, bütinleý, örän köp. Men senden müňdebir razy. müňedekleme [müňödöklömö], iş ady. Müňedeklemek ýagdaýy. müňedeklemek [müňödöklömök], işl. Ýatan ýeriňden ýa-da eglip süýşeneklemek; bagryňy ýere berip, tagaşyksyz öňe omzamak. Ol zat müňedekläp-emedekläp baryp, geçiniň aşagyna girdi (“Görogly”). müňedeklemeklik [müňödöklömöklük], iş ady. Müňedeklemek ýagdaýy. müňedekleşmek [müňödöklöşmök], işl. Ýerli-ýerden müňedeklemek, köp bolup müňedeklemek. Iki sany pyşbaga müňedekleşip ýör. müňedekleýiş [müňödöklöýüş], iş ady. Müňedeklemek ýagdaýy. müňedekläbermek [müňödöklä:vermek], işl. Müňedekläp başlamak, müňedek-müňedek edip ugramak. müňk-müňk : müňk-müňk etmek. ser. Müň- küldemek. Onuň ýüregi müňk-müňk edýärdi. müňküldeme [müňküllömö], iş ady. Müňküldemek ýagdaýy. müňküldemek [müňküllömök], işl. Müňk- müňk etmek, gymyldamak, tirpildemek. Aýgülüň näzik dodaklary müňküldedi (B. Kerbabaýew). müňküldemeklik [müňküllömöklük], iş ady. Müňküldemek ýagdaýy. müňküldetmek [müňküllötmök], işl.Herekete getirmek, gymyldatmak, tirpildetmek (dodak hakynda). Men kepäp barýan dodaklarymy müňküldedip, bir zat diýmek isledim (Ý. Durdyýew). müňküldeýiş [müňküllöýüş], iş ady. Müňküldemek ýagdaýy. müňküldi [müňküllü], at. Häsiýete täsir ediji käbir ýagdaý sebäpli emele gelýän hereket, tirpildi, gymyldy. Onuň gyzgylt ýaňaklary, ujy çowlurak burny rahat bolsa-da, çala çöwrülýän dodaklarynda biraz müňküldi syzylýardy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Bir ýagdaý sebäpli döreýän tolgunma, iňkis, alada, ünji. Şol habardan soň kalbyma bir müňküldi aralaşdy. müňkür syp. Bir zada ýa-da birine doly ynam etmeýän, şübhelenip ýören, göwni iňkisli, betgüman. Müňküriň köňlünden gitmez gümany (“Saýatly – Hemra”). Telbe bolup, düşdi halkyň gözünden, Bez- bez boldum müňkürleriň sözünden (Seýdi). müňkürçilik [müňkürçülük], at, ser.Müňkürlik. Müňkürçilik etmek. müňkürlenmek [müňkürlönmök], işl. Müňkür bolmak, bir zat hakynda gümürtik pikirde bolmak, betgümanlyk etmek. Onuň indi özi hem hatyň güýjüne müňkürlenip, keýpi bozuldy (N. Saryhanow). müňkürlik [müňkürlük], at. Müňkür bolmaklyk, betgümanlyk, şübhelilik. Şol gidip baryşlaryna Agaýunusyň göwnüne bir müňkürlik gitdi (“Görogly”). müňlerçe [müňlörçö], syp. Birnäçe müňden ybarat bolan. müňňürt at. Balygyň bir görnüşi. müňýyllyk at. 1000 ýyl aralygyndaky, içindäki döwür, wagt, on asyrlyk döwür. müňzeme [müňzömö], iş ady. Müňzemek ýagdaýy. müňzemek [müňzömök], işl. Güýç bilen öňe hereket etmek, öňe omzamak, ümüdigiň öňe tarap edip dyzamak. Traktor müňzäp ugrady. müňzemeklik [müňzömöklük], iş ady. Müňzemek ýagdaýy. müňzeşmek [müňzöşmök], işl. Ýerli-ýerden müňzemek, köp bolup omzamak. müňzetmek [müňzötmök], işl. Öňe tarap omzatmak, uly güýç bilen dyzatmak. Ol ýene traktory müňzetdi. müňzeýiş [müňzöýüş], iş ady. Müňzemek ýagdaýy. mürçe-miýan [mürçö-miýa:n], at, k.d. Garynja billi, inçe billi (gelin-gyzlaryň bili hakynda). Mürçe-miýan bil. mürähet at. Edilýän hödür, hödür-kerem, hormat. \n\t‣ Mürähet etmek teklip etmek, hödürlemek, hödür-kerem etmek, hormat etmek. Mürähede ýakyn hödür-kerem edilerine mähetdel, suw meýilli, çagyrybildigi bes, göwünjeň. mürähetsiz [mürähessiz], syp. Çagyryşa, hödür-kereme, hormata garaşman; mürähet edilmezden. Işiginde durdy-da, Mürähetsiz ätlemän, Salam berdi ardynyp, Golun gowşuryp durman (O. Täçnazarow). mürepbe [müröpbö], at. Şeker goşulyp gaýnadylan miwe önümi. Erik mürepbesi. Şetdaly mürepbesi. mürewwet [müröwwet], at,k.d. Rehim- şepagat,rehimdarlyk, ýagşylyk; nurbat,aman. Bir mürewwet eýläň bize, Köňlümniň armany, gyzlar (“Kasym oglan”). Duşmanyň hem düşer bolsa goluňa, Owwal başda bir mürewwet gerekdir (Magtymguly). mürewwetli [müröwwetli], syp. Mürewweti bolan, mürewwet edýän, rehim-şepagatly. Meni mundan alyp gitdi, Mürewwetli jaýa eltdi (“Görogly”). mürewwetlilik [müröwwetlilik], at. Mürewweti, rehim-şepagaty barlyk, mürewwete eýelik. mürit [mürüýt], at, dini. Piriň şägirdi, pire gol beren, sopy. Pir azman, mürit azmaz (Nakyl). Altmyşymda pire mürit bolmuşam, Pygamber ýaşyny ýaşan günlerim (Magtymguly). mürreliş [mürrölüş], iş ady. Mürrelmek ýagdaýy. mürrelişmek [mürrölüşmök], işl. Kem- kemden mürrelmek; dura-bara mürrelmek, gysylyp, sykylyp mürrük bolmak. Mürrelişen narjagazlar heniz hem sallanyşyp dur (G. Kulyýew). mürrelme [mürrölmö], iş ady. Mürrelmek ýagdaýy. mürrelmek [mürrölmök], işl. 1. Doly boýuny alman, mürrük, mürşük bolmak, ýygyrt- ýygyrt bolmak, mürşermek, mürüşmek, ýüzi ýygyrt- ýygyrt bolmak. mürrelmeklik [mürrölmöklük], iş ady. Mürrelmek ýagdaýy. mürreltmek [mürröltmök], işl. Mürrük ýagdaýa getirtmek, mürrelmäge mejbur etmek. Uky mürreldip barýan bolsa ýatyber. mürrük syp. Kadaly ösmändigi sebäpli boýuny alman mürrelen, mürşük (gawun-garpyz, miwe hakynda). Hem hoz gerek, hem hozuň mürrügi (Nakyl). mürşeriş [mürşörüş], iş ady. Mürşermek ýagdaýy. mürşerişmek [mürşörüşmök], işl. Dura-bara mürşermek, birnäçe zat mürşermek. mürşerme [mürşörmö], iş ady. Mürşermek ýagdaýy. mürşermek [mürşörmök], işl., ser. Mürrelmek. Garpyz güldüýbüleriniň bir-iki sanysy saralyp, mürşerip başlapdyr (N. Esenmyradow). mürşermeklik [mürşörmöklük], iş ady. Mürşermek ýagdaýy. mürşertmek [mürşörtmök], işl. Mürşük ýagdaýa getirmek. Ol göwnüne deglen ýaly, ýüzüni mürşerdip, naýynjarlyk bilen egnini gysdy (N. Jumaýew). mürşit [mürşüýt], at. Pirleriň, sopularyň ýolbaşçysy. Bir mürşit goluny tutmasam bolmaz (“Şasenem – Garyp”). mürşitlik [mürşüýtlük], at. Mürşidiň käri, wezipesi. mürşük syp. Ýygyrt-ýygyrt bolan, gasyn- gasyn, mürşen. Ýüzi mürşük adam. Mürşük alma. mürt : mürdüni iýmek (çürtmek) iň oňat zatlary öz şahsy bähbidiň üçin peýdalanmak, gülüni çirtmek. mürtük syp. Göýdük. Mürtük tokly. mürüşgär [mürüşğä:r], at. Aw öwredilýän guşlaryň seýsi, aw guşlary bilen meşgullanýan. Mürüşgärler guş edinjek bolanlarynda, eger olar höwürtgeden elguşuň ýumurtgasyny tapaýsalar, ony düýe ýüňüne dolap, biline daňýarlar (“Watan”). mürüşdirmek [mürüşdürmök], işl. Mürşük ýagdaýa getirtmek, mürşük etmek. Ol gelşiksiz ýüzüni mürüşdirdi. mürüşme [mürüşmö], iş ady. Mürüşmek ýagdaýy. mürüşmek [mürüşmök], işl. Ýygyrt-ýygyrt bolup mürrelmek, mürşermek, ýygrylmak. Ukynyň derdinden ýüzi mürşüpdir, gasyn-gasyn bolupdyr. mürze [mürzö], at. 1. Edaranyň ýazuw işlerini alyp barýan işgär, kätip. 2. Oglana dakylýan at. müsminsokar [müsmüýnsokor], syp., ser. Misginsokar. müsür : müsür turmak bol hasyl bermek. müsürli [müsürlü], at, ser. Müsürliler. müsürliler [müsürlülör], at. Müsüriň esasy ilaty. müşgilçilik [müşğüýlçülük], at, k.d. ser. Müşgillik. müşgillik [müşğüýllük], at, k.d. Müşgil ýagdaý, agyr ýagdaý, kynlyk, kynçylyk, müşgilçilik. müşk [müşük], at, k.d. Keýigiň belli tohumynyň göbeginden, şeýle hem käbir ösümlikleriň kökünden, tohumyndan alynýan ýiti ysly madda. Saçyna sepdigim müşk ile anbar (“Saýatly – Hemra”). Saçy müşk ysly ýufar, sünbüli-reýhan, bäri gel! (Mollanepes). müşki-anbar [müşkü-ammar], at, ser. Müşk.Müşki-anbar sepilen sümmül saçyňa (Mollanepes). mütdet [mütdöt], at. 1. ser. Möhlet. Geler mütdetinden ötüp baradyr (“Görogly”). 2. Wagt, pursat, halat. Ynha, bu mütdet her günde diňe iki gezek gaýtalanýardy (H. Derýaýew). mütgel [mütgöl], at, gepl.d., ser. Mytgal.Egnimdäki mütgel köýnegim hem öl- myžžyk(B. Öwezow). müti [mütüý], syp., gepl.d. Özüne berk, tutanýerli, ýerlikli, pugta, düşbi. Müti oglan mütije [mütüýjö], syp., gepl.d. Özüne berkje, ýerliklije, pugtaja, düşbüje. Mütije çaga göreniňden tanadýar. mütrük [mütürük], at. Haýwanlara, guşlara düşýän goňrumtyl reňkli sakyrtga görnüşli möjejik. \n\t‣Mütrük ýaly ýapyşyp, ýelmeşip ýatan (adam hakynda). mütrükleme [mütürüklömö], iş ady. Mütrüklemek ýagdaýy. mütrüklemek [mütürüklömök], işl. Mütrük düşmek, mütrük ýapyşmak. Köşek mütrükläpdir. mütrüklemezlik [mütürüklömözlük], iş ady. Mütrük düşmezlik. mütrükletmek [mütürüklötmök], işl. Mütrük ýapyşmagyna ýol bermek, mütrük düşürmek. Wagtynda esewan etmän, köşegi mütrükledipsiň-dä. mütrükleýiş [mütürüklöýüş], iş ady. Mütrüklemek ýagdaýy. müwessa [müwössa:] syp., kön.s. 1. Ýerlikli, maksadalaýyk, dogry, göwnejaý. Bular oýlap- ölçerişenlerinden soň ikisi iki ýerden hereket edip, barar ýaly ýere barmaly, nähak işiň bolmagyna ýol bermeli däl diýen karara geldiler we gijikdirmän, ertir ugruna çykmagy müwessa bildiler (A. Gowşudow). 2. syp. Laýyk, amatly. Bu bize tüýs müwessa ulag eken. müýn at. 1. Aýyp, ýazyk, etmiş, kemçilik. Ol henizem özünde müýn bardyr öýdenok (A. Durdyýew). 2. Edilen etmiş sebäpli döreýän utanç, çekinjeňlik, ýygralyk. Ýaş ýigidiň ýüzünden müýn perdesi syryldy (G. Kulyýew). müýnli [müýnlü], syp. Müýni bar, kemçiligi bar bolan, aýyply, ýazykly, etmişli. Nurjan öz töwereginde hiç kime gözi ilmänsoň, birhili müýnli ýaly daýandy (B. Kerbabaýew). müýnlülik [müýnlülük], at. Müýni barlyk, müýnli bolmaklyk, müýnsüz dällik. Wüşi kel müýnlülik bilen gaňrylyp, gapa seretdi (A. Gowşudow). müýnsüz syp. Müýni bolmadyk, müýni ýok, müýnli däl. Bir müýnsüz gözel bolmaz diýen ýaly, belki, bir kemçiliksiz adam hem azdyr (B. Kerbabaýew). \n\t‣Bir müýnsüz bolup özüni bir kemsiz hasaplap. Töre geçen aýal maşgala bir müýnsüz bolup, töweregine serenjam berýärdi. müýnsüzlik [müýnsüzlük], at. Müýnsüz bolmaklyk, müýnli dällik. müýnürgeme [müýnürğömö], iş ady. Müýnürgemek ýagdaýy. müýnürgemek [müýnürğömök], işl. Ýerliksiz aýdan sözüň, bolgusyz hereketiň we ş.m. ýadyňa düşüp, özüňi günäli duýmak. \n\t‣Müýnürgäýin diýmezlik edenje ýaramaz hereketi ýadyna düşüp dursa-da, özüniň günälidigini boýun almazlyk, müýnürgejek bolmazlyk. Edeni-hä edeni weli, asyl müýnürgäýinem diýenok. müýnürgemeklik [müýnürğömöklük], iş ady. Müýnürgemek ýagdaýy. müýnürgemezlik [müýnürğömözlük], iş ady. Ýerliksiz aýdan sözüň, bolgusyz hereketiň we ş.m. üçin özüňi günäli duýmazlyk. müýnürgeşmek [müýnürğöşmök], işl. Birnäçe bolup müýnürgemek. müýnürgetmek [müýnürğötmök], işl. Biriniň özüni müýnli saýmagyna sebäp bolmak, müýnürgemäge mejbur etmek. Olar jakgyldaşyp gülüşdiler, Ogulgözeli müýnürgetdiler (B. Kerbabaýew). müýnürgeýiş [müýnürğöýüş], iş ady. Müýnürgemek ýagdaýy. müzzerilmek [müzzörülmök], işl., ser. Müzzermek. Bu sözi eşidip, ol müzzerildi. müzzeriş [müzzörüş], iş ady. Müzzermek ýagdaýy. müzzerişmek [müzzörüşmök], işl. Iki ýa birnäçe bolup müzzermek. Näme, müzzerişip dursuňyz! müzzerme [müzzörmö], iş ady. Müzzermek ýagdaýy. müzzermek [müzzörmök], işl. 1. Müýnürgäp ýygryljyramak, egniňi gysmak, kiçelmek. Ol bäş minut geçenden soň, müzzermesini bütinleý taşlady- da, ýakymsyzlyk etmäge başlady (A. Durdyýew). 2. Bir zatdan basylyp namartlamak, sussupeslik etmek; ejizlik etmek. Owadan müzzerdi, ejizledi (Ý. Durdyýew). müzzermeklik [müzzörmöklük], iş ady. Müzzermek ýagdaýy. Onda müzzermeklikden nam- nyşan galmady. müzzertmek [müzzörtmök], işl. Birini müzzermäge mejbur etmek. Ýeňine ak matadan ýama ýamalan don, baglary süýnüp giden şalkyldawuk çepek ony ýygrykdyrýan we müzzerdýän ýaly görkezýärdi (N. Saryhanow). myçmak işl., gepl.d. 1. Gaty tizlik bilen gitmek, çalt ýöremek (maşyn, otly we ş.m. hakynda). Tep-tekiz gara ýollarda dürli maşynlar iki ýana myçýardy. 2.Nyşana çenemän atmak, nyşana alman, mäşäni gysyp goýbermek. Mergen tisginip, tüpeňini myçyp goýberipdir (“Türkmen halk ertekileri”). 3. göç.m. Gara-ýapa degirmän ýalan sözlemek, çypdyrmak, ýalan-ýaşryk toslamak. Ýalan sözlemäniňem bir çeni-çaky bar, ýöne myçyp oturmasana! mydam [myda:m], hal. Hemme wagt, hemişe, elmydam, mydama. Iş-pişesiz mydam bürenip ýatmak, Bir bidert sagat jana ýaraşmaz (Baýly şahyr). mydama [myda:ma:], hal, ser. Mydam. mydamalaýyn [myda:ma:laýyn], hal, ser. Mydamalyk. mydamalyk [myda:ma:lyk], syp. Hemme wagtlaýyn, mydamalaýyn, hemişelik, bakylyk, elmydamalyk. Adamlar dutarçylaryň çykyşynyň mydamalyk muşdagy. mydar [myda:r], at. 1. Güýç, kuwwat, gurbat, ysgyn-deramat. Şol sapar Wepa agyr ýaralandy, onuň ýöremäge mydary galmandy (A. Gowşudow). 2. Sabyr, karar, takat, kanagat. Dat eder men, ýok mydarym, Mähribanym, tur ýeriňden! (“Görogly”). Aýalsyza mydar bolmaz, Dönseň hökmi-Süleýmana (Magtymguly). 3. ser. Mydara. Japbaklar Doýdugyň gapysyny terk edenlerinden soň, olaryň mydary has- da kynaldy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Mydar etmek ýagdaýa görä gün geçirmek, oňşuk etmek, oňňut etmek. mydara [myda:ra], at. Gün-güzeran, ykdysady hal-ýagdaý, oňňut, oňşuk. mydyrdama iş ady. Mydyrdamak ýagdaýy. mydyrdamak işl. Ýuwaşjadan geplemek, çala eşidiler ýaly geplemek, gürlemek, mydyr-mydyr etmek. Ol kagyzlary birin-birin okap, öz içinden mydyrdady. mydyrdamaklyk iş ady. Mydyrdamak ýagdaýy. mydyrdamazlyk iş ady. Mydyr-mydyr edip geplemezlik. mydyrdaşmak işl. Ýerli-ýerden mydyrdamak, birnäçe bolup mydyrdamak. mydyrdaýyş iş ady. Mydyrdamak ýagdaýy. mydyrdy at. Mydyrdap geplenende çala eşidilýän sesiň ady. mydyr-mydyr s.ş.aňl.söz. Ýuwasjadan gürlenip otyrka çykýan sesler. mydyrt : mydyrt etmek mygyldy [myğylly], at. Köpçülikleýin gymyldy, hereket. Hiňňildigiň daşy adamdan mygyldy bolup durdy. myh [my:h], at. Atyň toýnagyna nal kakylanda ulanylýan ýörite ýasalan çüý. \n\t‣ Myh ýaly örän berk, örän pugta. myhak [my:hak], at. Dänesi derman hökmünde ulanylýan, ýakymly ysly, gülli ýabany ösümlik. myhlama [my:hlama], işady. Myhlamak ýagdaýy. myhlamak [my:hlamak], işl. Myh kakyp berkitmek, myh urmak, çüýlemek. myhlamaklyk [my:hlamaklyk], iş ady. Myhlamak ýagdaýy. myhlaşmak [my:hlaşmak], işl. 1. Myhlamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup myh urmak, myh kakmak. myhlatmak [my:hlatmak], işl. Başga birine myh urdurmak, myh kakdyrmak. myhlaýyş [my:hlaýyş], iş ady. Myhlamak ýagdaýy. myhman [my:hma:n], at. 1. Biriniň öýüne görme-görşe, gezelenje gelen adam, gonak; bir sebäp bilen biriniň öýünde düşlän adam. Mert çykar myhmana güler ýüz bile, Namart özün gizlär, myhman ýoluksa (Magtymguly). 2. Ýygnaga, maslahata we ş.m. başga ýerden çagyrylan adam. 3. Bir ýere seýrek gelip-gidýän adam. Ol hemişe öýüne myhmandy, mydama iş saparynda bolýardy. \n\t‣Myhman almak 1) başga ýerden gelen bir adamy bir-iki günlük onuň haýyşyna görä wagtlaýynça öýüňde saklamak. 2) göç.m. ölen adamy dürli sebäplere görä ölen güni jaýlaman, ertire çenli saklamak. Myhman bolmak biriniň öýünde belli bir möhlete çenli galmak, wagtlaýyn düşlemek. Myhman gelmek durmuşa çykýan gyzy äkitmäge gelnalyjy gelmek. Taňry myhmany tötänden gelen myhman. myhmançyl [my:hma:nçyl], syp., ser. Myhmansöýer.Aksakgal gaty myhmançyl hem şahandaz adam bolupmyş (N. Pomma). myhmançylyk [my:hma:nçylyk], at. 1. ser. Myhmanlyk.Gadym wagtlarda bir adam öz doganynyňka myhmançylyga düýeli gelipdir (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Biriniň öýünde geçirilýän oturylyşyk, üýşüşip edilýän söhbetdeşlik. Öten agşam myhmançylykda bolup, öýüne gijäniň bir wagtlary dolanyp gelipdi (B. Seýtäkow). myhman-gara [myhma:n-ğara], at. Myhman adam, bir öýe gelen goňşy-golam ýa-da ýat adam. Toý sowlan dessine toý ýerinde myhman-gara görünmedi. myhmanhana [my:hma:nha:na], at. Başga ýerlerden gelýän myhmanlar wagtlaýynça ýaşar ýaly ýörite gurnalan köp otagly jaý. myhmanlamak [my:hma:nlamak],işl. Öýüňe gelen myhmana hezzet-hormat etmek; myhman hökmünde garşylamak. Çaňly salamdan soň, özüniň ötegçidigini, eger mümkinçiligi bar bolsa, bir myhmanlap, çaý-suw bermegini sorady (“Aşyk Çaňly”). Bu gije ony özüniň myhmanlamak isleýänini aýtdy (B. Seýtäkow). myhmanlyk [my:hma:nlyk], at. 1.Myhman bolmaklyk, myhman bolup barmaklyk; myhmanyň ýagdaýy. 2. Myhmana degişli, dahylly. Myhmanlyk işim bar myhman-mediwan [my:hma:n-meduwa:n], at, ser. Myhman we mediwan. myhmanparaz [my:hma:nparaz], at, syp., ser. Myhmansöýer. myhmanparazlyk [my:hma:nparazlyk], at, ser. Myhmansöýerlik. myhmansöýer [my:hma:nsöýör], syp. Myhmana gowy hezzet-hormat edýän, myhmanyň sarpasyny tutýan, myhmanyny sylaýan, myhmançyl. myhmansöýerlik [my:hma:nsöýörlük], at. Myhmansöýer bolmaklyk, myhmançyllyk, myhmanyň sarpasyny tutmaklyk, myhmanparazlyk. myhmansöýüjilik [my:hma:nsöýüjülük], at, ser. Myhmansöýerlik. Biz ähli ýerlerde myhmansöýüjiligi, mähremligi, ýürekdeşligi gördük (“Edebiýat we sungat”). myjabat [myja:vat], at. Nähak ýere ýöňkelen günä, töhmet, şyltak. myjabatçy [myja:vatçy], at. Töhmet atyjy, şyltakçy, ýersiz ýere birine aýyp ýöňkeýji. myjabatçylyk [myja:vatçylyk], at. Töhmet atyjylyk, şyltakçylyk, aýyp ýöňkeýjilik. myžžarma , iş ady. Myžžarmak ýagdaýy. myžžarmak , işl. Suwy, şiresi çykyp durmak, ezilip, owlup, zaýalanyp myžžyk bolmak. Çelekdäki üzümler birnäçe gün geçenden soň myžžaryp başlady, myžžartmak , işl. 1. Myžžyk etmek, ezip, basyp, suwuny, şiresini çykarmak. Erän gurşun ýaly ürgün çäge onuň dabanynyň astynda myžžaryp, yzynda hatara çukanak galdyrýardy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Myžžygyny çykarmak, mynjyratmak. myžžyk , syp. Suwa mazaly ezilen, öl bolan, öl- suw, sykybermeli. Derlemekden ýaňa onuň köýnegi myžžyk boldy (N. Jumaýew). \n\t‣Myžžygyny çykarmak birini mazaly urmak, suwasalma edip urmak, gaty urmak. mykraz [mykyra:z], at. Sakgal, murt bejermek üçin ulanylýan kiçijikgaýçy. Meret mykraz haltany alyp, tamyň güneş ýüzüne çykdy (A. Durdyýew). mylakat [myla:kat], at. Hoşamaýlyk, mylaýymlyk, ýakymlylyk, mähir, ýüzi açyklyk. Är öýüne är ger, mylakat görse, Ýüz tapmasa, gelmez çagyrmak bilen (Zelili). mylakatly [myla:katly], syp. Mylakaty bar bolan, mylaýym, ýakymly, hoşamaý. Müdir pessaý ses bilen mylakatly sözledi (B. Kerbabaýew). mylakatlylyk [myla:katlylyk], at. Mylakatly bolmaklyk,ýakymlylyk, mylaýymlyk, hoşamaýlyk. mylakatsyz [myla:kassyz], syp. Mylakaty bolmadyk, ýakymsyz, mylaýym däl, hoşamaý däl. mylakatsyzlyk [mylakassyzlyk], at. Mylakaty bolmazlyk, mylakaty ýokluk, mylakatly dällik, mylaýym dällik, hoşamaý dällik, ýakymsyzlyk. mylaýym [myla:ýym], syp. 1. Jana hoş ýakýan, göwne ýaramly, ýakymly. Onuň gyýyk gaşlarynyň astynda mylaýym bakyşly, kän gülmezek, dolan Aý ýaly tegelenip duran dury mawy gözleri bardy (T. Gurbanow). 2. Maýyl, salkyn, ne yssy, ne- de sowuk, hoştap, aram. Alabaharyň mylaýym güni Garaguma ölçegsiz nuruny döküp başlady (B. Kerbabaýew). 3. Birneme ýyly, dişi döwlen, ne gyzgyn, ne sowuk. Mylaýym suw. 4. göç.m. Açyk göwünli, hoş gylykly, hoşgylaw, ýakymly, mylakatly, sypaýy. Mylaýym gyz. 5. Gyza dakylýan at. mylaýymlanmak [myla:ýymlanmak], işl. 1. Mylaýym bolmak, maýlamak, ýylamak. Howa mylaýymlandy. 2. göç.m. Mylaýym häsiýete eýe bolmak.Ol derrew mylaýymlanýardy. mylaýymlaşmak [myla:ýymlaşmak], işl., ser. Mylaýymlanmak.Howa ertirden soň mylaýymlaşdy. mylaýymlyk [myla:ýymlyk], at. Mylaýym halda bolmaklyk. mylaýymsyramak [myla:ýymsyramak], işl. Özüňi mylaýym görkezjek bolmak, mylaýym bolan bolmak, mylakatly, sypaýy bolan bolmak. Göz-görtele mylaýymsyramak bilen gyzlaryna uzakdan gep aýlap, maksadyny aňdyrmaga başlady (N. Jumaýew). mylkarma iş ady. Mylkarmak ýagdaýy. mylkarmak işl. Mylkyk bolmak, ýumşap tulkarmak, tultuk bolmak. Üzüm mylkarypdyr. mylkarmaklyk iş ady. Mylkarmak ýagdaýy. mylkaryş iş ady. Mylkarmak ýagdaýy. mylky syp. Semizlik sebäpli mylkaryp, mylkyldap duran. Ol mylky göwresini zordan tutýardy. mylkyk syp. Mylkyldap duran, myltyk. Mylkyk üzüm. mylkyldama [mylkyllama], iş ady. Mylkyldamak ýagdaýy. mylkyldamak [mylkyllamak], işl. Ýumşaklyk sebäpli mylkaryp durmak. Ak elleriň mylkyldaýan aýasy gatap ýetişmändir. mylkyldy [mylkylly], at. Mylkyldamak netijesinde emele gelýän ýagdaý we onuň ady. myllarma iş ady. Myllarmak ýagdaýy. myllarmak işl. Bir zat sebäpli süllermek, gowşamak, ysgynsyzlanmak (adam hakynda). Sen näme beýdip myllaryp otyrsyň , dogumlyrak bolarlar. myllarmaklyk iş ady. Myllarmak ýagdaýy. myllyk işl. 1. Gowşak, bedeni berkemedik, goram-gowşak. 2. Emelsiz, ebeteýi ýok. myllyklyk at. 1. Gowşaklyk, bedeni berkemedik ýagdaýda bolmaklyk. 2. Emelsizlik, ebeteýi ýokluk. Myllyklygy bilen-de oňuşsa boljak welin, ol özbaşyna bir hili adam. myltyk I, syp. Myssyk, myssaran. Myltyk üzüm. \n\n\n MYLTYK II, syp., gepl.d., ser. Tüpeň. myltyklyk at. Myssaran şekilde bolmaklyk, myssyklyk. Üzümiň bu myltyklygy bilen ony ýerläp biläýseň ýagşy. myman [my:ýma:n] at, gepl.d., ser. Myhman. Gum iline düşdüm myman, Saçak açdy gumly gelin (K. Gurbannepesow). mymyjak [my:ýmyjak], syp., ser. Mymyk. Sen bujagaz mymyjak eliň bilen meniň gulagymy agyrdasyň ýok (B. Pürliýew). mymyk [my:ýmyk], syp. 1. Örän mylaýym, hoştap, ýakymly. Mymyk şemal öwüsýärdi. 2. Pagta ýaly ýumşak; näzik. Mymyk el. mymyldama [my:ýmyllama], iş ady. Mymyldamak ýagdaýy. mymyldamak [my:ýmyllamak], işl. Endigan yrgyldap durmak, emaý bilen gymyldamak, assaja ýaýkanmak. mymyldaşmak [my:ýmyllaşmak], işl. Birnäçe bolup ýerli-ýerden mymyldamak. mymyldaýyş [my:ýmyllaýyş], iş ady. Mymyldamak ýagdaýy. mymyldy [my:ýmylly], at. Endigan yrgyldyly hereket, birsydyrgyn siňňin gymyldy we onuň ady. mynajat [myna:jat], at. Ýekelikde hudaýa ýalbaryp, doga okap edilýän dileg. Mejnun, gul sen, haka eýle mynajat, Derdiň aýdyp ýygla, dilegil hajat (“Leýli – Mejnun").Şasenem atasyny tanap, utanyp, hudaýa mynajat edip, bir gazal aýtdy (“Şasenem – Garyp”). mynasybet [myna:sy:vet], at. Bir zat bilen bolan baglanyşyk; bir zada bolan gatnaşyk. Özige hiç munus tapmaý ýörer erdi, keýikler birle mynasybeti ýok erdi (“Ýusup Hoja”). mynasybetli [myna:sy:vetli], hal. Bir zadyň hormatyna bagyşlanan, bir sene, waka bilen baglanyşygy bolan. mynasyp [myna:sy:p], syp. 1. Biri-birine laýyk, deň, barabar, taý. Men seniň özüňe mynasyp ýigide miýesser bolmagyňy isleýän (B. Kerbabaýew). 2.Bir zada degişli, gelşikli; degerli, laýyk. \n\t‣Mynasyp bolmak biri-birine laýyk bolmak. mynasyplyk [myna:sy:plyk], at. Mynasyp bolmaklyk, laýyk, taý gelmeklik. mynçgalama [mynçğalama], iş ady. Mynçgalamak ýagdaýy. mynçgalamak [mynçğalamak], işl. Yzly- yzyna mynçgamak, mynjamak. Akjagül ýene-de ýogyn saçynyň tarlaryny mynçgalap başlady (B. Seýtäkow). mynçgalamaklyk [mynçğalamaklyk], iş ady. Mynçgalamak ýagdaýy. mynçgalanmak [mynçğalanmak], işl. Eliň içi bilen yzly-yzyna mynçgalmak, mynjalmak, mynjyradylmak. Mynçgalanan möhürli kagyz şahyryň elinden gaçdy (“Edebiýat we sungat”). mynçgalaýyş [mynçğalaýyş], iş ady. Mynçgalamak ýagdaýy. mynçgama [mynçğama], iş ady. Mynçgamak ýagdaýy. mynçgamak [mynçğamak], işl. Bir zady eliň içi bilen mynjamak, owkalamak, owmak, mynçgalamak, mynçgalap mynjyratmak. Ol elindäki gazeti gahar bilen mynçgap gysdy, onuň gözünde gazap uçgunlary ýalpyldady (N. Jumaýew). mynçgamaklyk [mynçğamaklyk], iş ady. Mynçgamak ýagdaýy. mynçgaýyş [mynçğaýyş], iş ady. Mynçgamak ýagdaýy. myndy-myndy [mynny-mynny]: myndy- myndy etmek pert bir zat diýmän, agzy gowuşmaýan ýaly, manysyz bir zatlar aýdyp oturmak. – Näme diýjek bolsaň, düşnükliräk aýt, ýöne myndy-myndy edip otyrsyň?! mynjama iş ady., gepl.d. Mynjamak ýagdaýy. mynjamak işl., gepl.d. ser. Mynçgamak. mynjyrama iş ady. Mynjyramak ýagdaýy. mynjyramak işl. Daşky güýjüň güýçli täsiri netijesinde üstünden basylyp owulmak, pytramak, ezilmek. Erik mynjyrapdyr. mynjyratmak işl. Agyr zat üstünden düşüp owmak, pytratmak, ezmek. myňk : myňk etmek biri ýa-da bir zat hakynda dil ýarmak, gürrüň etmek, sesiňi çykarmak, hyňk- myňk etmek. Şu günki gören zatlaryň hakynda myňk edäýseň, özüňe-de gowy bolmaz. myňňyldamak [myňňyllamak], işl. 1. Burnuňa salyp geplemek, myňňy-myňňy edip geplemek, maňňyldamak. Myňňyldama-da, düşnükliräk edip aýtsana! 2. Semizlikden ýaňa tenesi ýup-ýumşak bolup durmak, tulkuldap durmak. Myňňyldap duran goýun. myňňyldy [myňňylly], at. Burna salyp geplenende çykýan ses. myrat [myra:t], at. 1. Ýürekde beslenen arzuw, isleg, niýet, maksat. Ýigidiň myrady atdyr (“Görogly”). 2. Oglana dakylýan at. myrlama iş ady. Myrlamak ýagdaýy. myrlamak işl. 1. Myrryldyly ses çykarmak, myr-myr etmek (pişik hakynda). Pişik maňa ýakynlaşyp myrlap başlady. 2. Çalaja hor çekip, süýji ukuda ýatmak. Çagajyk ylgap ýadan bolsa gerek, şol myrlap ýatyşy. myrlaşmak işl. Birnäçe adam myrlamak. Myhmanlar myrlaşyp ýatyrdylar (B. Kerbabaýew). myrlaýyş iş ady. Myrlamak ýagdaýy. myrryh [myrry:h] I, at. Nejis, haramzada, ýigrenji, ýaramaz; şer araýan. \n\t‣Myrryhyň atlanmak gaty gaharyň gelmek, jynyň atlanmak. Myrryhyň tutmak ser. Myrryhyň atlanmak. \n\n\n MYRRYH [myrry:h] II, at. asman j. Göwrümi Ýeriň gowrüminiň altydan birine we agramy Ýeriň agramynyň dokuzdan birine golaý bolan, Günden uzaklygyna görä dördünji orunda ýerleşýän, seýrek atmosferaly Mars planetasy (saýýara). Aý-Gün batyp, gökde Myrryh göründi, Bulutlar boldular baran, Çowdur han (Magtymguly). myrryhlyk [myrry:hlyk], at. Şer gözleýän ýagdaýda bolmaklyk, ýigrenji häsiýetlilik. Onuň henizem şol myrryhlygy eken. myrryldamak [myrryllamak], işl., ser. Myrlamak. myrryldaşmak [myrryllaşmak], işl. Ýerli- ýerden birnäçe bolup myrryldamak. myrryldy [myrrylly], at. Pişik myrlanda ýa- da adam süýji uka gidende agyz-burun boşlugyndan çykýan sesiň ady. Pişigiň myrryldysy. myrtar [myrta:r], syp. Erbet, ýaramaz, murdar. Zelili, sygyn Jepbara, Uýma her ýeten myrtara (Zelili). Sen, myrtar gyrnak, it aýagyny iýen ýaly ygýarsyň! (B. Kerbabaýew). \n\t‣Myrtaryňy aşyrmak betgelşik görnüşde bolmak, pisiňi aşyrmak, ýaramaz, nejis görünmek, mysalaňy üýtgetmek. Näme myrtaryňy aşyryp ýatyrsyň, tur-da gazanyň astyna ot ýak (A. Gowşudow). myrtarlanmak [myrta:rlanmak], işl. Myrtar bolmak, ýaramaz bolmak, erbetleşmek, pis bolmak. myrtarlyk [myrta:rlyk], at. Myrtar gylyk- häsiýetlilik, ýaramazlyk, erbetlik, pislik. myrtarlaşmak [myrta:rlaşmak], işl., ser. Myrtarlanmak. mysal [mysa:l], at. 1. Bir zat düşündirilende, tassyklanjak bolnanda, subut edilende getirilýän delil, subutnama, tassyklaýjy nusga, meselem. 2. mat. Sanlar bilen işlenýän matematiki aňlatma, gönükme. Mysal işlemek. \n\t‣Mysal almak görelde, tälim almak, öwrenmek üçin nusga getirmek. Mysal üçin bir zat düşündirilenden soň "mysal bolar ýaly, mysal hökmünde, meselem"diýen manyda aýdylýan giriş sözi. mysala [mysa:la], at. Daşky görnüş, sypat, görk-görmek, keşp; ýüz. Dogrusy, mysalasyny görüp, inim jümşüldäp gitdi (“Edebiýat we sungat”). mysaly [mysa:ly], 1. Ýaly, kimin, dek, misli, göýä kömekçileriniň manysynda gelip, deňeşdirmegi aňladýan sözsoňy kömekçi. Söýgüsi ýoguň ýüregi mysaly daşa meňzär (Aýdymdan). Baba hem ýap gazýar jahyl mysaly (N. Pomma). 2. Nusga bolarlyk, takmyny. Okuw ýylynyň mysaly meýilnamasy taýýarlandy. mysapyr [mysa:pyr], syp. 1. Başga ýerden, ýurtdan gelen. 2. Garyp, pukara, biçäre, goldawsyz, kömege mätäç, ejiz.Köp gallaçlyk çekdim mysapyr bolup (Kerim Garaja). mysapyrçylyk [mysa:pyrçylyk], at, ser. Mysapyrlyk. mysapyrlyk [mysa:pyrlyk], at. 1. Mysapyr ýagdaýynda bolmaklyk. Ýat illerde mysapyrlyk çekenden, Ursa, sökse, horlasa-da il ýagşy (Magtymguly). 2. Garyplyk, pukaralyk, biçärelik, goldawsyzlyk. Mysapyrlykda göwün açyşmak üçin men olar bilen gürrüňdeş boldum (B. Kerbabaýew). mysapyrsyramak [mysa:pyrsyramak], işl. Özüňi mysapyr görkezmäge, mysapyra meňzemäge çalyşmak, mysapyr bolan bolmak. Sen hem mysapyrsyran bolma (B. Seýtäkow). mysgal [mysğa:l], at. 1. 4,26 grama deň bolan agyrlyk ölçegi. 2. göç.m. Sähelçe, dynnym ýaly, az mukdarda, ujypsyzja. Tüýs kelpeň ekeni, munuň kel- lesinde bir mysgal-da akyly ýok eken (A. Durdyýew). \n\t‣Bir mysgal bolmak gaty bezenmek, kaşaň geýinmek. mysgallyk [mysğa:llyk], syp. Mysgala deň, mysgala barabar. Seniň kelläňde mysgallygam akyl ýok. mysgallamak [mysğa:llamak], işl. Mysgal- mysgal edip çekmek, bölmek, mysgallara deň etmek. Olar alan zatlaryny mysgallap böldüler. mys-mys : mys-mys gülmek ýuwaşja, sessiz, mylaýym gülmek. myssa : myssa ýylgyrmak mylaýym ýylgyrmak, birden ýuwaşja ýyrşarmak. Altyn myssa ýylgyryp, dyzynyň üstünden işini aýryp, gapdalynda goýdy (A. Durdyýew). myssarma iş ady. Myssarmak ýagdaýy. myssarmak işl. 1. Myssyk bolmak, terligi gitmek, ýumşamak (ir-iýmiş, miwe hakynda). Güne ýatan gawunlar myssarypdyr. 2. Içi howadan, suwuklykdan doly zatlar gowzamak, dykyzlygy gaçmak, ýelini goýberip ýumşamak. 3. göç.m. Solgun we öçgün görünmek, peti gaçmak, durulygy gitmek, süllermek. Gözi ýaşly ýellenipdir gabaklar, Ýygyrt atyp, myssarypdyr ýaňaklar (A. Kekilow). myssarmaklyk iş ady. Myssarmak ýagdaýy. myssartmak işl. Myssyk ýagdaýa getirmek, terligini gidermek. myssaryş iş ady. Myssarmak ýagdaýy. myssaryşmak işl. Myssaryp, ýumşaşyp başlamak, terligi gaçyşmak (ir-iýmişler, miweler hakynda). myssyk syp. 1. Terligi giden, myssaran, ýumşan. Myssyk gawun. 2. Ýaňy bişen, täze, ýumşak, içi öýjük-öýjük (çörek hakynda). Pagta ýaly myssyk bişen çörekde, Juwan gelniň ussat golnuň zory bar (M. Myşşyýew). 3. göç.m. Näzik, ýumşajyk, enaýy, ýakymly. Jelilow öz adyny aýdyp, onuň pamyk ýaly myssyk elini gysdy (N. Jumaýew). myssyldama [myssyllama], iş ady. Myssyldamak ýagdaýy. myssyldamak [myssyllamak], işl. Myssyldyly ses çykarmak. myssyldatmak [myssyllatmak], işl. Ýuwaşja ses bilen demiňi burnuňdan goýbermek ýa- da burnuňdan dem almak, myssyldyly ses çykarmak. Maýsajyk burnuny myssyldatdy (B. Kerbabaýew). myssyldaýyş [myssyllaýyş], iş ady. Myssyldamak ýagdaýy. myssyldy [myssylly], at. Asuda alynýan dem, burnuňdan dem alnanda ýa-da goýberilende çykýan ýuwaş sesiň ady. Süýji ukuda ýatanlaryň myssyldysyndan başga zat eşidilmeýärdi. mysylama iş ady. Mysylamak ýagdaýy. mysylamak işl., ser.Myssyldamak. Salkyn bilen ugraly diýip, iz hem mysylap ýatyrmyň? (N. Pomma). mysylamaklyk iş ady. Mysylamak ýagdaýy. mysylaşmak işl. Birnäçe bolup mysylamak, ýerli-ýerden bir wagtda mys-mys etmek. mysylaşyş iş ady. Mysylaşmak ýagdaýy. mysylaýyş iş ady. Mysylamak ýagdaýy. myş at, ser.Myş-myş. Hergiz myş habar tiz ýaýraýar. myşlamak [myşylamak], işl. Burnuňdan sesli dem almak. Iki sany gara sygyr myşlap ýatyr (N. Saryhanow). Mapbagyň burny myşlady (B. Kerbabaýew). myşlamaklyk [myşylamaklyk], iş ady. Myşlamak agdaýy. myşlaşmak [myşylaşmak], işl. Birnäçe bolup myşlamak, ýerli-ýerden myşlamak. Mallar myşlaşyp, kölüň gyrasyna çykdylar. myşlaýyş [myşylaýyş], iş ady. Myşlamak ýagdaýy. myş-myş at. Il arasyna ýaýraýan ýalan habar, toslama, çaklama, myş. myş-myşly syp. Ýalan, ýalan-ýaşryk, nädogry. Şeýdip, her hili myş-myşly rowaýatlar döreýär (A. Atajanow). myşsa [my:şsa], at, ser. Muskul. mytara [myta:ra], at.1. Ýanyň bilen göterilýän kiçijik suw gaby. Ol mytarasyndan kürüşgelere bir zat guýýardy (A. Gowşudow). 2. Teletinden ýa-da deriden edilen suw gaby. Mytaradaky suw yslanypdyr (“Görogly”). mytdyldabermek [mytdylla:vermek], işl. Mytdyl-mytdyl edip ýöräbermek; mytdyldyňy dowam etdirmek. mytdyldama [mytdyllama], iş ady. Mytdyldamak ýagdaýy. mytdyldamak [mytdyllamak], işl. Örän ýuwaş ýöremek, haýal gitmek. Şol wagt ýol bilen Mergen aga mytdyldap gelýärdi (A. Durdyýew). mytdyldaşmak [mytdyllaşmak], işl. Birnäçe bolup assa, ýuwaş ýöremek. Mytdyldaşyp gelýän sygyrlar bir ýana sowuldy. mytdyldatmak [mytdyllatmak], işl. Örän ýuwaş ýöretmek, haýal ýöretmek. Annaguly ýabysyny mytdyldadyp guýa bardy (A. Durdyýew). mytdyldaýyş [mytdyllaýyş], is ady. Mytdyldamak ýagdaýy. mytdyldy [mytdylly], at. Mytdyl-mytdyl edip ýöreýiş we şol ýöreýşiň ady. mytdyl-mytdyl s.ş.aňl.söz. Haýal, haýal- ýagal, assa, ýuwaş ýörelende emele gelýän şekil. Mytdyl-mytdyl edip ýöremek. mytgal [mytga:l], at. Nah matanyň bir görnüşi. Ak mytgaldan tikilen balagyň dyzlary ýyrtykdy (B. Seýtäkow). myzahar [myza:ha:r], at, k.d. Mätäç, zar, zelil. Men dünýä malyna myzahar däldirin (“Türkmen halk ertekileri”). myzaga [myza:ğa]:myzagasyna däl piňine däl. Aýdanyň, aýtmanyň bir, myzagasyna däl. myzapyr [myza:pyr], syp., ser. Mysapyr 2. ... Gepläp bilmän duran Gutlymyrat: – Gandym aga, bu gulaty galada heleýleriň arasynda meniň ýaly myzapyrlaryň üstüne çişmäge batyrdyr...– diýdi (A. Gowşudow). myzaýyk [myza:ýyk], at. Kynçylyk. \n\t‣Myzaýyk etmezlik zähmet bilmezlik, kyn görmezlik, göwnüňe almazlyk, göwün-kine etmezlik. Düýeler uzak ýoly myzaýyk etmän, äwmezlik bilen gadam urýardylar (B. Kerbabaýew). n Türkmen elipbiýiniň on altynjy harpy. nabat [nava:t], at. 1. Ergin şekerden gaýnadylyp taýýarlanýan süýji. Olaryň öňünde bir tamdyr çörek, diş-diş nabat, ajy demlenen çaý goýdy (B. Seýtäkow). 2. Gyza dakylýan at. naçar [na:ça:r], syp. 1. Ejiz, biçäre, betbagt, görgüli. Naçar ene. 2. Alaçsyz, bialaç, çäresiz, çykalga tapmaýan. 3. göç.m. Aýal, gyz maşgala. Indem ol naçaryň öňki adamsy gününe goýmaýarmyş (G. Ezizow). naçarlabermek [na:ça:rla:vermek], işl. Ejizläp ugramak, naçarlap başlamak. naçarlama [na:ça:rlama], iş ady. Naçarlamak ýagdaýy. naçarlamak [na:ça:rlamak], işl. Ejizlemek, özüňi çäresiz ýagdaýda duýmak, ejizlemek. –Wah, beýdäýersiň öýtmändim – diýip naçarlady. naçarlanmak [na:ça:rlanmak], işl. Naçar ýagdaýda bolmak, ejizlemek. naçarlatmak [na:ça:rlatmak], işl. Birini ejizletmek, naçarlyk etdirmek. naçarlyk [na:ça:rlyk], at. Naçar ýagdaýda bolmaklyk, ejizlik, biçärelik. Gülzar özüniň jigerbendine iň soňky gezek naçarlyk bilen göz gyýtagyny aýlady (B. Soltannyýazow). nadan [na:da:n], syp. 1. Medeniýetden yza galan, däbi-dessury bilmeýän, düşünjesi az, gaflat ukusynda ýatan. 2. Sowatsyz, okuwsyz. 3. Akylsyz, akmak, biakyl, edep-ekramsyz, terbiýesiz. Duşdum üm bilmez nadana, Bir gadrym bilen islärin (Magtymguly). nadançylyk [na:da:nçylyk], at, ser.Nadanlyk. nadanlyk [na:da:nlyk], at. 1. Medeniýetden yza galaklyk, urp-adaty bilmezlik, aň-düşünjesi azlyk. Sowatsyzlyk we nadanlyk göýä bir tümlükdir (“Türkmenistan”). 2. Sowatsyzlyk, okuwsyzlyk. 3. Akylsyzlyk, akmaklyk, edep-ekramsyzlyk. Onuň umumy keşbinde nadanlyk syzylýardy (G. Kulyýew). nadara [nadara:], syp. Bihaýalyk bilen gykylyk, galmagal turuzýan, şerçi, haýýar, şermende. Nadara aýal. nadaraçylyk [nadara:çylyk], at, ser. Nadaralyk. nadaralyk [nadara:lyk], at. Bihaýalyk bilen gykylyk, galmagal turuzmaklyk, haýýarlyk, şermendelik. Nadaralyk edip sypmarsyň! nadyl [na:dyl], hal. Bir zatdan göwni galan, göwnüne deglen, närazy, nägile. Şükür, biriçe bar paýym, Nadyl bolmaga hakym ýok (G. Daşgynow). nadyllyk [na:dyllyk], at. Bir zatdan göwni galan halda bolmaklyk, närazylyk, nägilelik. Goja Ýunus onuň nadyllygynyň düýpdendigini aňdy (S. Myradow). nagara [nağara], at. Ýüzüne çig deri çekilen, çanagy uly suw kädisinden ýasalan we kakylyp çalynýan saz guraly, depregiň bir görnüşi. Gümmür- gümmür nagaralar uruldy (“Kitaby dedem Gorkut”). \n\t‣ Nagaraňy dökmek birine ajyňy pürkmek, teýene etmek, käýinip gaharlanmak. Sen meniň üstüme nagaraňy dökjek bolýarsyň (N. Pomma). nagaraçy [nağaraçy], at. Nagara kakýan adam. nagdaly [nağda:ly], at, zergärç. Dörtburç, kejebe görnüşli dört ýa-da bäş gaşly, ýüzüne altyn çaýylan bezeg şaýy. nagma [nağma], at. 1. Owaz, aýdym, heň. Göýä murgy-säherdir, şeb suhan eýlär agaz, Bag içre bilbil olup, okyr nagma, hezar saz (Magtymguly). 2. Dutarda ýerine ýetirilýän tilsim. nagra [nağra] I, at. Ýaragyň salan ýarasynyň yzy, tyg ýarasyndan galan kesik, ýaryk, nähre. Göwnüme bolmasa, onuň ýüzünde ganhor Çingiziň peýkamynyň yzy, Nasreddin şanyň okunyň salan nagrasy görünýärdi (A. Gowşudow). \n\n\n NAGRA [nağra] II: nagra çekmek (tartmak) haýbatly, elhenç ses edip gygyrmak, nalamak. Magtymguly, habar ber, ol kim, derýaga girdi? Her dem nagra çekende, derýany tupan kyldy (Magtymguly). Gazap bilen nagra çekdi (M. Seýidow). nagt [nağyt], at.1. Nesýä goýman berilýän pul (edilýän söwda hakynda). Söwdanyň nagty ýagşy (Nakyl). 2. göç.m. Taýýar, häzir; soňa goýmazdan, derrew. Tagsyr, siz muny nagt etdiňiz-ow (“Görogly”). \n\t‣ Nagt pulsuz nagt pul tölemezden geçirilýän söwda hasaplaşygy. nagtçyl [nağytçyl], syp. Nagt söwda etmegi gowy görýän, nesýe söwda etmeýän. Nagtçyl söwdagär. nagyl [nağyl] I, at, kön.s. Nal. Bedewlere nagyl kakyň (Seýdi). \n\n\n NAGYL [nağyl] II: nagyl okamak ýerliksiz öwüt-nesihat berjek bolmak, köp zady bilýän kişi bolan bolup gürläp oturmak (ser. Nakyl: nakyl okamak). – Men ony bäş ýüz manada beremok! – diýip, meniň başyma nagyl okaýar (B. Kerbabaýew). nagym [nağym], at. 1. Bukulmak üçin gazylan garym. Gyzlar şol gazylan nagym bilen gidip, patyşadan öňürti baryp, öz ýerlerine geçip, uklan bolup ýatdylar (“Türkmen halk ertekileri”). Çuň gazynan nagymymda oturyp, Ýene bir salam hat ýolladym saňa (A. Kowusow). 2. Oglana dakylýan at. nagyş [nağyş], at. Hala, egin-eşige salynýan bezeg, çeper şekil, bejergi. Bu halynyň näzik çitimi ýönekeý, hemişeki çitimden iki esse gür, nagyşlary-da nepis (A. Gowşudow). nagyşçy [nağyşşy], at. Nagyş edýän, nagyş salýan adam. nagyşlama [nağyşlama], iş ady. Nagyşlamak ýagdaýy. nagyşlamak [nağyşlamak], işl. Nagyş bilen bezemek, nagyş salmak, nagyş çekmek, nagyş etmek. Ýadygär ýaglygňa meniň adymy, Nagyşlap ýazyşyň ýadyma düşdi (A. Kowusow). Nagyşlap ýolladym ol gahrymana, Ýönekeý sylagjyk, ýene bir ýaglyk (K. Işanow). nagyşlanmak [nağyşlanmak], işl. Nagyş edilmek. Onuň çokaýy nagyşlanypdy (B. Seýtäkow). nagyşlatmak [nağyşlatmak], işl. Nagyş saldyrmak, nagyş etdirmek. Köýnegiň ýakasyny nagyşlatmak. nagyşlaşmak [nağyşlaşmak], işl. Nagyş edişmek, nagyş etmäge kömekleşmek. nagyşly [nağyşly], syp. Nagyş bilen bezelen, nagyş çekilen, nagyş salnan, nagyş bilen bejerilen. Diwarlaryň, haýatlaryň ýüzleri halyçalar, dürli nagyşly el senetleri bilen bezelgidi (“Edebiýat we sungat”). nah syp. Pagta süýüminden edilýän (ýüplük, mata). Nah mata. Nah sapak. nahal at. Erik, alma we ş.m. agaçlaryň ekmek üçin ýörite ösdürilip ýetişdirilen kökli çybygy. Olar nahal oturtmaga girişdiler. nahalhana [nahalha:na], at. Agaç nahallary ösdürilip ýetişdirilýän ýörite ýer. Sanly günlerde mekdebiň ýanynda kiçeňräk nahalhana emele geldi. nahar at. Dürli görnüşde bişirilip taýýarlanylýan etli ýa etsiz, süýtli, ýagly iýmit, damak. Nahar iýlip bolandan soň, Hanguly iki sany ýassygy goltugynyň aşagyna dykyp gyşardy (Ö. Abdyllaýew). \n\t‣Nahar duzy iýmite atylýan ýörite duz. naharçyl syp. Nahary işdämenlik bilen iýýän, iýermen, naharsow. naharhana [naharha:na], at. Köpçülik üçin nahar taýýarlanylýan we nahar iýilýän stolly, enjamly ýörite jaý. naharlama iş ady. Naharlamak ýagdaýy. naharlamak işl. Nahar, damak bermek, nahar iýdirmek (adam hakynda). Ussalary çaýlap, naharlap işe sal (B. Seýtäkow). naharlamaklyk iş ady. Naharlamak ýagdaýy. naharlanmak işl. Nahar edinmek, nahar iýmek. Gijöýlänler gerk-gäbe naharlanypdym-da, agşam şamynyň idegine-de çykmandym (T. Gurbanow). naharlaşdyrmak işl. Naharlap çykmak. naharlatmak işl. Birine nahar berdirmek, nahar iýdirmek. Myhmanlary naharlatmak. naharly syp. 1. Nahar edinen, nahar iýen, aç däl, dok. Naharly okaralar myhmanlaryň öňüne çekilip başlandy. 2. Içine nahar guýlan. Işdäm ýok, men naharly. naharlyk syp. Nahar etmäge ýeterlik, nahar bolar ýaly (et, ýag, önüm we ş.m.). Bir naharlyk et. naharlylyk at. Naharly, dok ýagdaýda bolmaklyk, aç dällik. naharsow syp., ser. Naharçyl. naharsyz syp. Dok däl, nahar iýmedik; aç. Olar naharsyz galdylar. naharsyzlyk at. Naharly dällik, nahar iýmedik halda bolmaklyk, dok dällik. nahly syp. Nah garyndyly, nah gatyşykly. Nahly ýüň mata. najagaý [najağaý], syp., gepl.d. Başagaý. Bu ýere najagaý bolup gelen artistleriň wagty bilen gurrasy duşmady (“Edebiýat we sungat”). najagaýlyk [najağaýlyk], at. Başagaýlyk. najat [naja:t]: najadyňy garamak (görmek) öz ýagdaýyňa görä hereket etmek, öz aladaňy özüň etmek, çäre agtarmak, öz günüňi özüň görmek. Edýän oýunlary şu bolsa, najatlaryny özleri görsünler (S. Myradow). najyrama iş ady. Najyramak ýagdaýy. najyramak işl. Bol-elin ýaşamak, tagamly nahar iýip hezil etmek, iýip-içip keýpden çykmak. najyraşmak işl. Köp bolup iýip-içip mes bolmak, köp bolup hezil etmek; gönenmek. najyratmak işl. Biriniň mes bolmagyna mümkinçilik döretmek, gönendirmek. Eý, biziň ýaňyrak gaýdan ýerimizdäkiler aç otyrka, seni bu taýda najyratmarys ahyry. naždak , at. Metal we ş.m. önümleri ýylmamak, arassalamak üçin ýüzüne ownuk mineral çaýylan kagyz ige; çalgydaş. naždaklama , iş ady. Naždaklamak ýagdaýy. naždaklamak , işl. Naždak bilen ýylmamak, naždak bilen arassalamak. Sajy naždaklap arassalamak. naždaklamaklyk , iş ady. Naždaklamak ýagdaýy. naždaklaşmak , işl. Naždak bilen arassalamaga kömekleşmek. naždaklatmak , işl. Naždak bilen arassalatmak, ýylmatmak. naždaklaýyş , iş ady. Naždaklamak ýagdaýy. nakgaş [nakga:ş], at. Suratçy, surat çekýän, nagyş bilen bezeýji. Men bir iliň nakgaşyýam (Talyby). nakgaşlyk [nakga:şlyk], at. Suratçylyk, nagyşçylyk käri. nakyl at. Öwüt beriji gysgajyk halk pähimi (halk döredijiliginiň bir görnüşi). "Düýä haýt diýmek medet" diýen nakyl bar (A. Gowşudow). \n\t‣Nakyl okamak sözüniň arasy bilen nakyl aýdyp, öwüt bermek nakylçy at. Nakyly köp ulanýan, nakyly köp bilýän adam. Ol nakylçy adam. nakys syp. 1. Näzikden ejiz, çepiksi, kiçijik. 2. Suwumsyz, ugursyz, biderek. Goýsana, nakys gürrüňiňi! nakyslyk at. 1. Näziklik, ejizlik, çepiksilik. 2. Nakys gylyklylyk. Sen şu nakyslygyňy haçan goýjak! nakysrak [nakysyra:k], syp. Nakysa ýakyn, nakysa meňzeşräk (ser. Nakys 2). Bu pikir, megerem nakysrak (G. Ezizow). nal [na:l], at. Atyň toýnagyna, aýakgabyň ökjesine, burnuna kakylýan ýarym aýlaw demir. Atyň naly. nala [na:la], at. Bir zada çendenaşa gaty gynanylyp çekilýän nalyş, gam-gussa duýgusy gaplap alan agy hem zaryn ses, ahy-nala. Aglaýyr bilbil mydam älemge ýaýyp nalasyn (Magtymguly). ...Bulutlar durdular nala, Seýdi (Zelili). \n\t‣ Nala çekmek başyňa düşen agyr ýagdaýa çydam etmän, döz gelmän zaryn-zaryn aglamak, ejizlikden nalamak, ah urmak. Gamda giden garyp ýeňňeň ýat edip, Köp nala çekişiň aldy janymy (“Görogly”). nalaç [na:la:ç], hal. Hiç hili alaç tapman, çykalgasyz, alaçsyz, çäresiz, bialaç. Ýaňky ikisi nalaç bolup, gaçan ýerlerine geldiler (“Görogly”). nalaçlyk [na:la:çlyk], at. Alaçsyzlyk, çäresizlik, bialaçlyk. Jemal nalaçlykdan doňup galdy (“Edebiýat we sungat”). nalajedeýin [na:la:jedeýin], syp. Hiç zatdan başy çykmaýan, ederini-goýaryny bilmeýän, bihepbe, gowşak, emelsiz, başarnyksyz. nalajedeýinlik [na:la:jedeýinlik], at. Hiç zadyň alajyny, çäresini tapmazlyk, hiç zatdan başy çykmazlyk, bihepbelik, gowşaklyk, emelsizlik, başarnyksyzlyk. Nalajedeýinlik bilen hereket etmek. nalama [na:lama], iş ady. Nalamak ýagdaýy. nalamak [na:lamak], işl. 1. Agyry, syrkawlyk, ejizlik, horluk, zulum we ş.m. zerarly dat etmek, nala çekmek. Meniň saglygymdan nalaýan ýerim ýok (“Edebiýat we sungat”). 2. Biri ýa-da bir zat hakynda gaty närazylyk bildirmek, köp zeýrenmek. nalamaklyk [na:lamaklyk], iş ady. Nalamak ýagdaýy. nalamazlyk [na:lamazlyk], iş ady. Nalap ýörmezlik. Durmuşyndan nalamazlyk. nalaşmak [na:laşmak], işl. Köp bolup nalamak, ýerli-ýerden nalamak. Bir ýola towşanlar ýygnanyşyp, öz durmuşlaryndan nalaşyp başlapdyrlar (“Türkmen halk ertekileri”). nalatmak [na:latmak], işl. Birine nala çekdirmek; ejizledip zeýrendirmek. Bu gyzyň özüni naladan bardyr-da, ondan nalan ýokdur (“Türkmen halk ertekileri”). nalaýyş [na:laýyş], iş ady. Nalamak ýagdaýy. nalçy [na:lçy], at. Nal ýasaýan we atyň aýagyna nal kakýan ussa. nallamak [na:llamak], işl. Nal kakmak, nal urmak, nal goýmak. Atyň aýagyny nallamak. Aýakgabyň ökjesini nallamak. nallamaklyk [na:llamaklyk], iş ady. Nallamak ýagdaýy. nallanmak [na:llanmak], işl. Biri tarapyndan nal kakylmak, nal urulmak. nallaşmak [na:llaşmak], işl. 1. Nal kakmaga kömekleşmek. 2. Iki ýa birnäçe bolup nallamak. nallatmak [na:llatmak], işl. Nal kakdyrmak, atyň aýagyna, köwşüň ökjesine nal urdurmak. Seýis ussanyň ýanyna atyny nallatmaga getirdi. nally [na:lly], syp. Nal kakylan, aýaklaryna nal urlan. Atyň nally aýaklary doň ýere degip, edil dokma daragyň sesi ýaly ses eşidilýärdi (B. Seýtäkow). nalsyz [na:lsyz], syp. Aýagyna nal urulmadyk, nal kakylmadyk. Nalsyz aýak daşa dözümsiz bolar. nalyş [na:lyş], at. Zaryn ses, zeýrenilip çekilýän ahy-nala, nala, zeýrenç. Wenger obasynda ol wepat boldy, Eşidildi garry enäň nalyşy (M. Seýidow). nalyşly [na:lyşly], syp. Zaryn sesli, ahy- nalaly, zeýrençli. Onuň nalyşly sözüne gulak asmady. nalyşsyz [na:lyşsyz], syp. Ahy-nalasyz, zeýrençsiz, zaryn sessiz. nam [na:m], at. At, şöhrat. Ýigit öler, namy galar, at öler, naly galar (Nakyl). nama [na:ma] I, at, kön.s. Aýdym, heň. Görogly namasyny aýaklaýança, Arabyň aty saň gaty bolupdyr (“Görogly”). – Gaýdarman myhmanlara bir bäş keleme nama aýdyp berseň bolar – diýdi (“Nejep oglan”). \n\n\n NAMA [na:ma] II, at.1. Hat,salam haty; beýan, ýazgy. Galam alyp, namany gönderdigim bilmezmiň? (Magtymguly). Gözel patyşa bize nama gönderdi, Şanyň ordasyna bar, Jygaly ogly (“Görogly”). 2. dil b. Käbir sözlere goşulyp, goşulan sözleriniň manysyna laýyk täze manyly goşma söz ýasaýar. Meselem: şertnama, ähtnama, borçnama, beýannama, maksatnama, meýilnama. 3. hukuk. Döwlet edaralarynyň, kärhanalarynyň we guramalarynyň, şeýle-de wezipeli adamlaryň hem-de raýatlaryň hukuk kadalaryny berjaý etmek, ýerine ýetirmek we ulanmak bilen baglanyşykly kanunylyk ýörelgesine esaslanýan hereketleri. 4. Degişli hukuk netijesini döretmek üçin amala aşyrylýan hukuk hereketleri, mysal üçin: hukuk gatnaşyklarynyň ýüze çykarylmagy, üýtgedilmegi ýa-da ýatyrylmagy. 5. Haýsydyr bir ýuridik fakt hakynda resminamalar, protokollar. 6. Özüňi alyp barmagyň düzgünlerini kesgitleýän we kanun, perman, karar, tabşyryk we ş.m. görnüşinde aňladylýan kada döredijilik işiniň netijesi. namart [na:ma:rt], syp. Mert bolmadyk, bigaýrat. Namart duşman görse, gussadan öler (Magtymguly). namartaý at. Uly ýaşly adamlaryň biriniň hereketine nägilelik bildirip aýdýan sözi. Goýup otur, namartaý, oba baryny berer welin, ony alyp geler (N. Saryhanow). namartçylyk [na:ma:rtçylyk], at, ser.Namartlyk. namartlama [na:ma:rtlama], iş ady. Namartlamak ýagdaýy. namartlamak [na:ma:rtlamak], işl. 1. Namart bolmak, namartlyk etmek, bigaýratlap başlamak. 2. Sözüňden dänmek, sözüňde tapylmazlyk, sözüňde durmazlyk. Ol ilki söz berdi, soň namartlap başlady. namartlamaklyk [na:ma:rtlamaklyk], iş ady. Namartlamak ýagdaýy. namartlamazlyk [na:ma:rtlamazlyk], iş ady. Namart ýaly hereket etmezlik; ejizlemezlik. namartlarça [na:ma:rtlarça], hal. Namartlaryň edişi ýaly, namartlaryň edähedine görä. namartlaşmak [na:ma:rtlaşmak], işl. Namart bolubermek, kem-kemden, barha namartlamak, namarda öwrülip başlamak. namartlaýyş [na:ma:rtlaýyş], iş ady. Namartlamak ýagdaýy. namartlyk [na:ma:rtlyk], at. 1. Namart bolmaklyk, mert dällik, bigaýratlyk. 2. Sözüňden dänmeklik, sözüňde tapylmazlyk, sözüňde durmazlyk. Ol beren sözünde tapylmady, namartlyk etdi. namaz [nama:z], at. Musulmanlaryň günde bäş wagtyna doga okap edýän ybadaty. \n\t‣Namaz arka kyblanyň garşysyndaky tarap. Yzlar iki ýabyň birigen ýerinden çykyp, namaz arka bakan gitdi (B. Kerbabaýew). namazhon [nama:zho:n], syp. Şerigat ýoluny tutmak maksady bilen günde bäş wagt namazyny sypdyrman okaýan, namaz okamaga endik eden (adam). namazhonlyk [nama:zho:nluk], at. Namazhon adamyň ýagdaýy, sypdyrman namaz okamaklyk. namazlyk [nama:zlyk], at. Ak ýüňden basylan, ýüzi nagyşly, üstünde diňe namaz okalýan, bir tarapy ýarym aýlawly keçe ýa-da halyça. Haýatyň ýüzüne namazlyk halyça gerilgi durdy (“Edebiýat we sungat”). Namazlyk tapmasa garryja eneň, Çabdyny özüne namazlyk edýär (K. Gurbannepesow). namazlyklyk [nama:zlyklyk], syp. Namaz okamaga ýarar ýaly, namazlyk edip ulanar ýaly (don, çäkmen, mata we ş.m.). Namazlyklyk mata. namazly-täretli [nama:zly-tä:retli], syp. Namaz okaýan, päkize bedenli. nam-nyşan [na:m-nyşa:n], at. Bir zatdan galan alamat, derek, yz, at-sor. Olarda tukatlykdan nam-nyşan ýok. nam-nyşansyz [na:m-nyşa:nsyz], syp. Atsyz-sorsuz, dereksiz, hiç hili alamatsyz. Geçen uruşda nam-nyşansyz ýiten adamlaryň sany ýokdur. namut [na:mu:t], syp. Umydy üzülen, näumyt, tamasyz; boş. Namut etme, şepagatdan, rähmetden (Magtymguly). namyrat [na:myra:t], hal. Maksat-myradyna ýetmedik, maksady hasyl bolmadyk, armanly. Namyradam neýleýin men, namys-ar elden gider (Mätäji). Şol gyz bolmanda-da, namyrat geçesiň ýok (Ý. Mämmediýew). namys [na:mys], at. 1. Şahsyýetiň borçlulyk düşünjesi bilen baglylykda ýüze çykýan duýgusy, ýokary mertebä eýe bolan ahlaklylyk, wyždanlylyk duýgusy. Ol öz namysyny gorap bilýän aýal (“Edebiýat we sungat”). 2. Ar, utanç, haýa-şerim bilen baglanyşykly duýgy, mertebe. Namysdan ýaňa ýere giräýjek boldum (“Türkmenistan”). \n\t‣ Namys bilmek (etmek) özüňe, adyňa laýyk bilmezlik, pes hasap etmek, aýyp hasaplamak, kemlik bilmek. Namys getirmek biriniň ýa köplügiň abraýdan düşmegine sebäp bolmak, biabraýçylyga sezewar etmek. Olar ýaly adam ähli ilata namys getirer (H. Derýaýew). Namysyna degmek 1) abraýdan düşmegine sebäp bolmak, mertebesini pese gaçyrmak, biabraý etmek, kemsitmek. 2) gyz maşgala el degirmek, el garmak, zorlamak. Namysyny depelemek 1) mertebesini peseltmek, býabraý etmek. 2) zorlamak. namys-ar [na:mys-a:r], at,ser.Ar-namys. namysjaň [na:mysjaň], syp. Sähelçe zady namys bilýän, namysyny arassa saklamaga çalyşýan, arjaň. namysjaňlyk [na:mysjaňlyk], at. Namysjaňa mahsus bolan gylyk-häsiýet, namysjaňyň ýagdaýy, namysjaň bolmaklyk. namysly [na:mysly], syp. Namysy, wyždany bar, wyždanly, arly, arjaň. namysly-arly [na:mysl(y)-a:rly], syp., ser. Ar-namysly. namyslylyk [na:myslylyk], at. Namysy barlyk, wyždanlylyk, arlylyk, arjaňlyk. namyssyz [na:myssyz], syp. Namysy bolmadyk, wyždansyz, utanç-haýasyz, binamys, arsyz. namyssyzlyk [na:myssyzlyk], at. Namysy ýokluk, wyždansyzlyk, utanç-haýasyzlyk, binamyslyk, arsyzlyk. – Şu namyssyzlygyňy indi taşla, ýogsa-da sen bizden git! – diýip berk aýtdy (A. Gowşudow). nan [na:n], at. 1. şahyr. Undan hamyr ýugrulyp bişirilýän çörek. Beren nanyň saýa bolsa gerekdir (Magtymguly). Ak süýt emdiň, ulaldyň, heý aglar sen, nan gerek (Magtymguly). Bugdaý nanyň bolmasa, bugdaý sözüň ýokmudy (Atalar sozi). Ýoklukda kem bolsa suprada nany, Goç ýigit gam çeker mydama, begler (Kätibi). 2. gepl.d., ser. Çörek. Senden maşgala nan beren bolmaz. nanbaý [na:nma:ý], at, kön.s. Çörek bişirýän adam. nanly [na:nly], syp., ser. Çörekli. napaga [napağa], at, gepl.d. Peýda, haýyr, nep. Onuň saňa napagasy degermikä? nar [na:r] I, at.1. Açyk, gyzyl gülli, ownuk ýaprakly, günorta ýurtlarda bitýän agaç. 2. Şol agajyň daşy gabykly, içi gyzyl däneli togalak miwesi. Süýji nar. \n\n\n NAR [na:r] II, at. 1. Adamyň bedeninde döreýän gyzyl menek, tegmil. 2. Gyza dakylýan at. \n\n\n NAR [na:r] III, at, k.d. Ot. Bir ýaramaz näkes sözi, Barabardyr nar biläni (Halk aýdymyndan). Daşdan bişdim, içden köýdüm, köz boldum, Ki nar kaýsy, kebap kaýsy, bilmedim (Magtymguly).Ýanyp duran nar men, sönmenem, begler! (Seýdi). narban [narva:n], at, ser. Merdiwan. Narban baryny gurşap bu daga narbanly çykmaly diýipdirler (“Görogly”). nardäne [na:rdä:ne], at. Gülýaka, dagdana we ş.m. bezeg şaýlaryna goýulýan goýy gyzyl reňkli gaş, naryň dänesine meňzeş gaş. Nardäne gaşly maňlaýlyk. narly [na:rly], 1. Endamynda, bedeninde nary, gyzyl tegmili bolan. 2. Oglana dakylýan at. narlyk [na:rlyk], syp. Nar agajynyň köp biten ýeri. Narlyk jülge. narpyz at. 1. Dodak güllüler maşgalasyna degişli süýrüje ýaprakly, baldagynyň ujunda gülgün- melewşe reňkli gül topbajygy bolan ysly köpýyllyk ot. Ýylanyň ýigrenini narpyz, ol hem hininiň agzynda gögerer (Nakyl). 2. göç.m. Gerekmejek ýerde görünýän, ýürege düşgünç, suwjuk adam. Ýöne aramyzda gögerdi narpyz, Saýgarman söýgüde belendi-pesi (A. Omarowa). narpyzak at. Boýy 10-30 sm ýetýän bir ýyllyk otjumak ösümlik. narpyzly syp. Narpyz gögerip oturan; narpyz goşulan, narpyz garylan. Allanäme narpyzly kempudam tapypsyň (Ö. Abdyllaýew). narpyzlyk at. Narpyzyň köp biten ýeri, bol ýeri. narynç [na:rynç], syp. Naryň reňkine meňzeş, nar reňkli. Narynç ýalyn lowlap, asmana göterildi (H. Ysmaýylow). narynjy [na:rynjy], at, ser. Narynç. nas at. Temmäkä kül, hek, ýag we ş.m. garylyp taýýarlanýan we keýp üçin diliň aşagyna atylýan ýaşyl reňkdäki garyndy. \n\t‣ Nas etmek 1) urup, ýenjip mynjyratmak, gaýdyp garşylyk görkezmez ýaly etmek. 2) hötdesinden gelmek, kemini goýman başarmak, hek etmek, daş etmek, ökdelik bilen ýerine ýetirmek. Ol işi men başarman kim başarsyn, tabşyryň-da göräýiň, nas ederin. Nas kädi bili inçe, düýbi togalak, ujy süýri görnüşli nas salynýan kiçijik kädi. nasçy at, gepl.d. Nas taýýarlaýan ýa-da satýan adam, naspuruş. naskeş syp. Nas atýan adam. naskeşlik at. Nas atmak endigi, naskeş bolmak ýagdaýy. naspuruş at, kön.s. Nasçy, nas satýan. naşta [na:şta], at. Nahar. Hoş temizli beg oglunyň naştasyn Sygyr ýatagynda kylmak ýaraşmaz (Magtymguly). \n\t‣Naşta bolmak ýürekse bolmak. naşy [na:şy], syp. Tejribesiz, bilimsiz, düşünjesiz. Magtymguly, çölde gezen naşyny, Bilik sorma köp sürdi diýp ýaşyny (Magtymguly). Galynça bir merdiň naşy zürýady, Il içinde galsa ýegdir hup ady (Aşyky). naşyja [na:şyja], syp. Kiçiden gelen enaýy, eýjejik, nakysja, owadanja, gelşikli. Men naşyja owlagyň arkasyny sypalajak bolup egildim (“Edebiýat we sungat”). natuwan [na:tuwa:n], syp.,k.d. Güýçsüz, başarnyksyz, kuwwatsyz, biçäre, ejiz, naçar. Bagty gara natuwany neýlär sen? Rehm etmezmiň Mahym janyň halyna! (Mollanepes). natuwanlyk [na:tuwa:nlyk], at. Natuwan, başarnyksyz, emelsiz ýagdaýda bolmaklyk, iş başarmakda ejizlik. naw [na:w] I, at. Jaýyň üstüne we ş.m. goýmaga, çyra, radio simlerini geçirmek üçin dikmäge ýaraýan uzyn hem ýylmanak, göni agaç, pürs. \n\t‣Naw ýaly uzyn boýly, syrdam, daýaw. Görsem, ynha dokmaçylaryň arasynda naw ýaly syratly bir gyz bar (A. Durdyýew). \n\n\n NAW [na:w] II, at. Deňizde balyk tutmak, ýük daşamak, söwda aragatnaşygyny etmek üçin uly göwrümli, 4000-4500 put göterýän ýelkenli gaýyk. Deňizler sal urdy, bozuldy nawum, Gudratym ýetmedi zalyma meniň (Hatam şahyr). nawçy [na:wçy], at. 1. Naw ýasaýan ussa. 2. Naw sürýän adam. nawçylyk [na:wçuluk], at. Nawçynyň käri, ýagdaýy. Nawçylyk hünäri. nawly [na:wly], syp. Nawuň kömegi bilen, naw arkaly. Ýüki nawly getirmek. Nawly gelmek. naý I, at. Gargydan we ş.m. ýasalýan tüýdügiň bir görnüşi, saz guraly. Şol barmana niredendir naýyň zaryn sesi eşidildi (G. Kulyýew). \n\n\n NAÝ II, at. Suw çilimiň sorulýan, çekilýän tarapy, müşdügi. Suraýy çilimniň naýy gözel sen (Magtymguly). \n\n\n NAÝ III, at, deňizç. Ýelkenli nawuň burnundaky öňe çykyp duran ýogyn togalak agaç. \n\t‣ Naý bogaldak naý ýelkeni çekilýän bogaldak. Naý keleten naý ýelkeni ýokary götermek üçin ýörite pürs. Naý pälwan naý bogaldagy gapdalyndan, öňünden saklaýan ýüpler. Naý ýelken gäminiň hereketini çaltlandyrmak üçin iň öňden çekilýän kiçijik ýelken. naýbaşy [naývaşy], at. 1. Owadan, görmegeý, syratly. Bular biziň ilimiziň naýbaşy adamlary (B. Kerbabaýew). 2. Iň gowy, saýlama, aňrybaş. \n\t‣Naýbaşy kubok sport ýaryşlarynda ýenijilere gowşurylýan in ýokary baýrak. naýbaşylyk [naývaşylyk], at. Naýbaşy derejä mynasyplyk, saýlama ýagdaýda bolmaklyk. Hemme kişä naýbaşylyk, elbetde, ýetdirmez. naýça I, at, dokm. 1. Erşiň arasyndan argaç geçirmek üçin daşyna sapak saralyp, mäkiniň içine salynýan barmak boýy gamyşdan ýasalýan tara guraly. Naýçalaryna sapak sarap, Sapaklaryny sazlaşdyrýar (B. Kerbabaýew). 2. Tikin maşynlarynda daşyna sapak saralan tegelejik enjam, tegek. 3. deňizç. Gäminiň öň tarapyndan çekilýän naý ýelkenini berkitmek, gaýymlamak üçin gäminiň göwresinden öňe tarap uzalyp çykyp duran pürs. 4. Agzyndan doldurylýan tüpeňlerde mis oturdylýan ýer. \n\n\n NAÝÇA II, at. Käbir bakja ekinleriniň gülüniň düýbündäki ýaňy düwen düwünçegi, täze düwen miwesi; güldüýbi. Sapa goluň ikinji ýapragy hem birinjisi ýaly ilki murt çykaryp, soňra-da naýça görkezer diýip çak edipdi (N. Esenmyradow). naýçalamak işl. Naýça emele gelmek, ýaňy düwüp, miwe görkezip başlamak. Melejäniň öz öňünden gelýän kölegesi ýaňyja naýçalan eriklere, üljelere dyrmaşýardy (B. Kerbabaýew). naýçaly syp. Naýçasy bolan, naýça bilen işleýän. Naýçaly maşyn. naýçalyk at. Naýça bolar ýaly, naýça etmäge ýaramly. Naýçalyk gamyş getirsene. naýynjar [na:ýynja:r], syp. 1. Ejiz, görgüli, gözgyny (adam). Bu naýynjar ýarym adamyny aldamak mümkin däldi (B. Seýtäkow). 2. Ýürek awadyjy, zaryn, aýylganç. Ataly-ogul gözlerinden boýur-boýur ýaş döküp, şeýle bir naýynjar garadylar (S. Myradow). 3. Göwnüçökgün, umytsyz, bialaç.Olar özleriniň adatdaky ulumsylyklaryny ýitirip, naýynjar görnüşe eýe bolupdyr (B. Kerbabaýew). naýynjarlyk [na:ýynja:rlyk], at.1. Ejizlik, gözgynylyk. Naýynjarlyk etmek örän haýypdyr, Maňa päsgel bermek senden aýypdyr (B. Kerbabaýew). 2. Zaryn, ýürek awadyjy halda bolmaklyk. 3. Umytsyz halda bolmaklyk, göwnüçökgünlik. naýynsap [na:ýynsa:p], syp. 1. Ynsapsyz, ynsabynyň çägini bilmeýän, wyždansyz, bolgusyz. 2. Bihaýa, haýasyz, gödek. Beýle naýynsap işe meniň elim barmaz (B. Kerbabaýew). 3. Käýinç hökmünde ulanylýan söz. naýynsaplyk [na:ýynsa:plyk], at.1. Ynsapsyzlyk, wyždansyzlyk. Şonça ýalbarsa-da gulak salman, şeýle naýynsaplyk etdim (A. Salyh). 2. Bihaýalyk, haýasyzlyk. naýza at. 1. Ujy inçe, uzyn, sanjylýan demir çiş, sowuk ýarag. Senden şu naýzaňy diläp, alyp bermäge geldim (“Görogly”). 2. Tüpeňiň niline ugurdaş berkidilýän sowuk ýarag. Olar ýaglyklaryny tüpeňleriniň ujundaky naýzalaryna berkidip, bärligine tarap tirkeşip gaýtdylar (Ý. Mämmediýew). 3. sport. Daş aralyga zyňylýan ujy demir çişli taýak. \n\t‣ Naýza boýy naýzanyň boýuna deň, naýza uzynlygy aralyk. Bu pälwan naýza boýy atylyp gitdi (“Görogly”). Gün naýza boýy galypdy. naýzadar [naýzada:r], at. Naýza bilen ýaraglanan esger, naýzaly urşujy. naýzadarlyk [naýzada:rlyk], at. Naýzadaryň ýagdaýy, wezipesi. naýzalama iş ady. Naýzalamak ýagdaýy. naýzalamak işl. Naýza sançmak, naýza dürtmek, sünçmek. naýzalamaklyk iş ady. Naýzalamak ýagdaýy. naýzalanmak işl. Naýza sanjylmak. naýzalaşmak işl. Iki bolup ýa iki tarap bolup biri-biriňe naýza salmak, biri-biriňi naýzalamak. Iki tarap hem naýzalaşmaga taýýardylar. naýzalatmak işl. Naýza bilen ýaralatmak; birine naýza sançdyrmak. nazar at. 1. Birine ýa-da bir zada bakyş, garaýyş, serediş. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Nazara almak göz öňünde tutmak. Nazardan salmak (düşürmek) ünsden düşürmek, gözden salmak, göz-gulak bolmazlyk. Nazarda tutmak ser. Nazara almak. Şu ýyl mallar üçin köp mukdarda ýorunja bedesini taýýarlamaklyk nazarda tutulýar. Nazar salmak (etmek) 1) Birine ýa-da bir zada yhlasly seretmek, içgin syn etmek. Belent ýere çykyp, töweregine nazar saldy. 2) göz-gulak bolmak, garaşyk etmek, kömek bermek, gözden salmazlyk. Nazaryňy dikmek dikanlap seretmek, göni bakmak. Onsoň ýoldaşlaryna soragly nazaryny dikdi (A. Nazarow). nazarkerde syp. 1. Özüne çekiji, syratly, görmegeý. Oglum siz bir nurana, nazarkerde ýigit ekeniňiz (“Edebiýat we sungat”). 2. Edenli, edermen, başarjaň, gaýratly. Mejnun nazarkerdedir, onuň herne dilegi kabul bolýandyr (“Leýli – Mejnun”). nazarkerdelik at. 1. Özüne çekijilik, syratlylyk, görmegeýlik. 2. Edenlilik, gaýratlylyk, başarjaňlyk. nazarlamak işl. 1. Birine ýa-da bir zada seretmek, göz aýlamak, nazar salmak, syn etmek. Olar göni obany nazarlap gelýärdi. 2. Garawula almak, nyşana almak, çenemek. Ol nyşanany ýagşy nazarlap atdy. 3. göç.m. Ymtylmak, gönükmek, meýillenmek. Geljege nazarlamak. nazarlanmak işl. Garaýşyňy birine gönükdirmek; biri tarapyndan nyşana alynmak, göz astyna alynmak. Özüne nazarlanyp duran adamlara seretdi (“Edebiýat we sungat”). nazaryýet at.1. Bir zada bolan garaýyş. 2. Haýsy-da bolsa bir ylmy ýa-da onuň bölümlerini emele getirýän umumylaşdyrylan düzgünleriň, kanunlaryň, kanunalaýyklyklarynyň jemi. Edebiýatyň nazaryýeti. nazboýgül [na:zvo:ýğül], at, ser. ösüml.d. Reýhan. Dodakgüllüler maşgalasyna degişli ýarym gyrymsy ýa-da gyrymsy agaçlaryň bir görnüşi; sümmül şekilli topbak gülli, ýakymly ysly birýyllyk ösümlik, reýhan. Aýnabat çäýnekleri süpürip arassalaýança, kakam nazboýgül ekilen kölçäniň ýakasyndaky elýuwguçdan el-ýüzüni, boýunlaryny howlukman ýuwdy (H. Garabaýew). nazym at. Sazlaşykly çykýan ýakymly ses, owaz, mylaýym ses. Porhan ýene-de nazym bilen gygyryp "jynlaryny" ugratdy (Halk ertekisinden). nazymly syp. Sazlaşykly çykýan mylaýym owazly, ýakymly sesli. Garrynyň nazymly sesi eşidildi. nazymlylyk at. Owazlylyk, ýakymlylyk, hoşlabyzlylyk. Onuň sesiniň nazymlylygy özüne çekijidi. nazy-nygmat [na:zy-nyğmat], at. Dürli nahar, ir-iýmiş, tagamlar (ser. Näzi-nygmat). ne 1. Ýokluk görkezýän baglaýjy kömekçi. Ne ýowuz ýerde ýat, ne ýowuz düýş gör (Halk döredijiliginden). 2. Güýçlendiriji kömekçi. Ne gözel maşgala! 3. Näme?, nähili? diýen sorag çalyşmasynyň gysgalan görnüşi (ser. Nä). Eý mähribanym, saňa ne boldy? nebela [nevela:], syp. Nätüýsli, nähili, neneňsi. Bohow, sesi nebela eken-ow! (“Görogly”). Bu yssy nebela? nebere [nevere], at. Bir ata-babadan önenler, kowum-garyndaş; maşgala. Günbe-günden örňäp barýar neberäň (A. Atabaýew). nebi [nebi:], at. Pygamber. Niçe resul gitdi, niçe müň nebi (Magtymguly). nebir [nevir], syp. Nähili ajaýyp, nähili oňat,ne gözel, birgeňsi. nebis [nevis], at. Maddy üpjünçilige ymtylyş, köp zada eýe boljak bolmak islegi, islegi kanagatlandyrmak meýli, şahsy peýdaňy bilmek islegi. \n\t‣ Nebse çapmak nebsewürlik, açgözlülik etmek, öz hususy bähbidiňi aramak, zat diýip çarp urmak. Nebsiň agyrmak ýüregiň awamak, rehimiň inmek, haýpyň gelmek. Nebsiňe buýurmak öz islegiňi, arzuwyňy çäklendirip bilmek, özüňe erk edip bilmek, nebsiňe haý diýmek. Nebsiňe haý diýmek ser. Nebsiňe buýurmak. Nebsiň guly bolmak ýeke öz peýdaň üçin ýaşamak, diňe öz haýryňy gözlemek, nebsiň ugruna gitmek. Nebsiňi şaglatmak nebsewürlik etmek, nebsiňe haý diýip bilmezlik, nebsiň guly bolmak, nebsiň öňüne böwet bolup bilmezlik. Japbaklar nebsini şagladýanlardan, köpi gözläp, azdan galýanlardan däldirler (B. Kerbabaýew). Nebsiň oýanmak (otukmak) bir zada islegiň, höwesiň artmak, öz peýdaňy bilmek. nebisjeň [nevisjeň], syp. Nebsi gereginden artyk, nebsi üçin ylgaýan, nebsewür, betnebis. Nebisjeň dünýäni ýuwutsa-da doýmaz (G. Kulyýew). nebisjeňlik [nevisjeňlik], at. Nebisjeň bolmaklyk, betnebislik, nebsewürlik. Nebisjeňlik etmek. nebisli [nevisli], syp. Nebsi bar, nebsini bilýän. nebislilik [nevislilik], at. Nebsi barlyk, nebisli bolmaklyk, nebsiňi ileri tutmaklyk, nebisjeňlik. nebissiz [nevissiz], syp. Nebsi bolmadyk, nebsi ýok, nebsini çäklendirip bilýän. nebissizlik [nevissizlik], at. Nebsi ýokluk, nebisli dällik, nebissiz bolmaklyk, nebsi öňüne düşmezlik, nebsiňe buýrup bilmeklik. nebit [nevit], at. 1. Ýeriň çökündi gatlagynda ýaýran gazylyp alynýan möhüm baýlyklaryň biri; çig mal hökmünde dürli önümler (kerosin, benzin, wazelin, parafin we ş.m.) almak üçin peýdalanylýan garamtyl-goňur ýa-da gara reňkli, ysly ýanyjy ýagjymak suwuklyk. 2. Nebitiň gaýtadan işlenmegi esasynda alynýan suwuk ýangyç. Çyranyň nebiti gutarypdyr. nebitçi [nevitçi], at. Nebit senagatynyň işgäri, nebit boýunça hünärmen. nebitçilik [nevitçilik], at. Nebitçiniň hünäri, käri, wezipesi. Ol ençeme ýyl bäri nebitçilik edýär. nebitdakyl [nevitdakyl], at, min. Ýag, çalgy ýagy we ş.m. taýýarlamak üçin ulanylýan, dürli agyr molekulaly parafinleriň garyşyp gatamagyndan emele gelen madda, dag mumy. nebsagyryjylyk [nebsa:ğyryjylyk], at. Bir zada gynanyjylyk, nebsiň agyrmaklyk ýagdaýy. Ol ýigdekçä nebsagyryjylyk bilen garady. nebsewür [nevsöwür], syp. 1. ser. Nebisjeň. 2. Işdämen, iýmekde uly islegi bolan, işdäli, işdäsi oýanan, halys iýesi gelip duran. Ol nahara nebsewür garady. nebsewürlik [nevsöwürlük], at. 1. ser. Nebisjeňlik. Töwerek-daşyny nebsewürlik bilen synlady. 2. Işdämenlik, işdäsi açyklyk. Ol bedräniň ýanyna baryp, bir kürüşge suw alýar-da, nebsewürlik bilen içýär (N. Jumaýew). neçjar [neçja:r / netja:r], at. Agaç ussasy. Öz döwründe Nuh pygamber, Neçjar işin tutup geçdi (Magtymguly). neçjarlyk [neçja:rlyk / netja:rlyk], at. Neçjaryň käri, ýagdaýy. Ol demirçilik hem ederdi, neçjarlyk-da (N. Pomma). neçjarçylyk [neçja:rçylyk / netja:rçylyk], at, ser. Neçjarlyk. neden hal. Tas, birden, tasdan. Olar neden atdan agypdylar. nedir ."Näme"manysyndaky? ne diýen sorag çalyşmasynyň soňuna -dir kem işligi goşulan görnüşi. Ýüňi ýeten goç ýigidiň ýanynda, Altmyş nedir, ýetmiş nedir, ýüz nedir! (Magtymguly). 2.Oglana dakylýan at. nefer at, k.d. Adam, şahs. Kyrk müň nefer atlandylar, ardyna düşdüler (“Kitaby dedem Gorkut”). negada [neğa:da], hal. Käbir wagtda, kämahal, käwagt, käte, käýarym. Ol mamasynyň diş-dyrnak bolup, azap baryny siňdirip geýdiren bu egin-eşigini negada bir toýda-tomguda geýip çykarýardy (A.Gowşudow). nejasat [neja:sat], at. Adamyň, haýwanyň ýogyn içege arkaly daşyna çykarýan tezegi. Nejasatdyr mydam iýýän höregi (Kemine). nejat [neja:t], at. Çykalga, çäre, alaç, najat. Menem ertir adamlarym bilen öz nejadymy görerin (H. Derýaýew). nejis [neji:s], syp. 1. Ýürek bulandyryjy, keşdiň çeker ýaly däl, erbet, ýaramaz, pis. 2. göç.m. Haýyn, ýigrenji. nejislik [neji:slik], at. 1. Ýürek bulandyryjylyk, keşdiň çeker ýaly dällik, pislik, erbetlik. 2. Haýynlyk, ýigrenjilik. nek syp. Ýaramaz, nekdogdy, nekgende. Atadan ogul köp dogar, içinde biri nek dogar (Nakyl). nekdogdy [nekdoğdy], syp. Naýynsap, ynsabyny ýuwudan; galandar, ykmanda, nekgende. nekgende [nekgenne], syp., ser. Nekdogdy. nekirt : nekirt etmek sürümi, ekişi, orak ormagy, täze ýurda göçmegi, ekerançylygyň belli, jogapkärli pursatlaryny sähetli gün başlap goýbermek. 4-nji sentýabry sähetli gün hasaplap, şol gün kolhozyň dördünji brigadasynda nekirt etdiler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). nem at. Yzgar, çyg, öl. Arly gyş bulutlaň nemini soran ýer jana geldi. \n\t‣Nem syzmazlyk bilýän zady hakynda hiç zat aýtmazlyk. neme çal. Köplenç, ýada düşmedik jyns ýa-da has atlaryň ýerine ulanylýan nämälim çalyşma. \n\t‣ Neme etmek gepl.d. köplenç, näme etmelidigi diliňe gelmedik halatynda haýsy-da bolsa bir işlik neme etmek bilen çalşyrylyp ulanylýar. Şu gazygy şu ýere neme edip goýbereli. nemek at. Duz-çörek, iýmek-içmek. Şum rakypdyr iýdi nanu-nemegin (“Şasenem – Garyp”). nemes [ne:mes/ ne:mis], at, ser. Nemesler. Nemes dili. Nemes medeniýeti. nemesler [ne:mesler / ne:misler], at. Germaniýanyň esasy ilatyny düzýän ýerli halk. nemjiremek işl. Yzgar çekmek, çyg çekmek. nemjiretmek işl. Bir ýeri çygjartmak, neme basdyrmak. Bug aýnany nemjiretdi. nemleme iş ady. Nemlemek ýagdaýy. nemlemek işl. Yzgar çekmek, çyg çekmek, öl çekmek, nemli bolmak. nemlenmek işl. Yzgar almak, yzgarlamak, öllenmek. Ýagyş suwundan kemsiz nemlenen meýdan ýaşyl mahmal bürendi. nemli syp. Çyg çeken, yzgar alan, yzgarly, çygly. Niredendir bir ýerden üstüne ýagyş sepelän gury syzanyň, şor garaganyň şorumtyk nemli ysy şemala aralaşyp gelýärdi (A. Gowşudow). nemlilik at. Çyg, yzgar alanlyk, yzgarlylyk, çyglylyk. nemsiz syp. Yzgarsyz, çygsyz, nem çekmedik, gury. nemsizlik at. Yzgarsyzlyk, çygsyzlyk, öl dällik, gurulyk. nemuna [nemu:no], at, k.d. Nusga. neneň "Nähili, nätüýsli, neneňsi" ýaly manylary aňladýan sorag çalyşmasy. Berdi aga, şol ogluň üçin gelmäge ýüzüň-gözüň neneň çydaýar? (A. Durdyýew). neneň-niçik : neneň-niçik bolmak belli bolmak, bir ýaňalyk bolmak, belli netijä gelinmek. Men neneň-niçik bolandygyny düşündirdim. neneňsi çal.,ser. Neneň. Begenjimden neneňsi öýe gelenimi hem bilmedim (R. Gelenow). nenes [ne:nes], at, ser. Nenesler. nenesler [ne:nesler], at. Russiýada Kola ýarym adasyndan Ýeniseý derýasyna çenli aralykda ýaşaýan halk. neolit [neýoli:t], at, arheol. Daş asyrynyň has soňky döwri, täze daş asyry. nep at. Peýda, haýyr. Şu dermanyň nepi degäýdi. nepaga [nepağa], at, kön.s. Nep. Munuň içki, aýratyn-da aşgazan agyrysyna nepagasy kän (“Saglyk”). nepes at, kön.s. 1. Dem. Ellerinden dür dökülýän baharyň, Nepesi durlady çygly howasy (G. Ezizow). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Nepesiňi dürsemek, durlamak demiňi dürsemek, durlamak, özüňi rastlamak, ynjalyk tapmak. Ol alňasaklyk bilen elindäki işini bir gapdala taşlap, nepesini dürsedi (“Edebiýat we sungat”). nepis [nepi:s], syp. Çeper ýerine ýetirilen, dokalan. Nepis haly. nepislik [nepi:slik], at. Owadanlyk, näziklik, ajaýyplyk, inçelik. Biziň halylarymyz nepisligi bilen göreni haýran galdyrýar. nepýag [nepýa:ğ], at, gepl.d. Çyra guýulýan ýangyç, nebit. Gara çyraň peltesinden, Nepýagjyk-da ýokuşdyrdym (K. Gurbannepesow). ner at. Bugra bilen arwanadan bolan erkek düýe iner. Hatarda ner bolsa, ýük ýerde galmaz (Nakyl). Ner düýäniň örküji ýüňlek bolar, ýar-ýar (Toý aýdymyndan). neresse 1. Ýetginjeklik ýaşyna ýetmedik, kemala gelmedik, ýetişmedik; ýaşajyk, gögele. Neresse çaga.2. göç.m. Biçäre, görgüli, görjegini görüp ýetişmedik (köplenç, ýaş ýogalan adam hakynda aýdylýar). Neresse zor sazandady. nerkes at. Ak ýa-da sary gülli ösümlik, gül. \n\t‣ Nerkes göz owadan göz. nerme at. Döwek döwlende harmanyň daşyna halkalaýyn aýlanan däne gatyşykly saman üýşmegi, döwlüp, atmaga taýýar edilen ak ekin. Ýel güýçli bolmany üçin, nermäni olar örän ýokary zyňýardylar (B. Kerbabaýew). \n\t‣Nerme näzik sähel zada öýkeläp duran, sähel zady göwnüne alýan. Ne beýle nerme näzik bolupsyň. Nermeden doýan ýaly özüni hondanbärsi saýýan, gopbamsy (adam). nerrek at. Kümüş we beýleki gymmat bahaly zatlardan ýasalýan bezeg şaýlaryň ýüzüne her hili görnüşde deşik deşmek üçin ulanylýan gural. nerrik I, at. Dowaryň guzlamazlyk keseli. \n\n\n NERRIK II, at. Hamyň iç ýüzünde döreýän agyrysyz düwün. nerw [ne:rv], at, anat. Kelle we oňurga ýülüginden ähli agzalara ýaýraýan we özboluşly ulgam emele getirýän hem-de bedeniň işleýşini dolandyrýan örän inçe gan damarlar ulgamynyň jemi. nesibe [nesi:ve], at. Kysmat, ykbal; näme-de bolsa bir zatdan ýetýän paý, rysgal. Seni nesibäň getirdi, Indi ýurduň daşdyr, Öwez (“Görogly”). \n\t‣Nesibäň atylmak (atylmazlyk ) ser. Nesibäň çekmek. Nesibäň çekmek (dartmak) miýesser bolmak, bir sebäp bilen bir ýere barmak ýa-da gelmek, duşmak, duş bolmak. Köp aglar men, ýarym bilmez, Nesip dartmaz, gülüp gelmez (Mollanepes). nesibeli [nesi:veli], syp. Nesibesi bar; ykbally, ýazgytly. Aý, onsoňam gyz maşgala diýeniň myhman bolýar, iru-giç öz nesibelisine gowuşmaly (T. Gurbanow). nesil at. 1. Asly bir ata-babadan bolanlar, kowum-garyndaşlar, arkama-arka gelýän garyndaşlyk. 2. Bir maşgalada önüp-ösen ogul-gyz, zürýat. Her bir adamyň maksady özünden nesil galdyrmak. 3. göç.m. Bir döwürde ýaşaýanlar, döwürdeşler. Altyn asyryň altyn nesli. \n\t‣Ýaş nesil ýaş össürimler, ýaş ýetginjekler, ýaşlar. nesilme-nesil hal. Arkama-arka, nesilden- nesle, nesilsaýyn. nesilsaýyn [nesilsa:ýyn], hal,ser. Nesilme- nesil. nesilsiz syp. Nesil önmeýän, nesli bolmadyk, ogul-gyzsyz, zürýatsyz, perzentsiz. Dünýäden nesilsiz ötmek. nesip [nesi:p], at, ser. Nesibe. \n\t‣Nesip bolsa "ykbal, kysmat şoňa ýetirse" diýen manyda ulanylýan aňlatma. Nesip bolsa, Çandybile baraly, Agaýunus, Göroglyny göreli (“Görogly”). Nesip bolsa, türkmen raýatlaryna, nesillerine Altyn asyr ýar bolar (“Türkmenistan”). Nesip etdiginden nesip edişine görä. Gel, nesip etdiginden çaý içeli. Nesip etsin "hözirini gör, nepi degsin, deregiňe ýarasyn" diýen manyda aýdylýan alkyş. Tüweleme, nesip etsin, gazygynda garrasyn (B. Kerbabaýew). Ýaşamak nesip etsin, jaý kemi ýok (B. Pürliýew). nesihat [nesi:hat], at. Birine bir mesele, iş hakynda berilýän öwüt-ündew, maslahat. nesihatçy [nesi:hatçy], at. Nesihat, öwüt berýän adam, maslahatçy. Men seni nesihatçy bagşy diýip eşitdim (“Görogly”). nesihatly [nesi:hatly], syp. Öwüt-ündewli, maslahatly. nesteren at, kön.s. Ýabany bägül; itburun. Ýa reb, ol gülgün ýaňagyň gülmüdir ýa nesteren (Şah Ysmaýyl). nesýe at. Belli bir möhlete çenli bahasy, puly berilmän alnan, puly nagt berilmedik, nyrhy tölenmedik. Myraly goýunlaryny nesýe satjagyny aýdypdyr (“Myraly”). \n\t‣ Nesýä geçmek nesýe almak, ynamyny ödemek, nagt tölemän almaga mynasyp bolmak; alyş-berişde ygtybarly hasaplanmak. nesýe-nowgan [nesýe-nowğa:n], hal, ser. Nesýe. Çykarman ol hem sesini, Nesýe-nowgan kömek etdi (Ç. Aşyrow). neşder at. 1. Ujy ýiti dilkaw pyçajyk, gan almak üçin ulanylýan pyçajyk. Ol tenine neşder urlan ýaly tisgindi. 2. gepl.d.Ary, möý ýaly käbir mör- möjekleriň çakýan ýiti iňňesi. Şol zarbada bat alyp, Çakdy neşderin dürtüp (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Şöhle. Günüň neşderleri depäňi deşip barýar (B. Hudaýnazarow). neşe at. 1. Tirýek, meň ýaly saglyk üçin zyýanly bolan humarlandyryjy jisimleriň umumy ady. Hemmeler neşe nogsanyna garşy aýaga galmaly (“Türkmenistan”). 2. Tirýek, meň çekmek, arak, çakyr içmek we ş.m. zatlar netijesinde adamda ýüze çykýan ýelgin, keýp. Biz olaryň ýanynda maşyny sakga durzup, olaryň neşesini uçurdyk (N. Pomma).3. göç.m. Ýykgyn edilýän zat, ýoň, nysak, ýörelge. Soňky döwurde gaty kop maşynly gelin getirmek neşe bolupdyr. \n\t‣ Neşe bilmek bir zady dereje hasaplamak, öz artykmaçlygyňy görkezýän alamatdyr öýtmek, mertebe saýmak. Öňde-de biri sapançasynyň boş gabynyň içine daş hem aňry-bäri dykyp, biline guşanar eken, şony hem özüne neşe biler eken (A. Gowşudow). Neşäň gaçmak (uçmak) keýpiň bozulmak, keýpiň gaçmak. Waheý, bar neşämi gaçyrdyň-la, gyz (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). Neşäň ýetmek mazaly keýplenmek. neşebent [neşevent], at, ser. Neşekeş.Tirýekkeş, neşekeş, neşä erkini aldyran adam. neşebentlik [neşeventlik], at. Tirýekkeşlik, neşekeşlik. neşekeş [neşekeş], at. Tirýek çekmäge endik eden adam, tirýekkeş. neşekeşlik [neşekeşlik], at. Tirýekkeşlik, neşebentlik. Neşekeşlik diýilýän zat uly betbagtçylyk (“Türkmenistan”). neşeli [neşeli], syp. 1. Neşeden keýp alan, keýpli. Neşeli ýagdaý. 2. Keýpli, gyzykly, lezzetli. 3. göç.m. Özüne çekiji, timar berlen, owadan, kaşaň. Ol hem neşeli köwüşleri geýmegi gowy görýär (N. Pomma). neşelilik [neşelilik], at. Neşeli ýagdaýda bolmaklyk, neşesi barlyk; kaşaňlyk. neşir at. 1. Çap edilip çykarylan kitaplar, žurnallar we ş.m. gollanmalar. 2. Çap edip çykarmak bilen baglanyşykly. Neşir işleri. 3. Neşir sözünden soň etmek kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Neşir etmek çap edip çykarmak. neşirýat [neşirýa:t], at. Kitap, kitapça, gazet- žurnal we ş.m.-leri neşir etmek bilen meşgullanýan edara. Ýene iki ýygyndy neşirýata çap etmäge hödürlendi. neşirýatçy [neşirýa:tçy], at. Çap edip çykarmak işi bilen meşgullanýan neşirýat senagatynyň işgäri, çap edip çykarýan adam. netije [neti:je], at. 1. Bir mesele, iş we ş.m. boýunça gelinýän iň soňky pikir, çözgüt. 2. Edilen işden gelýän peýda, görülýän haýyr. Islendik işiň jemleri ahyrky netije bilen kesgitlenýär (“Türkmenistan”). 3. "Ahyr soňunda, iň soňunda" diýen manyly giriş sözi. Netijede, öýleriň ýene-de 50 müňüsine gaz berildi (“Türkmenistan”). \n\t‣Netije çykarmak sapak edinmek, iş üçin belli karara gelmek. netijeli [neti:jeli], syp. Netije berýän, netijesi bar bolan. netijesiz [neti:jesiz], syp. Netijesi ýok, netije bermeýän, biderek, boş. Netijesiz iş. netikaza [netikaza:], syp. Özdiýenli, öz diýenini edýän. Netikaza adam. Ol tüýs netikaza eken. netikazalyk [netikaza:lyk], at. Netikaza häsiýetlilik. Netikazalyk halanmaýan gylyk. neýlemek işl., gepl.d."Näme etmek?, näme işlemek?" manylarynda ulanylýan söz. "Bir belasy bolmasa, guýruk munda neýlesin" diýip oýlanypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). Dost ilinden awaraýam, Gel, gör, meni yşk neýledi (Ýunus Emre). nä [nä:], 1. Sözüň öňünden goşulyp, ýoklugy aňladýan goşulma. Meselem: näbelli,nädogry we ş.m. 2. Nähili?, niçik? ýaly sorag çalyşmasynyň manysyny aňladýar. Seniň nä işiň, özi islänini etsin. \n\t‣Nä körüň bar? näme işiň bar, işiň ýok, barmak derkar däl. Olarda nä körüň bar? Öýde bol. näbelet [nä:velet], syp. Belet däl, tanyşlygy ýok, nätanyş. Sen maňa näbeletmi? näbeletçilik [nä:veletçilik], at, ser.Näbeletlik. näbeletlik [nä:veletlik], at. Belet dällik, belet bolmadyk, tanyş dällik, nätanyşlyk. Şähere näbeletlik. näbeletsiremek [nä:velessiremek], işl. Belet bolmadyksyramak, bilmediksiremek; nätanyşsyramak, näbelet bolan bolmak. näbelli [nä:velli], syp. Belli däl, açyk, anyk bilinmeýän; nätanyş. Tokaýdan näbelli guşlaryň hüwwüldili owazy gelýärdi (N. Jumaýew). näbellilik [nä:vellilik], at. Belli dällik, belli bolmadyk, açyk bilinmezlik, açyk dällik; nätanyşlyk. näçe [nä:çe], çal.1. Bir zadyň bahasyny, sanyny, mukdaryny we ş.m. bilmek üçin ulanylýan sorag çalyşmasy. Onuň näçe ýaşanyny bilýän adam ýokdy (B. Seýtäkow). 2. Köp, köp gezek; isledigiňçe. Gowaça şeýle bir ösümlik, şeýle bir ekin, muny näçe taryplasaň, ýene az (B. Kerbabaýew). näçenji [nä:çenji / nä:çinji], çal. Soralýan zadyň tertip boýunça ornuny görkezmäge hyzmat edýän sorag çalyşmasy. Sen pellehana näçenji bolup geldiň? Näçenji sahypany okap gutardyň? nädogrulyk [nä:doğruluk], at.1. Hakykata dogry gelmezlik, dogry dällik, ýalanlyk. 2. Ýalňyşlyk, hakyky dällik. Meseläniň goýluşynyň nädogrulygy ýüze çykdy. nädogry [nä:doğry], syp. 1. Hakykata dogry gelmeýän, dogry däl, dürs däl, ýalan, galp. 2. Ýalňyş. Biz meseläni nädogry çözüpdiris. nägehan [nä:ğeha:n], hal. 1. kön.s. Duýdansyz, birden, birdenkä, tötänden. Bir kerwen gelerdi Müsürden Şama, Nägehan geldiler üşbu mekana (Magtymguly). Nägehandan gelen betbagtçylyk ol maşgalanyň süýji durmuşyny bulady (B. Soltannyýazow). 2. göç.m. Garaşylmazdan inen bela, betbagtlyk, abanan howp. Beýle nägehan ynsanyň başyna inmesin. nägile [nä:ği:le], syp. Bir zatdan ýa-da birinden göwni galan, närazy bolan, nadyl. Men siziň hiç biriňizden hiç wagtda nägile bolmadym (B. Kerbabaýew). nägileçilik [nä:ği:leçilik], at, ser. Nägilelik. nägilelik [nä:ği:lelik], at. Birinden ýa-da bir zatdan göwnüň galmaklyk, närazy bolmaklyk, nadyllyk, razy dällik. nähajat [näha:jat], at. Nämä geregi bar, nämä gerek, nämä derkar, geregi, hajaty ýok, ne hajat. Ederini bilmeze ýagy nähajat! (Nakyl). nähak syp. 1. Dogry däl, nädogry, hak däl. Adama nähak gara sürtmeli däl.2. Hiç bir sebäpsiz, biderek, ýerliksiz. näheň at, k.d. Kit, akula. Jeýhun derýasynyň Nili-näheňi (Magtymguly). nähili [nä:hi:li], çal."Neneňsi, nätüýsli, niçik" ýaly manydaky sorag çalyşmasy. Sen bagt diýen zada nähili düşünýärsiň? nähoş [nä:hoş], syp., ser. Näsag. nähoşlamak [nä:hoşlomok], işl., ser. Näsaglamak. Ol ýaman nähoşlany üçin hassahana düşdi. nähoşluk [nä:hoşluk], ser. Näsaglyk. Enesiniň nähoşlugy hakynda telegramma aldy. näjüre [nä:jürö], çal., ýerli g., ser. Nähili. näkes [nä:kes], syp. Ugursyz, bolgusyz (adam). Sözüň parhyny bilmez bir näkes üçin bizden öýkelemäň! (“Edebiýat we sungat”). näkeslik [nä:keslik], at. Hiç zadyň alnyndan dällik, binamyslyk, sansyzlyk, bihepbelik. nälaýyk [nä:la:ýyk], syp. 1. Mynasyp däl, deň gelmeýän, taý gelmeýän, laýyk däl. 2. göç.m. Nädogry, ýalňyş. Nälaýyk hereketler. nälaýyklyk [nä:la:ýyklyk], at. 1. Laýyk dällik, mynasyp bolmazlyk, deň gelmezlik. 2. göç.m. Nädogrulyk, ýalňyşlyk. Edilýän hereketleriň nälaýyklygy. Işde bolýan nälaýyklyklar. näler [nä:ler] I, çal., gepl.d. Nämeler sözüniň (çalyşmasynyň) gysgalan görnüşi. Seýil edeliň bu jahana, Jahanda näler görüner (Magtymguly). \n\n\n NÄLER [nä:ler] II, çal. Her näçe, şunça, köp gezek, her edip, hesip edip. Men näler çydajak boldum-la. nälet [nä:let], at.1. Ýüzügaralyk, býabraýlyk, lagnat. 2. Gargyş, sögünç aňladýan söz. Patyşa kiçi gyzyna nälet aýdyp, bir gatyrhana saldyrdy (Halk ertekisinden). \n\t‣ Nälet getirmek ýüzügara etmek, biabraý etmek. Nälet okamak gargyş etmek, gargamak. näleti [nä:leti], syp., ser. Näletkerde. näletkerde [nä:letkerde], syp. Nälet, ysnat getirýän, näleti. Sen-ä näletkerde oglan bolduň. näletleme [nä:letleme], iş ady. Näletlemek ýagdaýy. näletlemek [nä:letlemek], işl. Nälet aýtmak, pislemek; gargyş etmek. Ähli halklar näletleýär urşy (A. Kowusow). näletlemeklik [nä:letlemeklik], iş ady. Näletlemek ýagdaýy. näletlenmek [nä:letlenmek], işl. Biri ýa köpçülik tarapyndan nälet okalmak, gargyş edilmek. Erbet hereketler üçin näletlenmek. näletli [nä:letli], syp. Nälet siňen, nälet aýdylan, näletlenen, nälet eýesi bolan. nämakul [nä:ma:ku:l], hal. Makul däl, maksada laýyk däl, göwnejaý däl, makullanmaýan. Onuň çykyşyna dogry diýenem tapyldy, ony nämakul bilenem tapyldy. Siziň şu maslahatyňyz nämakul däl. näme [nä:me], çal. Atlaryň ornuna gelýän sorag çalyşmasy. – Näme beýle gijä galdyň? – diýip, söze başlady (H. Derýaýew). \n\t‣ Nämäň alnyndan "pylany kimmişin, ol hiç kim, elinden geljek zat bolmaz" diýen manyda ulanylýan aňlatma. O nämäň alnyndan, ondan hiç kim gorkanok. nämejal [nä:meja:l], syp. Mejalsyz, ysgynsyz. Açyk gapydan içeri giren nämejal, ejiz göwreli, ýigrimi iki-ýigrimi bir ýaşlaryndaky ýigitdi (A. Gowşudow). nämejallyk [nä:meja:llyk], at. Ysgynsyzlyk, mejaly, kuwwaty, güýji ýokluk. nämährem [nä:mährem], syp. 1. Ýat, keseki. Magtymguly, dostdan syryň gizleme, Biwepadyr, nämähremi gözleme (Magtymguly). 2. Mähirsiz, rehimsiz, yzgytsyz. O şol hatyn ki, nämährem nazardyr (Sopy Allaýar). nämähremlik [nä:mähremlik], at. Mähirli gatnaşykda dällik, kesekilik. Onuň garaýşynda nämähremlik duýulýardy. nämälim [nä:mä:lim], syp. 1. Mälim däl, belli, aýan bolmadyk, gümürtik; düşnüksiz. 2. Tanyş däl, tanalmaýan, nätanyş. \n\t‣ Nämälim çalyşma dil b. Biri, pylany, neme ýaly sözlerden ybarat bolup, köplenç atlaryň ýerine ulanylýan sözler. nämälimlik [nä:mä:limlik], at.1. Mälim, belli dällik, aýan bolmazlyk, gümürtiklik. Ýüreginde turan howsala, gorky, nämälimlik barha güýjeýärdi (B. Seýtäkow). 2. Tanyş dällik, nätanyşlyk. näne [nä:ne], at. Ýapragy we baldagy gyzylymtyl, ýiti narpyz ysly, iýilýän ot. närahat [nä:ra:hat], syp. Rahat däl, ynjalyksyz, rahady ýok, rahatsyz, galagop. Närahat ýürek. Närahat orun. närahatlyk [nä:ra:hatlyk], at. Rahat dällik, ynjalyksyzlyk, rahady ýokluk, rahatsyzlyk; galagoplyk. Onuň derde dözümli kalby närahatlyk bilen urýardy (G. Kulyýew). närazy [nä:ra:zy / nä:ra:zy:], syp. Birinden ýa- da bir zatdan razy bolmadyk, razy däl. närazyçylyk [nä:ra:zyçylyk / nä:ra:zy:çylyk], at, ser. Närazylyk. Iki tarapda hem närazyçylyk bolmasyn.. närazylyk [nä:ra:zylyk / nä:ra:zy:lyk], at. Birinden ýa-da bir zatdan razy bolmazlyk, razy dällik, makul bilmezlik, göwnejaý dällik. Ýoldaşlarynyň ýüzüne närazylyk bilen seretdi. närse [nä:rse], ser. Zat. Ol ne gözdür, kirpigi ýok, gaşy ýok? Gözlülerden ýagşy närseler görmüş (Magtymguly). näsag [nä:sağ], syp. Sag däl, kesele duçar bolan, nähoş, syrkaw. Hekim näsagyň ýagdaýyny bilenden soň, uludan demini aldy. näsagçylyk [nä:sağçylyk], at, ser. Näsaglyk. Onuň gürrüň bermegine görä, näsagçylyk ilerki obalara-da ýaýrapdyr (G. Kulyýew). näsaglama [nä:sağlama], iş ady. Näsaglamak, ýarawsyzlyk ýagdaýy. näsaglamak [nä:sağlamak], işl. Kesele duçar bolmak, ýarawsyz bolmak, syrkawlamak, hassalamak, nähoşlamak. Birhili, bagrym sançýar, ýüregimiň ugry ýok, näsaglap ýörün öýdýän (“Edebiýat we sungat”). näsaglamaklyk [nä:sağlamaklyk], iş ady. Näsaglamak ýagdaýy. näsaglaýyş [nä:sağlaýyş], iş ady. Näsaglamak ýagdaýy. näsaglyk [nä:sağlyk], at. Sag dällik, kesele duçar bolmaklyk, syrkawlyk, nähoşluk, ýoňlulyk. Hapaçylyk näsaglygyň sebäbidir. näsaz [nä:sa:z], syp. 1. Agzybirligi bozulan, agzala. Iki dostuň arasy näsazdy.2. Dogry işlemeýän, bozulan, ýaramaz, bozuk. Maşynyň motory näsaz işleýär.3. Saz däl, birsydyrgyn däl, kadaly däl. Ýüregiň näsaz urmagy. näsazlyk [nä:sa:zlyk], at.1. Arasy bozuklyk, agzalalyk, agzybirligi ýokluk. Bularyň arasyna bir näsazlyk düşdi (A. Gowşudow). 2. Nädogrulyk, bozuklyk, ýaramazlyk. Näsazlyk ýüze çykarylan badyna ony düzedýärler.3. Saz dällik, kadaly dällik, kadasyzlyk. Ýüregiň urşunyň näsazlygy ýüze çykdy. näşat [nä:şa:t], syp. Şat däl, şadyýan däl, tukat, keýpsiz. Magtymguly, bimyradam, Iller hoşdur, men naşadam (Magtymguly). näşatlyk [nä:şa:tlyk], at. Şat dällik, şadyýan dällik, tukatlyk, keýpsizlik. nätakyk [nä:ta:ky:k], syp. Takyk däl, dürs däl; belli edilmedik, gümürtik. Nätakyk mesele. Nätakyk jogap. nätakyklyk [nä:ta:ky:klyk], at. Takyk dällik, anyk, belli dällik, gümürtiklik. Öňki bar bolan käbir nätakyklyklar düzedilipdir (“Edebiýat we sungat”). nätanyş [nä:tanyş], syp. Tanyş däl, keseki, biri-birini tanamaýan, ýat, bigäne. Nätanyş adam. nätanyşlyk [nä:tanyşlyk], at. Tanyş dällik, biri-biriňi tanamazlyk, ýatlyk, bigänelik. näteňenälet [nä:teňenä:let], hal. Bolşy nähili erbet, ýaramaz. näteňet [nä:teňet], hal, gepl.d., ser. Näteňenälet. nätjek işl., gepl.d. Näme etjek? diýen söz düzüminiň gysgalan şekili (“Näme alaç etjek, nähili çäre tapjak, edip biljek zadyň ýok" diýen manyda ulanylýar). Biziň obamyzda asyl çäge bolmasa nätjek? (B. Kerbabaýew). nätmek [nä:tmek], işl., gepl.d. Näme etmek diýen söz düzüminiň gysgalan şekili. nätmekçi [nä:tmekçi], "Näme etmek hyýalyňda bar, näme etmek meýliň bar?" manylarda ulanylýan sorag sözi. nätüýsli [nä:tüýslü], çal. "Nähili, neneň, niçik, näzeýilli, neneňsi" diýen ýaly manyda ulanylýan sorag çalyşmasy. Aýuw, seniň bolşuň nätüýsli, toba-tagsyr! (A. Durdyýew). näumyt [nä:umuýt], syp. Umytsyz, tamasyz. Adybeg yzy binyşan gitdi diýip, men näumyt bolup ýördüm (“Görogly”). näumytlyk [nä:umuýtluk], at. Umytsyzlyk, tamasyzlyk. Onda näumytlyk duýgusy oýandy. näwagt [nä:wağt], çal. Haýsy wagt, haçan. – Biz kärhanada näwagt işläris? – diýipdir (Ö. Abdyllaýew). näwagt-biwagt [nä:wağt-bi:wağt], hal. Her bir wagt, haçan diýseň, islendik-islenmedik wagt. Näwagt-biwagt diýmän, bar bileni-biteni işdir. näwagt-näzamana [nä:wağt-nä:zama:na], hal. Bilip bolmaz, nähili döwür boldy, bu nä zamana. Näwagt-näzamana, ýüregiňde beslän ýagşylyklaryňy uzaklaşdyrman edip dynsaň gowy. näz [nä:z], at. 1. Esasan, aýal-gyzlaryň öz gadyryny artdyrmak maksady bilen ýakymly, mylaýym duýguly näz-kereşmesi; göz-gaş kakyşy, garaýşy. Ol gözlerini güldürip, näz bilen ýylgyryp seretdi (N. Pomma). 2.Arzylatmak, gerekletmek üçin tykyran bolup oturma. Gyzy baryň näzi bar (Nakyl). \n\t‣Näziňi artdyrmak arzyňy artdyrmak, özüňe ýalbartmak, näziňi çekdirmek. Näziňi artdyrmasana, ozal gürleşipdik ahyry. näzenin [nä:zeni:n], syp. Göze ýakymly, mylaýym, ajaýyp, gözel (ýaş aýal maşgala hakynda). näzeninlik [nä:zeni:nlik], at. Näz- kereşmelilik, näzi köplük. Beýle näzeninlik hemme gyzlara mahsus däldir. näzeýilli [nä:zeýilli], çal, gepl.d., ser. Nähili. Aýdaweri, oglum, atynyň reňki näzeýilli? (“Görogly”). näzik [nä:zik], syp. 1. ser. Nepis. 2. Ýaşajyk, terje. Otuň näzik ýapraklary bürşerip görünýärdi (B. Kerbabaýew). 3. Gowşajyk, inçejik, horja, çepiksije. Çerkez arkan dolanmakçy bolanda, gurply penje onuň näzik çigninden ýapyşdy (B. Kerbabaýew). 4. Mähirli, mylaýym, ýakymly, ýumşajyk. Dutaryň näzik owazy. 5. Berk däl, port, sagdyn däl; ejiz, gowşak. Näzik baldak. Näzik gül. 6. göç.m. Sähel zady ýüzüne alýan, ynjyk, öýkelek, nermenäzik. Näzik gelin. Näzik adam. Näzik bolmak. 7. Gyza dakylýan at. näziklik [nä:ziklik], at. 1. ser. Nepislik. 2. Ynjyklyk, köp zähmet, esewanlygy talap edijilik.Gowaçanyň näzikligi näzenin gyzyňkydan hem öteräk (B. Kerbabaýew). 3. Mähirlilik, ýakymlylyk. Tebigy näzikligine ýürekden gadyr goýýardy (G. Kulyýew). 4. Berk dällik, portluk, ejizlik. Metalyň näzikligi. 5. göç.m. Ynjyklyk, öýkeleklik. näziksireme [nä:ziksireme], iş ady. Näziksiremek ýagdaýy. näziksiremek [nä:ziksiremek], işl. Näz- kereşme eden bolmak, näziňi çekdirjek bolmak, näzik bolan bolmak. Ol wagtyhoşluk bilen güldi, näziksiredi. näziksiremeklik [nä:ziksiremeklik], iş ady. Näziksiremek ýagdaýy. näziksireşmek [nä:ziksireşmek], işl. Ýerli- ýerden, birnäçe bolup näziksiremek. näziksiretmek [nä:ziksiretmek], işl. Näzik ýagdaýda boldurmak, näziksiremäge ýol bermek; aýnatmak. näzi-nygmat [nä:zi-nyğmat], at. Her hili iýmitler, her tüýsli tagamlar, nazy-nygmat. Näzi- nygmat görüp, iýip-içmedim (Kemine). näzirgeme [nä:zirğeme], iş ady. Näzirgemek ýagdaýy. näzirgemek [nä:zirğemek], işl. 1. Näz- kereşme etmek, näzli bolmak, näziňi çekdirmek. Ol ýigidiň saçyny sypap näzirgedi. 2. Lälik bolmak, läliksiremek, näziňi bildirmek. Ol kakasynyň boýnundan asylyp näzirgedi (G. Kulyýew). näzirgenmek [nä:zirğenmek], işl. Näz etmek, näzlidigiňi bildirmek. Gelin näzirgenip, gözüni süzdi (“Edebiýat we sungat”). näzirgeşmek [nä:zirğeşmek], işl. Birnäçe bolup bilelikde näzirgemek. Gyzlar näzirgeşip otyrdylar. näzirgeýiş [nä:zirğeýiş], iş ady. Näzirgemek ýagdaýy. näz-kereşme [nä:z-kereşme], at. Näz etmeklik, göz-gaş oýnatma, özüne çekiji mylaýymlyk, näzlilik. Agaýunus ýüz-müň näz- kereşme bilen gözlerini güldürdi (“Görogly”). näzli [nä:zli], syp. 1. Näz bilen, mylaýym, mähirli, näz-kereşmeli. . Onuň aýaly näzli güldi (B. Kerbabaýew). 2. Adam ady. niçe çal. Näçe, ençe, birnäçe, birentek. Türkini oňarmaz niçe mollalar, Arap tilin, diwan hatyn näbilsin (Magtymguly). niçesar [niçesa:r], hal. Haçana çenli, haçana deňiç, näçe wagt.Seniň geleňsizligiň zerarly, men niçesar goňşy-golamyň maşgalasyny kişşikläýin! (B. Kerbabaýew). Niçesar saňa aýdyp etdirmeli! niçezar [niçeza:r], hal., ser. Niçesar. Men niçezar saňa taýýar aw getirip berer ýörer öýdýäň (Halk ertekisinden). niçigsi [niçiğsi], gepl.d.Niçik, neneň, neneňsi, nähili. Men sensiz niçigsi arman çekmäýin. niçik gepl.d., ser. Neneň. Niçik lak atjagyn bilmeýän ýaly, Ogryn-ogryn galpyldaýar azajyk (B. Kerbabaýew). niçiksi [niçiлsi], ser. Niçigsi. niderlandiýaly [niderla:ndiýa:ly], syp., ser. Niderlandiýalylar. niderlandiýalylar [niderla:ndiýa:lylar], ser. Gollandlar. nigär [niğä:r], at. 1. Gözel, söýgüli, ýar. Köňlüňni istäp, eý nigär, men barmyşam ýoldan-ýola, Berdim ki sowt-u namyňny jan birle her goldan-gola (Magtymguly). 2. Surat, nagyş, haşam. 3. Gyz ady.. nigärli [niğä:rli], syp. Bezelen, nagyşly. Elleri bileginden hynaly, barmaklary nigärli, mahbub kafyr gyzlary galyň oguz beglerine sargan süzüp içirlerdi (“Kitaby dedem Gorkut”). nije çal, ser. Niçe. Diýdim: "Ýa reb, kethudalyk nijedir"(Magtymguly). nika [nika:], at. Är-aýallyk gatnaşygyny düzgünleşdirmek däbi, kanuna laýyklykda nikalamak düzgüni. Nika hakyndaky kanun. \n\t‣Nika gyýmak adata, dessura görä täze öýlenenleriň är-aýallygyny resmileşdirmek, nikalamak. Nika gyýyp, tutynyň aňyrsyna salanlarynda gyz uludan bir demini alan (A. Salyh). Nikany bozmak biri bilen resmi är-aýal bolup ýaşamaklygy bes etmek, aýrylyşmak. Men adamym bilen nikamy bozmagy göwnüme düwdüm (A. Nazarow). Nika suwy maşgala gurýanlara nika gyýlanda toýçulara paýlanýan, olaryň süýjülikde ýaşaşmaklaryny dileg etmek üçin berilýän süýji suw. Nika ýaşyna ýetmek durmuş gurmaga, kanun boýunça nikalaşmaga ýaşy ýetmek, kämillik ýaşyna ýetmek. nikalama [nika:lama], iş ady. Nikalamak ýagdaýy. nikalamak [nika:lamak], işl. Nikaly etmek, nika gyýmak. Meni Öweze nikalap berseňiz, men myradyma ýeterdim (“Görogly”). nikalamaklyk [nika:lamaklyk], iş ady. Nikalamak ýagdaýy. nikalanmak [nika:lanmak], işl. Biri bilen nikaly ýagdaýda bolmak, birine nikalanyp berilmek. nikalaşmak [nika:laşmak], işl: Biri bilen nikaly ýagdaýa geçmek, kanuny är-aýal bolmak. Ýaş çatynjalar toý güni nikalaşdylar. nikalatmak [nika:latmak], işl. Birine nika gyýdyrmak, nikalaşdyrmak. nikalaýyş [nika:laýyş], iş ady. Nikalamak ýagdaýy. nikaly [nika:ly], syp. Nikada duran, nikalaşan; başy boş däl. nikasyz [nika:syz], syp. Nikaly däl, nikada durmaýan. nikasyzlyk [nika:syzlyk], at. Nikasy ýokluk, nikada durmazlyk. nil [ni:l] I, at. Goýy gök reňk. \n\t‣Nile ýatyrmak nil reňkinden taýýarlanan suwuklyga boýaljak ýüpi atyp goýmak. Nili azan (üýtgän) adamkärçilik häsiýetlerini ýitiren. Nili birmeňzeş pikirli, bir ugurdan gopýan, pikirdeş. Diýmek, ikisiniň hem nili bir (H. Ysmaýylow). \n\n\n NIL [ni:l] II, at. Ok atylýan ýaragyň (tüpeň, sapança, top we ş.m.) okunyň geçýän, çykyp gidýän turba görnüşli bölegi. nilgär [ni:lğä:r], at. Boýag-nil gaýnadýan adam, boýagçy. Olaryň biri bagban, beýlekisi nilgär eken (“Türkmen halk ertekileri”). nilgärlik [ni:lğa:rlik], at. Nilgäriň käri, ýagdaýy. nire [ni:re], "Haýsy ýer, haýsy orun, haýsy ugur?"diýen manyny aňladýan sorag çalyşmasy. Sen nireden gelýärsiň? (B. Seýtäkow). \n\t‣Nirede oturtjagyňy bilmezlik çendenaşa hormatlamak, uly hezzet etmek, hormat bilen myhman almak. Ol jorasyny nirede oturtjagyny bilmedi. nireli [ni:reli], syp. Haýsy ýerli, haýsy ýurtly. Siz nireli borsuňyz? (“Edebiýat we sungat”). niýet at. Bir zady, işi etmäge öňünden döreýän isleg, hyýal, meýil. \n\t‣Niýetiňe düwmek bir işi amala aşyrmagy maksat edinmek, niýet etmek. Niýetiňi bozmak ýaman niýete, ýaman hyýala münmek, bozuk pikire gulluk etmek, ýaman päle gitmek. Soltansöýüniň niýetiniň bozulanyny ony häzir çagyrjagyny mälim edýär (“Myraly”). niýet-arzuw at. Ýürekde beslenýän, aňyňda göz oňüne getirilýän niýet we arzuw. niýetlenilmek işl. Biri tarapyndan bir zat, iş göz öňünde tutulmak, maksat, hyýal edilmek, göwne düwülmek. Çopanlary çöl ýollary üçin ýörite niýetlenilen maşynlar gatnadýarlar (“Türkmenistan”). niýetleme iş ady. Niýetlemek ýagdaýy. niýetlemek işl. Bir zady kimdir birine bermegi göz öňünde tutmak, ýüregiňe düwmek, maksat edinmek. Men bu gyzy kyýamatlyk oglum Öwez jana niýetläp alyp gaýtdym (“Görogly”). niýetlemeklik iş ady. Niýetlemek ýagdaýy. niýetlenmek işl. Haýsydyr bir zady kimdir birine bermek göz öňünde tutulmak, ýürege düwülmek. niýetleýiş iş ady. Niýetlemek ýagdaýy. nobat [no:vot], at. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň gezekli-gezegine, yzly-yzyna gelip durmagy, gezek. 2. Bir zat almak, görmek üçin düzülen hatar. Nobata durmak. 3. Oglana dakylýan at. nobatçy [no:votçy], at. Öz gezegine belli bir wagtda gulluk ýa-da jemgyýetçilik borjuny ýerine ýetirýän adam. nobatçylyk [no:votçuluk], at. 1. Nobatçynyň käri, wezipesi, işi. 2. Nobat borjuny ýerine ýetirmeklik, gezegine nobatçy bolmaklyk. Düýn nobatçylykdan soň geçelgede işlemeli boldum. nobatdaky [no:votda:ky], syp. 1. Nobatda duran. Nobatdaky adamlar. 2. Belli bir yzygiderlilikde bolup durýan, çykýan. Gazetiň nobatdaky sany. Nobatdaky maslahat. nobatlaýyn [no:votloýun], hal, ser. Nobatma-nobat. nobatma-nobat [no:votmo-no:vot]. Nobat boýunça, gezeginiň ýetişine göra, gezekli gezegine. Göroglynyň ýigitleri nobatma-nobat garawulçylyk ederdiler (“Görogly”). nobatsyz [no:vossuz], syp. Nobata durman, binobat, gezeksiz. nobur [no:vur], at. Uly ýap. Köpek art penjeleri bilen ýer dörüp, ýüzüni nobura bakan tutup hyňranýardy (B. Kerbabaýew). nogaý [noğoý], at, ser. Nogaýlar. nogaýlar [noğoýlor], at. Stawropol ülkesinde, Dagystanda, Garaçaý-Çerkez respublikasynda ýaşaýan türki dilli halk. nogsan [noğsa:n], at. Zyýan, zelel, kemçilik. nogsanlyk [noğsa:nlyk], at. Kemçilik, ýetmezçilik, zyýanly hereket. nogta [noğto], at. 1. Ýaşajyk göleleriň, köşekleriň we ş.m. mallaryň kellesine kelleki görnüşinde salyp, itmek, daňmak üçin ýüpden edilen enjam. Häzir gölämize nogta eder ýaly ýüp işdirýän (A. Durdyýew). Atyny bir giň ýola salyp, nogtasyny arabanyň gorumyna ildirip ýatdy (A. Ahundow- Gürgenli).2. göç.m. Erk, ygtyýar. Öz nogtasyny öz enesine tabşyrýan ýigitden men-ä näme tama edip boljagyny bilýän däldirin (B. Kerbabaýew). \n\t‣Nogta salmak erk-ygtyýaryny elinden almak, öz ugruna gidermezlik. Nogtasyny başyna oramak näme bolsa, şo bolsun etmek, öz ugruna goýbermek, çäklendirilmedik ygtyýar bermek. Nogtasyny ele almak özbaşdak hereket etmekden mahrum etmek, erk bermezlik, ygtyýaryny almak. Nogtasyny eline bermek erk bermek, özbaşdak hereket etmäge ygtyýar bermek. nogtalama [noğtolomo], iş ady. Nogtalamak ýagdaýy. nogtalamak [noğtolomok], işl. 1. Nogta salmak. Ol eşegi nogtalap mündi. 2. göç.m. Erk- ygtyýaryny ele almak, ugruna goýbermän, özüňe garaşly etmek. Iki ýüregi biri-birine baglan güýji nogtalamak kyndy. nogtalamaklyk [noğtolomokluk], iş ady. Nogtalamak ýagdaýy. nogtalanmak [noğtolonmok], işl. 1. Nogta salynmak.Onuň joşgunly höwesi birbada nogtalanan tez mal ýaly suslandy (B. Kerbabaýew). 2. Erki elinden alynmak, garaşly edilmek, örüsi daraldylmak. Ol özüniň nogtalanyny soň bilip galdy. nogtalaşmak [noğtoloşmok], işl. 1. Nogta salmaga kömekleşmek. Öküzçäni nogtalaşmasaň, maňa başardanok. 2. Bilelikde nogtalamak.Oglanlar köşeklerini nogtalaşyp durdular. nogtalatmak [noğtolotmok], işl. Nogtalamak işini başga birine etdirmek, nogta saldyrmak. Göläni nogtalatmak. nogtalaýyş [noğtoloýuş], iş ady. Nogtalamak ýagdaýy. nogtaly [noğtoly], syp. 1. Nogta salnan, nogtalanan. Nogtaly göle. 2. göç.m. Erk-ygtyýary alnan, erksiz, ygtyýarsyz. nogtasyz [noğtosuz], syp. 1. Kellesine nogta salynmadyk. 2. göç.m. Erk-ygtyýary alynmadyk, hereketi çäklendirilmedik. nogul [noğul], at. Köplenç, içi miwe huruşly togalak süýji. Gartaň aýallar aňyrdan gelýän adamlaryň üstünden pişme, nogul, nabat seçýärdiler (B. Kerbabaýew). nogul-nabat [nogul-naba:t], at. Dürli görnüşdäki süýjüleriň, noguldyr nabadyň umumy ady. Nogul-nabat seçdi alyp tabagy, Ene arzuw edip ýagşydan-ýagşy (M. Myşyýew). nohut at. Kösükli birýyllyk ösümlik, şeýle hem onuň togalajyk dänesi, hasyly. – Biz suwly ýerden künji alyp bilemizok, sen künjini, nohudy düme ýerden aljak bolýaň – diýip, oturan ýerinden hümürdedi (A. Gowşudow). nokat [nokot], at. 1. Kiçijik tegelejik tegmil. Ýapragyň ýüzi kiçijik nokatlardan doludy. 2. dil b. Habar sözleminiň we käbir gysgaldylyp ýazylan sözleriň soňunda goýulýan dyngy belgi. Habar sözleminiň soňunda nokat goýulýar. 3. Algebrada, nota ýazuwynda, telegraf kodunda, geografik kartalarda, meýilnamalarda we ş.m. şertli belgi hökmünde hyzmat edýän bellik. 4. mat. Matematikada, şeýle hem mehanikada ölçegi, çägi bolmadyk çyzygyň kesişýän ýeri. 5. Giňişlikdäki ýa- da bir zadyň üstündäki belli bir ýer, çäk. 6. fiz. Maddanyň bir haldan başga bir hala geçişinde temperatura çägi. Gaýnama nokady. Ereme nokady. Doňma nokady. 7. Bir zat üçin niýetlenen ýa-da bir alamaty bilen tapawutlanýan ýer. Söwda nokady. \n\t‣Nokat goýmak biri ýa-da bir zat bilen baglanyşykly bolan ähli işi gutarmak, tamamlamak. nokatlamak [nokotlomok]: gep nokatlamak birsyhly gaýtalap, heçjikläp durmak. Öz başyna ýaňrap, gep nokatlap duran şübheli adam: – Özüňiz bilersiňiz! – diýip çykyp gitdi (A. Gowşudow). nokatly [nokotly], syp. Nokat goýlan, nokat bilen bellenen. \n\t‣Nokatly otur dil b. esasan, düzmeli goşma sözlemlerde ulanylyp, ýönekeý sözlemleriň arasynda goýulýan dyngy belgi (;). nokatma-nokat [nokotmo-nokot], hal. Bolşy-bolşy ýaly, başdan-aýak, boýdan-başa, sözme- söz; anyk, dogry. Tabşyrylan ýumşy nokatma-nokat aýdyp bermek. nokgy-nokgy [nokgu-nokgy], at. Biri tarapyndan goýar ýerde goýulman edilýän gürrüň. \n\t‣Nokgy-nokgy edip oturmak üýtgeşik gürrüň edýändirin öýdüp, goýar ýerde goýman gürläp oturmak. nol [no:l], mat. 1. Ululygyň ýokdugyny aňladýan belgi: 0. Köpetdagyň futbolçylary myhmanlary 1:0 hasaby bilen utdy. 2. Howanyň we ş.m. gyzgyn-sowuklygy ölçelýän şertli belgi, mukdar- möçberiň derejesi. Şu gün Aşgabatda nol gradus boldy. nol-nol [no:l-nol], 1. Deňme-deň. Oýun nol- nol hasaby bilen tamamlandy. 2. Sagadyň näçedigi aýdylyp, yzyndan nol-nol sözi gelende, "ylaýyk" diýen manyny aňladýar, mysal üçin: sagat on iki nol- nol "sagat ylaýyk on iki". nomer [no:mer / no:mur], at, gepl.d. 1. Bir meňzeş zatlaryň tertibini, yzygiderliligini görkezýän belgi ýa-da san (ser. Belgi we San: tertip san belgisi. ). Ol haýsydyr bir nomeri sorady (A. Gowşudow). 2. Geýim, aýakgap we ş.m. zatlaryň san bilen bellenen ölçegi. Egnindäki on alty nomer ýeke nil tüpeňiniň nili gaty ýokarda somalyp görünýärdi (A. Gowşudow). 3. Belli bir tertip, san bilen yzygiderliligi bellenýän zat. Mekdeplerde diwar gazetleriň nomerleri yzygiderli çykarylýar. 4. Myhmanhanada, hammamda we ş.m. aýratyn otag, jaý. 5. Konsertiň we ş.m. ýerine ýetirilýän, görkezilýän aýratyn bir görnüşi. Konsertiň nomerleri biri-birinden gyzyklydy (B. Annageldiýew). 6. göç.m. Bir maksat bilen edilýän iş, pyrryldak. Seniň ol nomeriň geçmedi. \n\t‣ Nomere goýmak gepl.d. bir işi bitirerin diýip bitirmän ýa bolmasa, başga bir zat edip, oňaýsyz ýagdaýda goýmak. nomerleme [no:merleme / no:murlomo], iş ady. Nomerlemek ýagdaýy. nomerlemek [no:merlemek / no:murlomok], işl., gepl.d. Bir zada yzygiderli tertipde nomer goýup çykmak, tertip sanlar bilen bellemek, san belgisi bilen belgilemek. nomerlemeklik [no:merlemeklik / no:murlomokluk], iş ady. Nomerlemek ýagdaýy. nomerlenmek [no:merlenmek / no:murlonmok], işl., gepl.d. San bilen bellenmek, nomer goýulmak. nomerleşmek [no:merleşmek / no:murloşmok], işl., gepl.d. Nomer goýmaga, yzygiderli nomerlemäge kömekleşmek. nomerletmek [no:merletmek / no:murlotmok], işl., gepl.d. Nomer goýdurmak, yzygiderliligini san belgisi bilen belgiletmek. nomerleýiş [no:merleýiş / no:murloýuş], iş ady, gepl.d. Nomerlemek ýagdaýy. nomerleýji [no:merleýji / no:murloýjy], at, gepl.d. Nomerini, san belgisini goýujy (gural ýa-da adam). nomerli [no:merli / no:murly], syp., gepl.d. Yzygiderli tertipde nomer goýlan, sanlar arkaly belgilenen. nomerlik [no:merlik / no:murluk], syp., ser. Nomerli. Sekiz nomerlik galoş. nomerlilik [no:merlilik / no:murluluk], at, gepl.d. Nomeri, tertibi barlyk, yzygiderli ýagdaýda bolmaklyk. nomersiz [no:mersiz / no:mursuz], syp., gepl.d. Yzygiderli tertipde nomer goýulmadyk, tertibi sanlar bilen bellenilmedik. nomersizlik [no:mersizlik / no:mursuzluk], at, gepl.d. Nomeri ýokluk, san bilen yzygiderliligi bellenmedik. noş [no:ş] I, Düwnen çaganyň arkasyna, ýeňsesine el bilen kakylyp aýdylýan ümlük. Ol, "noş, noş" diýip, oglanjygyň ýeňsesine ýuwaşja şapbatlady. \n\n\n NOŞ [no:ş] II: noş bolsun! nesip etsin, janyňa siňsin, janyňa ýarasyn. Çaýyňy iç, çöregiňi iý, janyňa noş bolsun! (B. Kerbabaýew). noşy [no:şy], at, gepl.d.Soganyň ýaşy, ýaşy gök sogan. nota [no:to] I, at, sazç. 1. Saz sesiniň, owazynyň şertli çyzykly belgisi. 2. Şertli çyzykly belgiler bilen ýazylan saz eseriniň ýazgysy; şonuň ýaly-da ýazgylardan ybarat kitap, depder. \n\n\n NOTA [no:to] II, dipl. Bir döwletiň hökümetiniň başga bir döwletiň hökümetine resmi diplomatik hat bilen ýüzlenmesi. nowa [nowo], at. 1. Mallary suwa ýakmak üçin agaçdan ýasalan süýri gap. Nowalara suw guýdum, Daşdy gitdi ýar-ýar (Toý aýdymyndan). 2. Maşynyň, arabanyň we ş.m. ýük goýulýan, ýüklenýän ýeri. \n\n\n NOWA [nowa:], 1. Akyl, paýhas, aň, düşünje. Başda nowaň bolsa beýdip ýörmezdiň, Her günde birine göwün bermezdiň (M. Seýidow).2. Ujypsyz zat.Janyňa ýakymly azat howasy, Bizde bolmaz din, adatyň nowasy (N. Pomma). nowasyz [nowa:syz], syp. Akylsyz, ýeňilkelle, aňsyz. Ol bir nowasyz oglan eken. nowbahar [nowvahar / nowwahar],at. 1. Ýazyň, baharyň ilki başlanýan döwri, täze bahar; alabahar. Zar-zar çün ebri-nowbahar ýyglady (“Zöhre – Tahyr”). 2. gepl.d.Ilkinji bolan çaga, ogul, gyz. Boýun görüp, guwananyň daşyndan, Nowbaharym – Haýdar, körpäm – Mirhesen (Seýdi). 3. Gyza dakylýan at. nowça [nowço] I, 1. syp. Sagdyn, ýaş. Nowça gyzlar. 2. Gyza dakylýan at. \n\n\n NOWÇA [nowço] II, at. Degirmende möhreden gelýän suwuň batly çykmagy üçin edilen deşik. nowella [nove:lla], at. Çözülişi garaşylmadyk ýagdaýda tamamlanýan uly bolmadyk hekaýa; kyssa görnüşli gysgajyk eser. nowellaçy [nowe:llaçy], at. Nowella ýazýan ýazyjy. nowgül [nowğül], at. 1. Täze gül, täze, ýaňy açylan gül. 2. Söýgüli ýar, gözel gyz-gelin. Başym gurban täze gelen nowgüle (Aýdymdan). 3. Gyza dakylýan at. nowha [nowho], at. Agyly derdinme görnüşindäki aýdym. Aşyk bolan jandan umydyn üzer, Gijeler dynmaýyn nowhalar düzer (“Şasenem – Garyp”). nowhana [nowha:na], at. Derýadan baş, saka alýan giň uly ýap. Tejen derýasynyň özeni bolan nowhana örän çuňňurdy (B. Kerbabaýew). nowjuwan [nowjuwa:n], syp. Ýaş ýigit; ýaş gyz. Eý soltan, bir nowjuwan, Bize otlar saldy gitdi (“Görogly”). Aýyp kylmaň, eý ýaranlar, nowjuwan elden gider (Mätäji). nowruz at. 1. Käbir Gündogar ýurtlarynyň hasaby boýunça täze ýyl çalşygy, täze ýyl çalşygynyň ilkinji güni, täze gün. Nowruzyň garyna bäsdeşlik edip oturan pagta synym oturmanam durmady (H. Garabaýew). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣Nowruz baýramy Alynky Aziýada, Ýakyn we Orta Gündogarda, Orta Aziýada, şol sanda Türkmenistanda we Zakawkazýede ýazyň gelmegi bilen bellenýän baýram. nowruzgül [nowruzğül], at. 1. ösüml.d. Baldagy şahasyz we ýapraksyz, gülleri sary, gülgün, gyzyl reňkli köpýyllyk ösümlik. 2. Gyza dakylýan at. noýabr [noýa:vyr], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň on birinji aýy. noýba [no:ývo], at. Uzyn kösükli birýyllyk ösümlik, şeýle hem onuň süýri däneli hasyly. Noýba hasylyny ýygnamak. noýbaly [no:ývoly], syp. Noýba goşulan, noýba atylan, noýba garylyp bişirilen. Noýbaly unaş. nöker [nökör], at, taryh. 1. Öňki döwürde hanyň, begiň we ş.m. garamagynda gulluk edýän adam, urşujy. Ol serdaryň hökümini nökerlere geçirdi. Ol nirä ýüzlense, garşysyndan duşman nökeri peýda bolýardy (B. Kerbabaýew). 2.gepl.d.Biriniň tarapdary, daýanjy, ynamdar adamy. 3. gepl.d. Tirkeşilýän oglan, ýoldaş. 4. Oglana dakylýan at. nökerbaşy [nökörvaşy], at. Nökerleriň serkerdesi. nökerlik [nökörlük], at. Nökeriň wezipesi, ýagdaýy. nöwert [nöwört], at, dokm. Tara guralynda daşyna dokalan mata oralýan kese agaç ýa-da turba görnüşindäki enjam. \n\t‣Nöwert agajy ýaly ýylmanak. Bir gezek...keteni, alaça dokamagy kesp edinen Aýjan eje sakgalyny takyr edip syran ýigitleriň birine “Eňegiňi nöwert agajy ýaly edäýipsiň-ä” diýdi (“Türkmen dili” gazeti). nöwertlik [nöwörtlük], syp. Nöwert eder ýaly, nöwert etmäge ýaramly. Nöwertlik agaç. nukdaýnazar at. Bir zat hakynda pikir,düşünje, bir zada bolan garaýyş. Her bir raýatyň belent watançylyk nukdaýnazary bolmalydyr. nuh [nu:h], at. Adam Atadan soňky pygamberleriň biri. \n\t‣Nuh eýýamy (döwri) 1) Nuh pygamberiň pygamberlik edip geçen döwri. 2) atam (babam) döwri, gadym eýýam, örän gadymy döwür. Nuhuň gämisi dünýäni suw-sil alanda janly-jandarlaryň, ösümlikleriň iki jynsyndan hem jübütme-jübüt edilip ýüklenen gämi. Nuhuň gämisin dartan atamyzdan galandyr (Kemine). Nuhuň tupany Nuh pygamberiň döwründe dünýäni suw-sil aldyran tupan. Şeýle tupan boldu ki, göýä hazret Nuhuň tupany dek, köp adamlar derýanyň içinde we ýakasynda heläk boldular (“Zöhre – Tahyr”). nun [nu:n], at. Arap elipbiýiniň ýigrimi bäşinji harpynyň ady. nur [nu:r], at. 1. Ýagty, şöhle, yşyk, ýalkym. Ýaňy dogan Gün jandara lezzet beriji göwher nuruny dünýä saçdy (B. Gurbanow). 2. Adama dakylýan goşma adyň birinji ýa ikinji taýy: Nurýagdy, Nurgözel, Allanur. nurana [nu:ra:na], syp. 1. Şöhle, nur saçyp duran, ýalpyldap duran, mylaýym hem açyk. 2. göç.m. Açyk göwünli, mähirli, nurly, ýüz keşbi owadan, mylaýym garaýyşly. Ol ýigidiň ýüzi nurana (T. Gurbanow). 3. Adam ady. nurbat [nurvot] I, at. 1. Haraý, rehim, aman; mürewwet. Pakyrlara magşarda nurbat etgen Alla seni (Magtymguly). Amandyr, nurbatdyr, myhman al, Garja (Halk aýdymyndan). Nurbat! – diýip galdy duşmanyň goly, "Ýeňilmez goşuna" güldük, dostlarym! (Ç. Aşyrow). 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n NURBAT [nurvot] II, at, teh. Aýlaw-aýlaw hyrly çüý. nurlandyrmak [nu:rlonnurmok], işl. Nur çaýmak, ýüzüni ýagtyltmak. Gurtgeldi aganyň ak ýüregi onuň ýüzüni nurlandyrdy (B. Seýtäkow). nurlanmak [nu:rlonmok], işl. Ýagtylmak, nur çaýylmak. Ýusup aga gözi düşende, onuň ýüzi nurlanyp gitdi (B. Seýtäkow). nurly [nu:rly], syp. 1. ser. Nurana. 2. Oglana dakylýan at. nusga [nusğo], 1. Deňeşdirmek, kesgitlemek, bilmek üçin alnan önüm, zat. Nusga üçin alnan nebiti çüýşejige guýduk. 2. Nusgalyk nagyş. Üýtgeşik goçagyň nusgasy. Keşdäniň nusgasy. 3. Görelde bolar ýaly hereket. Onuň janyny gaýgyrman zähmet çekişi hemmämiz üçin nusga bolup biler. nusgaçy [nusğoçy], at. Nusgadan hünärmen, haly, geýim we ş.m. zatlaryň nusgalyk şekilini çekiji. Türkmenistanyň ýaş eşik nusgaçysy abraýly ýörite diplom bilen gaýdyp geldi (“Türkmenistan”). nusgaçylyk [nusğoçuluk], at. Nusga boýunça hünärmeniň wezipesi, işi. nusgalyk [nusğoluk], at. Nusga bolar ýaly, meňzedip eder ýaly zadyň asyl bolşy. Nusgalyk nagyş. Nusgalyk ýazuw. nusgawy [nusğowy], syp. Nusga bolmaga mynasyp, nusga bolar ýaly; nusgawy edebiýata degişli, klassyky. Nusgawy edebiýat. nutuk at. Köpçüligiň öňünde çykyş edilip sözlenýän söz, çykyş. nygmat [nyğmat], at. Iýmit, tagam, nahar. Dürli-dürli nygmat goýup, Sylady ol tüýs ýürekden (Ş. Borjakow). nygmatly [nyğmatly], syp. Tagam, iýmek- içmek bar bolan, nygmaty bolan. Bu toý – müň nygmatly saçak başynda, Ýygnanan ýüzlerçe şägirdiň toýy (K. Gurbannepesow). nygtalmak [nyğtalmak], işl. Aýratyn bellenilmek, nygtalyp geçilmek. Ýaşlaryň arasynda aň-bilim işini işeňňirleşdirmek gerek diýip nygtaldy (“Türkmenistan”). nygtamak [nyğtamak], işl. Aýratyn belläp geçmek, tekrarlamak. nykap [nyka:p / nika:p], at. Ýüze tutulýan perde, ýüz örtgüsi. Ýüze nykap çekip, bardy toýhana, Edep, hormat bilen ýüzlendi hana (Ý. Nasyrly). nyrh at. Harydyň, önümiň, zadyň gymmaty; çekilen zähmet üçin baha. \n\t‣Nyrhyny soran bolmazlyk ýüzüne seredilmezlik, kimsiň-nämesiň diýilmezlik, üns berilmezlik, pisint edilmezlik. Baran ýerinde onuň nyrhyny soran bolmady. nyrhnama [nyrhna:ma], at. Önüm birliginiň ýa-da ýerine ýetirilen işiň durýan nyrhynyň, bahasynyň hasaby çykarylyp ýazylan sanaw ýazgysy. nysak [nysa:k], at. Belli bir döwrüň içinde aýry-aýry adamlaryň arasynda ýoň bolan ýörelge, düzgün. Men ilde ýok nysak çykarmadym (B. Kerbabaýew). nyşan [nyşa:n], at. 1. Bir zady ýa-da bir ýagdaýy aňladýan alamat, belgi. Türkmen halysy halkymyzyň milliliginiň ajaýyp nyşanydyr (“Türkmenistan”). 2. Birinden galan ýadygärlik, hatyralamak üçin zat. Kimden näme nyşan galar bu dünýä (A. Atabaýew). 3. Bir zat mynasybetli berilýän, döşe dakylýan ýüzi şekilli tegelejik ýa-da ýasy görnüşli nyşanjyk. 4. Döwleti tapawutlandyrýan Baýdak, Sena, Tugra ýaly aýratynlyklar. nyşana [nyşa:na], Ok atmak, çenemek üçin ýörite goýlan, dikilen zat, bellik. Olaryň nyşana ok atyşýandyklaryny gördi (H. Derýaýew). nyşanalamak [nyşa:nalamak], işl. Nyşana almak, nyşana dogrulamak, çenemek. nyşanalanmak [nyşa:nalanmak], işl. Nyşana alynmak. nyşanalatmak [nyşa:nalatmak], işl. Nyşana aldyrmak, çenäp atdyrmak, çenetmek. nyşrat [nyşyrat], at.k.d. Sypat, keşp, ýüz-göz. Nyşratyň mojukdyr, aýrana meňzeş (Zynhary). nyýaz [nyýa:z], at, k.d. 1. Mätäçlik, zerurlyk. 2. Haýyş etme, ýalbarma. 3. Wada, söz berme. 4. Sowgat, serpaý; sadaka. Halal-haram saýlamaz, nyýaz diýip alarlar (Misgingylyç). 5. Oglana dakylýan at. nyzam [nyza:m], at. 1. Tertip-düzgün, kada. Ol ýerde zähmet nyzamynyň berkleşendigi bellidi. 2. Tertipli durlan hatar, sap. Esgerler nyzama durdular. \n\t‣ Nyzam etmek nyzam bilen ýöremek, mask etmek, türgenleşmek. Ol bir topar nyzam edip ýörenleri görüp, haýran galyp durdy (A. Durdyýew). nyzamly [nyza:mly], syp. 1. Tertipli, düzgünli, kadaly. Iş hereketi nyzamly gidýärdi. 2. Tertipli, hatara, nyzama duran. nyzamlylyk [nyza:mlylyk], at. Tertiplilik, düzgünlilik, kadalylyk. nyzamsyz [nyza:msyz], syp. Nyzamy ýok, düzgünsiz, tertipsiz, kadasyz; başly-barat. nyzamsyzlyk [nyza:msyzlyk], at. Nyzamsyz ýagdayda bolmaklyk, nyzamly dällik. ň Türkmen elipbiýiniň on ýedinji harpy.\n\n\nTürkmen dilinde "ň" sesi bilen başlanýan söz ýok. "Ň" sesi sözüň ortasynda (aňry, deňiz, teňňe...) we soňunda (aň, äň, heň, äheň, öleň...) gelip bilýär. o [o:] I, Türkmen elipbiýiniň on sekizinji harpy. \n\n\n O [o:] II, Geň galmagy, begenji, haýran galmagy aňladýan ümlük. O, gör bize kim gelýär! \n\n\n O çal, gepl.d., ser. Ol. O näme diýýär? \n\t‣O diýen däl bolmalysyndan, hemişekisinden pes derejede. Töweregiň ýagtylygy o diýen däldi (B. Gurbanow). O dünýe, bu dünýe ömürbaky, hemişe, ylahym. Siziň hossarçylygyňyzy o dünýe, bu dünýe ýatdan çykarman (B. Seýtäkow). Olar şeýle bir gaty tersleşipdirler, o dünýe, bu dünýe ýüz görşer ýaly bolmandyrlar. oba [o:vo], at. Daýhançylyk, maldarçylyk we ş.m. bilen meşgullanylýan ilatly ýer. \n\t‣Oba göçmek ýat bolmak, düýpgöter özgermek, ýok bolup gitmek. Indi o döwürlerden oba göçdi. Oba hojalyk ösümlikçilik we maldarçylyk önümlerini almak maksady bilen medeni ekinleri öndürmek, maldarçylygy ösdürmek, senagat üçin çig mal öndürmek boýunça maddy önümçiligiň esasy pudaklaryndan biri. obaçylyk [o:voçuluk], at. 1. ser. Obalyk 1, 2. Şahyr nazaryny obaçylyga bakan sowdy (G. Kulyýew). 2. Oba ilatyna, oba durmuşyna mahsus däp-dessur, häsiýet, ýagdaý. Aý, obaçylykdyr-da, gardaş, bu ýerleriň edim-gylymyna, bolşuna şäherliniň gözi bilen garama. obadaş [o:vodoş], at. Bir obada doglan, bir obada önüp-ösen, bir obadan bolan adamlaryň ýurtdaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. Obadaşlarym meniň üçin mähribandy, tapylgysyzdy (“Edebiýat we sungat”). obadaşlyk [o:vodoşluk], at. Bir obadan bolmaklyk, obadaş bolmaklyk. Obadaşlyk hatyrasyna sen meni mundan artyk gynama! (B. Kerbabaýew). oba-gara [o:vo-ğara], at, gepl.d. Oba hem onda ýaşaýan adamlar. Oba-garalar gurgunmy? oba-il [o:vo-i:l], at. Oba we onuň halky, ilaty. Bütin oba-il bolup toý tutduk. obaly [o:voly], syp. 1. Obada ýaşaýan, obanyň ýaşaýjysy. Obaly oglan. 2. Oba bilen bagly, oba dahylly. Ýygnakda oba hakynda kän gürrüň edilipdir diýýärler, ahyrynda obaly gürrüň näme bilen gutardyka? obalyk [o:voluk], at. 1. Oba ýeri, oba bolup oturylan ýer, oba bar bolan ýer, obaçylyk, obaly ýer. Tilkijik ýola düşüp gidip barýarka, duşundan bir obalyk çykýar (Halk ertekisinden). Obalykda jarçynyň sesi ýaňlandy (A. Gowşudow). Onuň bir ujy ilerki gum eteginden başlap, gaýraky obalyklaryň eteginde gutarýardy (B. Seýtäkow). obama-oba [o:vomo-o:vo], hal. Gezek- gezegine hemme obalara, ol obadan beýleki oba. Onuň ýol boýy obama-oba sowlup, öz dostlarynyň ýanyna baryp, ine şu hem gelşi eken (A. Gowşudow). Şatlykly habary obama-oba aýdyp çykdyk. oba-oba [o:vo-o:vo], hal, ser. Obama-oba. Aýlansaň-da oba-oba, Taýmaz ýaly bälçik baba Tapaýmarsyň, tapaýmarsyň... (K. Gurbannepesow). oba-şäher [o:vo-şäher], at. Oba hem şäher. Oba-şäherlerimizde abadançylyk işleri güýçli depgin bilen alnyp barylýar. oblast [o:blast], at, taryh. TSSR döwründe iri bäş sany administratiw-çäk birligi. Aşgabat oblasty, Mary oblasty, Daşhowuz oblasty, Çärjew oblasty, Krasnowodsk oblasty. Berdimuhamet Annaýew on ýyldanam gowrak wagt mundan öň, Aşgabat oblast magaryf bölüminiň ýollamasy bilen şu oba mekdep direktory bellenipdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). obraz [o:buroz], at. Çeper eseriň gahrymanynyň häsiýeti, keşbi. B. Kerbabaýewiň "Aýgytly ädim" romanynyň baş gahrymany Artygyň obrazy. oburma [o:vurmo], iş ady. Oburmak ýagdaýy. oburmak [o:vurmok], işl. Bir zadyň içini, ýüzüni, gyrasyny oýmak; goparmak. Güýçli gelen suw derýanyň hanasynyň gyralaryny oburupdyr. Çukuryň gyrasyny oburmak. "Näme, haýatyň düýbüni oburyp çykdyňyz?" diýip, çagajyklaryň ejesi gatyrgandy. oburmaklyk [o:vurmokluk], iş ady. Oburmak ýagdaýy. oburtmak [o:vurtmok], işl. Bir zadyň içini, ýüzüni, gyrasyny oýdurmak, oýular ýaly, gopar ýaly etdirmek. oburylmak [o:vurulmok], işl. Bir zadyň içi, ýüzi, gyrasy oýulmak, gopup aýrylmak. Haýatyň käbir ýeri oburylypdyr. oburylyşmak [o:vurluşmok], işl. Belli derejede, birneme oburylmak. oburyş [o:vuruş], iş ady. Oburmak ýagdaýy. oburyşmak [o:vuruşmok], işl. 1. Oburmaga kömek etmek. 2. Bilelikde oburmak. Çagajyklar elleri kiçijik pilli haýatyň düýbüni oburyşyp durdular. oçerk [o:çerk], at, edeb. Durmuşy wakany beýan edýän uly bolmadyk edebi eser. Ylaýta-da türkmen nebitçileriniň durmuşyndan hekaýalary we oçerkleri köpräk çap etmek gerek (“Watan”). oda [o:do] I, at,edeb. Taryhy wakanyň ýa-da belli şahsyň hormatyna dabaraly äheňde ýazylan şygyr, waspnama. oda-köze [o:do-kö:zö]: oda-köze düşmek ynjalygyň gaçyp, iki ýana urunmak, howsalaly ýagdaýa düşmek, gyssanmak. Ogulnur bu habary eşidip, oda-köze düşdi (H. Derýaýew). odanma [o:donmo], iş ady. Odanmak ýagdaýy. odanmak [o:donmok], işl. Bir zada gynanmak, bir zadyň ugrunda oda-köze düşmek. Onuň sözleri Garlynyň gahar bilen odanýan ýüregini sowadyp bilmedi (N. Jumaýew). Gyzlar näçe odansalaram, mundan artyk anyklap bilen zatlary bolmady (“Edebiýat we sungat”). Sygyrlar, gök ýorunja gözleri düşüp, odanyp başladylar. odanmaklyk [o:donmokluk], iş ady. Odanmak ýagdaýy. odanyş [o:donuş], iş ady. Odanmak ýagdaýy. odanyşmak [o:donuşmok], işl. Bilelikde birnäçe bolup odanmak. odugybermek [o:duğuvermek], işl. Hyjuwy artybermek, öjügibermek, gyzybermek. odugyş [o:duğuş], iş ady.Odukmak ýagdaýy. oduk-buduk at. Aňry-bäri, ojuk-bujuk zat. Bar, mamaňa aýt, iýmäge-de oduk-buduk taýynlasyn (G. Kulyýew). Horjuna oduk-buduk salyşdyr (A. Nazarow). odukdyrmak [o:dukdurmok], işl. Odugar ýaly etmek, odukmak derejesine ýetirmek. Perman ony has-da odukdyrmak üçin, ýüzüni bir gapdala sowup, çalaja ýylgyrdy (A. Gowşudow). Şol gürrüňler Aýnany büs-bütin odukdyrdy (B. Kerbabaýew). odukdyryjy [o:dukdurujy], syp. Hyjuwyny artdyryjy, öňküden hem beter gazabyny artdyryjy, öjükdiriji. Olaryň ikisi-de sap söýginiň odukdyryjy güýjüni diňe indi duýup galdy (G. Kulyýew). odukma [o:dukmo], iş ady. Odukmak ýagdaýy. odukmak [o:dukmok], işl. Hyjuwy has artmak, öňküden hem beter gyzmak, öjükmek. Sagjak ýaly edip aşagyndan geçmekçi bolanda, ota odugyp duran düýe ony depip goýberipdir (N. Pomma). odukmaklyk [o:dukmokluk], iş ady. Odukmak ýagdaýy. odun [o:dun], at. Ýangyç üçin böleklenen, owradylan ojar, çeti-çerkez ýaly agaçlar. Oduny ýygana ýakdyr, maly gazanana bakdyr (Nakyl). odun-çöp [o:dun-çöp], at, ser. Odun. Olam agşama çenli odun-çöp ýygyp, çaý-çörek taýýarlamalydy (B. Annageldiýew). odunçy [o:dunçy], at. Odun taýýarlamak bilen meşgul bolýan adam, odun ýygýan adam. Ýetim gözi çemçede, odunçyňky omçada (Nakyl). odunçylyk [o:dunçuluk], at. Odunyň, odun- çöpüň köp ýeri, odunyň bol ýeri. odunly [o:dunly], syp. Oduny bar bolan, oduny bol. odunlyk [o:dunluk], syp. 1. Odun üçin ulanylýan, ýakylýan (agaç). Odunlyk agaç. 2. at. Odunyň bol ýeri. Odunlyk meýdan. odunlylyk [o:dunluluk], at. Oduny barlyk. odunsyz [o:dunsuz], syp. Oduny ýok, oduny bolmadyk. odunsyzlyk [o:dunsuzluk], at. Odunsyz bolmaklyk, oduny ýokluk. odunhana [o:dunha:na], at. Odun saklanýan jaý, tam. odur-budur [odur-vudur], at. Aňry-bäri, oduk-buduk, ojuk-bujuk, ownuk-uşak. Ol eli sypynan wagty odur-budur ýasamak bilen meşgullanýardy (“Edebiýat we sungat”). ofiser [ofise:r], at, taryh. Ýaragly Güýçleriň ýolbaşçylar düzümine girýän harby gullukçy (ser. Serkerde). Serhetçi esgerler, ofiserler-de, Gelip myhman bolardylar bu ýerde (M. Seýidow). ogar-ogar [oğor-oğor], at, çagalaryň biri- biriniň yzyna hatara düzülip oýnaýan oýny. \n\t‣ Ogar-ogar oýnamak biri-biriniň yzyna hatara düzülip oýnamak. Ogar-ogar oýnaýas diýsene (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). Ogar-ogar bolup ýörmek söw-söw syryşyp ýörmek, işsiz aýlanyşyp ýörmek, toparlanyşyp, bikär gezmek. Henizlerem gidip barýan ogar-ogar, togar-togar (K. Gurbannepesow). oglan [oğlon], at. 1. Erkek jynsly çaga, ogul çaga. Oglanlary kemala gelenlerinden soň, ikisi çopan-çoluk bolup gitdi, biri talabançylyk edip başlady (A. Gowşudow). 2. gepl.d., ser. Çaga. Oglan howlugar, tudana wagtynda bişer (Nakyl). Oglana ýumuş buýur, yzyndan özüň ýüwür (Nakyl). 3. Ýetginjek, ýigdekçe, ýigit; ýaş. Gözenekden bakma, oglan, Göz-gaşyňy kakma, oglan (Halk döredijiliginden). 4. göç.m. Ýetginjeklere, ýaş ýigitlere, köplenç, gyzlar, ýaş gelinler tarapyndan ýüzlenilende aýdylýan söz. Ýeri, oglan, sen bu ýerde näme işleýärsiň? (B. Kerbabaýew). \n\t‣Oglanlaryň ejesi erkek adamlaryň öz aýalynyň adynyň deregine käwagtlar ulanýan aňlatmasy. Geçen ýyl oglanlaryň ejesi çagalary bilen mellegimizi dyrmaşdyryp tohum atdy, ine ep-esli bugdaý çykdy duruberdi (A. Gowşudow). Oglanlaryň kakasy aýal maşgalalaryň öz adamsynyň adynyň deregine käwagtlar ulanýan aňlatmasy. oglanly [oğlonly], 1. syp. Oglany, çagasy bar. Oglanly öý – bazar, oglansyz öý – mazar (Nakyl). 2. Oba ady. oglanlygyna [oğlonluğno], hal. Entek oglanka, oglan wagtynda. Ol oglanlygna surat çekmegi arzuw edip başlapdy. oglanlyk [oğlonluk], at. Çagalyk, ýetginjeklik ýaşyna çenli bolan döwür, kiçilik. Bularyň üçüsi-de şu obada önüp-ösen, oglanlykdan bile gezen deň-duşlardy (A. Gowşudow). \n\t‣ Oglanlyk etmek ýaşlygy, tejribesizligi sebäpli kemter hereket etmek. Oglan ýaly ýaşy oglanlykdan geçen-de bolsa, hereketi, edim-gylymy, pikirlenişi ogalnyňka meňzeş bolan, sada. Adam çykypsyň, oglan ýaly bolmasana. oglanlylyk [oğlonluluk], at. Erkek oglany bar bolmaklyk, oglanly bolmaklyk. oglan-oglanjyk [oğlon-oğlonjuk]: oglan- oglanjyk däl ýaş däl, çaga däl, zat görmedik däl, tejribesiz däl. oglansyrama [oğlonsuromo], iş ady. Oglansyramak ýagdaýy. oglansyramak [oğlonsuromok], işl. Özüňi ýaş oglan ýaly alyp barmak. oglansyramaklyk [oğlonsuromokluk], iş ady. Oglansyramak ýagdaýy. oglansyraýyş [oğlonsuroýuş], iş ady. Oglansyramak ýagdaýy. oglansyz [oğlonsuz], syp. Ogly, oglany ýok, çagasyz . oglansyzlyk [oğlonsuzluk], at. Oglansyz bolmaklyk. oglantak [oğlontok], syp. Entek ýaş, kämillige ýetmedik, oglanrak. Seni oglantak wagtymda görenim ýadymda. oglan-uşak [oğlon-uşok], at. Ýaş çagalar, bala-çagalar, kiçijik çagalar. – Goýun gelýä! – diýen gykylyk bilen aýal-erkek, oglan-uşak barysy, goýnuň öňünden çykyp, sürüli goýun-guzyny ýaňky Garaçuňňula gabadylar (H. Derýaýew). ograş [oğroş], at, syp., göd. s. Oýnaş. ograşlyk [oğroşluk], at,göd. s. Özüňi ýeňles alyp barmaklyk, ahlak taýdan bozuklyk, orramsylyk. ogruçylyk [oğruçuluk], at, ser. Ogrulyk. ogrulyk [oğruluk], at, 1. Ogrynyň kesbi. 2. Ogurlanan zat. Eziz atly iberip, ogrulyk ýöňkelýän ýigidi getirtdi (B. Kerbabaýew). ogry [oğry], at. Ogurlyk edýän adam, ogurlyk bilen meşgul bolýan adam. Ýalançy ýarymaz, ogry baýymaz (Nakyl). \n\t‣Ogry syrty gowşak nädogry iş edeni üçin müýnürgeýän, batyrgaý deprenmeýän. Kelekbaýyň hoşallyk bilen razy bolanyny gören märeke: "Hä, ogry syrty gowşak bolýan eken" diýip düşündi (B. Kerbabaýew). ogry-jümri [oğru-jümrü], at, ser. Ogry. ogry-kezzap [oğru-kezza:p], at. Ogry we hilegär, mekir, kezzap. Ogry-kezzap bilen obadaş bolma, Malyňdan aýyryp, aç eder seni (Magtymguly). ogryn [oğruýn], hal. Ýaşyrynlyk bilen, gizlin, bildirmän, duýdurman. O-da iller ýaly ätiýaç etdi, Kän gezek galpyldap ogryn seretdi (A. Kekilow). ogrynça [oğruýnço], hal. Gizlinlik bilen, ýaşyrynlyk bilen, assyrynlyk bilen, ýuwaşlyk bilen, bildirmän, gizlin, ýaşyryn. Ol ogrynça kellesini öwrüp, Anton aganyň ýüzüne assyrynlyk bilen seretdi (H. Ysmaýylow). ogryn-dogryn [oğruýn-noğruýn], hal. Kä gizlin, käte-de açyk, ýaşyryn hem aýdyň, bildirip hem bildirmän. Ogryn-dogryn baksam gyza-geline, şonda- da gelmezmiň ýigitlik çagy (Kemine). ogryn-dogrynlyk [oğruýn-noğruýnluk], at. Gizlinlik hem açyklyk, ýaşyrynlyk hem aýdyňlyk, bildirip hem bildirmmän. Ogryn-dogrynlyk bilen iş görýänlere çäre görülýär. ogrynlyk [oğruýnluk], at. Bildirmän gizlinlik bilen bir zat etmeklik. Emma weli, ogrynlyk bilen Gözele seretmesini kesmeýärdi (A. Durdyýew). ogrynlykda [oğruýnlukdo], hal, ser. Ogrynça. ogryn-ogryn [oğruýn-oğruýn], hal. Birsyhly, yzly-yzyna gizlin ýagdaýda, gizlinlik bilen.Ogryn-ogryn gözleýşiň, Ot saldy jana söwdügim (Kemine). Mekdep müdiriniň ünjüsi bardy, Ogryn-ogryn oň ýüzüne garaýardy (A. Kekilow). ogşabermek [oğşa:vermek], işl. Ogşap ugramak, öpübermek, posa alybermek. ogşalmak [oğşolmok], işl. Biri tarapyndan posa alynmak, öpülmek. ogşama [oğşomo] I, II, iş ady. Ogşamak ýagdaýy. ogşamak [oğşomok] I, işl. Gowy görýändigiňi bildirmek üçin birine dodaklaryňy degirmek, öpmek. Gülendam Göroglynyň daşyndan üç mertebe aýlanyp, maňlaýyndan ogşady (“Görogly”). \n\n\n OGŞAMAK [oğşomok] II, işl., şahyr. Meňzemek, meňzeş bolmak. Haý-haý seniň ýörişiň, arslana sire ogşar, Halka-halka zülpleriň kemendi dara ogşar (Kemine). ogşamaklyk [oğşomokluk] I, II, iş ady. Ogşamak ýagdaýy. ogşaşdyrmak [oğşoşdurmok], işl. Ogşap çykmak, birin-birin öpüp çykmak, öpüşdirmek. ogşaşmak [oğşoşmok], işl. Bir-biriňi ogşamak. ogşatmak [oğşotmok] I, işl. Başga biriniň ogşamagyna ýol bermek, öpdürmek. Al ýaňakdan kä ogşadyp, kä ogşap, Ýüz-gözüňi synlarmykam, Artyk jan! (B. Kerbabaýew). \n\n\n OGŞATMAK [oğşotmok] II, işl., şahyr. Birine, bir zada meňzetmek. Elip dek kamatyň ogşatma dala, Gurban olam serwi kaddy nahala (Mollanepes). ogşaýyş [oğşoýuş] I, II, iş ady. Ogşamak ýagdaýy. ogşuk [oğşuk] I, at. 1. Iki ýaşar düýe. Şokurdap il ürküzer, ogşuk bahaly içmek (Kemine). 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n OGŞUK [oğşuk] II, at. Birine ýa-da bir zada söýgi, mähir bildirilip alynýan posa. Daşdan ogşuk zyňýar, gülýär, degişýär. ogul [oğul], at. 1. Ene-atanyň erkek çagasy, erkek perzent, dogma, zürýat. Ata kesbi ogla halal (Nakyl). 2. Nätanyş, keseki adamlaryň ýaş ýigitlere "ýigit, jigi we ş.m." diýen manyda ýüz tutanlarynda aýdýan sözi. Sen, oglum, häzir näçe ýaşyňda? (B. Kerbabaýew). 3. Ene-atalaryň öz ogluna ýüzlenende ulanýan sözi. Oglum, bar mallary suwa ýak. 4. gepl.d. Çaga, perzent. \n\t‣Ogul agtyk 1) öz ogluňdan bolan çaga, öz ogluň çagasy. 2) öz ogluň erkek çagasy. Ogul ýaşy uzyn bola (bolsun) ! ogly, ogul agtygy bolan adamlara ýüzlenilip aýdylýan gutlag, ýagşy arzuw, niýet, alkyş. ogulboldy [oğulvolly], at. 1. Çagasy bolan öýüň diwaryndaky halydyr çuwallaryň ýüzüne ak pagtadan edilýän her hilije güller. Gyzlar, gelinler pagtadan gunda edip, onuň öýüniň içini ogulboldy bilen bezeýärdiler. 2. Goýundyr geçiniň iç ýagynda bolýan içi suwluja haltajyk, suwly barda. 3. Gyza dakylýan at. ogul-gyz [oğul-ğy:z], at. Nesliň dowamy bolan çagalar, perzent, zürýat. Ataň-enäň göwni ogulda-gyzda, ogluň-gyzyň göwni dag bilen düzde (Nakyl). Ogul-gyzyň köp bolsun! Olaryň eýgiligini gör (B. Seýtäkow). ogulhajat [oğulha:jat], at. 1. Külembikäniň ýanyndaky barmagyň ady, dördünji barmak. Onuň ogulhajadyndaky gyrmyzy gaşly ýüzüginiň ýylpyldysy şindi hem gözümiň öňünden gidenok (T. Gurbanow). 2. Gyza dakylýan at. ogully-gyzly [oğullu-ğy:zly], syp. Ogly- gyzy bar bolan, çagaly-çugaly, perzentli. Hawa, ol hem ogully-gyzly adamdy (A. Gowşudow). ogullyk [oğulluk], at. 1. Öweý ogul. 2. Ogul deregine kabul edilen çaga, hakyky öz perzendiň hökmünde kanuny alnan çaga. Görogly özüne mynasyp ogullyk gözleýär (“Görogly”). \n\t‣Ogullyk etmek hakyky ogul ýaly hyzmat etmek, ogul ýerini tutmak, ogul dereginde durmak. Öwezjan, eşitseň Göroglyň sözün, Bize bir ogullyk etmegiň gerek (“Görogly”). ogullylyk [oğulluluk], at. Ogully bolmaklyk, ogly barlyk. ogulsyz [oğulsuz], syp. Ogly bolmadyk, ogly ýok, zürýatsyz. Kim ogulsyz ötse mundan, Ojagynda küller galmaz (Aýdym). ogulsyz-gyzsyz [oğulsuz-ğy:ssyz], syp. Ogul-gyzy bolmadyk, perzentsiz. ogulsyzlyk [oğulsuzluk], at. Ogluň ýokluk, zürýatsyzlyk. ogurlabermek [oğurla:vermek], işl. Kesekiniň zadyna el garybermek, ogurlyk edibermek. ogurlama [oğurlomo], iş ady. Ogurlamak ýagdaýy. ogurlamak [oğurlomok], işl. Kesekiniň zadyny bildirmän almak, özgäniň zadyna el garmak, bir zady gizlinlik bilen almak, ogurlyk etmek. Ogurladym üç gyzyň-da suratyn, Ýazdym arkasyna ýadygär hatyn (K. Gurbannepesow). ogurlamaklyk [oğurlomokluk], iş ady. Ogurlamak ýagdaýy. ogurlamazlyk [oğurlomozluk], iş ady. Ogurlyk etmezlik. ogurlanmak [oğurlonmok], işl. Ogurlap alynmak, ogurlyk edilip alynmak. ogurlaşmak [oğurloşmok], işl. 1. Birine ogurlamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup ogurlamak. ogurlatmak [oğurlotmok], işl. 1. Ogurlamak işini başga birine etdirmek. Ondan soň ýer astyndanadam iberip, onuň goýnundan ogurlatmaga başlady (“Görogly”). 2. Öz zadyň ogurlanmagyna ýol bermek, zadyňy aldyrmak, gidermek. Ýitirdiňizmi ýa-da ogurlatdyňyzmy? (A. Durdyýew). ogurlaýyş [oğurloýuş], iş ady. Ogurlamak ýagdaýy. ogurlyk [oğurluk], at, syp. Ogurlamak netijesinde ele salnan, ogurlanyp alnan (zat). Ogurlyk goýun. Biziň arkamyzdakylar ogurlyk däl, öz zadymyz ahyry (A. Gowşudow) (sypat). Ogurlyk eden uýalmaz, üstüne gelen uýalar (Nakyl) (at). ogurlyk-jümürlik [oğurlyk-jümürlik], at. Edýän işiň iliň zadyny ogurlamaklyk, ogry ýa jümri bolmaklyk. oguşýa [oğuşýa:]. "Eken, şeýle eken, şeýlemiş" manysynda ulanylýan kem işlik. Inerden, elbetde, ýurdagaýdar göherdem dogýan oguşýa-da? (B. Kerbabaýew). oguz [oğuz], at, ser. Oguzlar. oguzlar [oğuzlor], at. Merkezi we Orta Aziýada ýaşan türki dilli taýpalaryň, şol sanda türkmenleriň, azerbeýjanlaryň, türkleriň, gagauzlaryň ata-babalary. oh 1. Ökünji, gynanjy, ahmyr çekmegi aňladýan ümlük. Oh, ol-a bolmandyr. 2. ser. Oho. – Oh, oglum! – diýip, Berdi aga ikilenç Annaguly bilen ýene görüşdi (A. Durdyýew). ohaw [oho:w], Birine ýa-da märekä ýüzlenilip aýdylýan ýüztutma sözi. Ohaw, adamlar, bir gulak goýuň (“Edebiýat we sungat”). oho Geň galmagy, haýran galmagy, aňka-taňka bolup galmaklygy aňladýan ümlük. – Oho! – edip, Baýramow mölerilip bakdy-da, rejäniň geň däldigini aňyp, onuň ýanyndan aýryldy (H. Ysmaýylow). ojagaz-bujagaz [ojağaz-vujağaz], at, ser. Odur-budur. ojak [o:jok], at. 1. Palçykdan, kerpiçden, demirden ýasalan ýa-da ýerden gazylyp, içinde ot ýakylýan, çaý-nahar taýýarlamak üçin niýetlenen hojalyk enjamy. Ojagyň başynda çommalyp oturdy- da, elini oduň üstüne tutdy (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Bir zadyň merkezi, dörän, ýüze çykan ýeri; bir zadyň ýaýran ýeri. Medeniýet ojagy. 3. gepl.d. Öý, öý-içeri, hojalyk. Bir armanym galdy, zürýat diýmedim, Ojagyn göç basan, kör Jygaly ogly (“Görogly”). Her bir maşgala ojagyna agzybirlik, arzuw edýäris. ojakbaşy [o:jokbaşy], at. Öýüň duluna, aýallaryň oturýan gap böwrüne, ojagyň başyna düşemek üçin dokalýan kiçiräk haly. Gap dula çaklaňrak ojakbaşy şaplaşyp duran bolsa, Zybanyň ýanyndan tä Atanyýazyň namaz okap duran ýerine çenli aralyga düýphaly görk berýär (Ý. Mämmediýew). ojakbaşylyk [o:jokbaşylyk], syp. Ojakbaşy dokamak üçin gerekli (serişdeler). ojakgömme [o:jakgömmö], at, gepl .d., ser. Gömme. ojakkilim [o:jakkilim], at, gepl. d., ser. Ojakbaşy. ojaksa [o:jokso], at,gepl.d. Öýüň içindäki ojagyň daşyna aýlanan pessejik aýlaw tagtasy, aýmança. ojar [ojor], at. 1. Gumda bitýän, çalymtyl reňkli, ownuk pürli sazak, gara sazak. 2. Oglana dakylýan at. ojargarak [ojorğarak], at. Selmeler maşgalasyndan bolup, şorlukda ösýän gyrymsy agaç ösümligi. ojarlyk [ojorluk], at. Ojaryň köp biten ýeri, ojaryň bol ýeri. Bir salymdan soň, çagalar depäniň öňündäki ojarlyga ýygnandylar. ojuk-bujuk at, ser. Odur-budur. Men bazardan alan ojuk-bujuk zatlarymy alyp, öýe girdim (R. Gelenow). ok I, at. 1. Ýaýdan atylýan, ujy peýkamly, kirşe ildirilýän ýeri kertikli we ýelekli uzyn göni çybyk görnüşli peýkam. –Oksuz galdy golda ýaýym, Batdy meniň günüm, aýym (Magtymguly). 2. Tüpeňden atmak üçin içi därili, seçmeli peşeň, doly peşeň. 3. Atylan okuň degen ýerinde galýan gurşun bölegi. \n\t‣Oka düzmek köp adamy atyp öldürmek, ok atyp gyrmak. Oka gelmezlik hilegärlik, mekirlik edip, ele düşmezlik, işiň üstünde tapylmazlyk. Terslin-oňlyn böker-de, ol sap atar, Oka gelmez, gözlerine çöp atar (Ý. Pirgulyýew). Oka tutmak ok atyp başlamak, ok ýagdyrmak. Ok bolup degmek güýçli täsir etmek, çendenaşa gynandyrmak. Ol habar Dursuna ok bolup degdi (B. Kerbabaýew). Ok bolup geçmek ser. Ok bolup degmek. Diýen sözleri içimden ok bolup geçdi. Okdan geçirmek atyp öldürmek, tüpeňläp öldürmek. Okdan ötürmek ser. Okdan geçirmek. Oky nyşana gelende atmak bir zadyň çemini gözlemek, maýyny tapmak, ýeri gelerine garaşmak, her işi ýeri gelende etmek. Ok ýaly 1) göni. Annagulynyň ýüregine Altynyň ok ýaly kirpikleri sanjylan ýaly boldy (A. Durdyýew). 2) örän çalt, batly. Itler ok ýaly bolup topuldylar (H. Derýaýew). Indi guş edil ok ýaly bolup, göni aşaklygyna gaýtdy (H. Ysmaýylow). \n\n\n OK II, at. 1. Iki ujuna tigir geýdirilýän uzyn demir. 2. Azal, araba we ş.m. ýaly gurallarda boýunturugyň ortasyna dakylýan uzyn göni agaç. Azalyň oky ýerinde bolsa-da, tutawajy çykypdyr, demri poslapdyr (B. Kerbabaýew). 3. Dörtburçluk şekilinde salnan binanyň, desganyň bir tarapy, ganaty. Haýatyň oky. Peliň oky. 4. Juwazyň sokusynyň içinde aýlanyp, künjiniň, çigidiň ýagyny çykarýan agaç. 5. Çelpek ýaýmak we ýaýylan çelpegi daşyna orap, gazana ýazgyn taşlamak üçin ulanylýan inçe agaç, oklawyň bir görnüşi. okabermek [oka:vermek], işl. Ýazylan bir zady sesli ýa-da içiňden okap başlamak. okadylmak [okodulmok], işl. Okatmak işi amal edilmek. Çagalar obanyň ilersindäki mekdepde okadylýar. okadyş [okoduş], iş ady. Okatmak ýagdaýy. okadyşmak [okoduşmok], işl. Okatmaga kömek etmek. okalga [okolğo], at. Kitaplardyr gazet- žurnallary okamak üçin ýöriteleşdirilen jaý. Bahar bir gapdaldaky okalga jaýyndan gazet alyp çykdy (A. Gowşudow). Dolar okalgalar, bolmaz boş ýeri, Her kim talap eder dürli eseri (A. Kekilow). okalmak [okolmok], işl. Ýazylan, çap edilen haty, gazeti, eseri we ş.m. sesli ýa-da içiňden okap, mazmunyna düşünmek. okama [okomo], iş ady. Okamak ýagdaýy. Onuň iliň hatyny okamasy birhili. okamak [okomok], işl. 1. Ýazylan zady sesli beýan etmek ýa-da içiňden sessiz gözden geçirmek, tanyşmak. Magtymguly dikelip oturdy-da, ýaňyja tamamlan setirlerini penjirä bakan tutup, howlukman dykgat bilen okamaga durdy (G. Kulyýew). 2. Sowat, bilim almak, ylymly, bilimli bolmak üçin okuw mekdebinde tälim almak. 3. Dem salmak, doga sanamak. 4. Aýtmak, diýmek. Biçäre Dilaram derdini beýan kylyp, bir gazal okady (“Melike–Dilaram”). Gurhan okamak. Aýat okamak. 5. göç.m. Biri ýa-da bir zat hakynda birine birsyhly gep bermek. \n\t‣Namaza durmak namazlygyň üstüne geçip, namaz okamaga başlamak. Namaz okamak musulmanlarda: bäş wagt namaz parzyny günde bäş wagtyna namaza durup, aýat okap eglip-galmak arkaly berjaý etmek. Ertir namazyny okamak. Öýle namazyny okamak. Ikindi namazyny okamak. Agşam namazyny okamak. Ýassy namazyny okamak. okamaklyk [okomokluk], iş ady. Okamak ýagdaýy. okamazlyk [okomozluk], işl. Okamak işini berjaý etmezlik, ýerine ýetirmezlik, okaman durmak, okaman oturmak. okara [okoro], at. Nahar iýilýän kiçiräk agaç gap. Bar, okaram, gel, okaram, barmasaň, gelmeseň, ara ýolda döwül, okaram (Sanawaç). \n\t‣ Okaraňy getir süýt bereýin kekene. Okara ýaly ullakan, balkyldap duran (göz hakynda). Onuň okara ýaly owadan gözleri bardy. okaralama [okorolomo], iş ady. Okaralamak ýagdaýy. okaralamak [okorolomok], işl. Bir zat alnyp-berlende ölçeg hökmünde okarany ulanmak, okara bilen almak, bermek, ölçemek. okaralaýyş [okoroloýuş], iş ady. Okaralamak ýagdaýy. okara-okara [okor(o)-okoro], at. Birnäçe okara, köp sanly okara. Okara-okara agaran içeňde gaňşyrawugyňy tütedýän gorly çal Amanyň agzyna has-da ýakymlyrak degýärdi (B. Kerbabaýew). okaryk [oka:ryk], at. Keşlere suwy gyradeň goýbermek üçin keşleriň gapdalyndan keseligine gazylýan ýap. okaşdyrmak [okoşdurmok], işl. Okap çykmak, hemmesini okamak. okaşmak [okoşmok], işl. 1. Bir haty we ş.m. okamaga kömek etmek. Men oňa köne golýazmany okaşdym. 2. Birnäçe bolup, bilelikde okamak. Olaryň hemmesi Rejebiň ýoldaşlary, agşamlaryna bile kitap okaşan, işleşen çagalarydy (H. Ysmaýylow). Oglan-gyzlar okaşyp ýör garyşyp, Yhlas bilen ylym alýar ýaryşyp (N. Annagylyjow). 2. Çalt we çeper okamakda ýaryşmak. Iki dost oglan biri-birinden ökde çykjak bolup, goşgy okaşdylar. okatdyrmak [okotdurmok], işl. 1. Kitaby, haty we ş.m. başga birine okatmak. Ejem onuň ýazan hatlaryny tapyp, okatdyryp eşidýärdi. 2. Möý, ary, içýan, ýylan çakanda biler-bilimsege doga okatmak. okatmak [okotmok], işl. 1. Okamak işini başga birine etdirmek.Şahyr ýaňyja ýazan goşgusyny okatmak üçin dostuna uzatdy. 2.Birine sowat öwretmek, bilim bermek. 3. Okamaga mümkinçilik bermek, rugsat etmek. Ol gyzyny uniwersitetde okadýar. okaýyş [okoýuş], iş ady. Okamak ýagdaýy. Onuň goşgyny labyzly okaýşy oturan adamlara ýarady. okaýjy [okoýjy], at. Çap etmek üçin ýygnalan ýazgyny okaýan, asyl nusgasy bilen barlap, deňeş- dirýän çaphana, neşirýat, metbugat işgäri. okçy at. 1. Ýaýyň okuny atmaga ökde mergen. 2. Mergen. – Eý, Saýat han, okçy bolsaň, şu almany urgul – diýdi (“Saýatly – Hemra”). okdan [okda:n], at, harby. 1. Ok gutusy, oklaryň ýerleşýän gaby; sagdak. 2. Seçme, däri salynýan teletin gap. ok-däri [ok-dä:ri], at. Ok hem däri, ot açýan ýaragy atmak üçin gerek bolan serişdeler. okdurylma [okdurulmo], iş ady. Okdurylmak ýagdaýy. okdurylmak [okdurulmok], işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň üstüne hyjuwly, çalasyn topulmak. Möjegiň kellesine gözi düşen badyna Perman atyna baka okduryldy (A. Gowşudow). 2. Çalt hereket etmek, okgunly gitmek. Akar suw täzeräk arçalan ýabyň içi bilen yňdarylyp, aşaklygyna bakan okduryldy (Ý. Mämmediýew). okdurylmaklyk [okdurulmokluk], iş ady. Okdurylmak ýagdaýy. okdurylyş [okduruluş], iş ady. Okdurylmak ýagdaýy. okean [okiýa:n / akiýa:n], at. Ýeriň materikleri we adalary gurşap alýan suw örtügi, materikleriň arasyndaky suw giňişligi. \n\t‣Dünýä okeany Ýer togalagynyň 70,8 %-ini tutýan suw giňişligi (ser. Umman 2). okgözi [okgözü], at. Hala we el işlerine salynýan, burçlary birleşýän üç bölek ownuk nagyş. okgun syp. Güýçli meýil, hyjuw, hyruç, okgunlylyk.Okgun ýürek bolsa, ok hem kär etmez (B. Kerbabaýew). okgunly syp. 1. Örän çalt, çalasyn, hyjuwly, batly, güýçli hereket edýän; hyruçly. 2. göç.m. Ýiti, täsirli, berk. Okgunly sözleri, örüm saçlary, Tor bolupdyr Akmyradyň daşyna (A. Kekilow). Ol gele- gelmäne oturanlara okgunly nazaryny dikip, bir salym içki işikde durdy (T. Gurbanow). okgunlylyk [okgunluluk], at. 1. Örän çalasyn hereket edijilik, çalasynlyk, hyjuwlylyk, batlylyk. Şu ýaşlaryň şowhuny, gülküsi, işe okgunlylygy maňa-da birneme täsir edýär öýdýän (N. Baýramow). 2. göç.m. Ýitilik, täsirlilik, berklik. okguýar [okguýor], at. Gülle guýulýan galyp. ok-gylyç at. Palasyň gyrasyna salynýan gözenek şekilli nagyş. okkesdirme [okkessirme]: okkesdirme geçmek toý-tomaşada märekäniň öňünden gaty çalasynlyk bilenat çapdyryp geçmek. Boldy uly şowhun, tä oba gelýänçä saz çalyp, aýdym aýtdylar, at çapyp okkesdirme geçdiler (“Görogly”). oklabermek [okla:vermek], işl. Bir zady bir ýerden başga bir ýere zyňybermek, oklap başlamak. oklama [oklomo] I, II, iş ady. Oklamak ýagdaýy. oklamak [oklomok] I, işl. Bir zady bir ýerden başga bir ýere zyňmak, taşlamak. Jübüsindäki petde kagyzy patladyp, onuň öňüne oklady (B. Kerbabaýew). Gaçyran köwşüni aldy-da, "päheý" diýip, iç işige gowuşgynsyz oklap goýberdi (H. Derýaýew). \n\n\n OKLAMAK [oklomok] II, işl. l. Ot açýan ýaraglaryň agzyna ok sürmek. 2. Peşeňiň içine däridir seçme, gülle salyp taýýarlamak. oklamaklyk [oklomokluk] I, II, iş ady. Oklamak ýagdaýy. oklanmak [oklonmok] I, işl. Biri ýa-da bir zat nirädir bir ýere zyňylmak, taşlanmak. Itiň öňüne uly bir omaça oklandy. \n\n\n OKLANMAK [oklonmok] II, işl. Ýaraga ok sürülmek, salynmak. Tüpeňler oklandy. oklaşdyrmak [okloşdurmok] I, işl. Oklap çykmak, hemmesini taşlaşdyrmak, zyňyşdyrmak. Çöregiň ýeke-ýekeden arkasyny gazaşdyryp, saçagyň üstüne oklaşdyrdy (A. Durdyýew). \n\n\n OKLAŞDYRMAK [okloşdurmok] II, işl. Ot açýan ýaraglara ok sürüp çykmak; gülle bilen gülleläp çykmak. oklaşmak [okloşmok] I, işl. 1. Zyňmaga, oklamaga kömekleşmek. Jaý salýan ussa kerpiç oklaşmak. 2. Bilelikde oklamak. Adamlar garpyzlary biri-birine oklaşyp, derrew maşyna ýüklediler. \n\n\n OKLAŞMAK [okloşmok] II, işl. Birine peşeňiň içine däridir seçme salyşmak. oklatmak [oklotmok] I, işl. Zyňmaga, oklamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek, mejbur etmek. \n\n\n OKLATMAK [oklotmok] II, işl. Ýaraga ok sürdürmek; peşeňi ok-däri bilen doldurtmak. oklaw [oklow], at. Hamyr ýaýmak üçin ulanylýan, çybyk şekilli edilip, agaçdan ýasalýan bir ujy inçemik aşhana guraly. \n\t‣Oklaw ýaly gös-göni, dos-dogry, hiç ýana gyşarmaýan. Oklaw ýaly köçeler. Oklaw (agaç) ýuwdan ýaly dim-dik bolup duran, dikelip duran, doňan ýaly bolup duran. Ol oklaw ýuwdan ýaly bolup, dim-dik bolup durdy. oklaýyş [okloýuş] I, II, iş ady. Oklamak ýagdaýy. okluk at. Ok gaby; sagdak. oklukirpi at. Gemrijiler maşgalasyndan bolan, bedeni syh-syh, ala uzyn tikenli süýdemdiriji haýwan. okly syp. Ok sürlen, içinde oky bolan (tüpeň hakynda). okly-gökli [oklu-ğöklü], hal, gepl.d. Biri bilen gatnaşygy aňrybaş derejede erbet, gaty ters. Okly-gökli bolmak. oksuz syp. Ok sürülmedik, okhanada oky bolmadyk. oksuzlandyrmak [oksuzlonnurmok], işl. Ot açýan ýaragyň okuny çykarmak, aýyrmak. oktýabr [oktyýa:vyr], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň onunjy aýy. okuma [okumo], at. Eliň barmaklarynyň bognundan çykýan ýiti agyryly çykuw. okumyş [okumuş], at. 1. Bilimli, ylymly, köp okan adam. Asyl okumyş adamynyň sözleri bir başga, ap-aýry bolaýýar (A. Gowşudow). 2. göç.m. Köpbilmişlik,mekirlik edýän, köpbilmiş, mekir, hilegär. Serwijan özüni okumyş bilip ýördi (“Görogly”). okumyşlyk [okumuşluk], at. Okumyşyň ýagdaýy, okumyş bolmaklyk. okunmak [okunmok]: duşman okunmak özüňe duşman bilmek, duşman saýmak, duşmandyr öýtmek.Biderek ýerden duşman okunmak nämä gerek (A. Gowşudow). okuryk [okuruk], at. Juwazyň ýüküni (leňňerini) malyň boýny bilen birleşdirýän agaç. okuw at. 1. Bilimi, taglymaty, endigi özleşdirmek, türgenleşdirmek, ele almak üçin geçirilýän çäre. 2. Aýry-aýry derslere bagyşlanan sapak. 3. gepl. d. Okuw jaýynda berilýän hünär. Hoşgeldi, ýogsa-da, seniň gutaran okuwyň haýsy ugurdandyr (A. Gowşudow). okuwçy at. 1. Başlangyç, orta, ýörite orta, hünärment mekdeplerinde okaýan oglan, gyz. 2. Biriniň ýolbaşçylyk etmeginde ylym alyp, onuň taglymatlaryny dowam etdirýän adam, şägirt. Beýik alymyň okuwçysy. 3. Bir hünäri, senedi öwrenýän öwreniji. okuwçylyk [okuwçuluk], at. Okuwçynyň ýagdaýy, okuwçy bolup okamaklyk. Bu sowal oňa okuwçylyk döwründe-de ynjalyk bermeýärdi (B. Seýtäkow). okuwly syp. Okap sowat alan, bilimli, ylymly. Ol okuwly hem örän görmegeý adamdy (H. Derýaýew). okuwlylyk [okuwluluk], at. Okuwy barlyk, okuwly bolmaklyk. okuwsyz [okuwsuz], syp. Ýörite bilim almadyk, bisowat. okuwsyzlyk [okuwsuzluk], at. Okuwly dällik, okuwy ýokluk, sowatsyzlyk, bilimsizlik. Okuwsyzlyk görer göze körlükdir, Tä ölýänçäň öz janyňa horlukdyr (Mollamurt). okyjy [okuýjy], at. 1. Çeper, ylmy we ş.m. eserleri okaýan, okamak bilen meşgullanýan adam. 2. Jemgyýetçilik kitaphanalaryna, okalgalara gatnap, kitap okaýan adam. Etrap merkezinde ýerleşen kitaphana okyjylara göreldeli hyzmat edýär. okýap [okýa:p], at. Esasy göni ýap. ...Ol okýabyň boýy bilen gowaça meýdanynyň ortasyna baka ýöräp ugrady (Ö. Abdyllaýew). ok-ýarag [ok-ýarağ], at. Uruşda, söweşde ulanylýan ýaraglaryň jemi. ok-ýaý [ok-ýa:ý]. at. 1. Irki döwürlerde ulanylan, ujy peýkamly agaç ok atýan ýarag, ok we ýaý, keman. Jygaly beg agtygyna bir ok-ýaý ýasap berdi (“Görogly”). Galandar, şu galada bir ok-ýaý barmyşyn (“Görogly”). 2. zergärç.s. Erkek oglanyň kürtesiniň, donunyň arkasyna dakylýan okly ýaý görnüşindäki aşagy şelpeli, düwmeli bezeg şaýy. okýetim at. Ýakyn aralyk, atylan ok ýeter ýaly aralyk. Depämizde okýetim belentlikden durnalar gurruldaşyp, toýnuk gurap uçuşyp barýarlar (“Edebiýat we sungat”). okýylan [okýyla:n], at. Okdurylyp gaty, çalt hereket edýän, uzyn inçe ala ýylan. Garaguşa kakdyraýma, Gara möýe sokduraýma, Okýylana çakdyraýma, Töweregiňe gara, köşek (M. Garryýew). ol çal. 1. Üçünji adamyň adyna derek ulanylýan şahs görkeziji at çalyşmasy ( ol sözüniň düşümlerde ulanylyşy: ol, onuň, oňa, ony, onda, ondan). Belki, ol hem seniň bilen göwündeşdir (B. Kerbabaýew). 2. Birini ýa-da bir zady görkezmek üçin ulanylýan görkezme çalyşmasy. Ol kitap – "Görogly" kitabydy (A. Gowşudow). olar [olor], Üçünji şahsyň köplük sanyndaky at çalyşmasy. Ýaşululara aýratyn sarpa goýmak, her bir işde olara geňeş etmek, türkmeni tapawutlandyrýan häsiýetleriň biridir (“Watan”). olarça [olorço], hal. 1. Olaryň pikiriçe, olara görä. Olarça biziň pikirimiz nädogrumyş. 2. Olar ýaly, olaryň derejesinde. Bizem olarça işläp bileris. olarlyk [olorluk], at. 1. Olaryň tarapynda bolmaklyk, olaryň tarapdary. Sizem olarlyk bolduňyzmy? 2. Olara dahylly, olara degişli. Biziň olarlyk işimiz çykdy. olaryňkyça [oloruňkuço], hal, ser. Olarça 1. ol-bu [ol-vu / ol-vü], Dürli zatlardyr ahwalatlaryň, işlerdir gürrüňleriň we ş.m. sanawyna derek ulanyp bolýan tirkeş söz. Gelnime ol-bu işleri tabşyrasym gelýär (O. Ödäýew). olduryk [olluruk], at. Aýakgabyň içine laýyk edilip goýulýan keçe ýa-da deri bölegi, petek. Akja keçeden olduryk kesip oturan Gulgeldi ýene käýinjiräp ugrady (N. Hojageldiýew). \n\t‣Olduryk ýaly azajyk. Maňa olduryk ýaly zadyňam dözen dälsiň. olduryklaşmak [ollurukloşmok], işl. 1.Olduryklamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde olduryklamak. olduryklatmak [olluruklotmok], işl. Birine aýakgabyň içine olduryk saldyrmak. Çokaýy olduryklatmak. olduryklyk [ollurukluk], at. Olduryk etmäge ýaramly keçe, deri bölegi, peteklik. Ata köne keçeden olduryklyk kesindi. olimpia [olimpiý:a], at. kön.s. Olimpiadanyň ilkinji geçirilen şäheriniň ady. olimpiada [olimpiýa:da], at. 1.Gadymy greklerde Olimpiýa şäherinde geçirilen sport ýaryşlary. 2. Olimpiýa oýunlarynyň dört ýyldan bir gezek geçirilýän halkara sport ýaryşy. olja [oljo], at. 1. Duşmandan üstün çykylanda ýa-da bir oba, ýurt talananda alynýan zatlar. 2. göç.m. Aňsatlyk bilen düşen zat, gazanç, ýeňil düşewünt. –Bu oljany bize hudaý berdi, Görogly – diýip, Köse zaňňar telpegini atyp-atyp ýere urýar (“Görogly”). Molla Kemine, sen-ä bir oljanyň üstünden barypsyň öýdýän (Keminäniň adyna aýdylýan şorta sözlerden). \n\t‣Oljasy oňmak oňat düşewünt düşmek, bir zady ele salmak; işiň bitip, keýpiň kök bolmak. Onuň aýdym sesini eşidenler: – Sary körüň oljasy oňupdyr-ow! – diýşerdiler (A. Gowşudow). olmak [olmok], işl., kon.s., ser. Bolmak. Söz bile için açyp, gabyz olup dolan köňlüm (Magtymguly). olta at, gepl.d. Müňňürt balyklar tutulýan iň kiçijik çeňňegiň bir görnüşi. oltaň [oltoň], at. Aýakgabyň aşagyna ýamalýan, kakylýan, ýelmenýän gön, teletin ýama. oltaňlama [oltoňlomo], iş ady. Oltaňlamak ýagdaýy. oltaňlamak [oltoňlomok], işl. Çokaýyň we ş.m. aşagyna gön, teletin tikmek, oltaň ýamamak. Ol çatmada çokaýyny oltaňlap otyrdy. oltaňlatmak [oltoňlotmok], işl. Başga birine oltaň tikdirmek. oltarma I, II, iş ady. Oltarmak ýagdaýy. oltarmak I, işl. Pikirlenmek, oýlanmak; öz ýanyňdan toslamak, toslap tapmak, oýlap tapmak, toslama gürrüňler aýtmak. Özüni mahabatlap, gürrüň baryny oltardy (R. Gelenow). \n\n\n OLTARMAK II, işl., gepl.d., ser. Oltaňlamak. Ol hem ýa çagalarynyň aýakgabyny ýamardy, ýa öz çokaýyny oltarardy, ýa çat açan çanaklaryny çeňklärdi,ýa iş gurallarynyň ýetmezini düzedişdirerdi (N. Hojageldiýew). oltartmak Pikirlendirmek, oýlandyrmak. oltaryş I, II, iş ady. Oltarmak ýagdaýy. oltaryşmak işl. Oltaň salmaga kömekleşmek. Aýakgaplary oltaryşmak. olum I, at. Akýan suwuň geçilýän ýalpak we mallaryň suwa inýän ýeri; güzer, geçelge. Golun sallap maral gabak periler, Iner olumyndan däli Gürgeniň (Magtymguly). Şol sese sabyrsyz garaşýan Garaja ýapa dyrmaşanda, süriniň agramy çeşmäniň olumyna eňdi (R. Gelenow). \n\n\n OLUM II: olumyny almak biriniň gylyk- häsiýetini, göreldesini almak. Gyzy hem ejesiniň olumyny alypdyr. omaç [omoç], at. 1. Ýer sürülýän ýönekeýje azalyň ýerdemir geýdirilýän bölegi, ýogyn agaç. Jykyr bilen suw çekýän, omaç bilen ýer ekýän beşir daýhany dälmidi? (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Ujy tommaýly taýak. omaça [omoço], at. But ýa-da gol süňküniň bişirilen bir bölegi. Ýüz tomaşadan bir omaça (Nakyl). Men hem şol toýdan bir okara palaw bilen ullakan bir omaça alyp gelýärdim (Halk ertekisinden). omadaklama [omodoklomo], iş ady, gepl.d. Omadaklamak ýagdaýy. omadaklamak [omodoklomok], işl., gepl.d. Elleriňi ýere berip, dört aýak bolup ýöremek, emedeklemek. Eňňitden omadaklap gelmek. omça [omço], at. Sazagyň, ojaryň ýogyn ýeri, düýbi. ommugrak [ommuğra:k], syp. Biraz, sähel ommuk. ommuk syp. Başy, ujy, jüründigi döwlüp aýrylan, omruk. Küýzegär ommukdan suw içer (Nakyl). Ommuk çäýnek. omonim [omo:ni:m], dil.b. Sözleriň aýdylyşy we ýazylyşy meňzeş bolan aýry-aýry manyly sesdeş sözler. (meselem: çal [ça:l]1 reňk ady, çal [ça:l]2 içilýän süýt önümi). ompa [ompo]: ompa oturmak 1) otyrýeriňi ýere birden goýberip oturmak. Ilarasynda "aw öňüňde ompa otursa, ýaragyňy taşlamalymyş" diýen gürrüň bar. 2) başaşak, aşagy ýokaryk, ýokarsy aşak bolup durmak, oturmak. Atylan dört aşygyň biri ompa oturdy. Ompa oturtmak birini gepde, sözde, jedelde we ş.m. basmak, ýeňmek. –...Goçmyradyň öýünde bir maýor bilen duşuşdym, şol ýigit gaty ylymly bolara çemeli, asyl menem ompa oturtdy – diýip gürledi (A. Gowşudow). omrakaý [omrokoý], hal. 1. Bol, köp, ep-esli. Agzyndakyny ýuwudyp, ýagdan omrakaý aldy (B. Kerbabaýew). 2. Ýokarrakdan, burnuň üstünden ýaşynmak (ýaşmak hakynda). Birdenkä bolsa aljyraňňylyga düşüp, ýaşmagyny omrakaý ýaşyndy (B. Kerbabaýew). 3. Ýogyn, togalak (düwün düwlüşi hakynda).Çyplak eýerlenen ulaglaryň guýruklary omrakaý düwlüp, uýanlary gaňtarylyp goýulýardy (B. Kerbabaýew). omrubermek [omruvermek], işl. Iki bölüp, döwüp aýrybermek, döwübermek. omrugrak [omruğra:k], syp. Biraz, sähel omruk. omruk syp. Erňegi uçan, döwlen (ser. Ommuk). Omruk küýze. omrulmak [omrulmok], işl. Döwlüp aýrylmak, döwülmek, uçmak. Elbetde, iki goç götinläp, zarba bilen baş uranda, biriniň ýa şahy uçmaly ýa-da oňurgasy omrulmaly bolýar (H. Derýaýew). omrulyşmak [omruluşmok], işl. Köpüsi, bary omrulmak. Görsem, käýerdäki baglaryň äpet şahalary omrulyşyp ýatan eken (R. Gelenow). omruş iş ady. Omurmak ýagdaýy. omruşdyrmak [omruşdurmok], işl. Hemmesini döwüşdirmek, ýykyşdyrmak, ýumruşdyrmak, omurmak. Ala sygyr agaçlaryň şahalaryny omruşdyrypdyr. omruşmak [omruşmok], işl. 1. Omurmaga kömek etmek. Agajyň guran şahalaryny omruşmak. 2. Bilelikde omurmak. Olar ýogyn ojarlary omruşyp ýördi. omurdan [omurdon],at. 1. Goluň bedene birigýän ýeri, çigin. El uzadanyň goluny omurdanyndan omrup taşlaryn (B. Kerbabaýew). 2. Egin-eşigiň ýeňiniň omza birigen ýeri. Biriniň jalbary elhal syrdambitin bolsa, köýnegi omurdanyndan düşüp, çigni gyzaryp durdy (H. Derýaýew). omur-jomur : omur-jomur etmek güýç talap edýän bir işi derrew ýerine ýetirmek, çalt hötdesinden gelmek. Ýaşulynyň edenli ogly bar, suw tutmalam bolsa, ýer depmelem bolsa, ýandak ýatyrmalam bolsa, öňünde iş duranok – edil ýöne omur-jomur edip barýar. omurma [omurmo] I, iş ady. Omurmak ýagdaýy. \n\n\n OMURMA [omurmo] II, at, ser. Goşa. Şeýle çus bolsa-da, oslagsyz oturan pyýada omurmasyna ok salýança, çöl guşy asmana göterildi (“Edebiýat we sungat”). omurmak [omurmok], işl. Iki bölmek, döwüp aýyrmak, döwmek. omurmaklyk [omurmokluk], iş ady. Omurmak ýagdaýy. omurtdyrmak [omurtdurmok], işl. Bir zady birine omurtmak. omurtmak [omurtmok], işl. Omrular ýaly etdirmek. Howludaky ýogyn ojar Atamyrat aga omurdar öýdemok. omuz at. 1. Bedeniň boýun bilen gol aralygyndaky bölegi, egin, omurdan. Özüniň güýçli bilegine, omuzlaryna daýanyp, garşydaşynyň bilini alardy (Ý. Mämmediýew). 2. Egin-eşigiň ýakasy bilen ýeňiniň aralygyndaky bölegi. Onuň çep omzunda nämelerdir bir zatlar ýazylgy tegelek demir bardy (“Edebiýat we sungat”). omuzlagrak [omuzloğra:k], syp. Biraz omuzlak. omuzlak [omuzlok], syp. Ýasy çiginli, eginlek, gerdenlek. Bu on bäş ýaşly omuzlak ýigitdi (A. Atajanow). omuzlama [omuzlomo], iş ady. Omuzlamak ýagdaýy. omuzlamak [omuzlomok], işl. Türkmen göreşinde biri-biriňe omzuňy diräp tutluşmak. Pälwanlar biri-birini omuzlap, gaçarak saklanyşyp, eýläk-beýläk itnişip, tegelegiň içinde öwrüm etdiler (“Edebiýat we sungat”). omuzlaşmak [omuzloşmok], işl. Biri-birine omuz direşmek, biri-birini omuzlamak. Aýdurdyň erkegi birden kellesini sypdyryp, Ýagmyryň erkegi bilen omuzlaşdy (N. Pomma). omuzlaýyş [omuzloýuş], iş ady. Omuzlamak ýagdaýy. omyn [o:muýn], at. "Alla kabul etsin, goý şeýle bolsun" diýen manyda ulanylýan söz. Baryň, ýoluňyz ýagty, maňlaýyňyz açyk bolsun! Omyn! (G. Kulyýew). \n\t‣Omyn diýip galmak ekilen ekinler gowy gögermek, ösmek. Omyn etmek aýat-töwwir etmek, töwwir galdyryp bermek; töwwir galdyrmak. omzabermek [omza:vermek], işl. Omzap ugramak. omzama [omzomo], iş ady. Omzamak ýagdaýy. omzamak [omzomok], işl. 1. Güýç bilen öňe dyzamak, öňe süýşmäge çalyşmak. öňe sürünmek. Dyknyşyga düşen ýigit bar güýji bilen omzap, jaýyň daşyna çykmak isledi. 2. Oturan ýerinden birine tarap golaý süýşmek, sürünmek. Oturan ýeriňe suw çykdymy, ýöne maňa baka omzap gelýäň?!. omzamaklyk [omzomokluk], iş ady. Omzamak ýagdaýy. omzaşmak [omzoşmok], işl. Birnäçe bolup, öňe omzamak. Olar ony ykjam diňlemek üçin ileri- ileri omzaşdylar (A. Nazarow). omzatmak [omzotmok], işl. Bar güýji bilen uzatmak. Ol üzeňňili aýagyny ilerräk omzadyp, arkan gaýyşdy (B. Kerbabaýew). omzaýyş [omzoýuş], iş ady. Omzamak ýagdaýy. on [o:n], san. 10 belginiň ady we onuň aňladýan sany. Halysynyň kenary, on barmagnyň hünäri (Hüwdüden). \n\t‣On iki synaň gowşamak tutuş bedeniňde gowşaklyk duýmak, lagşamak, ysgynsyzlanmak. Onuň on iki synasynyň bary birden gowşady, endamyny sowuk der gaplap aldy (B. Kerbabaýew). onbaşy [o:nmaşy], at. 1. taryh. On esgeriň serkerdesi. 2. Oglana dakylýan at. onbaşylyk [o:nmaşylyk], at. Onbaşynyň wezipesi, ýagdaýy. onbegi [o:nmeği], at. 1. ser. Onbaşy. Onbegi nämäniň nämedigine diňe şonda düşünip galdy (Ý. Pirgulyýew).2. Adam ady. onbegilik [o:nmeğilik], at. Onbeginiň ýagdaýy. onbiratar [onmi:ratar], at. Daragyna on bir ok ýerleşýän tüpeň. onbirçille [onmi:rçille], at. Tara daragynyň syklygyny we inini, şonuň ýaly-da dokalan matanyň inini aňladýan ölçeg birligi. onça [onço], çal. 1. Onuň ýaly ýagdaý, beýle ýagdaý. Ol işi bitirmi, bitirmezmi, onçasyny bilemok (B. Seýtäkow). 2. Onuň ýaly köp mukdardaky. Toba! Toba! Onça puly nätjek? (A. Nazarow). 3. Göz öňünde tutulýan adamça, onuň ýaly, onuňça, biriçe. Men, näme, onça ýokmy, onuň başaranyny başarmaz öýdýärmiň? 4. Deňeşdirilýän zatça. Bu matany-ha onça göremok. onçakly [onçokly], hal. O diýen, şeýle bir, beýle. Biz şol işi wagtynda onçakly başarmadyk (H. Derýaýew). onça-munça [onço-munço], syp. Onuň ýaly, munuň ýaly, eýle-beýle. Onça-munça zatlary geňläp oturasy iş ýok. onça-onça [onço-onço], syp. Şolar ýaly, olar ýaly, şonuň ýaly, onuň ýaly, ol hili. Onça-onça kynçylyga döz geljek bolmaly. onçille [o:nçille], syp. Tarada dokalýan matanyň ini on çilleden ybarat (ser. Çille). Onçille keteni. onda [onno], hal. Soňky ýagdaýda, indiki ýagdaýda.Okasyň gelmeýän bolsa, onda näme işlejek? onda-munda [onno-munno], çal. 1. Her ýerde, käbir ýerlerde. Häli-şindi, onda-munda raketalar atylyp, gijäni gündizlige öwürýärdi (H. Ysmaýylow). Daň ýyldyzy ýokary galdygyça, aşagy agaryp, onda-munda gögerişip oturan çöp-çalamlar görnüşip, töwerek giňän ýaly bolup başlady (H. Derýaýew). 2. Her hili geňlenäýmegi mümkin ýerde. Saňa onda-munda görünýärmişiň diýýärler, şol aýdylýanlar ugrunda barmy? ondak-mundak [onnok-munnok]: agzyňy ondak-mundak urmak birine diliňe gelen hapa sözleri aýtmak. Sen agzyňy ondak-mundak uran bolma. ondan-mundan [onnon-munnon], çal. O ýerden – bu ýerden, her ýerden, nirelerdendir bir ýerden, eýleden-beýleden. Ýelli ondan-mundan eşiden sözlerini ýadyna saldy (A. Gowşudow). Iki goja şeýdip, ondan-mundan söz açyp, ýerlerinden turman işlediler (G. Kulyýew). ondan-oňa [onnon-oňo], çal. Bir ýerden başga bir ýere, ol ýerden başga bir ýere, iki ýana. – ...Buşluk! – diýip, habar berýän çagalar oba arasynda ondan-oňa ylgaşýardylar (B. Kerbabaýew). Tüsseleç bulut bölekleri ondan-oňa asuda göçüp-gonup ýör (“Edebiýat we sungat”). ongünlük [o:nğünlük], at. 1. Aýyň üçden biri, on günüň içindäki wagt. Aýyň birinji ongünlüginde howa maýyl boldy. 2. On gün möhlet bilen dowam edýän medeni çäre. Bu kitap türkmen edebiýatynyň we sungatynyň golaýda geçiriljek ongünlügine gabatlanyp çykaryldy. onkolog [onko:lok], at. Onkologiýa boýunça hünärmen (lukman). onkologiýa [onkolo:ğiýa], at. Lukmançylygyň çişleriň ýüze çykmagynyň sebäplerini, olaryň ösüşini, şeýle-de çişli keselleriň döremeginiň öňüni almagy we olary bejermegi öwrenýän bölümi. onlama [o:nlomo], at, edeb. Goşgy düzülişiniň on setirden durýan görnüşi. onlarça [o:nlorço], syp. Ençeme ondan ybarat . onluk [o:nluk], at. 1. 10 belgini görkezýän sanyň ady. Olaryň gözündäki onluk, ýüzlük, bäş ýüzlük nomerleri seljerdi (B. Kerbabaýew). 2. On manatlyk kagyz ýa-da gyzyl metal pul. Ol jübüsinden bir onluk çykaryp berdi. 3. Oýnalýan on gülli kart. Kim bilýär bankçy oňa näme biýr, Onluk gelip düzelermi ýigrimbir (A. Kekilow). 4. Käbir zatlaryň ölçegini kesgitleýän, görkezýän san. Ol ýanyp duran onluk çyranyň ýagtysyna kitap okaýardy (A. Gowşudow). onsoň hal, ser. Soňra. onsuz hal. Ol ýok bolsa, ol bolmasa, ol bolmadyk halatynda. Onsuz günümiz geçmez. onunjy [o:nunjy], san. 10 sanyndan ýasalan tertip san. ony-muny [onu-muny], çal. Kim-de bolsa birini, haýsydyr bir zady (ser. O-bu). Ony-muny soramak. onýança [onýa:nça:], hal. Hereketiň amala aşmaly wagtynyň öň ýany, öňinçäsi. Onýança kepbäniň ilersinden at aýagynyň sesi eşidildi (H. Derýaýew). Ol basym gelmeli bolsa, onýança men şu ýerde garaşaýaýyn. onýyllyk [o:nýyllyk], at. On ýyl üçin niýetlenen. oň I, syp. Haýyrly, şowly, ugruna, oňat, peýdaly. Ykballynyň ugran işi oň görner, Dünýä ýüzi ele girse, taň görner (Magtymguly). Şu oň işi düzetmek hakynda maňa kömek ber! (A. Gowşudow). \n\t‣Oň bolsun! şowly, haýyrly, başlanan işiň şowly, ugruna bolmagy arzuw edilip aýdylýan alkyş sözi. \n\n\n OŇ II, syp., kön.s. Sag, çep däl. oňalga [oňolğo], at. Oňňut, gün-güzeran, ýaşaýyş üçin azyk önümleri. oňalgaly [oňolğoly], syp. Oňňut, günema, ýaşaýyş üçin zerur serişdesi bar bolan. oňalgalyk [oňolğoluk], syp. Oňňut etmek üçin ýeterlik zat. oňalgasyz [oňolğosuz], syp. Oňňut, günema, ýaşaýyş üçin zerur serişdesi bolmadyk. oňalgasyzlyk [oňolğosuzluk], at. Oňalgasy ýokluk, oňalgasy bolmazlyk. oňalma [oňolmo], iş ady. Oňalmak ýagdaýy. oňalmak [oňolmok], işl. 1. Düzgüne girmek, gowulaşmak, oňatlaşmak. Orsgeldiniň durmuşy, ýagdaýy oňalyp başlady (A. Gowşudow). 2. Sagalmak, gurplanmak, daýanmak, aýňalmak. Ýeri sazdyr, hassa bolan sagalar, Arryk müflis, garyp bolan oňalar (Magtymguly). 4. Biriniň gylyk-häsiýeti düzelmek, gowulanmak. oňalmaklyk [oňolmokluk], iş ady. Oňalmak ýagdaýy. oňalmazlyk [oňolmozluk], işl. Biriniň gylyk-häsiýeti düzelmezlik, gowulanmazlyk. Senem ulalyp oňalmadyklaryň biri bolupsyň-da!? oňaltmak [oňoltmok], işl. Oňalar ýaly etmek. oňalyş [oňoluş], iş ady. Oňalmak ýagdaýy. oňalyşmak [oňoluşmok], işl. Dura-bara oňalmak (oňalmak sözüniň ähli manylary boýunça). oňa-muňa [oňo-muňo], çal. O ýere, bu ýere, eýlesine-beýlesine. Dükana girenler oňa-muňa seredişip, esli durdular. oňarma [oňormo], iş ady. Oňarmak ýagdaýy. oňarmak [oňormok], işl. 1. Bir işi başarmak, ýerine ýetirip bilmek, hötdesinden gelmek. 2. Bir zady düzetmek, bejermek. Soňundan bolsa men oňaraýyn, soňunyň çigit ýaly pikirini çekme (H. Derýaýew). 3. gepl.d. Ýerinde diýmek, wagtynda aýtmak; duzlamak. – Sen, bolsa-da, ony oňardyň! – Päheý, sen-ä oňardyň-ow! – diýip, keýp edip güldi. oňarmaklyk [oňormokluk], iş ady. Oňarmak ýagdaýy. oňarmazlyk [oňormozluk], at. Bir zady oňaryp, başaryp, ýerine ýetirip bilmezlik. oňar-oňmaz [oňor-oňmoz], syp. Gün- güzeranyny ýetde-gütdelikde geçirýän, bir garny aç, bir garny dok. Oňar-oňmaz güzeran. oňartdyrmak [oňortdurmok], işl. Oňarmak işini başga birine etdirtmek. oňartmak [oňortmok], işl. Oňarmak işini birine etdirmek. Kätmeni ussa äkidip oňartmak gerek. oňarylmak [oňorulmok], işl., gepl.d. Bir zat tertibe salynmak, bejerilmek, düzedilmek. Okaberseňiz, işläberseňiz özi oňarylar gider (H. Ysmaýylow). oňaryş [oňoruş], iş ady. Oňarmak ýagdaýy. oňaryşdyrmak [oňoruşdurmok], işl. Birnäçe zady bir ýanyndan oňaryp çykmak. oňaryşmak [oňoruşmok], işl. Oňarmaga, bejermäge, düzetmäge kömekleşmek. oňat [oňot], syp. Hil taýdan gowy, ýagşy, erbet däl. oňatçylyk [oňotçuluk], at, ser. Oňatlyk. oňatlandyrmak [oňotlonnurmok], işl. Gowulandyrmak, öňküsinden gowy etmek. Işi mundan hem has oňatlandyrmak üçin diňe bir ýol bar (N. Pomma). oňatlanmak [oňotlonmok], işl. Oňat bolmak, gowulanmak, düzelmek. Öýüň içi oňatlanan, ýagtylan ýaly boldy. oňatlaşmak [oňotloşmok], işl. Gowy bolup başlamak, gowulaşmak, ýagşylaşmak. oňatlaşybermek [oňotloşuvermek], işl. Gowulaşyp başlamak, ýagşylaşybermek. oňatlyk [oňotluk], at. Gowulyk, ýagşylyk, erbet dällik. Her zadam bolsa, bolan gep-gürrüňi oňatlyga ýormaga çalyşdy (“Edebiýat we sungat”). oňaý [oňoý], syp. 1. Bir işi etmegiň täri, ugry, ýoly, usuly, çeme. Her bir zadyň oňaýyny bilmek. 2. Jaýlaşykly, ynjalykly. Oňaýym ýok. oňaýly [oňoýly], syp. 1. Amatly, çemeli, gowy, oňat. 2. gepl.d. Jaýlaşykly, ynjalykly, ornaşykly. Kerimiň ýerleşen ýeri oňaýlydy (Ý. Mämmediýew). oňaýlylyk [oňoýluluk], at. 1. Amatlylyk, çemelilik, gowulyk. 2. gepl.d. Jaýlylyk, jaýlaşyklylyk, ynjalyklylyk, ornaşyklylyk. oňaýsyz [oňoýsuz], syp. 1. Amatsyz, çemesiz, ýaramaz. Oňaýsyz ýagdaýa düşenini bildirmezlik üçin, soragynyň yzyny ýetirdi (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Jaýlaşykly däl, ynjalyksyz, ornaşykly däl. Haly düşek üstüne adatlanmadyk oňaýsyz aýaklary sandyrady (B. Kerbabaýew). oňaýsyzlyk [oňoýsuzluk], at. Oňaýsyz bolmaklyk, onaýly dällik, onaýy ýokluk. Şu pursatyň özünde bir hili oňaýsyzlyk peýda bolýar (B. Seýtäkow).Ol bir hili oňaýsyzlyga düşen ýaly boldy. oňdurmak [oňdurmok], işl. Oňmaga mejbur etmek, oňşuk üçin zerur zatlary çäklendirmek. Gyşda mallary nädip ýataksyz oňdurjak? oňlama [oňlomo], iş ady. Oňlamak ýagdaýy. oňlamak [oňlomok], işl. Haýsydyr bir işi, başlangyjy makul bilmek, dogry hasaplamak, makullamak. Onuň sözüni hemmämiz oňladyk. Il oňlasa, atyňy soý (Nakyl). oňlamaklyk [oňlomokluk], iş ady. Oňlamak ýagdaýy. oňlamazlyk [oňlomozluk], at. Makul bilmezlik, makullamazlyk. Kakasy oglunyň işden çykjak diýen sözüni oňlamandyr. oňlanmak [oňlonmok], işl. Makul görülmek, makul tapylmak. Metbugatda oňlanyşy ýaly, bu eser maňa-da ýarady. oňlaýyş [oňloýuş], iş ady. Oňlamak ýagdaýy. oňluk at. Gowy zatlar, ýagşy zatlar, oňlulyk, eýgilik. Oňluk bolsun, Aman jan! (R. Seýidow). Men- menlik hiç haçan hem oňluga eltmeýär (N. Jumaýew). oňlulyk [oňluluk], at, ser. Oňluk. Bu ýerde bulara hiç hili oňlulyk garaşmaýardy (B. Seýtäkow). oňlurak [oňlura:k], syp. Biraz, az-kem oňly, birneme gowurak. oňly syp. 1. Gowy, oňat, göwnejaý, kadaly. Gijelikde gözüm oňly görenok. 2. Tertipli, edepli. Ejesi kiçi ogluna: "Oňly bol!" diýip gygyrdy. oňma [oňmo], iş ady. Oňmak ýagdaýy. Naharyň duzuny dadyp oňmaňa birhiliräk ýa düýbünden işdäň ýokmudy? oňmak [oňmok], işl. 1. Bolanyna razy bolup, başga zat islemezlik, islegiňi çäklendirmek. Gazsyz, toksuz oňup boljagyna göz ýetirip bilemok. Iki çuwal bugdaý berseler oňýaňmy? 2. Oň bolmak, ugruna bolmak, şowly bolmak, şowuna düşmek. Wüşi jan, alan gelniň gutly bolsun, aýagy düşümli bolsun, bu örän oňan iş! (A. Gowşudow). 3. göç.m. Sözüňi bes etmek, gutarmak, bir zatlar aýdyp çäklenmek. Merdanyň kakasy: – Hawa şeýle! – diýdi-de oňaýdy. oňmaklyk [oňmokluk], iş ady. Oňmak ýagdaýy. oňmazlyk [oňmozluk], işl. 1. Özüňde bolanyndan başga ýene islemek. Kakasynyň ogluna gahary gelip: "Berenim bilen oňmasaň – doňaý" diýdi. 2. Işiň ýol almazlyk, ugruna bolmazlyk. Işimiz- ä oňmady, enesi. oňňut at. Maddy taýdan oňşuk, oňalga. oňňutlyk [oňňutluk], ser. Oňalgalyk. oňon at. Geçmişde adamlaryň garyndaşlyk gatnaşygy bolan toparynyň arasynda sežde edilen haýwan, ösümlik, bir zat ýa-da tebigat hadysasy, şonuň ýaly-da, şol toparyň nyşany. oňrubermek [oňruvermek], işl. Oňrup başlamak, oňurmak hereketini dowam etdirmek. oňrulmak [oňrulmok], işl. Gaňrylyp bogundan ýazdyrylmak. Türkmen bolsa, kesekä boýun egenden, boýnunyň oňrulanyny ybaly görýän halk! (B. Kerbabaýew). oňruş iş ady. Oňurmak ýagdaýy. oňşuk at. 1. ser. Oňalga. Tüweleme, indi ýigidiň oňşugy erbet däl (B. Seýtäkow). 2. Agzybirlik, ylalaşyk, arkalaşyklylyk. Oňşugy bolmaz goňşy bilen-de, Senem özi bilen dawagär eýlär (Baýly şahyr). Gurt öz içinden: "Bu adam bir oňşuk ederçe adam barmyka?" diýip pikir etdi (A. Gowşudow). oňşukly syp. Agzybirligi saklaýan, ylalaşykly, agzybir. Bu gün halkymyz Türkmenistanyň Konstitusiýasynda kesgitlenen mizemez hukuklaryna daýanyp, Magtymguly Pyragynyň agzybir, parahat, oňşukly ýaşamak baradaky ündewlerine ygrarlydygyny subut etdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). oňşuklylyk [oňşukluluk], at., Oňşukly bolmaklyk, agzybirlik, ylalaşyklylyk, arkalaşyklylyk. Maşgala arasynda oňşuklylyk bolsa gowy. oňşuksyz [oňşuksuz], syp. Oňşugy ýok, oňşukly däl. Kim bilýär, belki hem meniň özüm oňşuksyz murdardyryn (B. Kerbabaýew). oňşuksyzlyk [oňşuksuzluk], at. Oňşugy ýokluk, oňşukly dällik. oňubermek [oňuvermek], işl. Bolşuna görä mydar edibermek, oňşuk edibermek. oňulmak [oňulmok], işl. Özüňde bar zat bilen mydar edilmek, oňşuk edilmek. Öň oňlan bolnup ýörlüşine haýran galýarsyň (“Edebiýat we sungat”). oňurga [oňurğo], at. Adamlarda, käbir haýwanlarda: göwräni kelle bilen birikdirýän içi ýilikli süňk. Oňurga süňkleri. oňurgagöl [oňurğoğö:l], at. Halylaryň gölüne salynýan oňurga görnüşli nagyş. oňurgalylar [oňurğolulor], at. Köpsanly oňurgaly haýwanlar toparynyň ady. oňurma [oňurmo], iş ady. Oňurmak ýagdaýy. oňurmak [oňurmok], işl. Gaňryp bognundan ýazdyrmak, gaňryp döwmek, omurmak. oňurmaklyk [oňurmokluk], iş ady. Oňurmak ýagdaýy. oňurtmak [oňurtmok], işl. Oňurmak işi başartmak, oňurmaga hötde gelmek. Eti pudarlap oturan adam oňurga özüne oňurdar öýtse-de, ony eli bilen ýazdyryp bilmedi. oňuş iş ady. Oňmak ýagdaýy. Az iýip oňşuna haýran galdym. oňuşdyrmak [oňuşdurmok], işl Biri-biri bilen oňşar ýaly etmek, ylalaşdyrmak. oňuşmak [oňuşmok], işl 1. Biri-biri bilen oňşuk etmek, oňşukly bolmak, arkalaşykly, agzybir bolmak. Şeýle gylykly adam bilen oňuşmak elbetde, aňsat düşmez (B. Kerbabaýew). 2. Oňňut etmek, mydar etmek, razylaşmak, ylalaşmak, kanagatlanmak. Sowuk bilen hem oňuşmak boljakdy weli, ony ýatyrmadyk zat pikirdi (B. Seýtäkow). oňuşmazlyk [oňuşmozluk], at. Biri bilen oňşukly bolmazlyk, arkalaşykly, agzybir bolmazlyk. oňyn [oňuýn], syp. Ýerlikli, şowly, peýdaly, oňat, gowy. oňynlygyna [oňuýnluğno], hal, ser. Oňyn. oňynlyk [oňuýnluk], at. Oňyn zat, bir zadyň oňyn netijesi. opera [o:pera], at, sazç. 1. Sahnada sazly- şahyrana keşpler janlandyrylan sazly drama eseri. 2. Opera degişli drama eser. 3. Drama eseriniň goýulýan, sahnalaşdyrylýan ýeri, edarasy. Ozaldan garaşylyşy ýaly, operanyň görkezilişi şowly geçdi (“Edebiýat we sungat”). operasiýa [opera:siýa], at. 1. Käbir kesellerde, doga ýetmezçiliklerde we şikes ýeten halatynda dokumalara we beden agzalaryna hirurgiýa ýoly bilen täsir etmek arkaly ýerine ýetirilýän gaýragoýulmasyz bejergisi, kömegi. 2. ser. Amal. \n\t‣Operasiýa etmek dokumalara we beden agzalaryna hirurgiýa ýoly bilen täsir etmek arkaly bejergi işini amala aşyrmak. operator [opera:tor], at. 1. Haýsydyr bir enjamyň işlemegini ýola goýýan we oňa hyzmat edýän hünärmen. 2. Kinofilmi surata düşürýän hünärmen. operetta [opere:tta], at, sazç. Kiçi sazly drama eseri (tans, aýdym we gepleşik bilen geçýän gülki häsiýetli sazly drama eseri). opma [opmo], iş ady. Opmak ýagdaýy. opmak [opmok], işl. Yzgar çekmegi sebäpli ýykylmak, aşak çökmek, hopmak. Haýatyň aşagy opupdyr. opmaklyk [opmokluk], iş ady. Opmak ýagdaýy. optika [o:ptika], at. Fizikanyň aýry-aýry ýagdaýlarda ýagtylygyň ýaýraýşyny we onuň başga jisimler bilen özara täsirini öwrenýän bölümi. 2. Optiki enjamlaryň we sistemalaryň umumy ady. Optika önümçiligi. optiki [o:ptiki], syp. Optika degişli. Optiki enjamlar. opubermek [opuvermek], işl. Opup ýumrulybermek, opurylyp çökübermek. opurma [opurmo], iş ady. Opurmak ýagdaýy. opurmak [opurmok], işl. 1. Goparyp aýyrmak, oýup goparmak, ýykmak. Ýagan güýçli ýagyş derýanyň hanasynyň gyralaryny opurypdyr. 2. göç.m. Ýok etmek, ýüz öwürmek. Gadymy zyýanly pikirleri opuryp taşlajak, täze pikirler döretjek, täze düşünjeler öwretjek, täze göreldeler görkezjek biz dälmidiris (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Haýsydyr bir ýerde ýykgynçylyk edip, galmaz ýaly zyýan ýetirmek, opurylyşyga alyp barýan hereketleri etmek. opurmaklyk [opurmokluk], iş ady. Opurmak ýagdaýy. opurtmak [opurtmok], işl. Opurylmak derejesine ýetmegine ýol bermek, opurylmagynyň öňüni almazlyk. opurylmak [opurulmok], işl. Gopup aýrylmak, oýulyp çykmak. Dag opurylyp, onuň äpet daşlary, Biziň barýan ýolumyzy bekläp dur (M. Seýidow). opurylyşyk [opurluşuk], at. Işde bolýan bulaşyklyk, zyýankeşlik, ýykgynçylyk. opuryş [opuruş], iş ady. Opurmak ýagdaýy. opuryşmak [opuruşmok], işl. 1. Opurmaga kömek etmek. 2. Bilelikde opurmak. opuş iş ady. Opmak ýagdaýy. or [o:r], gepl.d. Hemişelik ekilýän ekin ýeriň arasyndaky beýleki ýerlere garanda pes, çöket ýer, çöketlik. ora I: ora bilen aşaklyk bilen, osmakladyp, assyrynlyk, gizlinlik bilen, aýlawly, göçme manyly söz bilen. Nejep jan öz-özüne: – Gel, men ora bilen şol gelniň aslyny soraýyn – diýdi (“Nejep oglan”). \n\n\n ORA II, at,gepl.d., ser. Ury. orabermek [ora:vermek], işl. Ýüpdür simi we ş.m. bir zadyň daşyna aýlabermek, sarabermek, dolabermek. oraça [oroço], at. Tärimsiz, diňe uklary ýere dikilip gurnalan öý. Oraça bor, öýde ýok bolsa tärim, Ahaldadyr garyndaşym, hossarym (Baýly şahyr). oraçaly [oroçoly], at. Darajyk oraçada ýaşaýan adam, oraçanyň eýesi. Oraçalyň töri özüniňki (Atalar sözi) oragatdy [oroğatdy], at. Utulanyň utana öz ýygan otuny bermek şerti bilen orak atylyp oýnalýan çagalar oýny. oragrende [orağirenne], at. Agajyň gabygyny gyryp aýyrmak, arassalamak üçin ulanylýan iki tarapy saply, ýaý şekilli gural, senet. orak [orok], at. 1. Galla ekinlerini ormak ýa-da ot ýygmak üçin ulanylýan agaç saply, egri demir tygy dişli oba hojalyk guraly. – Bolýar uýam – diýip, Çoýan derrew oraklary aldy (R. Seýidow). 2. Galla hasyly ýygnalýan möwsüm, ýygym döwri. Türkmen gallaçylary galla oragynda geçen ýyldakysyndan iki hepdä golaý öňde barýarlar (“Watan”). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Orak hasaby orak düşen we düşmeli wagtyndan alnyp barylýan aý-gün hasaby. Orak hasaby boýunça gyşyň togsany öten agşam doldy (A. Gowşudow). Orak salmak sähetli gün oraga başlamak. Işiň düşümliligi, şowlulygy üçin ýaşululara orak başladylýar. Aňňal orak ullakan egri agyzly orak. Bugdaý orak bugdaý orulýan ullakan orak. Dil bilen orak ormak dilde işi aňsat etmek, emgenmezlik. orakçy [orokçy], at. Orak orýan adam, orak ormak bilen meşgullanýan adam. Ata, aga mährin görjek wagtymyz, Dagda orakçydyk, çöllerde çoluk (K. Gurbannepesow). orakçylyk [orokçuluk], at. Orakçynyň käri, ýagdaýy, orakçy bolup işlemeklik. Öňler bir obadan ikinji bir oba orakçylyga gidilerdi. orakdiş [orokdi:ş], at. Hala we beýleki el işlerine diş-diş görnüşinde keseräge-de salynýan gyýçak nagyş. oral [orol], syp. Ýaşy birçene baran, ortadan agan (aýal maşgala hakynda). Meň ýaly oral heleýiň gülýaka nämesine derkar (Ý. Mämmediýew). oralama [orolomo], iş ady. Oralamak ýagdaýy. oralamak [orolomok], işl. Gaýta-gaýta oramak (ser. Oramak I). Mämmetweli ýuka gabygyny galdyryp, sakgaljygyny barmagyna oralady (B. Kerbabaýew). oralamaklyk [orolomokluk], iş ady. Oralamak ýagdaýy. oralaýyş [oroloýuş], iş ady. Oralamak ýagdaýy. oralgy [orolğy], syp. Bir zadyň daşyna saralan, dolanan. oralmak [orolmok], işl. Bir zadyň daşyna saralmak, dolanmak. Biline gowanyň bagy oralan ýogyn pürs durdugyça batlanyp aýlanýardy (A. Gowşudow). orama [oromo], iş ady. Oramak ýagdaýy. oramak [oromok] I, işl. 1. Ýüpi, simi we ş.m. bir zadyň daşyna aýlamak, saramak. Ol şol hemişeki ak donuny geýnip, biline hem uzyn ak guşagyny birnäçe sapar orapdyr (A. Gowşudow). 2. Bir zadyň daşyny gabamak, daşyna gabaw etmek, daşyna aýlaw etmek, egelenmek. \n\n\n ORAMAK II, at,ýerli g. Gyňaç, başbogy. Birlän- ikilän ak oramakly aýallar käte adamlaryň arasynda göze ilip gidýärdiler (B. Seýtäkow). oramaklyk [oromokluk], iş ady. Oramak ýagdaýy. oramçy [oromçy], at, kön.s.Kerep örýän, köp aýakly, çakmaýan möjejik, düşdüş, leňkebut. Oramçy dek hemişe tor eder sen (Sopy Allaýar). oranmak [oronmok], işl. 1. Köplenç, gyňajy kelläň daşyndan aýlap saramak. Keten köýnek egniňde, başa öýme oranyp, Saz eýleýir karkaraň, seýle çyksaň bezenip (Mollanepes). 2. Çekmek üçin kagyzyň içine temmäki salyp dolamak. Paşy ýene çilim oranmaga durdy (B. Hudaýnazarow). oraşan [oroşa:n], syp., at. Aç-açan, aýdyň, açyk, anyk; aýdyň görnüş, boljak zat, waka (röwşen sözüniň gadymy şekili, görnüşi). Öten agşamky gören düýşüm oraşan geldi (H. Derýaýew). Garry ene oraşanyny gören eken, ertesi agtygy uruşdan sag- aman gaýdyp gelýär. oraşdyrmak [oroşdurmok], işl. Orap çykmak, köp oramak, dolaşdyrmak. Kakasy-da aýagyna oraşdyran ýüplerini çözleşdirdi (A. Durdyýew). oraşma [oroşmo], iş ady. Oraşmak ýagdaýy. oraşmak [oroşmok], işl. 1. gepl.d.Çolaşmak. 2. Bir zady oramaga kömek etmek. 3. Birnäçe bolup oramak. oraşmaklyk [oroşmokluk], iş ady. Oraşmak ýagdaýy. oratdyrmak [orotdurmok], işl. 1. Oramak işini başa bardyrmak. Bu sim bize agajyň daşyna oratdyrsa -da biri, ozi-ha gaty ýogyn eken. 2. Oramaga mejbur etmek, oramak işini başga birine etdirmek. oratmak [orotmok], işl. Birine bir zady oramaga ýol bermek; oramaga mejbur etmek. Gaýyny gelniniň başyna gyňaç oradasy ýok, başyna ýaglyk atynsa-da bolar diýýär. oraýany [ora:ýa:ny], syp. Goňras gyzyl reňk. Çylgym-çylgym ýylgynlar oraýany gyzyl güller bilen bezenip otyrdy (B. Kerbabaýew). Şarkyň gyzy oraýany ýaglygy, Sypap-sypap maňlaýyna daňypdyr (M. Seýidow). oraza [ora:za], at. 1. Musulman ýyl hasaby boýunça ýylyň dokuzynjy aýynyň ady, remezan. 2. Agyz beklemek däbi. \n\t‣Oraza baýramy musulmanlaryň metjitlere ýa- da öwlüýälere ýygnanyp baş pitre, sadaka bermek, köpçülik bolup namaz okamak bilen geçirilýän, orazanyň 30-njy güni agşam başlanýan baýramy. Oraza tutmak yslam dininde: oraza aýynda gündizine hiç zat iýip-içmän agyz beklemek. orda [o:rdo], at. 1. taryh. Orta asyrlar döwründe käbir döwletleriň ady, şonuň ýaly-da olaryň häkiminiň mesgeni, ýerleşýän ýeri. 2. Ýyrtyjy haýwanlaryň sürüsi. Möjek ordasy. 3. göç.m. Duşman leşgerleri. Çingiziň ordasy gözel şäheri haraba halyna aýlandyrypdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Ordasy bilen barmak (gelmek) toýa-tomga üýşüp barmak, köp bolup barmak (oňlanmaýan äheň bilen aýdylýar). Olar-a toýa ordasy bilen geläýendir. orden [o:rden], at. Zähmetde, gullukda we ş.m. görkezilen ajaýyp hyzmat üçin sylag berilýän ýörite tapawutlandyryş nyşany. ordurmak [ordurmok], işl. Başga birine ormaga bermek, ormak işini etdirmek. Bugdaý ordurmak. Ýorunja ordurmak. orfoepiýa [orfoe:piýa], at, dil.b. Edebi dilde dürs aýdylyşy kesgitleýän kadalar ulgamy, dürs aýdylyş. orfografiýa [orfogyra:fyýa], at, dil.b. Her bir diliň sözleriniň umumy kabul edilen ýazylyş kadalar ulgamy, dürs ýazuw. organ [o:rğon], at. Jemgyýetçilik durmuşynyň aýry-aýry ugurlarynda kesgitli wezipeleri ýerine ýetirýän gurama, edara. Türkmenistanda kanun çykaryjy organlara yzygiderli geçirilýän saýlawlar demokratiýanyň berjaý edilýändigine şübhe döretmeýär (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). orkestr [arke:stir], at. Dürli saz gurallaryndan düzülen sazandalar topary. orlabermek [orla:vermek], işl. Gaty ses bilen aglabermek. orlama [orlomo], iş ady. Orlamak ýagdaýy. orlamak [orlomok], işl. Gaty ses bilen aglamak. orlamaklyk [orlomokluk], iş ady. Orlamak ýagdaýy. orlaşmak [orloşmok], işl. 1. Birden köp bolup, köpçülik bolup orlamak, bile orlamak. 2. göç.m. Uly goh turuzmak, zenzele etmek. orlaşyk [orloşuk], at. Köpçülikleýin agy (ýas ýerinde). orlaýyş [orloýuş], iş ady. Orlamak ýagdaýy. orma [ormo], iş ady. Ormak ýagdaýy. Oglankak orak ormany hem gördük, ýandak ýatyrmany hem. ormaç at,gepl.d. Süýt, ýag salynýan iki ýa-da dört gulply küýze; golça. Aýhanym bir görseň süýt sagylýan ormajy elinden gaçyrýar, bir görseň suw kädisini gaçyrýar (B. Seýtäkow). ormak [ormok], işl. Hasylyny almak üçin bugdaý, arpa ýaly ak ekinleri orak we ş.m. bilen ýygmak. Her kim öz ekenini orar (Nakyl). Ýumruksyz ýüzer sen, ýüpsüz asar sen, Oraksyz orar sen, tygsyz keser sen (Magtymguly). ormaklyk [ormokluk], iş ady. Ormak ýagdaýy. ornabermek [orna:vermek], işl. Bir ýerde orun tutubermek, ornaşybermek. ornadylmak [ornodulmok], işl., ser. Ornaşdyrylmak. ornama [ornomo], iş ady. Ornamak ýagdaýy. ornamak [ornomok], işl. 1. Bir ýerde ýer almak, orun almak, ýerleşmek. 2. Bir ýerde berkemek, kök urup gitmek. 3. göç.m. Täsir etmek, degmek, ýetmek; siňmek. Ak köýnegine gök syrkynyň reňki ornapdyr (B. Annageldiýew). Ajaýyp manyly ajaýyp sözler, Süňňüňe şeýle bir ornaýar başdan (K. Gurbannepesow). ornamaklyk [ornomokluk], iş ady. Ornamak ýagdaýy. ornaşdyrmak [ornoşdurmok], işl. 1. Bir ýerde orun bermek, orun tutdurmak, ýerleşdirmek. 2. Demokratiýa barada aýdylanda bolsa, bu näzik substansiýany taýýar daşary ýurt modellerini ulanyp ornaşdyryp bolmaýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 3. Aňyna ýetirmek, aňyna siňdirmek, girizmek, düşündirmek. Elbetde, beýle şygyrlary halkyň beýnisine ornaşdyrmak kyn meselelerdi (H. Derýaýew). ornaşdyrylmak [ornoşdurulmok], işl. Iş ýüzüne geçirilmek, ulanylyşa girizilmek. Täze teklipleriň ornaşdyrylmagy netijesinde önüm öndürilişi artýar. ornaşmak [ornoşmok], işl. 1. Bir ýerde kem- kemden ýer almak, ýerleşmek, mesgen tutmak, orun baglamak. Olar sag-aman gelip, öňki ýurtlarynda ornaşdylar (A. Gowşudow). 2. Iş ýüzüne geçmek, ýaýramak, girmek. Kuwwatly tehnika önümçilige gitdigiçe ornaşýar. 3. Bir ýerde kök urmak, orun tutmak, berkeşip galmak. Ýöne ýüregimiň gizlin ýerinde ornaşan syrymy bu gezek hem açyp bilmändim (R. Gelenow). 4. Reňki çykmak, siňmek. Köýnegime gyrmyzdonyň reňki ornapdyr. 5. göç.m. Aňyňa ýetmek, aňyňa siňmek, ýerleşmek, girmek. Bu pikir onuň beýnisine pugta ornaşdy (B. Seýtäkow). ornaşyk [ornoşuk], at. Jaýlaşykly ýerleşiş, oňaýly, amatly ýerleşiş. ornaşykly [ornoşukly], hal. Jaýlaşykly, ynjalykly, oňaýly, ýerleşikli. Ýigit dolanyp öýe girdi- de, stoluň başynda ornaşykly oturdy (B. Soltannyýazow). ornaşyklylyk [ornoşukluluk], at. Jaýlaşykly, ornaşykly ýerleşiş ýagdaýy. ornatmak [ornotmok], işl. Ornar ýaly etmek. ornukly syp., gepl.d. Öz ornuny bilýän, ýerlikli, tutanýerli. Ornukly adam. orramsy [orromsy], at,göd. s. Ahlak taýdan bozulan, azgyn, haramy adam, pes gylykly adam. Ogry hem özüni osar – orramsy hem (Nakyl). orramsylyk [orromsuluk], at. Ahlak taýdan bozuklyk, azgynlyk, haramylyk, pes gylyklylyk. \n\t‣Orruk: orruk orta arasy ortasy, merkezi. Obanyň orruk orta arasynda iki gat ak jaý bardyr. orta [orto], at. 1. Bir zadyň merkezi, bir zady deň ikä bölýän aralyk ýer. Obany iki bölüp, ortasyndan ýap geçýärdi. 2. Uzyn bilen gysganyň aralygy. Orta boýly ýigit. 3. Bir zadyň başlanýan ýeri bilen ahyrynyň aralygy, adamyň ömrüniň ýarysy. Orta ýolda atyň ölmesin, orta ýaşda – aýalyň (Atalar sözi). 4. Bir zadyň hiliniň kanagatlanarlyk derejesi.5. Köpçüligiň, märekäniň we ş.m. içi, aralyk. Gün batyp, garaňky düşenden soň, bagşy orta geldi (B. Seýtäkow). \n\t‣Orta almak 1) töweregine aýlanmak, daşyna üýşmek. 2) ýerli-ýerden käýemek, daşyna geçmek, tankyt etmek. Orta asyr gadymyýetiň taryhynda soňky, ýagny V asyryň ahyryndan tä XVII asyryň ortalaryna çenli dowam eden bütindünýä taryhyny öz içine alýan döwür. Orta atmak 1) bir meseläni maslahata goýmak, bir meseläni köpçüligiň garamagyna,geňeşine goýmak. Kim bilýär, belki, ol üçünji bir teklibi orta atsa-da atar! (N. Saryhanow). 2) baryňy köpçülige bagyşlamak. Seniň üçin öz barymyzy orta atýarys (N. Saryhanow). Orta barmak ýaly birkemsiz, köstsüz, örän oňat, syratly, owadan. Orta bilim orta mekdebi, ýörite orta okuw mekdebini gutaryp alynýan bilim. Orta çykmak 1) zähmetde özüňi görkezmek, işde tapawutlanmak, saýlanmak. 2) harajadyňy jemläp, toý we ş.m. etmek, köpçüligi ýygnap, öňünde durmany başarmak. 3) göreşmek üçin göreş meýdanyna çykmak. Orta goýmak ser. Orta atmak. Orta hasap bilen takmynan, ortaça. Orta hasap bilen her zähmet güne bäş manat pul düşdi. Orta mekdep umumy bilim berýän onýyllyk mekdep. Orta ýolda orta ýaşa baraňda. ortabagyş [ortovağyş], at. Gara öýüň tärimleriniň öýüň töründe birleşdirilip daňlan ýeri. ortaça [ortoço], hal. 1. Orta hilli, orta derejede, orta ýagdaýda, aralyk. 2. Orta hasap bilen, takmynan. ortak [ortok], syp. 1. Hemmelere degişli, ortalyk, aralyk. Ortak zatlar. 2. Hemmeler üçin düşnükli. Ortak dil. \n\t‣Ortak işlik dil b. edilýän gymyldy-hereketiň haýsy zamandadygyny bildirip, baglanýan sözlerini sypatlandyryp gelýän işlik şekili. ortaklaşma [ortokloşmo], iş ady. Ortaklaşmak ýagdaýy. ortaklaşmak [ortokloşmok], işl. Bir zady köpçülik bolup, birleşip ýerine ýetirmek, orta goýup amala aşyrmak. ortaklaşyş [ortokloşuş], iş ady. Ortaklaşmak ýagdaýy. ortaky [ortoky], syp. Ortada, arada duran, oturan, ýerleşen, ortadaky. Olaryň ortakysy beýleki ikisinden has belentdi (B. Seýtäkow). Tomsuň ortaky aýy. ortalabermek [ortola:vermek], işl. Bir zadyň ortasy golaýlabermek, iş ýarpylabermek, orta bolubermek. ortalama [ortolomo], iş ady. Ortalamak ýagdaýy. ortalamak [ortolomok], işl. Bir işiň, ýoluň, wagtyň ýarysyny beýlä atmak, geçmek, ýarysyna ýetmek, ortasyna barmak, ýarpylamak. Remezan aga ýoly ortalandan soň aýak çekdi (B. Seýtäkow). ortalamaklyk [ortolomokluk], iş ady. Ortalamak ýagdaýy. ortalanmak [ortolonmok], işl. Bir zadyň, işiň we ş.m. ortasyna ýetilmek, barylmak. ortalatmak [ortolotmok], işl. Bir zadyň, işiň we ş.m. ortasyna ýetmäge ýol bermek, mümkinçilik döretmek, ortasyna ýetirmek. ortalaýyş [ortoloýuş], iş ady. Ortalamak ýagdaýy. ortalyk [ortoluk], at. 1. Iki aralyk, iki tarapyň arasy, aralyk. 2. ser. Ortak 1. orta-miýan [orto-miýa:n], ser. Orta- miýana.Orta-miýan, agaç et adam. orta-miýana [orto-miýa:na], syp. Orta uzynlykdaky, orta boýly. Uzyn-gysganyň arasy, Orta- miýana, söwdügim (Kemine). ortanjy [ortonjy], syp. Ýaş taýyndan ortaky, araky (ogul, gyz hakynda). Ortanjy ogly mugallym, iň kiçi ogly bolsa hasapçy bolup işleýär. ortara [orta:ra], at. Bir zadyň, meýdanyň, giňişligiň edil ortasy, merkezi. Howlynyň ortarasynda Baba esgeriň ata-babasyndan galan garaja öý otyrdy (A. Gowşudow). Doýduk ortara süýşdi-de, boýnuny öňe uzatdy (Ş. Geldiýewa). orubermek [oruvermek], işl. Orup başlamak. Indi ak ekinler orubermeli bolupdyr. orulgy [orulğy], syp. Orlup goýlan, orlup gutarylan. orulgylygyna [orulğuluğno], hal. Orlan görnüşinde. orulmak [orulmok], işl. Orak bilen ýygylmak. Jigim ikimiz orlan ýorunjalary çekmäge başladyk. orum at. Ösüp ormaly bolan ýagdaýyndaky orluş. Ýorunjanyň bäşinji orumy. \n\t‣Oruma gelmek ösüp ormak derejesine ýetmek, ormaly bolmak. orun at. 1. Oturmak, ýerleşmek üçin ýer, jaý.Olaryň orny birinji hatarda bolany üçin, perde açylmanka oturmaga ýetişdiler (B. Kerbabaýew). 2. Birine derek, biriniň ýerine. Ol ata hem ene ornunda durup, inilerine hossarlyk etdi. 3. göç.m. Wezipe, gulluk. 4. Biriniň ýa-da bir zadyň özüniň alyp barýan işiniň düzgünlerine laýyklykda tutýan ýeri, ýagdaýy. Dokma senagaty pudagyny öňdäki orunlara çykarmak. 5. sport. Ýaryşda eýelenen ýer. Birinji orny türkmen küştçüsi eýeledi. \n\t‣ Orun baglamak gowy ýerleşip gitmek, ýerli- ýurtly bolmak. Ol oba gidip, şol ýerde orun baglady, yzyna gaýdyp geleýin diýenok. Orun doldurgyjy dil b. "kimde?, nämede?, nirede?" diýen soraglara jogap bolup, sözlemde aňladylýan pikiriň ornuny görkezýär. orunbasar [orunmasar], at. Edarada, kärhanada başlykdan soňky wezipe; başlygyň wezipeli kömekçisi. Ol ýigit başlygyň orunbasarydy. orunbasarlyk [orunmasarlyk], at. Orunbasaryň wezipesi, käri, ýagdaýy. Ol özüniň orunbasarlyk edýän döwründe zähmetsöýer adam hökmünde özüni tanadypdy. orunly syp. Ýolagçy ulaglarynda, tomaşa jaýlarynda we ş.m.-lerde ýeri, orny bolan. orunlyk [orunluk], syp. Bir ýa-da birnäçe orun üçin niýetlenen (awtoulag, uçar, gämi we ş.m.). orunsyz [orunsuz], syp. 1. Orny bolmadyk, orny bellenmedik, ýersiz. Biletleri elime alyp seretsem, olar orunsyz biletler eken (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Ähmiýetsiz, biderek, ýerliksiz. Olaryň başlaryndan başly-barat pikirleri şemal degen akbaş tozgasy ýaly tozady, orunsyz ökünçler sowuldy (B. Kerbabaýew). orunsyzlyk [orunsuzluk], at. 1. Orny ýokluk, ýersizlik. 2. göç.m. Derege alynmazlyk, sana goşulmazlyk, sansyzlyk. oruş iş ady. Ormak ýagdaýy. oruşmak [oruşmok], işl. Ormaga kömek etmek. Tomus döwründe daýhan birleşigine orak oruşdyk. osal [osol], hal. Ahmal, bilmän, bilmezden. Osal bolsaň asarlar, ýuwaş bolsaň basarlar, orta- miýana bolsaň, il agasy ýasarlar (Nakyl). Geçen ýylky osal edilen işler indi gaýtalanmaz (G. Kulyýew). osetin [oseti:n], at, ser. Osetinler. osetinler [oseti:nler], at. Demirgazyk Osetiýanyň we Günorta Osetiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. oslagsyz [osloğsuz], syp. Garaşylmadyk ýerden, birden, duýdansyz. Nar ýaly ýaňaklaryndan syrygýan monjuk-monjuk deri ýeňi bilen syrdy-da, kakasyna oslagsyz sorag berdi (G. Ezizow). oslama [oslomo], iş ady. Oslamak ýagdaýy. oslamak [oslomok], işl. Bir zadyň, edilen hereketiň we ş.m. aňyrsynda kimdir biri bardyr öýtmek. oslamaklyk [oslomokluk], iş ady. Oslamak ýagdaýy. oslamazlyk [oslomozluk], işl. Bir zadyň, edilen hereketiň we ş.m. aňyrsynda kimdir biri bardyr öýdüp çaklamazlyk, pikir etmezlik. Ondan beýle zady oslamaýardyk. oslanmazlyk [oslonmozluk], işl. 1. Bir zadyň, edilen hereketiň we ş.m. aňyrsynda kimdir biri bardyr öýdülip çaklanmazlyk. 2. Bolar öýdülmedik, garaşylmadyk. Wah, bu bir oslanmadyk iş boldy (H. Derýaýew). oslaýyş [osloýuş], iş ady. Oslamak ýagdaýy. osma [osmo], iş ady. Osmak ýagdaýy. osmak [osmok], işl. Özi ýalydyr öýtmek, özi ýaly hasaplamak, özüne meňzetmek, deňemek. Ogram özüni asar, orramsam (Nakyl). osmakçy [osmokçy], at. Guda bolunmazyndan öň, gyzyň ýa-da oglanyň maşgala ýagdaýyny, gylyk-häsiýetini bilmek üçin ýörite iberilýän adam. Nurgözel daýzalar Berdilere osmakçy ugradypdyr. osmakladyş [osmokloduş], iş ady. Osmaklatmak ýagdaýy. osmaklatmak [osmoklotmok], isl. Biljek bolýan zady hakynda hiç zat gürlemän, gürrüňdeşini ugruna goýberip, gepinden, gep urşundan bilesi gelýän zadyny anjak bolmak. Wepa bu syry osmakladyp bilmekçi bolup, ahyry okuwyň iň soňky güni aňlady (A. Gowşudow). Keminäniň myhman bolan ýerine gelip, olaryň oglanjyklaryndan osmakladyp: –Heý, et iýdiňizmi? – diýip soraýar (Keminäniň adyna aýdylýan şorta sözlerden). osmaklyk [osmokluk], iş ady. Osmak ýagdaýy. osmuklatmak [osmuklotmok], işl., ser. Osmaklatmak. Beýdip osmukladyp oturma-da, bilesiň gelýän zadyňy gönüläp soraber. ot at. Inçe gök baldakly uly bolmadyk ösümlik. Ýaz oty. Haşal otlar. Dermanlyk otlar. \n\n\n OT [o:t], at. Ýanýan zatdan çykýan alaw, ýalyn. \n\t‣ Oda basan ýaly bir zady gyssanmaç, howlugyp hereket edýän adam hakynda ulanylýan durnukly aňlatma. Oda düşmek. ser. Oda-köze düşmek. Yzynda bir oda düşüp ýöreni bar bolsa gerek (Ý. Mämmediýew).Oda gaçmak haýsydyr bir harydyň bahasy gaty ýokary galmak, gaty gymmatlamak, ot bilen ýalyn bolmak. Oda-köze düşmek bir zadyň ugrunda howsalaly, aljyraňňy ýagdaýda bolmak, alňasamak, howsala düşmek. Oda salsaň tütemez hor-homsy gün görýän, halys lüti düşük (adam hakynda). Ody bilen girip, küli bilen çykmak tüýs ýürekden hyzmatynda durmak, hyzmatyny etmek. Goý, odum bilen girip, külüm bilen çyksyn (B. Seýtäkow). Oduna çoýunmak birinden bir zady gaty gymmat bahadan satyn almak. Ol ak bazara çykyp bilmänsoň, hemişe obalaryndaky bir süýthoryň oduna çoýunmaly bolýardy. Oduny ölçermek biriniň derdini gozgamak, janyna batmaýan köne gürrüňi ýatlamak. Ot açmak (sowurmak) 1) ser. Ot gorsamak. 2) birsyhly ok atyp durmak, yzyny kesmän gülle, ok ýagdyrmak. Ot almak 1) ýanmak, otlanmak. Ýandak küdesi ot alypdyr. 2) öz garaşyşy ýaly bolmansoň, sabyr-takatyny ýitirip, gaty öjükmek, ýüregini eline almak. Ol bu sözleri eşidip, ot alaýdy (“Edebiýat we sungat”). Ot basylan ýaly gaty täsirli, galjaňlyk döredýän (duýgy, täsir we ş.m. hakynda). Olaryň aýagyna edil ot basylan ýalydy (B. Seýtäkow). Ot bermek 1) bir ýan ujundan otlamak. 2) meçew bermek, öjükdirmek, küşgürmek, gyzdyrmak. 3) gyzykdyrmak, isleg döretmek; odukdyrmak. Bu mata gyzlara ot berdi. Ot bilen ýalyn örän gymmat, nyrhy öte ýokary. Ot bolup geçmek (ötmek) jasladyp parran geçmek, ýüregiňi gobsundyrmak; kalbyňa ornamak. Gözleri içimden ot bolup geçdi, Gözel görki ýüregimde ýer tutdy (A. Kekilow). Ot-da gara gan bolmak ýetişiksiz gara günde iki-baka ylgaşlamak, bir işi çalt edip gutarjak, bitirjek bolmak.Ot-da gara gan bolup, her näçe haýdasam-da, işimi bolup bilemok. Ot gorsamak 1) betlik, bezzatlyk, ýakymsyzlyk etmek, ulukjyn açdyrmak, dek oturmazlyk, guduz açmak. Ol oglan gaty bet, uzynly gün ot gorsaýdy. 2) alyp-ýolup barmak, hars urup, işläp gazanç etmek. Iliň seniň ýaly ýigit ýeten ogullary ot gorsaýarlar (A. Durdyýew). Ot-elek bolmak gyssagly hereket etmek, gyssanmak, howlukmak, galagoplyga düşmek. Ýeri, siz ne beýle aldyranyňyz bar ýaly ot-elek bolýarsyňyz?! Ot sowurmak 1) ser. Ot açmak 2) ýakymsyzlyk, bezzatlyk etmek, goh turuzmak. Çagalar iki ýana ylgaşyp ot sowurýarlar. 3) çendenaşa gyzmak, ýakyp- ýandyrmak, bişirip barmak. Ýene birki sagatdan soň, gün ot sowrup başlajak (A. Gowşudow). Otdan alyp, suwa salmak beterinden beterini etmek. Bu duýgy ony bir begendirýärdi, bir gynandyrýardy, otdan alyp, suwa salýardy. Otdan-suwdan gaýtmazlyk her bir işiň hötdesinden gelip bilmeklik, hiç bir zatdan heder etmezlik, dogumlylyk. Seniň ýanyňdakylar seniň üçin otdan-suwdan gaýtmazlar (B. Seýtäkow). Ot ýakdyrmazlyk ynjalyk bermezlik, günüňe goýmazlyk, rahatlyk bermezlik. Bu zaňňar ot ýakdyrmaýar (“Görogly”). Ot ýaly 1) gaty gyzgyn. Ol içi ot ýaly çorbaly tabagy öňüne çekdi. 2) is başarjaň, dogumly, edenli. Hawa, oglanlar biri- birinden kem däldir. Baram ot ýalydyr (“Edebiýat we sungat”). Basan ýerinden ot çykmak gaty dogumly hereket etmek (ser. Basmak). otabermek [ota:vermek], işl.Otap başlamak; otamak işini dowam etdirmek. Şu ýerden başla-da, aňyrlygyna tarap otaber. otag [otoğ] I, at. Ýaşalýan jaýdaky birnäçe tamyň biri. Iki otagyň arasyndaky gapyda gabsa deregine ýaşyl perde asylgydy (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n OTAG [otoğ] II, at. Ekilýän ekinleriň düýbüni ýumşadyp, haşal otlardan arassalaýyş işi. Höwes bilen bejerýäris pagtany, Yhlas edip, jan çekýäris otagda (A. Salyh). otaga [otoğo] , at. Şaýly tahýanyň gupbasyna oturdylýan, düýebaşlyklara dakylýan per, jyga. Başynda karkara, zerrin otaga, Şasenem sypatly gyzlary bardyr (Magrupy). Kümüş gupba güneş nury degende, Otagalar oýnar ýeller içinde (R. Seýidow). otagaly [otoğoly], syp. Otaga dakylan, jygaly. otagçy [otoğçy], at. Otag edýän adam. Aňyrrakda bolsa otagçylar otag otap ýördüler. otalmak [otolmok], işl. Otag edilmek.. Gowaçalaryň içi gaýtadan otaldy. otama [otomo], iş ady. Otamak ýagdaýy. Otag otaşyn-a otag otamany bilmeýäniňkä meňzeýär. otamak [otomok], işl. Ekinleriň içini haşal otlardan arassalamak. Olar atyzda gowaça otaýarlar. otamaklyk [otomokluk], iş ady. Otamak ýagdaýy. otar [otor], at, gepl.d., ser. Otlag. Oglanlardan biri: "Şu gün otarda gezip ýörkäm, bir aýagy döwük towşan gördüm, arman tutup bilmedim" diýdi (A. Gowşudow). otarma [otormo], iş ady. Otarmak ýagdaýy. otarmak [otormok], işl. Maly meýdana goýberip bakmak, mallary örüde otlatmak. Birden aşak seretse, baýyň inerlerini otaryp ýörene gözi düşýär (“Türkmen halk ertekileri”). otarmaklyk [otormokluk], iş ady. Otarmak ýagdaýy. otartmak [otortmok], işl. Otarmaga mümkinçilik bermek. Mallary otartmak. otarybermek [otoruvermek], işl. Mallary örüde otladybermek. otarylmak [otorulmok], işl. Mallar örä goýberilip otladylmak. Mallar otarylyp getirildi. otaryş [otoruş], iş ady. Otarmak ýagdaýy. otaşdyrmak [otoşdurmok], işl. Ähli ýeri otamak, köp ýeri otap çykmak. otaşmak [otoşmok], işl. 1. Otamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup otamak. Adamlar gowaça ekilen meýdanda otag otaşyp ýördüler. otatmak [ototmok], işl. Otamaga mejbur etmek; otamak işini başga birine etdirmek, birine otamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Kaka, maňa-da otag otatsana! Kelem otatmak. Sogan otatmak. otaýyş [otoýuş], iş ady. Otamak ýagdaýy. Otag otaýşyň nähili? otbaş [o:tba:ş], at. Adamyň, köplenç, boýnunda döreýän ýara, gijilewükli baş. ot-çöp at. 1. Her hili ösümlikler, otlar. Ot- çöpem baharda jana gelýär (B. Annageldiýew). 2. Mal üçin iýmlik ot-iým. Gyşda mal iýer ýaly ot- çöpümiz ýeterlik. otçulyk [otçuluk], 1. at, ser. Otluk 1. 2. syp. Ot taýýarlamak bilen meşgullanýan, ot-iým taýýarlaýan iş ugry. Maldarlarymyzyň we otçulyk toparynyň agzalarynyň bütin güýji häzir şu işe gönükdirildi. ot-elek [o:d-elek]: ot-elek bolmak ýetişiksiz günde iki-baka ylgaşlamak. ot-epgek [o:d-epgek], syp. Yssy. Ot-epgegiň içinde beýdip horlanyp ýörmezler. ot-iým at. Mallar iýer ýaly iýmitiň umumy ady. Kimse goluny çermäp, gapyda odun aýyrýardy, kimse mal-gara ot-iým berýärdi (G. Kulyýew). ot-iýmlik syp. Mallara iým bolarlyk, mal iýmitlendirmek üçin gerekli. Ot-iýmlik üçin üýşürilip goýlan saman. otlag [otloğ], at. Mal bakylýan otluk ýer, öri meýdan, öri, otar. Bahar bolsa çarwadarlar çykarlar, Otlagynda ner, maýalar bakarlar (Misgingylyç). Goý indi gül öwüssin çölüň, otlagyň (R. Seýidow). otlama [otlomo], iş ady. Otlamak ýagdaýy. \n\n\n OTLAMA [o:tlomo], iş ady. Otlamak ýagdaýy. otlamak [otlomok], işl. Meýdanda ot iýip iýmitlenmek, ot iýmek. Düýe aýdar otlar men, Otlan ýerim ýatlar men (Magtymguly). \n\n\n OTLAMAK [o:tlomok], işl. 1. Ot bermek, ot aldyrmak, ýakmak, ýandyrmak. Juda bir gyssag işi çykaýmasa, tüsseli çyrajygyny otlap, nebit hem sarp etmeýärdi (A. Gowşudow). Tokaý otla, at gazan (Nakyl). 2. Herekete getirmek, işletmek, ýöretmek (içinden ot alýan hereketlendirijiler hakynda). Sürüji maşyny otlady. 3. Atmak, tüpeňlemek. \n\t‣Otlap goýbermek harydy hakyky nyrhyndan has gymmat satyp, biriniň işini görmek, jürüni dikmek, çürkemek. Olar-a seni ýene otlap goýberipdir, alan zadyň beren puluňa degenok ahyry?! otlamaklyk [o:tlomokluk], iş ady. Otlamak hereketi. otlanmak [o:tlonmok], işl. 1. Öz-özünden ot almak, ýanmak, tutaşmak. Öl bedäni küde bassaň, öz- özünden otlanar. 2. Biri tarapyndan ot berilmek, ýakylmak. 3. Çekjek çilimiňi otlamak. Çilim otlanmak. 4. Hereket edip, işläp başlamak. Men açary ýarym öwrüm towlanymdan, maşyn otlandy. otlap-suwlamak [otla:p-suwlomok], işl. Bir ýerde ýaşamak. Onuň nirede otlap-suwlaýanyny alla bilýär (B. Kerbabaýew). otlaşdyrmak [o:tloşdurmok], işl. Otlap çykmak, ýakyşdyrmak, bir ýanyndan otlamak. Peçleri otlaşdyrmak. otlaşmak [otloşmok], işl. Bary, hemmesi otlap ýörmek. Bu giň meýdanyň göwsünde geçi, goýun, düýe, sygyr ýaly mallar mydama ýaýraşyp, otlaşyp ýörerdiler (H. Derýaýew). \n\n\n OTLAŞMAK [o:tloşmok], işl. 1. Otlamaga kömek etmek. Üýşürilen saplyk-süplükleri otlaşmak. 2. Bilelikde otlamak. Olar meýdandaky hapa- hupalary otlaşyp ýördüler. otlatmak [otlotmok], işl. Otlamaga mümkinçilik bermek, otlamaga goýbermek. Mahal- mahal düşläp, düýelerini otladyp, olar alty gün ýörediler (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n OTLATMAK [o:tlotmok], işl. Otlamaga ýol bermek; otlamaga mejbur etmek. otlaýyş [otloýuş], iş ady. Otlamak ýagdaýy. \n\n\n OTLAÝYŞ [o:tloýuş], iş ady. Otlamak ýagdaýy. otluçöp [o:tluçöp], at. Ot ýakmak üçin ulanylýan bir ujy ýanýan jisimli inçejik çöpjagaz, kükürt. otluk at. Otuň köp ýeri, otly meýdan, çemenlik. Bular gidip barýarkalar, bir otluk ýer tapypdyrlar (Halk ertekisinden). \n\n\n OTLUK [o:tluk], at. Semawaryň turbasynyň düýbündäki gözenekli ot ýanýan ýeri. otlukly [o:tlukly]: otlukly ýaly darsyldap edilýän dogumly hereket. Ýöräniňde otlukly ýaly ýöräp, gepläňde şänik döwlen ýaly etmelisiň (A. Durdyýew). otluk-suwluk at. Oty we suwy bol ýer, bag-bakjaly lälezar ýer. Bu ülkede otluk-suwluk ýerler köp. otly [o:tly] I, at, gepl.d.Demir ýol bilen hereket edýän tirkegli ýük we ýolagçy ulag düzümi. Gatbar- gatbar jaýlar ýoluň ýeňsesi, Uzakdan eşidilýär otlynyň sesi (A. Kekilow). \n\n\n OTLY [o:tly] II, syp. 1. Ujunda, aşagynda, içinde ot ýanyp duran. Ol ýanyp duran otly kesindini eline aldy. 2. Örän gyzgyn, howurly, jöwzaly, gaty yssy. Otly tomusdan soň jomart güýz geldi. \n\t‣Otly köýnek geýmek kalbyňa howul düşmek, howsala düşmek, başyňy nirä urjagyňy bilmezlik. Gitdiler, indi men yzlarynda otly köýnek geýip otyryn (H. Derýaýew). Otly tagana atarmak oda atmak, ýakmak, ýandyrmak, gynamak, ejir çekdirmek. Aýna näme bolanyny bilmän, otly tagana ataryljagyma gözüm ýetse-de, men ony taşlap gitmen (B. Kerbabaýew). ot-ojak [o:d-o:jok], at. Ot ýakylýan ojak. Ýigitleriň birnäçesi ot-ojak gazmak işi bilen meşgul boldular. otsöndürgiç [o:ssönnürğüç], at. Ýangyn söndürilýän ýörite enjam. otugybermek [otuğuvermek], işl. Otugyp başlamak, özbaşdak ot iýip başlamak. otugyş [otuğuş], iş ady. Otukmak ýagdaýy. otukdyrmak [otukdurmok], işl. Otlamagy öwretmek, ot-iým iýmegi öwretmek. Täze bolan göläni otukdyrmak. otukma [otukmo], iş ady. Otukmak ýagdaýy. otukmak [otukmok], işl. Otlamagy öwrenmek, ot-iým iýmegi öwrenmek, ot-iým iýip başlamak. Oglum, tanaň otugandyr (“Görogly”). otukmaklyk [otukmokluk], iş ady. Otukmak ýagdaýy. otur at. Belli bir kada boýunça sözlemdäki sözleriň arasynda goýulýan dyngy belgi (,). otura [oturo], syp. Aýagy ysmaz, şel bolup ýerinden galyp bilmeýän, maýyp. Ol onuň otura bolanlygyny bileninden soň, öz-özünden derdinmäge oturdy (N. Saryhanow). Goja kyn düşse-de ýöremäge çalyşýardy, ýöremese, aýakdan galyp, otura bolaryn öýdýärdi. oturan [oturon], at, gepl.d. Neşekeş bolan adam. Gynançly ýeri, olam oturanyň biri. oturdaş [oturdoş], at. Kazyýetde raýat ýa-da jenaýat işlerine garamaklyga gatnaşmak üçin kanun boýunça saýlanan wekil. oturdaşlyk [oturdoşluk], at. Oturdaşyň wezipesi, ýagdaýy. oturdylmak [oturdulmok], işl. 1. Nahal, agaç ekilmek. Tohum sepilmeli we nahal oturdylmaly ýerler çuň sürüldi, tekizlenildi. 2. Bir zat nirädir bir ýere dykylmak, gurulmak, goýulmak. Gülýakany owadanlaýan esasy serişde bolsa oňa oturdylýan gaşlardyr (“Edebiýat we sungat”). oturgyç [oturğuç] I, at. Oturmak üçin agaçdan, demirden we ş.m. ýasalýan enjam. \n\n\n OTURGYÇ [oturğuç] II, at, dokm. Küjini göterip, saklap durmak üçin toýun palçykdan galdyrgyç. oturma [oturmo], iş ady. Oturmak ýagdaýy. oturmak [oturmok], işl. 1. Iki dyzyňy epip, bir ýerde ornaşmak, bir ýerde ýerleşmek. Wepa bilen Kelje bolup duran wakany synlap, bir gapdalda oturdylar (A. Gowşudow). 2. Bir ýerde ýerleşip ýaşamak. Olar Garagöl obasynda oturýardylar (B. Kerbabaýew). 3. gepl.d.Neşä özüňi aldyrmak, barypýatan neşekeş bolmak. 4. Ýerleşmek. Galanyň ileri günbatar gapdalynda bir garaja oraça otyrdy(A. Gowşudow). 5. Hal işligiň -yp, -ip, -up, -üp, -p goşulmasyny kabul eden işlikden soň oturmak kömekçi işligi gelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Gülüp oturmak oturan ýerinden dowamly gülmek. Gidip oturmak gitmegini dowam etdirmek. oturmaklyk [oturmokluk], iş ady. Oturmak ýagdaýy. otursa-tursa [oturso-turso], hal. Hemişe, elmydama, häli-şindi, birsyhly. Enäniň otursa- tursa bar aladasy ogludy. oturtma [oturtmo], 1. iş ady. Oturtmak ýagdaýy. Ony ýeňsede oturtmaň-a birhili. 2. syp. Düýbi oturdylyp ekilen. Oturtma sogan. oturtmak [oturtmok], işl. 1. Oturmagyny haýyş etmek, oturmaga kömek etmek ýa-da mejbur etmek. 2. Ösümligi köki, düýbi bilen ýere ekmek, sançmak, dürtmek. 3. Bir zady bir ýerde berkidip, gurup goýmak. Jaýyň üstünde çanak antenna oturtmak. otur-tur at. Ownuk is, içeriniň hysyrdyly ojuk-bujuk işi. Ol girdi-çykdy, otur-tur bilen özüni ýadatdy (B. Soltannyýazow). oturybermek [oturuvermek], işl. Iki dyzyňy epip, bir ýerde ornaşybermek. oturylmak [oturulmok], işl. 1. Belli bir ýerde ýerleşip ýaşalmak, mesgen tutulmak. Öňler bu ýerlerde-de oturylýardy. 2. Uzak oturmak, bir ýerde oturyp galmak, köp bolmak. Myhmançylykda köp oturylaýypdyr. oturylyşyk [oturulşuk], at. Ýygnanyşyk, üýşmeleň, kiçeňräk toý, oturyşma. Biz baranymyzda oturylyşyk mazaly gyzan eken (G. Kulyýew). oturymly [oturumly], syp. Göçüp-gonup ýörmeýän, hemişe bir ýerde ýaşaýan, ýerli. Oturymly ilat. oturymlylyk [oturumluluk], at. Hemişe bir ýerde ýaşamaklyk, oturymly bolmaklyk, ýerlilik. oturyp-turmak [oturup-turmok], işl. 1. Ilki aýagyňy epip, soňundan dik durmak. 2. Gymyldydan galmazlyk, adam üçin zerur herekleri edip bilmek. Bu ýaşdan soň oturyp-turmaga ýarasam oňýan-la. oturyş [oturuş], iş ady. Oturmak ýagdaýy. Onuň oturyşy gaty arkaýyn görünýär. oturyşmak [oturuşmok], işl. 1. Kem-kemden oturmak, ýerleşişmek. Goçmyrat we başgalar geçip oturyşdylar (A. Gowşudow). 2. Oturylyşyk etmek, üýşmeleň, ýygnanyşyk etmek, kiçeňräk toý etmek, gellebäri (gelbäri) etmek. oturyp-turuş [oturup-turuş], at. Edep- ekram, özüňi alyp baryş. Bir ýigidiň aslyn bileý diýseňiz, Märekede oturup-turuşyn görüň (Magtymguly). Onuň häsiýeti, oturyp-turşy edil atasyna çekipdir. oturyp-turuşmak [oturşup-turuşmok],işl. Biri bilen baryş-geliş etmek, ýakyn aragatnaşyk saklamak, biri-biriň bilen gatnaşmak. Onuň atasy atly-abraýly adamlar bilen oturyp-turşan adam. oturyşyk [oturuşuk], at, ser. Oturylyşyk. oturyw [oturuw]: oturyw ýok elmydama işli, dynç alara wagt ýok. Maňa azajyk wagt hem bolsa oturyw ýok (A. Gowşudow). otuz 1. san. 30 belginiň ady we onuň aňladýan sany. Otuz ýaşa barynça, göýä bir algyr şir sen, Dünýä gamy başyňda, göýä ýügrüp alyr sen (Magtymguly). 2. at. Oglana dakylýan at. \n\t‣Otuz ikisini owratmak agzynyň üstüne mazaly urmak, ýelmemek, dişini uşatmak. otuzlyk [otuzluk], at. 1. Belli bir ugur boýunça gatnaýan awtobusyň, trolleýbusyň 30 belgi bilen aňladylýan ady, ýagny: otuzlyk awtobus - otuzlyk. Otuzluga münmek. Otuzluga köp garaşmak. 2. Käbir zatlarda ölçeg birligi. Gapydan giren ýeriňde, otuzlyk ...çyra parlap ýanyp dur (N. Pomma).Otuzlyk tigir. otuzynjy [otuzunjy], san. 30 sanyndan ýasalan tertip san. otyrýer [otuýrýer], at. Adamyň syrty. Käýerde otyrýeri bilen süýşüp yz edip gitdi (“Görogly”). ot-ýalyn [o:t-ýalyn], 1. at. Ýalynlap ýanýan ot; ot hem ýalyn. 2. göç.m. Söweş, uruş. Ot-ýalyndan, okdan ötüp gelipdir (A. Atajanow). owa [owo], at. Gözüň almasynyň ýerleşýän okarasy. Gözüniň owasyny ýaşdan dolduryp, onuň aýagyndan çokaýyny çykardy (O. Ödäýew). owadan [owodon], syp. 1. Sypaty, daş görnüşi gelşikli, göze ýakymly, görmegeý. 2. Gyza dakylýan at. owadanlama [owodonlomo], iş ady. Owadanlamak ýagdaýy. owadanlamak [owodonlomok], işl. Bezemek, owadan görnüş bermek, gözel etmek, gelşikli etmek. Gapysynda täze tam, Owadanlap bejerlen (O. Täçnazarow). owadanlamaklyk [owodonlomokluk], iş ady. Owadanlamak ýagdaýy. owadanlanmak [owodonlonmok], işl. Owadan bolmak, gelşigine gelmek, görmegeý bolmak. Häzir görseň ol daýanypdyr, owadanlanypdyr (R. Alyýew). owadanlaşmak [owodonloşmok], işl. 1. Birine bir zady owadanlamaga kömek etmek. 2. Owadan bolup başlamak, durdugyça gelşikli, görmegeý bolup ugramak. Onuň ýaňagy gyzaryp, has hem owadanlaşdy (R. Allanazarow). owadanlatdyrmak [owodonlotdurmok], işl. Owadanlamak işini birine etdirtmek. owadanlatmak [owodonlotmok], işl. Birine bir zady owadan bolar ýaly etdirmek. Diwarlaryň ýüzüni owadanlatmak. owadanlaýyş [owodonloýuş], iş ady. Owadanlamak ýagdaýy. owadanlyk [owodonluk], at. 1. Daş görnüşi bilen özüne çekijilik, daş görnüşi göze ýakymlylyk, görmegeýlik, gelşiklilik, görklülik. Onuň syraty diýermiň, owadanlygy diýermiň – edil bolsady ekilen ýaly (B. Kerbabaýew). Daşdan görüp söýýänim, Ýeke owadanlygyň däl (A. Alamyşow). 2. Timarlylyk, rejelilik, bezeglilik, gözellik. Tüweleme, köçeleriň owadanlygyna gözüň gidýär. owal [owol], hal, ser. 1. Ozal, öň, ilki. Owal aldap biýr sen baly, dünýä heý! (Magtymguly). 2. Geçmiş, köne döwür, gadym zaman. Owalda, ahyrda eýäm gözlese, Garyp biçäräniň paýy gözel sen (Magtymguly). \n\t‣ Owaly bilen ozaly bilen, öňi bilen, ilki bilen, ilki, başda. Owaly bilen yhlasly zähmet çekmeli. owal-ahyr [owol-a:hyr], hal. Haçan-da bolsa bir wagt, öňde-soňda, heran-haçan, ahyr soňunda. Söýgi biziň ýolumyzda gurlup goýlan sessiz gapan, Barmyka, heý, owal-ahyr şol gapana düşmän geçen (M. Seýidow). owalky [owolky], syp., ser. Ozalky. owalkylygyna [owolkuluğno], hal. Owalky bolşuna, öňki halynda, öňki bolşundan üýtgetmän. Owalkylygyna galdyrmak. owalynda [owolunno], hal, ser. Ozalynda. owan at,gepl.d. Üzümiň gyşa saklanýan görnüşi. \n\t‣ Owan etmek güýz paslynda ýyglan üzümi uzak wagtlap saklamak üçin öýüň, döläniň we ş.m. içki diwarlaryndan çekilen ýüpdür çilbirde, simde hoşalaýyn asyşdyryp goýmak. Men şu ýylky üzümlerimiň ýaryny diýen ýaly gyş üçin owan edip goýdum. owarra [oworro], at. Daş, uzak ýer, uzak aralyk, gaty daş aralyk. \n\t‣Owarra bol! "ýok bol, gümüňi çek, gözüme görünme" manysyndaky sögünç söz. Owarra git! nirä gitseň şoňa git, gözüme görünme. Owarra etýok et, gümüni çek, göze görünmez ýaly et. Owarrasyny tapmak ýok bolup gitmek, güm bolup gitmek. owarram [oworra:m], hal. Goý, zyýany ýok, aýby ýok, bolsa bolsun. Maşyna guýmaga suw ýok, maşyn owarram diýseň, içmäge-de suw gutardy (K. Berdiýew). \n\t‣Owarram etmek näme bolsa, şol bolsun etmek. owaz [owa:z], at. 1. Bogaz perdeleriniň titremegi netijesinde emele gelýän ses. Magtymguly, sözüň bilene sözdür, Bilmedik adama gury owazdyr (Magtymguly). 2. Aýdym-sazyň ýakymly labzy, sesi. Jeren gopuzynyň owazyna görä, kä çalt, kä sadaja dem alyp çalýardy (H. Ysmaýylow). 3. göç.m. Bir zat hakyndaky habar, ses, gep, gürrüň. Elkyssa, bu owaz şähere ýaýrady (“Melike – Dilaram”). Öwez jan, owazyň tutdy älemi (G. Ezizow). owaza [owa:za], at. Şöhrat, dabara, at-abraý, şan-şöhrat. Owazaň Çyn-Maçyn, daglar aşasy, Seni görenleriň akly çaşasy (Magtymguly). owazlandyrmak [owa:zlannyrmak], işl. Owaz çykarmak. owazlanma [owa:zlanma], iş ady. Owazlanmak ýagdaýy. owazlanmak [owa:zlanmak], işl. Owazly ses çykmak, ýaňlanmak. Märekäniň gopgun-gowgasy çar tarapa owazlanyp gidýär (G. Kulyýew). owazlanmaklyk [owa:zlanmaklyk], iş ady. Owazlanmak ýagdaýy. owazlanyş [owa:zlanyş], iş ady. Owazlanmak ýagdaýy. owazlatmak [owa:zlatmak], işl., ser. Owazlandyrmak.Murtlak pyýada goşa kirşi başardygyça sazlaşykly owazladyp, üç-dört heň gaçyrdy (G. Kulyýew). owazly [owa:zly], syp. Owazy bar bolan, hoş ýakýan sesli, ýakymly, mylaýym, şirin sesli, labyzly. Hoş owazly bilbilimden, şirin güftardan aýryldym (Magtymguly). owazlylyk [owa:zlylyk], at. Owazy barlyk, owazly bolmaklyk. Bu dutaryň owazlylygy beýlekiden gowy eken. owdurmak [owdurmok], işl. Birine bir zady owkalap, mynçgalap ýumşatdyrmak. Gurt owdurmak. owf üml.1. Bir zatdan allaniçigsi bolup, howpurganyňda aýdylýar. Owf, heý beýle-de bir yssy bolarmy? 2. Agyryny, ýadawlygy, darykmagy, ynjalyksyzlygy we ş.m. aňladýar. owgan [owğa:n], ser. Owganlar. owganlar [owğa:nlar], at. Owganystanyň ýerli ilaty. owhal [owha:l], at, gepl.d. Hal, ýagdaý. Ýatsam, sen-sen owhalym, Tursam golumda sazym, Köýen dertli ýürekden Çyksyn otly beýazym (Mollanepes). owjun at. Boýuntyrygyň aşagyndan goýulýan keçe. Owjun goýmasaň, öküziň boýnuny boýunturuk ýara edýär. \n\t‣Owjun ýüp azalyň okuny boýuntyryga daňmak, berkitmek üçin ýüp. owkalabermek [owkola:vermek], işl. Owkalap başlamak; eliň bilen gysyşdyryp owubermek. owkalama [owkolomo], iş ady. Owkalamak ýagdaýy. owkalamak [owkolomok], işl. 1. Bedeniň bir ýerini el bilen gysyşdyryp basyşdyrmak. Enebaý eje bu goh-galmaga oýanyp, ýorganlarynyň üstünde oýaly-ukuly gözlerini owkalap oturan Aba bilen Ýusupberdä: – Balalam, ogul jigiňiz boldy – diýip, lak atdy-da, täze dogan çaganyň sesi çasly çykýan tama tarap döndi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 10 s.). Elleri bilen ýüzüni owkalap pallady-da, "hak-ýeý toba" diýip, ýerinden turup, tamyna ýüzlendi (A. Durdyýew). 2. Bir zady eliň aýasyna salyp mynjyratmak, eliň bilen gysyşdyryp owratmak, owmak. 3. Eýini ýetirmek üçin çekişdirip ýumşatmak, el bilen owmak (eýlenýän deri hakynda). owkalamaklyk [owkolomokluk], iş ady. Owkalamak ýagdaýy. owkalanmak [owkolonmok], işl. Biri tarapyndan mynçgalanmak. El-aýagy kemsiz owkalanan syrkawyň jany aram tapdy. owkalaşdyrmak [owkoloşdurmok], işl. Owkalap çykmak, öwran-öwran owkalamak. Tumar agyran goşarlaryny taýly sapar owkalaşdyrdy-da, haýdap ýola düşdi (T. Gurbanow). owkalaşmak [owkoloşmok], işl. 1. Owkalamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup owkalamak. owkalatdyrmak [owkolotdurmok], işl. Başga birine owkalatmak. Eýlenen derini owkalatdyrmak. owkalatmak [owkolotmok], işl. Owkalamak işini başga birine etdirmek, owkalamaga mejbur etmek; owkalamaga ýol bermek. Arkaňy maňa owkaladaý. owkat [owka:t], at. 1. Gün-güzeran, eklenç. Meni öňki owkadymdan aýrarsyň (“Görogly”). 3. gepl.d.Nahar. Olar owkady dadanlaryndan soň, pälwan ýigit topraga elini urup, ýüzüne sylýardy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Gün-owkat bermezlik ser. Gün bermezlik. owlak [owlok], at. 1. Geçiniň, keýigiň entek alty aý ýaşamadyk çagasy. Bir jeren aldyrsa elden owlagyn, Mäleý-mäleý gözlemeýen bolarmy? (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. owlak-guzy [owlok-guzy], at. Owlak hem guzy, ownuk mal, dowar. Meniň owlak-guzy bakýan oglan wagtymdy (B. Kerbabaýew). owlaklama [owloklomo], iş ady. Owlaklamak ýagdaýy. owlaklamak [owloklomok], işl. Guzlamak (geçi, keýik hakynda). owlaklamaklyk [owloklomokluk], iş ady. Owlaklamak ýagdaýy. owlaklaýyş [owlokloýuş], iş ady. Owlaklamak ýagdaýy. owma [owmo], iş ady. Owmak ýagdaýy. owmaç [owmoç], at. Ýaňy bişen gyzgyn çörek dogralyp, üstüne ýag guýlup, owlup, mynçgalyp taýýarlanylýan iýmit. Unumy tükeden unaş, ýagymy tükeden – owmaç (Aýtgy). owmaçlabermek [owmoşla:vermek], işl. Mynjyradybermek, mum-helim edibermek, owubermek. owmaçlama [owmoşlomo], iş ady. Owmaçlamak ýagdaýy. owmaçlamak [owmoşlomok], işl. Owmak, mynjyratmak, mum-helim etmek. owmaçlamaklyk [owmoşlomokluk], iş ady. Owmaçlamak ýagdaýy. owmaçlanmak [owmoşlonmok], işl. Owulmak, mynjyradylmak, mum-helim edilmek. Bir ýandan ýag bilen owmaçlanan gyzgyn çöregiň ysy geldi. owmaçlatmak [owmoşlotmok], işl. Owmaçlamagy başga birine etdirmek. owmaçlaýyş [owmoşloýuş], iş ady. Owmaçlamak ýagdaýy. owmak [owmok], işl. 1. Gurdy owkalap ezmek, ýumşadyp ýazmak. – Hawa, tagsyr, sen gurduňy owup ýetişdirseň, men köjäni döwüp ýetişerin – diýýär (Kemine). 2. gepl.d. Mazaly urmak, ýençmek, endam-janyny kül etmek. 3. Keçe bişirilen mahalynda ony ezip, aýak bilen iki ýana itelemek, düýrleşdirip basmak. owmaklyk [owmokluk], iş ady. Owmak ýagdaýy. ownabermek [owna:vermek], işl. Ownap başlamak, ownuk bolup başlamak. ownama [ownomo], iş ady. Ownamak ýagdaýy. ownamak [ownomok], işl. 1. Ownuk böleklere bölünmek, owranmak, maýdalanmak, külke bolmak. 2. Kiçelip galmak, kiçelmek. 3. göç.m. Gylyk-häsiýet taýdan jinnekçi bolmak, ownukçyl bolmak. Men näme üçin beýle ownadymkam? (B. Seýtäkow). 4. göç.m. Ähmiýeti gaçmak, ugry bolmazlyk. Pahaý, gürrüňimiz-ä juda ownad-ow (A. Gowşudow). ownamaklyk [ownomokluk], iş ady. Ownamak ýagdaýy. ownaşmak [ownoşmok], işl. 1. Gylyk-häsiýet taýdan kem-kemden maýdaçyl bolup başlamak. 2. Kiçelip, ownuk bolup başlamak. Adamlar gitdigiçe ownaşýan ýaly. ownatdyrmak [ownotdurmok], işl. Ownar ýaly etdirmek, böleklere böldürtmek, külkeletdirmek. ownatmak [ownotmok], işl. Ownar ýaly etmek, böldürmek, külkeletmek. ownaýyş [ownoýuş], iş ady. Ownamak ýagdaýy. ownuk syp. 1.Gabarasy, müçesi iri bolmadyk, uly däl. 2. Maýda, uşak, kiçi. Aýsoltanyň näzik dodaklary bolsa, endigan ownuk dişlerini güjeňläp, näz ediji, özüne çekiji bir ýagdaýda ýylgyrýar (B. Kerbabaýew). 3. Düzümindäki sany köp bolmadyk, kiçi. 4. göç.m. Möhüm, wajyp bolmadyk, ähmiýetsiz; bolgusyz, ugursyz. \n\t‣Ownuk adam ownukçyl, jinnekçi, bolgusyz adam. Ownuk mal goýun, geçi ýaly mallar, dowar. ownukçyl [ownukçul], syp. Sähelçe zada üns berýän, ownuk zatlara baş agyrdýan, maýdaçyl, jinnekçi. Men seniň ownukçyl, diňe öz peýdasyna çapyp ýören adam däldigiňi bilýärin (B. Seýtäkow). ownukçyllyk [ownukçulluk], at. Sähelçe zada üns berijilik, maýdaçyllyk, jinnekçilik. Söwdada ownukçyllyk edip durmazlar. ownuklama [ownuklomo], iş ady. Ownuklamak ýagdaýy. ownuklamak [ownuklomok], işl. 1. Ownap başlamak, maýdalanmak, kiçelmek. Iri damjalar barha ownuklap, hakyky siňňitli ýagşa öwrüldi. 2. göç.m. Ownukçyl bolmak, jinnekçi, bolgusyz, maýdaçyl bolmak, ownuk-uşak zada üns bermek. ownuklaýyş [ownukloýuş], iş ady. Ownuklamak ýagdaýy. ownukly-irili [ownukl(y)-i:rili], syp. 1. Uly we kiçi gatyşyk, ululy-kiçili, beýikli-pesli. Şol mahal hem ownukly-irili keýik sürüsi ökje göterip, gözden ýitip gidýär (A. Gowşudow). 2. göç.m. Uly ähmiýeti bolmadyk, ownuk-uşak ähmiýetli, ownuk häsiýetli, uly bolmadyk. Ownukly-irili kemçilik bolsa, günübirin düzetmeli. ownuklyk [ownukluk], at. 1. Iri dällik, maýdalyk, külkelik. Tüwiniň ownuklygy hiç. 2. ser. Ownukçyllyk. ownuk-uşak [ownuğ-uşok], syp. 1. Her hili, uly bolmadyk, bölek-büçek, maýda-çüýde. Ownuk- uşak agaç ýonuşgalaryny, çöp-çalamlary bir ýere ýygnaşdyran bolýardy (B. Seýtäkow). 2. Kiçi ýaşly. Ownuk-uşak çaga görmedim-le!? Onçakly ähmiýeti bolmadyk, kiçi-kirim, ikinji derejeli. Ownuk-uşak meseläňiz bolsa aýdyberiň. owradylmak [owrodulmok], işl. Biri tarapyndan ownuk böleklere bölünmek. Odun owradylyp goýlupdyr. owradyşdyrmak [owroduşdurmok], işl. Bir ýan ujundan owradyp çykmak, döwüşdirmek. Ol sazaklary owradyşdyryp goýdy. owradyşmak [owroduşmok], işl. 1. Bir zady owratmaga kömek etmek. 2. Bilelikde owratmak. owram [owrom]: kül-owram bolmak döwlüp çym-pytrak bolmak. Ümmülmez ýogyn agaçlar gara ört bolup küle dönüpdir, kül-owram bolup pytrapdyr (A. Gowşudow). owram-owram [owrom-owrom], hal. Birnäçe bölek, köp bölek. Agajy owram-owram etmek. owranma [owronmo], iş ady. Owranmak ýagdaýy. Daşyň owranmasy. owranmak [owronmok], işl. 1. Gaty zat ownuk böleklere bölünmek, owram-owram bolmak, döwülmek, pytramak, kül bolmak. Balalary owranan tüýnügini tigirläp, hataryň ikinji çetindäki tama eltip urupdy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Syzlap gaty agyrmak. Köp ýöräp, gaty ýadapdyryn öýdýän, aýaklarym owranyp barýar. owranmaklyk [owronmokluk], iş ady. Owranmak ýagdaýy. owranybermek [owronuvermek], işl. Gaty zat owranyp ugramak, owram-owram bolubermek. owranyş [owronuş], iş ady. Owranmak ýagdaýy. owratdyrmak [owrotdurmok], işl. Birine gaty zady ownuk böleklere böldürmek. – Gapyňy owratdyrmajak bolsaň aç! – diýip gaharlandy (H. Derýaýew). owratmak [owrotmok], işl. 1. Gaty zady ownuk böleklere bölmek, maýdalamak, döwmek, kül etmek. Wüşi kel sazak owradyp salmakda Hoşgeldä kömek bermäge başlady (A. Gowşudow). Daş owratmak. 2. gepl.d.Iri puly bölmek. Ýüzlügi owradyp biljekmi? owsar [owsor], at. Düýäniň kellesine salynýan demir dişli nogta. \n\t‣Owsar salmak erkini eliňe almak, boýun egdirmek, tabyn etmek, garaşly etmek.Owsaryny başyna atmak (oramak) näme bolsaň şol diýip, erk- ygtyýaryny özüne bermek. owsarlama [owsorlomo], iş ady. Owsarlamak ýagdaýy. owsarlamak [owsorlomok], işl. 1. Düýä owsar salmak. Şanyýaz üsti howutly düýeleriň ýanyna geldi-de, olary bir ýandan owsarlady (Ý. Mämmediýew). 2. göç.m. Biriniň ygtyýaryny öz eliňe almak, boýun egdirmek, tabyn etmek, garaşly etmek. owsarlamazlyk [owsorlomozluk], iş ady. Düýä owsar salmazlyk. owsarlanmak [owsorlonmok], işl. 1. Düýä owsar salynmak. Düýeler owsarlandy. 2. göç.m. Biri tarapyndan boýun egdirilmek, tabyn edilmek. owsarlaşmak [owsorloşmok], işl. 1. Düýäni owsarlamaga kömek etmek. Men ýoldaşymyň adamçy düýesini owsarlaşdym. 2. Birnäçe bolup owsarlamak. Oglanlar düýelerini owsarlaşyp durdular. owsarlatmak [owsorlotmok], işl. Owsarlamak işini başga birine etdirmek; owsarlamaga mümkinçilik döretmek, mümkinçilik bermek. – Kaka, şu düýäni maňa owsarladaýsana! – Näbileýin-dä saňa owsarladaýsa. owsarlaýyş [owsorloýuş], iş ady. Owsarlajak bolmak ýagdaýy. Düýäni owsarlaýşyň maňzyma batanok. owsun at. 1. Möý, ýylan-içýan we ş.m. çakanda okalýan doga. 2. göç.m. Biriniň ýa-da bir zadyň özüne çekiji güýji, jadysy, gudraty, täsiri. Mehinliniň owsuny şol niýetini bir bada gowşatdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Owsun atmak möwç almak, batlanmak, haýbatlanmak. Dag, dereler lerzan urar, Owsun atyp, sil biläni (Magtymguly). owsunçy at. Owsun atyjy, owsun bilen özüne çekiji, bendi ediji. Örüm-örüm saçlaryň owsunçy mara ogşar, Nagt bereýin puluňy, bir-birden sana zülpüň (Kemine). Ylgadym görmäge gözel ýarymy, Ak ýüzde owsunçy zülpi-tarymy (A. Kekilow). owsunlama [owsunlomo], iş ady. Owsunlamak ýagdaýy. owsunlamak [owsunlomok], işl. Owsun atmak, möwç almak, batlanmak, haýbatlanmak, galkynmak. Şol oýunçy gözler ony özüne bakan owsunlaýardy (B. Kerbabaýew). owsunlanmak [owsunlonmok], işl. Owsuna düşmek, owsuna uçramak. owsunlatmak [owsunlotmok], işl. Owsuna düşürmek, jadylap özüne çekmek. Ol ony özüne bakan owsunladýardy. owsunlaýyş [owsunloýuş], iş ady. Owsunlamak ýagdaýy. owsunly syp. Özüne çekiji, jadylaýjy, täsirli. Bagşy bir gulakdan düzülen üç dutaryň owazyna özüniň owsunly sesini goşup aýdyp başlady (“Edebiýat we sungat”). owsunma [owsunmo], iş ady. Owsunmak ýagdaýy. owsunmak [owsunmok], işl. 1. Möwç almak, batlanmak, haýbatlanmak, güýçlenmek. Deňiz tolkunlary owsunyp, kenara urulýardy. 2. Galkynmak, islemek, höwes etmek. Çaga kakasyna barjak bolup owsunýar. owsunmaklyk [owsunmokluk], iş ady. Owsunmak ýagdaýy. owsunybermek [owsunuvermek], işl. Owsunup ugramak, batlanybermek; galkynybermek. owsunyş [owsunuş], iş ady. Owsunmak ýagdaýy. owşanaklama [owşonoklomo], iş ady. Owşanaklamak ýagdaýy. owşanaklamak [owşonoklomok], işl. Aýaklaryň arasyny giň açyp hereket etmek, ýöremek. Ileri tarapdan bir adam owşanaklap gelýärdi. owşanaklatmak [owşonoklotmok], işl. Owşanak-owşanak edip ýöretmek. owşanaklaýyş [owşonokloýuş], iş ady. Owşanaklamak ýagdaýy. owuç at, ser. Ýanowuç. Aslyň owuç gumdur, dem bir nepesdir, Özüňe bir dolan, işiň hebesdir (Magtymguly). Bir owuç däne. owuçlabermek [owuşla:vermek], işl. Owujyňy dolduryp alybermek. owuçlama [owuşlomo], iş ady. Owuçlamak ýagdaýy. owuçlamak [owuşlomok], işl. 1. Owujyňy dolduryp almak ýa-da bermek. Owuçlap duz almak. 2. Owujyň bilen bir zady, mysal üçin, sakgaly gysymlamak. owuçlanmak [owuşlonmok], işl. Owujyň doldurylyp alynmak, berilmek. owuçlatmak [owuşlotmok], işl. Owuç bilen aldyrmak, berdirmek. owuçlaýyş [owuşloýuş], iş ady. Owuçlamak ýagdaýy. owulmak [owulmok], işl. Owkalanyp, mynçgylanyp ezilmek, ýenjilen ýaly bolmak. Saçlary dagynykdy, tozan siňen solgun ýüzi çytykdy, gamçy degen, symsyklanan göwresi owlupdy (B. Kerbabaýew). owunjak [owunjok], syp. Örän ownuk. owuntyk [owuntuk], at. Bir zadyň ownuk bölejigi. Bir damja suwy, bir owuntyk iýmiti şol ölçelen ryskdan artyk-da, kem-de iýibem bolmaz, içibem (H. Derýaýew). owurt at. 1. Iki ýaňagyň iç we daş ýüzi. Owurtlary içine gidip, çekgeleri tümmeripdir (R. Gelenow). 2. Agyz boşlugy, agyz. Siz küýzäni göterip, ilki owurtlanyňyzda el ýaly gaýmak owurdyňyzy doldurar (H. Ysmaýylow). \n\t‣Owurdyna suw alan ýaly gürlemän, geplemän oturan (adam hakynda). owurtlabermek [owurtla:vermek], işl. Suwy, suwuk zady owurtlap içip başlamak. owurtlama [owurtlomo], iş ady. Owurtlamak ýagdaýy. owurtlamak [owurtlomok], işl. Suwy, suwuk zady owurdyňa alyp içmek. Ol iki owurtlanda, içi çally käsäni boşatdy. owurtlanmak [owurtlonmok], işl. Owurdyňa suwuklyk alnyp içilmek. owurtlatmak [owurtlotmok], işl. Birine bir zady owurtlap içmäge mümkinçilik bermek. owurtlaýyş [owurtloýuş], iş ady. Owurtlamak ýagdaýy. owuş iş ady. Owmak ýagdaýy. owuşmak [owuşmok], işl. 1. Birine owmaga kömek etmek. Gurt owuşmak. 2. Köpçülik bolup owup oturmak. owuz at. Täze guzlan malyň ilkinji sagymynyň süýdünden bişirilen iýmit. \n\t‣Owuz süýdi täze guzlan malyň ilkinji sagymynyň süýdi. Owuz süýdüni halaýar, Garagolja gölejik (M. Garryýew). oý [o:ý] I, at. Pes ýer, çöket, çöketlik, peslik. Marynyň golaýynda, Amaşanyň oýunda, Murgabyň boýunda mydama göge bürenip oturan bir uly oba bar (H. Ysmaýylow). \n\n\n OÝ [o:ý] II, at. Biri ýa-da bir zat hakynda edilýän pikir, küý. Bu gaflat ukusyna gidip baky dynçlyga batan guburlar adamyny oýa gark edýär (T. Gurbanow). \n\t‣ Oýa batmak çuň pikire gitmek, biri ýa-da bir zat hakynda köp pikir etmek. Oýa çümmek ser. Oýa batmak. Çuňňur oýa çümdi Çoýan, Bir ýagty ýyldyza bakyp (R. Seýidow). Oýa gitmek ser. Oýa batmak. – Şeýle diýsene – diýip, Öwezmyrat batyr oýa gitdi (A. Gowşudow). Oý kölüne batmak (gark bolmak) pikir kölüne gark bolmak, bar zatdan bihabar pikir edip oturmak. oýa [oýo], syp. Ukuda däl, uka gitmedik, uklaman ýatan. – Oýa nämişlesin, samraýa-la – diýip, kakasy bilmediksirän boldy (A. Durdyýew). oý-alada [o:ý-alada], at. Oý-pikir, ünji. Ýa-da başga aýratyn oý-aladasy barmydy? (B. Kerbabaýew). oýalyk [oýoluk], at. Ukuda dällik, oýa halda bolmaklyk, uklaman ýatmaklyk. Bilmen oýalykda, bilmen düýşümde, Pereňde Gyratyň owazy geldi (“Görogly”). oýaly-ukuly [oýol(y)-ukuly], hal. Alasarmyk ýagdaýda, ýarym ukuda, kä oýa, kä ukuly. Öýüň gapysynda Gurban oýaly-ukuly ýatyr (A. Durdyýew). oýan-buýan [oýa:n-muýa:n], hal. 1. Eýläk- beýläk, ol tarapa, bu tarapa, iki ýana. Oýan-buýan urunýar, Dözmeýärdi malyna (A. Alamyşow). Şol ýerde biraz durup, Oýan-buýan garadym (A. Kekilow). 2. Eýle-beýle, ol zat-bu zat, ol-bu. Bir salym oýan-buýan, durmuş-dünýä gürrüňinden söz açyp, gürleşip oturdylar (A. Gowşudow). oýandyrmak [oýonnurmok], işl. 1. ser. Oýarmak.Horazlaryň sesi olary ir oýandyrdy. 2. göç.m. Gözüni açmak, janlandyrmak, döretmek, oýarmak. Şol duşuşyk Aýsoltanyň kalbynyň näzik ýerinde bir duýgy oýandyrdy (B. Kerbabaýew). oýanma [oýonmo], iş ady. Oýanmak ýagdaýy. oýanmak [oýonmok], işl. 1. Ukudan açylmak. Waka şu ýere ýetende, Göwher hopugyp oýandy (T. Taganow). 2. göç.m. Ýüze çykmak, peýda bolmak, janlanmak, döremek. oýanmaklyk [oýonmokluk], iş ady. Oýanmak ýagdaýy. oýanyş [oýonuş], iş ady. Oýanmak ýagdaýy. oýanyşmak [oýonuşmok], işl. Birnäçe adam oýanmak. Adamlar oýanyşdy öýdýän. oýarma [oýormo], iş ady. Oýarmak ýagdaýy. oýarmak [oýormok], işl. 1. Ukudan açmak, turuzmak. Näzli ýar erkin ýatandyr, Oýarmaga gyýmaz gözüm (Magtymguly). 2. göç.m. Ýüze çykarmak, janlandyrmak, döretmek. Bu ýeňiş adamlarda täze zähmet joşgunyny oýardy. 3. göç.m. Janlandyrmak, oýandyrmak. Gara gyşyň sowlup, ýazyň gelmegi dumly-duşy oýardy. oýarmaklyk [oýormokluk], iş ady. Oýarmak ýagdaýy. oýarybermek [oýoruvermek], işl. Uklap ýatanlary oýaryp başlamak. oýaryş [oýoruş], iş ady. Oýarmak ýagdaýy. Ýatan adamy ukusyndan oýaryşyň gaty gödek-le, eliň bilen egnine eliňi degrip, çalaja yralaýmazlarmy?! oýatdyrmak [oýotdurmok], işl., ser. Oýartmak. Otla ýetişäýer ýaly edip oýatdyraryn (“Edebiýat we sungat”). oýatmak [oýotmok], işl., ser. Oýarmak 1, 2. Süýji ukuda ýatany oýatmaga ýürek edip bilmedi (B. Seýtäkow). Ah, juwan gyz, onuň yşkyn oýadan, Sen dälmidiň bagryn gana boýadan? (M. Seýidow). oýdurmak [o:ýdurmok], işl. Oýular ýaly, oý bolup durar ýaly etdirmek. oý-hyýal [o:ý-hyýa:l], at, ser. Oý-pikir. oýjarylmak [o:ýjorulmok], işl. Hondanbärsi bolup, ornaşykly oturmak (köplenç, aýallar hakynda). Bossan mürähede mähetdel, öýüň oňaýly ýerine geçdi, oýjarylyp oturdy (B. Kerbabaýew). oýkabermek [oýka:vermek], işl. Bir zady başga bir zada sürtübermek, süýkäbermek, oýkalabermek. oýkalamak [oýkolomok], işl., ser. Yzly- yzyna oýkamak, dowamly oýkamak. oýkalaşdyrmak [oýkoloşdurmok], işl. Oýkalap çykmak, ählisini oýkalamak. Kerim agzyny Zybanyň gulagynyň ýanyna eltdi-de, burnuny onuň gür saçlaryna oýkalaşdyrdy (Ý. Mämmediýew). oýkalmak [oýkolmok], işl. 1. Bir zat başga bir zada degrilip süýkelmek. 2. Bir zadyň ýüzüne başga bir zat sürtülmek, çalynmak, çyrşalmak. oýkama [oýkomo], iş ady. Oýkamak ýagdaýy. oýkamak [oýkomok], işl. 1. Bir zady başga bir zada degrip süýkemek. Ýadymda, eje jan, ýadymda bary, Donuny bagryňa oýkan günleriň (Ý. Durdyýew). 2. Bir zadyň ýüzüne başga bir zady sürtmek, çalmak, çyrşamak. Ejesi ogluna: "Ýüzüňe, gözüňe gazanyň garasyny oýkap geldiňmi?" diýdi. oýkamaklyk [oýkomokluk], iş ady. Oýkamak ýagdaýy. oýkanjyramak [oýkonjuromok], işl. 1. Eýläk-beýläk gymyldap oturmak, oýkanyp oturmak, ynjalyksyz oturmak. Ýerinden galmaga gurbatynyň çatyp-çatmajagyny synap görýän ýaly, iki-bakan oýkanjyrady (G. Kulyýew). 2. Bir işi ýerine ýetirmegi kyn görmek, kyn görüp ýaýdanmak, ýaltalyk edip ikirjiňlenmek. Düşmezlige salyp, oýkanjyrap otyr zaňňar (“Görogly”). oýkanjyraşmak [oýkonjuroşmok], işl. Birnäçe bolup oýkanjyramak. Oýkanjyrap oturmaň- da, işiňiz bilen boluň! oýkanma [oýkonmo], iş ady. Oýkanmak ýagdaýy. oýkanmak [oýkonmok], işl. 1. Arkaňy ýa-da bedeniň başga bir ýerini bir zada degrip oýkamak, süýkäp gaşamak. Dor alaşa dähedem-dessem golaý geldi-de, Artyga oýkanmakçy boldy (B. Kerbabaýew). Ýaplanyp oturan kepbesine oýkanyp, ýagyrnysynyň gijisini köşetdi (H. Derýaýew). 2. Näme etjegiňi bilmän, ýaýdanyp oýkanjyrap durmak. Umsagül ýerinden galmakçy boldy, emma aşagy ýumurtgaly towuk ýaly galyp bilmän oýkandy (B. Kerbabaýew). \n\t‣Oýkanyp oturmak oýkanjyrap ýeriňden galman oturmak. Näme oýkanyp otyrsyň, tur-da, işiň bilen bol! oýkanmaklyk [oýkonmokluk], iş ady. Oýkanmak ýagdaýy. oýkanyş [oýkonuş], iş ady. Oýkanmak ýagdaýy. oýkanyşmak [oýkonuşmok], işl. Köp bolup, birnäçe bolup oýkanyp oturmak. Oýkanyşyp oturmalyň-da, işli-işimize başlalyň! oýkatmak [oýkotmok], işl. Birini bir zady oýkamaga mejbur etmek, oýkamaga ýol bermek, mümkinçilik bermek. oýkaýyş [oýkoýuş], iş ady. Oýkamak ýagdaýy. oýlama [o:ýlomo], iş ady. Oýlamak ýagdaýy. oýlamak [o:ýlomok], işl. 1. Pikir etmek, oýuňda aýlamak, bir zada ünsüňi gönükdirmek, pikirlenmek. Ol ep-esli oýlap, sowan çaýyny owurtlandan soň, dostuna sowal berdi (B. Kerbabaýew). 2. Çak etmek, çaklamak, güman etmek. Şol arzuwyma ýetdim diýip oýlady (B. Kerbabaýew). \n\t‣Oýlap tapmak döredijilikli işläp, täze bir zat döretmek, oýlap çykarmak, täzelik girizmek. oýlamaklyk [o:ýlomokluk], iş ady. Oýlamak ýagdaýy. oýlandyrmak [o:ýlonnurmok], işl. Birini oýlanmaga mejbur etmek, oýa batyrmak. Şol çakylyk ony, elbetde, oýlandyrypdy (B. Kerbabaýew). oýlanjyramak [o:ýlonjuromok], işl. Oýlanyp sagynyp durmak, ýaýdanyp durmak. Myhman oýlanjyrap biraz durdy. oýlanma [o:ýlonmo], iş ady. 1. Oýlanmak ýagdaýy. 2. Kyssa bilen ýazylan şygyr. Liriki oýlanma. oýlanmak [o:ýlonmok], işl. Öz ýanyňdan bir zat hakynda pikirlenmek, pikir ýöretmek, bir zadyň pikirini etmek (ser. Oýlamak 1.) oýlanmaklyk [o:ýlonmokluk], iş ady. Oýlanmak ýagdaýy. oýlanybermek [o:ýlonuvermek], işl. Pikir edibermek, oýuňda aýlabermek, pikirlenibermek. oýlanylmak [o:ýlonulmok], işl. Pikir edilmek, oý edilmek. oýlanyş [o:ýlonuş], iş ady. Oýlanmak ýagdaýy. Bu sowal welin oýlanyşa-da, agtaryşa-da, gözlege-de mätäç däl (“Edebiýat we sungat”). oýlanyşmak [o:ýlonuşmok], işl. 1. Birnäçe bolup oýlanmak. Olar etmeli işleri hakynda oýlanyşyp otyrdylar. 2. Birsellem oýlap, ölçerip görmek. Seniň eden teklibiň hakynda az-kem oýlanyşyp göreýin. oýlanyşykly [o:ýlonşukly], syp. Oýlanylyp ölçerilen, mazaly we hertaraplaýyn pikirlenilen. Oýlanyşykly hereket etmek. oýlanyşyklylyk [o:ýlonşukluluk], at. Oýlanyp ölçerilen, pikirlenilen ýagdaýda bolmaklyk. oýlanyşyksyz [o:ýlonşuksuz], hal. Oýlanylyp ölçerilmedik, hertaraplaýyn pikirlenilmedik. oýlanyşylmak [o:ýlonşulmok], işl., ser. Oýlanyşmak. oýlap-çenlemek [o:ýla:p-çenlemek], işl. Jikme-jigine çenli oýlanyp, pikirlenip görmek. Ol näme etmelidigini oýlap-çenläp kän pikir etdi. oýlaýyş [o:ýloýuş], iş ady. Oýlamak ýagdaýy. oýluk [o:ýluk] I, at. Oý ýer, pes ýer, çöket ýer, peslik, çöketlik. Onýança bir belentlige çykanymyzda, aşakda günüň şöhlesi düşüp, agaryp ýatan bir oýluga gözüm düşdi (Ş. Borjakow). \n\n\n OÝLUK [o:ýluk] II, at. Çopan-çoluklaryň sowukdan goranmak üçin egne atynýan, keçeden edilen ýapynjasy. Ol çadyryň içinde çopanlaryň oýlugyna girip gyşaryp uklapdyr (A. Gowşudow). oýlukmak [o:ýlukmok], işl. Bir zatdan çekinýän ýaly üşerilmek, çeke durmak. Gapyda oýlugyp durma-da, giriber. oýma [o:ýmo], iş ady. Oýmak ýagdaýy. oýmak [o:ýmok] I, işl. 1. Gazyp, köwüp çukur etmek, oýuk etmek. \n\n\n OÝMAK [o:ýmok], at. Tikin tikilende iňňe barmaga çümmez ýaly, süýem barmaga geýdirilýän metal esbap, enjam. Körpe gelin otursyn, eline oýmak ötürsin (Halk döredijiliginden). oýmudyklabermek [oýmudukla:vermek], işl. Oýmudyklap ugramak. oýmudyklamak [oýmuduklomok], işl., ser. Oýmuldamak. Düýe derrew oýmudyklap, çökmek bilen boldy (H. Ysmaýylow). oýmudyklaşmak [oýmudukloşmok], işl. Birnäçe bolup oýmudyklamak. Oýmudyklaşyp ýöräp gitmek. oýmuldabermek [oýmulla:vermek], işl. Oýmul-oýmul edip ýöräbermek, oýmudyklabermek. oýmuldama [oýmullomo], iş ady. Oýmuldamak ýagdaýy. oýmuldamak [oýmullomok], işl. Oýmul- oýmul edip ýöremek, oýmudyklap, çaýkanjyrap hereket etmek (ser. Moýmuldamak). Oýmuldap bardy-da, aýnanyň akja tutusyny birýana syryp, jyklap, daşaryk seretdi (N. Pomma). oýmuldamaklyk [oýmullomokluk], iş ady. Oýmuldamak ýagdaýy. oýmuldaşmak [oýmulloşmok], işl. Birnäçe bolup oýmuldamak (ser. Moýmuldaşmak). Semiz- semiz gazlar oýmuldaşyp ýör (“Edebiýat we sungat”). oýmuldaýyş [oýmulloýuş], iş ady. Oýmuldamak ýagdaýy. oýmul-oýmul : oýmul-oýmul etmek ser. Oýmuldamak. Ol edil ördek ýaly, petekesini gaýşardyp, oýmul-oýmul edip, gaýynymyň öýüne girdi (A. Durdyýew). oýmur-oýmur [o:ýmur-o:ýmur], at. Oý bolup duran, oýulyp duran, çukanak-çukanak bolup duran. Keçeleriň-de haýsy döwrüňkidigi mälim bolman, diňe oýmur-oýmur deşikleri, tüýjeren ýüňleri saýgarylýardy (B. Kerbabaýew). oýnabermek [oýna:vermek], işl. Oýnap ugramak; oýnamagy dowam etdirmek. Çagalar, topuňyzy şu giňçilikde oýnaberiň. oýnag [oýnoğ], at. 1. Edilýän iş, pişe, iş salşylýan hünär. Şondan soň meniň-ä oýnagym gyjak boldy (“Edebiýat we sungat”). 2. Güýmenje, oýnalýan zat. Elenen ak çäge bolsun oýnagyň (Aýdym). 3. göç.m.Oýnalyp ýörlen, oýnatga öwrülen adam, çaga. Olaryň oýnaglary men boldum oýnakladybermek [oýnokloduvermek], işl. Gözüni her hili hereketler etdirip oýnadybermek, gözüňi oýnadyp, yşarat etmek. oýnaklama [oýnoklomo], iş ady. Oýnaklamak ýagdaýy. oýnaklamak [oýnoklomok], işl. 1. Her hili oýunlar edip bökjekläp durmak, oýun etmek. Ýaby wagtal-wagtal oýnaklap, öňňürdikläp barýardy. 2. Çalt hereket etmek, möwç alyp hereket etmek. Tolkunlar yzly-yzyna oýnaklap, düýrlenip kenara gelýär. 3. göç.m. Eýläk-beýläk hereket edip durmak, her tarapa hereket etmek (göz hakynda). Onuň gözleri şatlyk bilen oýnaklaýardy. oýnaklaşmak [oýnokloşmok], işl. Birnäçe bolup, köpçülikleýin, bilelikde oýnaklamak. Owadan tohum atlar boýunlaryny talawladyşyp, kellelerini dik tutuşyp, oýnaklaşyp barýardylar (A. Gowşudow). oýnaklatmak [oýnoklotmok], işl. 1. Her hili hereketler etdirmek, bökjekletmek, oýunlar etdirmek. Ýaşajyk taýçanagy oýnaklatmak. 2. Eýläk- beýläk hereket etdirmek, her tarapa aýlamak. Gözlerini mekirlik bilen oýnakladyp, oňa ýiti-ýiti garady (G. Kulyýew). oýnaklaýyş [oýnokloýuş], iş ady. Oýnaklamak ýagdaýy. oýnalmak [oýnolmok], işl. 1. Oýun geçirilmek; sahnada goýulmak, ýerine ýetirilmek. Bu oýun köp gezek oýnaldy. 2. Birine deglip, üstünden gülünmek. Öz oýnalandygyna jany ýansa-da, ony bilmezlige saldy (“Edebiýat we sungat”). oýnam [oýnom], san. 1. Dört. Aklym alan şol gaýtarma, Ini-boýy oýnam sere, Tilki baýyň keýwanysyn, Aýlap-aýlap çaldy ýere (K. Gurbannepesow). 2. Dört sany. Oýnam çaga. Oýnam aşyk. \n\t‣Iki oýnam sekiz, sekiz sany. Iki oýnam pişme. oýnama [oýnomo], iş ady. Oýnamak ýagdaýy, hereketi. oýnamak [oýnomok], işl. 1. Her hili oýun bilen meşgullanmak. Ýaňyja oýnap ýadadyk-da, goýry kölegede bir salym seleňläýin diýip otyryn (B. Kerbabaýew). 2. Bir roly ýerine ýetirmek. Artistleriniň oýnaýan rollary. 3. Birine degip, bälçiräp üstünden gülmek, birini aldap,oýnap gülüşmek. Näme, adamyny oýnajak bolýarmyň? – diýip, Suhan gaty gaharlandy (H. Derýaýew). 4. Eýläk-beýläk hereket etmek, iki-baka garamak (göz hakynda). Wepa entek kiçijikdi, onuň gözleri oýnap durýardy (A. Gowşudow). 5. sport. Lotereýa we ş.m. oýunlara gatnaşmak. oýnamaklyk [oýnomokluk], iş ady. Oýnamak ýagdaýy. oýnamlama [oýnomlomo], iş ady. Oýnamlamak ýagdaýy. oýnamlamak [oýnomlomok], işl. Oýnam bilen sanamak, ölçemek, oýnam-oýnam edip sanamak, dört-dörtden sanamak. oýnamlamaklyk [oýnomlomokluk], iş ady. Oýnamlamak ýagdaýy. oýnamlanmak [oýnomlonmok], işl. Oýnamlap sanalmak.. oýnamlatmak [oýnomlotmok], işl. Oýnamlap sanatmak. Aşyklary oýnamladypsanatmak oýnamlaýyş [oýnomloýuş], iş ady. Oýnamlamak ýagdaýy. oýnaş [oýnoş], at. Aýal bilen nikasyz ýaşaýan erkek adam ýa-da erkek bilen nikasyz ýaşaýan aýal. oýnaşdyrmak [oýnoşdurmok], işl. Eliňe alyp oýnap oturmak. Artyk Aýnanyň zülmaýy barmaklaryny oýnaşdyryp, haşylaşyp dem aldylar (B. Kerbabaýew). oýnaşlyk [oýnoşluk], at. Oýnaş bolmaklyk, oýnaşyň ýagdaýy, pişesi. oýnaşmak [oýnoşmok], işl. Köp bolup oýnap ýörmek. Belent çynarlaryň öňüne üýşüp, Şadyýan çagalar oýnaşyp ýörler (A. Atajanow). oýnatgy [oýnotgy], syp. Özüni oýnadyp ýören, üstünden gülünýän, oýnalýan adam. Saňa oýnatgy akmak diýerler (A. Gowşudow). Toba tagsyr, sen-ä oýna-çyna düşünmeýän tüýs bir oýnatgy ekeniň (N. Pomma). oýnatgylyk [oýnotguluk], at. Oýnatgy bolmaklyk, oýnatgynyň ýagdaýy, bolşy. oýnatmak [oýnotmok], işl. 1. Oýna güýmemek, oýun etdirmek, oýnamaga mümkinçilik bermek. Bir pyýada at üstünde çagajygyny oýnadyp, onuň eýjejik ýüzüni mähir bilen synlaýardy (G. Kulyýew). 2. Bir zady hereket etdirmek. Garry bagşy barmaklaryny näçe oýnatdygyça, mukam şonça ýakymly ýaňlanýar (A. Gowşudow).3. Üstüňden güldürmek. Men özümi oýnadýan däldirin. oýnawaç [oýnowa:ç], at. 1. Çagalar oýnamak üçin ýasalan gurjak we ş.m. her dürli zatlar. Dürli oýnawaçlar oýnap öz-özi, Käte bir zat diýip kesýärdi sözi (A. Kekilow). 2. göç.m. Başga biriniň erki boýunça hereket edýän adam, oýnatgy adam. Meni oýnawaç hasaplaýarmyka? (A. Nazarow). oýnaýyş [oýnoýuş], iş ady. Oýnamak ýagdaýy. oý-pikir [o:ý-pikir], at. Pikir, paýhas, küý, paýhaslanyş; oý-hyýal. Berdi şol oturan ýerinden ullakan oý-pikire gitdi (H. Derýaýew). oýtak [o:ýtok], syp. 1. Birneme pesräk, oýrak, çökedräk (ýer hakynda). Myrat öz güjügini iň soňunda gür ýandagyň içindäki oýtak bir ýerden tapdy (B. Kerbabaýew). 2. at.Sil, ýagyş suwy bilen doldurylyp, tagta gelensoň sürlüp, düme gawun ekilýän oý ýer. Oýtak gawuny süýji bolýar. oýtaklyk [o:ýtokluk], at, ser. Oýtak 2. oýtarma [o:ýtormo], iş ady. Oýtarmak ýagdaýy. oýtarmak [o:ýtormok], işl. 1. Oý bolup durmak, pesräk, çukurrak bolup durmak. 2. göç.m. Üşerilmek, töweregiňe diň salyp, ýaltak-ýultak etmek, garanjaklamak, oýturaklamak (ser. Oýlukmak). oýtarmaklyk [o:ýtormokluk], iş ady. Oýtarmak ýagdaýy. oýtarybermek [o:ýtoruvermek], işl. Oý bolup, oýulyp başlamak. oýtaryş [o:ýtoruş], iş ady. Oýtarmak ýagdaýy. oýtaryşmak [o:ýtoruşmok], işl.1. Oý bolup galmak, pesräk, çukurrak bolup galmak. Çopan çatmalarynyň ýerleri oýtaryşyp galypdyr (K. Berdiýew). 2. göç.m. Bilelikde oýtarmak. oýtum [o:ýtum], at. Pes, oý ýer, çukur ýer. Dagyň gamyşly-gargyly çygjaryp görünýän topbak çöpli oýtumynda suw bar bolmaga çemeli (B. Soltannyýazow). oýturaklama [o:ýturaklama], iş ady. Oýturaklamak ýagdaýy. oýturaklamak [o:ýturaklamak], işl., ser. Oýtarmak 2. Ol ýanyma gelensoň, golaýrakda oýturaklap durdy. oýturaklaşmak [o:ýturaklaşmak], işl., ser. Oýtaryşmak 2. Aýal-gyzlar hem ony görenlerinde oýturaklaşyp geçýärler (N. Pomma). oýturaklaýyş [o:ýturaklaýyş], iş ady. Oýturaklamak ýagdaýy. oýuk [o:ýuk], syp.1. Oý edilen, oýulan, gazylan; oý, çöket (ýer). Oýuklary gum döküp düzlemek. 2. Deşik emele gelen, ullakan deşigi bolan, deşik, ýyrtyk. Ortasy oýuk keçe. oýuk-oýuk [o:ýug-o:ýuk], syp. 1. Köp sanda oýy, oýugy bolan, köp oýukly. 2. Deşik-deşik, köp ýerinde ýyrtygy, deşigi bolan. Gurçuklar ýapraklary oýuk-oýuk edip iýipdirler. oýulmak [o:ýulmok], işl. Oý bolmak, oý emele gelmek. Olar gaýdyp ýürekden-ýatdan çykmaýar, oýulyp daşa ýazylan gadymy hatlar kimi ömürlik galýar (A. Atajanow). oýulybermek [o:ýuluvermek], işl. Oý bolup başlamak, oý emele gelip başlamak. oýun at. 1. Adamlaryň aýratyn tertipde, düzgünde boş wagtlary iki tarap ýa-da köpçülik bolup gurýan tomaşalary. "Kim bilmeşek", "Wellem-şaha" oýnunda, Guw kimin ýüzüşiň ýadyma düşdi (A. Kowusow). 2. Sahnada oýnalýan tomaşa, spektakl. Olaryň köpüsi ol oýny telim sapar gaýtalap-gaýtalap görüpdiler (“Edebiýat we sungat”). 3. Degişme, bälçireşme. Oýun bir, maza iki (Nakyl). 4. Belli bir maksady arap, bilkastdan guralýan hileli hereketler, pyrryldaklar, betpäl pirimler. \n\t‣Oýnuň deň gelmezlik iş salyşýan, baş dalaşjak bolýan adamyň özüňden ökde çykmak. Üstün çykaryn öýdüp, onuň bilen gidişme, oýnuň deň gelmez. Oýun etmek birine çynyň bilen däl-de, ýalandan bir zat etmek, degişmek üçin bir zat diýmek.Oýun etse, ogly ýeňer, çynyrgatsa – atasy (Nakyl). Oýun görkezmek başyna itiň gününi salmak, her hili aldawlara duçar etmek, her hili pyrryldaklar etmek, başyny aýlamak. Indi biz Nyşapur patyşasynyň eden emelinden ökderäk oýun görkezäýmesek, onuň dişinde et galar-da, birsyhly üstümize sürner durar (“Görogly”). Oýun götermek degişmede gaty görmezlik, oýna çydamak, oýna- çyna düşünmek. Oýun salmak ser. Baş. Oýun turuzmak ser. Oýun görkezmek. Oýunlyga salmak degişmä salyp, diýjegiňi diýmek, oýun eden bolup, aýtjak zadyňy aýtmak oýunbaz [oýunma:z], at, ser. Oýunçy. oýunbazlyk [oýunma:zlyk], at. Bälçiklik, degişgenlik, alçaklyk. oýunçy at. 1. Oýun oýnaýjy, oýna gatnaşyjy. Oýunçy utulanyny bilse ýagşy (Nakyl). 2. syp. Bälçik, degişgen, alçak, şoh, oýunbaz. \n\t‣Oýunçy utulanyny bilse ýagşy döwüň pesdigine düşünmek, ýeňlenligiňi boýun almak. oýun-çyn at. Oýundan ýa-da çyndan aýdylýan söz, edilýän hereket. Ol oýna-çyna düşünýän ýigitdir. Onuň oýnuny-çynyny bilip bolmaz. oýundan-çyndan [oýunnon-çynnan], hal. Oýunlyga salyp ýa-da çynyň bilen, hiç haçan, hiç hili ýagdaýda. Oýundan-çyndan jigiňe azar beräýme. oýunjak [oýunjok], 1. at, ser. Oýnawaç. Onda näme bir oýunjak alsaň, ýekeje özüň oýna diýýärdiň (B. Pürliýew). 2. syp., göç.m. Aňsat, ýeňil, ýönekeý. Ussa aga, elbetde, bu iş bir oýunjak iş däl (A. Gowşudow). oýun-oýunjak [oýun-oýunjok], syp., ser. Oýunjak 2.Ol öz eden işiniň oýun-oýunjak zat däldigini bilip hopukdy. oýun-tomaşa [oýun-tomoşo], at. Şadyýanlyk, hezillik, şadyhorramlyk. Hany, Aman poşçy, bu gün agşam täze oýun-tomaşalar görmezmiň? (A. Gowşudow). oýurgandyrmak [o:ýurğonnurmok], işl. Oýa çümdürmek, oýa batyrmak, pikirlendirmek. oýurganma [o:ýurğonmo], iş ady. Oýurganmak ýagdaýy. oýurganmak [o:ýurğonmok], işl. Oýa çümmek, oýa batmak, oýlanmak; pikirlenmek. Teklip duýdansyz bolanlygy üçin ol ýerinden turup, biraz oýurgandy (G. Ezizow). oýurganmaklyk [o:ýurğonmokluk], iş ady. Oýurganmak ýagdaýy. oýurganybermek [o:ýurğonuvermek],işl. Oýurganyp ugramak, oýa batybermek, pikirlenibermek. oýurganyş [o:ýurğonuş], iş ady. Oýurganmak ýagdaýy. oýuş [o:ýuş], iş ady. Oýmak ýagdaýy. oýuşdyrmak [o:ýuşdurmok], işl. Birnäçe ýeri oýup çykmak, köwläp oýuk-oýuk etmek, gazyp çykmak. Oýuşdyryp çykamsoň, Bir-birine sepläber (M. Garryýew). oýuşmak [o:ýuşmok], işl. 1. Oýmaga kömekleşmek. 2. Bir zady bilelikde oýmak. oza [ozo], syp., kön.s. Çendenaşa, öte, has. Oza saklyk – gorkaklyk (Nakyl). ozak [ozok], syp. Çapyşykda, ylgaşykda, ýaryşda ozýan, hemişe öňe çykýan. Kimiň galak, kimiň ozakdygyny ýaryş görkezer. ozaklyk [ozokluk], at. Ozak bolmak ýagdaýy. ozal [ozol], hal. 1. Birnäçe wagt mundan öň, öňki wagtlar. 2. Ilki, ilki bilen, ilki başda. ozal-ebet [ozol-evet], ha l. Hemişe. ozaldan [ozollon], hal. Öňden, su wagta çenli. Okajak bolsa, ozaldan aladasyny etmeli eken. ozalky [ozolky], syp. Öň bolup geçen, owalky. ozaly [ozoly]: ozaly bilen öňi bilen, ilki, öňürti. ozalynda [ozolunno], hal. Aslynda, ilki başda, ozal başda, owal başda. ozan [ozon], at. Sözlerini, sazyny özi düzüp, özi ýerine ýetirýän aýdymçy, bagşy. Ile döwlet geler bolsa, Bagşy bilen ozan geler (Magtymguly). ozdurmak [ozzurmok], işl. 1. Öňe geçirmek, öňe geçmäge ýol bermek, öňe düşürmek. Gyzym, ol nähili beýle boldy? Bu gün özüňden ozduraýdyňmy? (G. Gurbansähedow). 2. gepl.d. Güni gelmek, diýeni bolmak, islegi amala asmak. Ol bu wagtlar ozdurandyr, gözi ýer görmez. ozma [ozmo], iş ady. Ozmak ýagdaýy. ozmak [ozmok], işl. Işde, ýaryşda we ş.m. ýagdaýlarda birinden öňe geçmek. ozmaklyk [ozmokluk], iş ady. Ozmak ýagdaýy. ozmazlyk [ozmozluk], işl. Öňe geçmezlik, ozup geçmezlik. ozubermek [ozuvermek], işl. Ozup başlamak, öňe saýlanybermek, öňe geçibermek. ozuş iş ady. Ozmak ýagdaýy. ozuşmak [ozuşmok], işl. Biri-birinden ozmak. Atlar kä ozuşyp, kä galyşyp, gözden ýitdiler. ö [ö:], Türkmen elipbiýiniň on dokuzynjy harpy. öç [ö:ç], at. Birinde galan ar, birine bolan ahmyrly gahar-gazap duýgusy. \n\t‣Öç almak birinde köýen aryňy ýerine salmak üçin gazap bilen hereket etmek. Öç etmek öçli etmek. Aralykda bir şum rakyp bar bolsa, Ýagşy dostuň bilen öç eder seni (Magtymguly). öçeňkirlemek [öçöňkürlömök], işl. 1. Öçmäge, sönmäge ýakynlaşmak, ýanyp gutaraňkyrlamak. Şem öçeňkirläp başlapdyr. 2. Öçüp başlamak, öçmäge ýakynlamak (hat hakynda). Kitabyň kagyzy saralyp, haty öçeňkirläpdir. 3. Nury, şöhlesi azalyp başlamak. öçgün [öçğün], syp. Şöhlesi, ýalkymy onçakly ýiti bolmadyk, ölügsi, öçügsi. Häzir onuň gözlerinde ýigitlik çagynyň ýitiligi galmadyk bolsa hem, şöhlesi öçgün däldi (A. Gowşudow). öçgünlik [öçğünlük], syp. Ölügsi, öçügsi ýagdaý. öçgünräk [öçğünürä:k], syp. Şöhlesi, ýalkymy bolmalysyndan öçgün, ölügsiräk, öçügsiräk. Şemiň öçgünräk şöhlesi ýylpyldap görünýärdi. öçli [ö:şlü], syp. 1. Birinde ary galan, ahmyrly. 2. Gahar-gazaply, gaharly. Adama erjeşýän ýa-da gündizine aw aňtaýan gaplaň hökman öçli bolarmyş. öçlülik [ö:şlülük], syp. 1. Birinde aryň, ahmyryň bar bolmagy. Ýüregindäki hyjuwly öçlüligi basyp, özüni ýönekeý bir sypatda saklamaga jan edýärdi (A. Gowşudow). 2. Gahar-gazaplylyk, gaharlylyk. öçme [öçmö], iş ady. Öçmek ýagdaýy. Gyzygyp kitap okap otyrkam çyranyň öçmesi keýpimi gaçyrdy. öçmek [öçmök], işl. 1. Sönüp galmak, ýanyp gutarmak, sönmek. Çyralar bir wagt öçüpdi (B. Pürliýew). 2. Görünmez ýaly bolmak, süpürilip aýrylmak. Ýazylan hat öçüpdir. 3. Motorynyň (hereketlendirijisiniň) işlemesi kesilip, ýatyp galmak, durmak, sönmek (ulag hakynda). Awtobus birden öçüp galdy. 4. Gözüň nury, şöhlesi öçmek, peselmek. Onuň hiç birine-de mejaly ýetmän, gözleriniň şöhlesi öçdi-de gabaklary örtülip galdy (B. Kerbabaýew). 5. gepl.d. Esasan, işligiň buýruk şekilinde ulanylyp, "geplemäňi bes et, lal bol, sesiňi kes, sem bol" ýaly manyny aňladýar. Öç, gygyrma, aýryl, ýapyşma, gapyňy ýap! (A. Durdyýew). öçmeklik [öçmöklük], iş ady. Öçmek ýagdaýy. öçmez [öçmöz], syp. Hiç haçan öçmeýän, hemişe ýalkymyny, nuruny saçyp duran, parlak. öçmezlik [öçmözlük], işl. Sönmezlik. öçmez-ýitmez [öçmöz-ýitmez], syp., ser. Ölmez-ýitmez. Öçmez-ýitmez şöhrat. öçübermek [öçüvermek], işl. Öçüp başlamak; öçeňkirlemek. Ojakdaky ot öçüberipdir. öçügräk [öçüğrä:k], syp. 1. Yşygy, şöhlesi bolmalysyndan pesräk. 2. Reňki pesräk. Onuň egninde öçügräk reňkli köýnegi bardy. öçügsi [öçüğsü], syp. 1. Nury, şöhlesi az bolan, çala yşyk, ýagty berýän. Öçügsi köz. 2. Soluk, solgun, reňki gaçan. Ýapraklar adatdaky ýaly göwün göteriji ýaşyl reňkli däldi, olaryň öçügsi kül reňki bardy, soluk görünýärdi (B. Seýtäkow). öçügsilendirmek [öçüğsülönnürmök], işl. Ýitiligini gaçyrtmak, ähmiýetini peseltmek. öçügsilenmek [öçüğsülönmök], işl.1. Nury, şöhlesi gaçmak, öçügsi bolmak. 2. Ýitiligi, ähmiýeti peselmek. öçügsilik [öçüğsülük], at. 1. Nury, şöhlesi azlyk, ýagtylygy peslik. 2. Soluklyk, solgunlyk, reňki gaçan halda bolmaklyk. Maňa matanyň öçügsiligi ýaramady. 3. Ýitiligi, ähmiýeti peslik. öçügsiräk [öçüğsürä:k], syp. Nury, şöhlesi azrak, ýagtysy, yşygy pesräk. öçük syp. 1. Öçen, sönen; yşygy, şöhlesi ýiten. Içki jaýdaky çyra öçük duran eken. 2. Reňki solgun, ýiti reňkli däl. Bu matanyň reňki öçük. 3. göç.m. Reňki gaçan, gany giden, gan-pet galmadyk.Onuň ozaldan öçük ýüzi öňküsinden-de agardy. öçüklik [öçüklük], syp. 1. Öçük ýagdaýda bolmaklyk, yşygy, şöhlesi ýiten ýagdaýda bolmaklyk. 2. Reňki soluklyk, solgunlyk. öçüribermek [öçürüvermek], işl. Bir ýanyndan oçürip başlamak.Indi çyralary öçüriber. öçürilmek [öçürülmök], işl. 1. Öçer ýaly edilmek, öçmek derejesine ýetirilmek, söndürilmek. Çyralar öçürildi. 2. Bozulyp aýrylmak, üstünden çyzylmak. Bu goşgynyň soňky iki setiri öçürilipdir. 3. Togtadylmak, ýatyrylmak (işläp duran ulag hakynda). öçüriş [öçürüş], iş ady. Öçürmek ýagdaýy. öçürişdirmek [öçürüşdürmök], işl. Ugurdaş, meňzeş zatlary bir ýanyndan yzly-yzyna öçürmek, öçürip çykmak. Çyralary öçürişdirdim. öçürişmek [öçürüşmök], işl. 1. Söndürmäge kömek etmek. Biz Myrada ody öçürişmäge kömek etdik. 2. Birnäçe bolup bilelikde söndürmek. Howa ýagtylansoň, olar çyralary öçürişdirdiler. öçürme [öçürmö],iş ady. Öçürmek ýagdaýy. öçürmek [öçürmök], iş. 1. Ýanyp duran zady söndürmek. Kömek ýüzüniň ugruna ody aýagy bilen basyp öçürdi (N. Jumaýew). 2. Işläp duran ulagyň we ş.m. hereketini ýatyrmak, duruzmak. Ol traktory öçürdi.3. Sürtüp bozmak, bozup aýyrmak (hat, ýazgy hakynda).Ýalňyş sanlary öçürip, dogrusyny ýazaýan- da näme bor?(N. Jumaýew). 4. Üstünden çyzmak, çyzyk çekmek. Sanawda görkezilen adyny öçürmek. öçürmeklik [öçürmöklük], iş ady. Öçürmek ýagdaýy. öçürmezlik [öçürmözlük], işl. Öçürmek işini etmezlik. öçürtmek [öçürtmök], işl. Öçürmek işini başga birine etdirmek. Ol ojakdaky ody öçürtdi. Tagtanyň ýüzündäki ýazgylary öçürtmek. öçüş iş ady. Öçmek ýagdaýy.Çyranyň gerekli wagty öçüşi birhili. öçüşmek [öçüşmök], işl. 1. Dura-bara sönmek, sönüşmek, sönüp başlamak. Meýdandaky ýanýan çyralaryň yşygy bir-biriniň yzyndan öçüşdi (B.Gurbanow). 2. Nury, şöhlesi peselişmek, şöhlesiniň ýitiligi kemelişmek. Ýyldyzlar kem- kemden öçüşip, asmanyň ýüzünden ýitýärdiler. 3. Güýji azalmak, täsiri ýitişmek. Günüň howry biraz öçüşipdi. ödelmek [ö:dölmök], işl. 1. Bildirilen ynama, maksada laýyk iş edilmek. 2. Çykarylan harajatyň ýeri, öwezi doldurylmak. Biderek ýerden tama edilenok, ol ödeljegini bilip tama edýär (“Edebiýat we sungat”). ödeme [ö:dömö], iş ady. Ödemek ýagdaýy. Harytlaryň özüni ödemesine ödär weli, näme peýda görüp biljegiňi bilemok. ödemek [ö:dömök], işl. 1. Ynanylan bir zada, ada we ş.m. mynasyp bolmak, islendik maksada laýyk iş etmek. Meniň ýagşylygym sizden alan sag bolsunymy ödeýän bolsa, men gaty razy bolardym (H. Derýaýew). 2. Ýerini tutmak, çykan harajatyň we ş.m. öwezini doldurmak. Kim ödäp bilmese, berilen nany, Çekelesin ony goý öz wyždany (A. Kekilow). Satyn alan harytlarym özüni ödärmikä ýa-da alan ýerime geçse-de oňaýmaly bolarmyka? ödemeklik [ö:dömöklük], iş ady. Ödemek ýagdaýy. Ynamy ödemeklik – bu ullakan zat. Ol seniň iş başarjaňlygyňa kepil geçýär. ödemezlik [ö:dömözlük], işl. Ödäp bilmezlik. ödeşmek [ö:döşmök], işl. Çykan harajatyň öwezini doluşmak, birnäçe bolup ödemek. ödetmek [ö:dötmök], işl. Ýerini tutdurmak, çykan harajatyň öwezini doldurtmak, ödemäge mejbur etmek. Ol hut öz ulagynyň hem bökdençsiz işlemegini talap etdi we özüniň şol talabyny oňa ödedip bildi (B. Gurbanow). ödeýiş [ö:döýüş], iş ady. Ödemek ýagdaýy. ögeme [ö:ğömö], iş ady. Ögemek ýagdaýy.Ögeme ýüregiň bulanyp, gaýtarjak bolmagyň esasy alamatlarynyň biridir. ögemek [ö:ğömök], işl. Ýüregiň bulanyp, gusjak, gaýtarjak bolmak.Onuň ýüregi agdar-düňder bolup, yzly-yzyna ögedi (Ý. Mämmediýew). ögemeklik [ö:ğömöklük], iş ady. Ögemek ýagdaýy. ögeşmek [ö:ğöşmök], işl. Birnäçe adam ögemek (şol şekildäki sözüň soňundan durmak, oturmak, käbir ýagdaýda hem ýörmek kömekçi islikleri gelýär). Ogeşip oturmak. ögetmek [ö:ğötmök], işl. Ögemäge mejbur etmek, ögemegine sebäp bolmak.Ýakymsyz ys adamlaryň burnuna urup, salymyny bermän ögedip başlady. ögeýiş [ö:ğöýüş], iş ady. Ögemek ýagdaýy. ögäbermek [ö:ğä:vermek], işl. Ögäp başlamak. Ol ýakymsyz ysa ögäberýän bolarly. ögi [ö:ğü], at. Ýüregiň bulanyp, gaýtarasyň gelmeklik, ögemek islegi peýda bolan ýagdaý. \n\t‣Ögiň tutmak ögäsiň gelmek. öjeme [ö:jömö], iş ady. Öjemek ýagdaýy. öjemek [ö:jömök], işl., ser. Öjükmek. Emma aýalynyň gitdigiçe öjemegi ony ýatyrmady (R. Gelenow). öjeşdirmek [ö:jöşdürmök], işl., ser. Öjükdirmek. öjeşmek [ö:jöşmök], işl., ser. Öjükmek. öjügibermek [ö:jüğüvermek], işl. Birine ýa- da bir zada gahar-gazaby artyp, öjügip başlamak. öjügiş [ö:jüğüş], iş ady. Öjükmek ýagdaýy. öjügişmek [ö:jüğüşmök], işl. Biri-biriňe öçli bolmak. Siz hem bular bilen öjügişmäň, eger öjügişseňiz, olary özüňizden daşlaşdyrarsyňyz (A. Durdyýew). öjükdirmek [ö:jükdürmök], işl. 1. Birini başga birine küşgürmek, biriniň garşysyna gižželemek. Görogly köne duşmanlaryny onuň garşysyna öjükdirmegi maslahat berýär (“Görogly”). 2. Gaharyny getirmek. öjükme [ö:jükmö], iş ady. Öjükmek ýagdaýy. öjükmek [ö:jükmök], işl. Birine ýa-da bir zada, gahar-gazabyň güýjemek, öjeşmek. Beýle gyjytlara çydaman, Maman aglardy, joralary bolsa öjügerdiler (T. Gurbanow). öjükmeklik [ö:jükmöklük], iş ady. Öjükmek ýagdaýy. ökde [ökdö], syp. Bir käriň, işiň, oýnuň we ş.m. tärini, syryny ele alan, gowy bilýän, ussat. Görogly ok atmaga şeýle bir ökdedi (“Görogly”). Mylly aga ökde sazanda bolan adam (“Nesil”). \n\t‣ Ökde gelmek üstün çykmak, ýeňmek. Aýsoltanyň oňa sussy ökde geldi (B. Kerbabaýew). ökdeleme [ökdölömö], iş ady. Ökdelemek ýagdaýy. ökdelemek [ökdölömök], işl. Ökde bolmak, bir käriň, işiň, oýnuň we ş.m. tärini, syryny ele almak, bir zady gowy bilmek, ussat bolmak, türgenleşmek. Ol oglan at münmäge örän ezber bolupdyr, birnäçe ululardan hem ökdeläpdir (A. Gowşudow). ökdelemeklik [ökdölömöklük], iş ady. Ökdelemek ýagdaýy. ökdelemezlik [ökdölömözlük], iş ady. Bir käriň, işiň, oýnuň we ş.m. tärini, syryny ele alyp bilmezlik. ökdeleşmek [ökdölöşmök], işl. Birneme ökdelemek, bir käriň, işiň, oýnuň we ş.m. tärini, syryny ele alyp başlamak, gowy bilip başlamak, türgenleşip başlamak. Ol şeýdip, keşde çekmäge ökdeleşip gitdi. ökdeletmek [ökdölötmök], işl. Biriniň bir käre, işe, okuwa, oýna ökdeläp gitmegine kömek etmek, tärini, syryny ele aldyrmak. ökdeleýiş [ökdölöýüş], iş ady. Ökdelemek ýagdaýy. ökdeläbermek [ökdölävermek], işl. Bir käre, işe, oýna ökdeläp başlamak, tärini, syryny ele alyp ugramak. Ol kem-kemden işine ökdeläberdi. ökdelik [ökdölük], at. Ökde bolmaklyk, gowy bilijilik, türgenlik, ussatlyk. ökdem [ökdöm], syp. Tekepbir, rüstem. Ökdem ýürek ganly eder (Nakyl). ökdemsiremek [ökdömsürömök], işl., ser.Ökdesiremek. ökdesiremek [ökdösürömök], işl. Ilden ökde bolan bolmak, özüňi esassyz ýere ökde saýmak. ökje [ökjö] I, at. 1. Dabanyň yzky tarapy, dabanyň topukdan aşaky etlek, ýumşak bölegi. Bir ýodada ökjämi tiken sypjyrdy diýip, men indi başga ýollary terk edäýmelimi? (B. Kerbabaýew). 2. Aýakgabyň yz tarapyny beýgeltmek üçin onuň aşagyna berkidilýän teletin ýa-da rezin bölekleri. Men ýaş wagtymda oňat eşikler we ökjesi beýik köwüşler geýip işe giderdim (N. Pomma). Ädigiň ökjesine nal kakdyrdym. \n\t‣ Ökje götermek gaçyp gitmek, aýagaldygyna gaçmak. Çory şol ýerden yzyna bakan ökjäni göterdi (“Nejep oglan”). Ökje ogurlamak birinden ýörite yza galyp başlamak, ýuwaş-ýuwaşdan yza galmak. Wüşi kel ädim ätmegini haýalladyp, ökje ogurlamaga jan edýär (A. Gowşudow).Ökjesine düşmek (münmek) yzyndan kowalamak. Ökjesine sabyn urmak eglenmezlik. Ökje sydyrtmak biriniň yzyndan galman ýöremek. Ökjesi ýeňlemek 1) çalt ýöremek, çalasyn hereket etmek. 2) aýak üstünde gezip ýörkä şähdi açyk görünmek, keýpi kökelmek. Onuň ökjesi ýeňläpdir, bir gowulygyň üstünden bardymyka diýýän. Ökjesi ýere degmezlik (ilmezlik) bir zada begenip, şadyýan bolmaklyk, çalasyn hereket etmeklik. \n\n\n ÖKJE [ökjö] II, at. Gazy-haşar işiniň gutaran ýeri, aýagujy. ökmek [ökmök], at, zergärç. Aýallaryň gursagyna dakynýan şaý-sepi. ökünç at. Edilen iş, hereket üçin çekilýän ahmyr, puşman, bildirilýän gynanç. Olaryň kimsi ökünç bilen, kimsi gahar bilen biri-biriniň ýüzlerine seredişdiler (Ý. Mämmediýew). ökünçli [ökünüşlü], syp. Ahmyrly, puşman edijilikli. Ussanyň sesi ökünçli çykdy (H. Garabaýew). ökünçlilik [ökünüşlülük], at. Ahmyrlylyk, puşman edijilik. ökündirmek [ökünnürmök], işl. Birini eden nädogry hereketi, işi üçin ökünmäge mejbur etmek, ahmyr etdirmek. ökünibermek [ökünüvermek], işl. Edilen nädogry iş, hereket üçin ökünip başlamak, ahmyr edibermek, puşman edip başlamak. ökünilmek [ökünülmök], işl. Nädogry edilen işe, herekete puşman edilmek. Inim, indi näler ökünilýändir, yzyndan ýetip bilemok (A. Durdyýew). öküniş [ökünüş], iş ady. Ökünmek ýagdaýy. Eden ýalňyş işine onuň ökünişi ýaly ökünene gabat gelmändim. ökünişmek [ökünüşmök], işl. Nädogry edilen işe, herekete birnäçe bolup ökünmek, puşman etmek. ökünme [ökünmö], iş ady. Ökünmek ýagdaýy. Ökünme näme işlesin, ol-a özüni günäkärdirinem öýdenok. ökünmek [ökünmök], işl. Nädogry eden işiň, hereketiň üçin ahmyr, puşman etmek, gynanmak. Men ulagsyz gaýdanyma ökünýän (G. Kulyýew). ökünmeklik [ökünmöklük], iş ady. Ökünmek ýagdaýy. ökünmezlik [ökünmözlük], iş ady. Eden işiň, hereketiň üçin ahmyr çekmezlik, puşman etmezlik, gynanmazlyk. öküz at. Iri şahly gara malyň erkegi. Ýer gaty bolsa, öküz öküzden görer (Nakyl). Ýatan öküze iým ýok (Nakyl). \n\t‣ Öküz ýaly irimçik, tagaşyksyz, gödek adama igenç, teýene hökmünde aýdylýan söz. öküzçe [öküzçö], at. Iki ýaşar öküz, iki ýaşyndaky öküz. Gurplurak adamlar tapdygyndan gatanç diýip, kimsi dowar, kimsi öküzçe eltdiler (“Görogly”). öküzgöz [öküzğöz], at, asman j. Ýarygijeler dogýan iki sany meňzeş ýyldyz. öl [ö:l], syp. 1. Tutuşlygyna yzgar çeken, suwy sarykmadyk, gury däl. Ol düýn-öňki kesilen öl üzüm çybyklaryny ýandak bilen garyp, gazanyň aşagyna dykýardy (A. Gowşudow). Öl ýer. Öl odun. Öl eşik. 2. göç.m. Iýmit, ýyly nahar, suw. Garraňda bogazyňa öl damdyrjak perzent gerek. \n\t‣Öl etmek bir zada öl degirmek. Kitabyňy öl edipsiň. Bokurdagyndan öl ötmezlik (geçmezlik) hiç zat iýip bilmezlik. Bokurdagyndan öl ötmeýän ýaly hiç zat iýip-içmeýän ýaly (gaty hor adama aýdylýar). Ol bokurdagyndan öl ötmeýän ýaly, gaty hor görünýär. ölçeg [ölçöğ], at. 1. Bir zadyň ululyk-kiçilik möçberi. Şol ýeriň özünde-de ussa biziň ölçegimizi ýazyp alyp, sargydymyzy kabul etdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir zadyň agyrlyk-ýeňillik derejesi, mukdary. Agyrlyk ölçegi. 3. Bir zadyň sygymy, göwrümi; gabarasy. 4. edeb. Şygyr setirleriniň, onuň bogun sanynyň möçberini kesgitleýän birlik. 5. Çen, çak, çäk. Herki zadyň ölçegi ýagşy (A. Gowşudow). \n\t‣Ölçegi özi bilen ölen adamyň boý-syraty, akyl- paýhasy diri gezip ýören adam bilen deňeşdirilen ýagdaýynda gulagy saňladylandygy üçin ondan ötünç soramak manysynda aýdylýan söz (ser. Gulak: gulagy göründen ýaňa). ölçegagaç [ölçöğağaç], at. Ýer ölçemekde ulanylýan esbap, atanak. ölçegdeş [ölçöğdöş], syp. Ölçegi deň bolan, bir ölçegde bolan, ölçegi boýunça bir-birine deň gelýän. ölçegdeşlik [ölçöğdöşlük], at. Ölçegdeş bolmaklyk, bir ölçegde bolmaklyk, ölçegi boýunça biri-birine laýyk gelmeklik. ölçegiç [ölçöğüç], at. Tizligi ölçemek üçin gural, ölçeýji enjam. ölçegli [ölçöğlü], syp. 1. Belli ölçegi bar bolan, ölçegi kesgitlenen. Ölçegli mata. 2. Çäkli. Biziň wagtymyz ölçegli. ölçeglije [ölçöğlüjö], syp. Sähelçe, azajyk, çäklije. Şonuň üçin, oglanlaryň hukuklarynyň serhedi bolman, gyzlaryňky örän ölçeglijedi (B. Kerbabaýew). ölçeglilik [ölçöğlülük], at. 1. Belli ölçegi bar bolmaklyk, ölçegi kesgitlenen ýagdaýda bolmaklyk, ölçegi barlyk. 2. Çäklilik. Wagtymyň ölçegliligi bilenem öwrenişip gidipdirin. ölçegsiz [ölçöğsüz], syp. 1. Belli ölçegi bolmadyk, ölçegi kesgitlenmedik. Ölçegsiz baýlyk. 2. Çendenaşa güýçli, çensiz-çaksyz, çäksiz. Meniň diýenim bolýan bolsa, siziň ýüregiňizde meni söýmäge ölçegsiz söýgi dörederdim (H. Derýaýew). ölçegsizlik [ölçöğsüzlük], syp. Belli ölçegi bolmazlyk, ölçegsiz bolmaklyk, ölçegi ýokluk, ölçegli dällik. ölçelip-biçilmek [ölçölüp-biçilmek], işl. Hertaraplaýyn pikirlenilip, oýlanylyp görülmek, öňli- soňly ölçerilip görülmek. ölçelmek [ölçölmök], işl. Bir zadyň gabarasy, agramy, uzynlygy kesgitlenmek. ölçeme [ölçömö], iş ady. Ölçemek ýagdaýy. ölçemek [ölçömök], işl. 1. Ölçegini almak, agramyny, gabarasyny, uzynlygyny we ş.m. kesgitläp bilmek, çekmek. Onuň agramyny ölçemäge şu älemiň daglarynyň daşlary-da ýetmejek ýalydy (A. Gowşudow). 2. göç.m. Bir zat hakynda pikirlenip, oýlanyp görmek, kelläňde aýlap görmek. Men bir düzme ýazdym durmuş barada, Gymmatyn ölçemek wezipäň seniň (G. Ezizow). ölçemeklik [ölçömöklük], iş ady. Ölçemek ýagdaýy. ölçemezlik [ölçömözlük], işl. Bir zadyň agramyny çekip görmezlik, uzynlygyny uzynlyk ölçeg birliginiň kömegi bilen kesgitlemezlik. ölçenmek [ölçönmök], işl. 1. Özi üçin ölçemek, ölçäp almak. Duran top matanyň ujundan özüme iki köýneklik ölçendim. 2. ser. Ölçelmek. Her bir sahna oýunlary döredijilik işiniň gymmaty bilen ölçenýän bolsa gerek. ölçeribermek [ölçörüvermek], işl. Ölçerip ugramak (ölçermek sözüniň 1-nji we 2-nji manylary boýunça). ölçerilmek [ölçörülmök], işl. 1. Çala ýanýan agaç bölekleri kesewi bilen gorsalyp, gowy ýanar ýaly edilmek. Ot gowy ýanyp bolandan soň, onuň közi bir ýerik ölçerildi (B. Annageldiýew). 2. göç.m. Derdiň täzelenmek. 3. göç.m. Bir zady hyýalyňda saldarlap ölçäp-biçmek. Ähli işler ölçerilip görülýärdi. ölçerip-dökmek [ölçörüp-dökmök], işl. Pikirlenip, oýlanyp görmek, bir meseläniň aňyrsyna- bärsine göz ýetirjek bolmak. ölçeriş [ölçörüş], iş ady. Ölçermek ýagdaýy. ölçerişmek [ölçörüşmök], işl. 1. Ölçermäge kömek etmek. Gyzym, ody ölçermäni bilmeseň, getir, men ölçerişeýin. 2. Birnäçe bolup, birnäçe ýerde ölçermek. Toýuň naharyny bişirýän naharçylar atarylgy gazanlaryň aşagynyň oduny ölçerişip ýördüler. ölçerme [ölçörmö], iş ady. Ölçermek ýagdaýy. ölçermek [ölçörmök], işl. 1. Gowy ýanmagy üçin ody gozgaşdyrmak, çala ýanýan agaç böleklerini gowy ýanar ýaly etmek. Bireýýäm nowany suwdan dolduryp goýan Ýazly çoluk gaýnamy synyşan tüňçeleriniň oduny ölçerdi (B. Gurbanow). 2. göç. m., ser. Ölçemek 2. Görogly öz içinden bir salym ölçerdi, dönderdi, ugur tapmady (“Görogly”). Ýoldaşlary dürli tarapdan ölçerip, iň soňunda oňladylar (H. Derýaýew). ölçermeklik [ölçörmöklük], iş ady. Ölçermek ýagdaýy. Adamyň derdini täzeläp, oduny ölçermeklig-ä gowy däl. ölçermezlik [ölçörmözlük], iş ady. Ölçermek işi ýerine ýetirilmezlik. ölçertmek [ölçörtmök], işl. Ölçermek işini başga birine etdirmek. ölçeşmek [ölçöşmök], işl. 1. Ölçemäge kömek etmek. 2. Bilelikde ölçemek. Olar mellek ýerelerini ölçeşip ýördüler. ölçetmek [ölçötmök], işl. 1. Ölçemek işini başga birine etdirmek. Jaýyň düýbi tutuljak ýeri ussalara ölçetmek. 2. Ölçemäge mümkinçilik bermek. Razy bolmazmyka diýýärdim weli, olam depen ýerlerini ölçetdi. ölçeýji [ölçöýjü], at. Bir zady ölçemek bilen meşgullanýan adam. Edarada bar bolan kärleriň atlaryny birin-birin sanaşdyryp çykdy: operator, ölçeýji, elektrik bilen kebşirleýji (Ş. Borjakow). ölçeýiş [ölçöýüş], iş ady. Ölçemek ýagdaýy. Ölçeýşiň-ä bolanok. ölçäbermek [ölçä:vermek], işl. Ölçäp başlamak. ölçäp-biçmek [ölçä:p-biçmek], işl. Hertaraplaýyn pikirlenip, oýlanyp görmek, öňli- soňly ölçerip görmek. Ol hemme zady oýlanyp, ölçäp-biçip görenden soň, şeýle şertleri goýupdyr (B. Seýtäkow). öldürek [öllürök], at, ösüml.d. Boýy 20-30 sm ýetýän köpýyllyk ýarym gyrymsy zäherli ösümlik. öldüribermek [öllürüvermek], işl. Bir ýanyndan öldürip başlamak. öldürilmek [öllürülmek], işl. 1. Ýaşaýyşdan mahrum edilmek, ölüme sezewar edilmek. 2. Mal soýulmak. Daşarda bolsa söwüş öldürilýärdi, gazanlar atarylýardy (A. Gowşudow). öldüriş [öllürüş], iş ady. Öldürmek ýagdaýy. öldürişmek [öllürüşmök], işl. 1. Öldürmäge kömek etmek. Birnäçe bolup mal soýmak. Adamlar goýun öldürişip durdular. öldürmek [öllürmök], işl. 1. Janyny almak, ölüme sezewar etmek, ýaşaýyşdan mahrum etmek. Zynhar düşmäň namartlaryň goluna, Öldürseň-de nähak ganyna degmez (Magtymguly). 2. Mal kesmek. 3. göç.m. Halys etmek, horlamak. Meni garaşdyryp öldürdiň. öldürmeklik [öllürmöklük], iş ady. Öldürmek ýagdaýy. öldürmezlik [öllürmözlük], işl. Janyny almazlyk, ölüme sezewar etmezlik; mal soýmazlyk. öldürtmek [öllürtmök], işl. 1. Öldürmek işini başga birine etdirmek. Gassaba goýun öldürtmek. 2. Ölüme sezewar etmek, ölüme uçratmak. Her ýetene baýtal berip, ony öldürdip bolmaz (B. Kerbabaýew). ölemen [ölömön], syp. Barypýatan, tüýs, bir zadyň yşgyna düşüp, ölüp-öçüp barýan. Ol agaç ussasydy hem ölemen awçydy (H. Ysmaýylow). Ol aýdym-sazyň ölemen aşygydy (“Edebiýat we sungat”). ölen [ölön], syp. Hiç zat elinden gelmeýän, sansyz, nalajedeýin. Sen-ä bir ölen ekeniň. ölen-ýiten [ölön-ýiten], 1. syp. Ölüme, ýitgä sezewar bolan. Ikinji biri: "Ölen-ýiten bolmadyk bolsa ýagşy" diýip, sorag hökmünde gürledi (A. Gowşudow). 2. at. Ölen ýa-da ýiten adam. Bu gün kyrk sekiziň ýer titremesinde ölen-ýitenleriň hatyrasyna sadaka berilýär. öleň [ölöň] I, at. 1. Otluk meýdan, çemenlik ýer; ýaýla. Ter öleňli, gyzyl gülli, Bilbilli, bossanly daglar (“Görogly”). Illeri bar, diňli-diňli, Sowuk suwly, ter öleňli (Magtymguly). 2. k.d. Batgalykda bitýän ot. Öleň özün bag saýar (Magtymguly). \n\n\n ÖLEŇ [ölöň] II, at.Halk döredijiliginiň dört setirli goşgy görnüşi, toý aýdymy. Haý-haý, öleň, haý, öleň, Haýdyr bu gün ýar-ýar, Agy-gyzyl reňbe- reň, Toýdur bu gün ýar-ýar (Öleňlerden). öleňlik [ölöňlük], at. Gök otluk, giden öleňli meýdan. ölermen [ölörmön], syp., ser. Ölemen. Onuň bir goňşusy ölermen awçydy (N. Jumaýew). öli [ölü], syp. 1. Jany çykan, diri däl, ölen, jansyz. Öli arslandan – diri syçan (Nakyl). 2. Merhum. Öli aýatdan doýmaz, diri – hezzetden (Nakyl). 3. göç.m. Hereketsiz, jansyz. Enjamy ele alan adamlar bolmasa, enjam ölüdir. \n\t‣ Öli diller gepleşikde ulanylmadan galan, ýazuw ýadygärliklerinde duş gelýän diller. Öliň sargydynysargamak köp zat sargamak. Men oňa öliň sargydyny sargadym, atanyň ogla bolan mähri bilen ýalbardym (B. Kerbabaýew). Öliň soragyny soramak (bermek) köp zat soramak, bir zat hakynda çintgäp-çintgäp soramak, ýok soraglary bermek. Ýüzune öliň reňkiurmak ýüzüne öli adamyň reňki çykmak, ýüzi ak tam bolmak, ýüzüniň gany gaçyp, gaty agarmak. ölinçä [ölüýnçä:], hal. Tä dünýäden ötýänçä; tä ölüm pillesi tutýança, ömür boýy. Ýaryndan aýrylan ýedi ýyl aglar, ýurdundan aýrylan – ölinçä (Nakyl). Tä ölinçä hak ýolunda ýat edem, Seni görüp, gamly göwnüm şat edem (“Görogly”). öljeribermek [ö:ljörüvermek], işl. Öljerip ugramak. öljeriş [ö:ljörüş], iş ady. Öljermek ýagdaýy. öljerişmek [ö:ljörüşmök], işl. Bir zadyň birnäçe ýeri öl bolmak birnäçe ýerinde öl görünmek. Içine gök önümler salnan gabyň aşagy öljerişip dur. öljerme [ö:ljörmö], iş ady. Öljermek ýagdaýy. öljermek [ö:ljörmök], işl. Çala öl bolmak, sähel öl görünmek. Gaty kesekleriň arasy ilki öljerip, birdenem şildiräp akmaga durdy (“Edebiýat we sungat”). öljermeklik [ö:ljörmöklük], iş ady. Öljermek ýagdaýy. öljermezlik [ö:ljörmözlük], iş ady. Öljerip durmazlyk. öljertmek [ö:ljörtmök], işl. Çala öl etmek. öljümek [ö:ljümök], syp. Çala öl, ölräk. Öljümek çage. ölleme [ö:llömö], iş ady. Öllemek ýagdaýy. öllemek [ö:llömök], işl. 1. Öl etmek, suw degirmek. Üstünde köp oýnamakdan kä ýerleri süzülen matany suwa ölläp ýere ýazýarlar (A. Gowşudow). 2. gepl.d. Çalarak suwarmak, suw çaýdyrmak, suw bermek. Elim degmänsoň, ekin eken kölçelerimi ölläbem bilemok. \n\t‣Eliňi öllemek gepl.d. Eliňi çalak-çulak ýuwmak. Nahar äberilýänça elimi ölläp geleýin. öllemeklik [ö:llömöklük], iş ady. Öllemek ýagdaýy. öllemezlik [ö:llömözlük], iş ady. Öl etmezlik, suw degirmezlik. öllenmek [ö:llönmök], işl. 1. Öl edilmek, suw degrilmek; suwa sokulyp çykarylmak. Mekdep jaýy okuw gutaran dessine arassalanmalydyr, esbaplar her gün irden öllenen esgi bilen süpürilmelidir (“Mugallymlar gazeti”). 2. Çala suw içip, ýer öl bolmak, çala çaýdyrylyp suwarylmak. Ekinli kölçe öllenen bolsa bolýa-la. ölleşmek [ö:llöşmök], işl. Bilelikde öllemek.. ölletmek [ö:llötmök], işl. Öllemek işini başga birine etdirmek, öllemäge mejbur etmek, öllemäge mümkinçilik döretmek. Ol hasany maňa ölletdi. ölleýiş [ö:llöýüş], iş ady. Öllemek ýagdaýy. ölläbermek [ö:llä:vermek], işl. Ölläp ugramak, öl edibermek. öllügine [öllüğünö], hal. Öl görnüşinde. Onda hem onuň üstüne suw guýup söndürýärler we öllügine eltip gowaça dökýärdiler (B. Gurbanow). öllük [ö:llük], syp. Öl görnüşinde bolmaklyk, öli barlyk, gury dällik. ölme [ölmö], iş ady. Ölmek ýagdaýy. ölmek [ölmök], işl. 1. Jany çykmak, dünýäden ötmek, aradan çykmak, ýogalmak, gaýtmak, aýrylmak, amanadyny tabşyrmak. Iki at depişer, arasynda eşek öler (Nakyl). 2. Ýok bolup gitmek, dowam etmegini bes etmek, ýitip gitmek. Näme üçin biziň käbirlerimiz bir eýýäm ölüp giden adaty süýreýäris (N. Pomma). 3. gepl.d.Solmak, guramak (ösümlik hakynda). \n\t‣Öler ada galar at "diri wagtyň bir gowy, gerekli iş etmeklik" dýen manyda ulanylýan aňlatma. Öler jany (şahs goşulmalarynyň hemmesini-de kabul edip bilýär) iň gowy görýän zady, ölemen gowy görýän zady. Onuň öler jany düýe çalydy. Öler ýaly örän gaty, çendenaşa. Öler ýaly gorkmak. Öler ýaly ajykmak. Ölüp barmak 1) ölümi golaýlamak. 2) bir zady gaty islemek, gowy görmek. Pul diýip ölüp barmak. ölmeklik [ölmöklük], iş ady. Ölmek ýagdaýy. ölmezlik [ölmözlük], işl. 1. Diri galmaklyk, janyň çykmazlyk, ýogalmazlyk. 2. ser. Ölmezödi. Ýaşajak bolsaň, ölmezlik bir zat garbanmaly-da. 3. Bir işe, bir zada howlukmaklyk, ýüregiňi eliňe almazlyk. Ölmesene, oýundan gijä galasymyz ýok-la. ölmezödi [ölmözö:dü], at. Ölmän saklanar ýaly, ölmezlik üçin gerek bolan azajyk iýmit. ölmezödülik [ölmözö:dülük], syp. Ölmezödi bolar ýaly azajyk (iýmit). ölmez-ýitmez [ölmöz-ýitmez], syp. Adamlaryň aňynda hemişelik galýan, ömürlik öçmejek. Ölmez-ýitmez şöhrata eýe bolmak. öl-myžžyk [ö:l-myžžyk], syp., ser. Öl-suw. Onuň üsti-başy öl-myžžyk bolupdyr. öl-suw [ö:l-suw], hal. Üsti-başy gaty öl, gaty ezilen, bütinleý öl bolan, öl-myžžyk. Ol dagyň çür depesine, şol görünýän oglanyň ýanyna baranynda, derden ýaňa endam-jany öl-suwdy (A. Gurbanow). ölşük [ölşük], at. 1. Gandöküşikli uruş, biri- biriňi öldürmeklik, gyrlyşyk. Ölşük şunuň ýaly zadyň üstünde bolýar ahyry (A. Gowşudow). 2. gepl.d. Dawa-jenjel, dawalaşyk, basa-baslyk. Dükana gaty arzan harytlar goýberilipdir, ýöne golaýyndan barar ýaly däl, olaryň üsti ölşük eken. ölügsi [ölüğsü], syp. 1. Ýagtysy, yşygy ýiti däl, çala yşyk berýän, çala ýanýan. Ýek-tük ýyldyzlar ölügsi şöhle salýar. 2. Şöhlesi giden, nury gaçan, şöwketi giden, kütelişen (göz hakynda). Onuň ölügsi gözleri ýaldyrady, gowşan göwresi sandyrady, sesi garyljyk çykdy (B. Kerbabaýew). 3. Suwsuz sülleren, solgun (ösümlik hakynda). Tozanyň arasyndan ölügsi otlar ysgynsyz görünýärdi (Ý. Mämmediýew). 4. Çala çykýan, zordan eşidilýän, ysgynsyz (ses hakynda). Bu ölügsi sesiň çadyrdan çykýanyny oturanlaryň hemmesi aňladylar (A. Gowşudow). ölügsije [ölüğsüjö], syp. Tutuksyja, has öçügsi. Çyranyň ölügsije yşygy. ölügsileniş [ölüğsülönüş], iş ady. Ölügsilenmek ýagdaýy. ölügsilenme [ölüğsülönmö], iş ady. Ölügsilenmek ýagdaýy. ölügsilenmek [ölüğsülönmök], işl. 1. Ýagtysy azalyp başlamak, ölügsi bolup başlamak. Asmanyň ýiti ýyldyzlary kem-kemden ölügsilenip, gündogardan göterilen daň şapagy dünýä ýüzüne çalymtyk çäkmen bolup ýaýylýardy (B. Kerbabaýew). 2. Dura-bara şöhlesi gitmek, nury gaçmak, şöwketi gitmek, kütelişmek (göz hakynda). ölügsilenmezlik [ölüğsülönmözlük], iş ady. Ýagtysy azalmazlyk, şöhlesi kütelmezlik. ölügsilik [ölüğsülük], syp. Ölügsi ýagdaýda bolmaklyk, ýagtysy azlyk. ölülik [ölülük], at. Diri dällik, öli halda bolmaklyk, jansyzlyk. ölüm at. Ýaşaýşyň gutarmagy, ömür tanapyň kesilmegi, wepat boluş. Bir ölüm, bir aýralyk, Hiç biri bolmasady (Halk döredijiliginden) \n\t‣ Ölümiň gyrasy iş aňrybaş derejede adamy abraýdan düşürýän iş. Bu ölümiň gyrasy işdir, muňa näme diýip - näme aýdarsyň (A. Durdyýew). Ölümiň öýünde zordan, örän kynlyk bilen, köp horluklar görüp, azar ýamanyny görüp. Ol ýolda ýagşyň aşagynda galyp, ölümiň öýünde özüni oba atdy. Ölüm jezasy iň ýokary jeza çäresi. Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan ölüm jezasy ulanylmaýan ýurtdur. Ölüm pillesi tutmak ölmeli bolmak, ölmek katdyna ýetmek. Ölüm ýassygynda ýatmak ölüm howply bolmak, agyr kesel zerarly ölümli halda bolmak. ölümli [ölümlü], syp. Ölüm howply, ölüm howpy bolan. Ol derman ençeme gezek ölümli ýürek agyrydan halas edipdi (T. Gurbanow). ölümsiz [ölümsüz], ser. Ölüm-ýitimsiz. Näme, siz uruş ölümsiz, ýitimsiz bolar öýdýärmidiňiz, näme, ol iberenleriňizi toýa ugradypmydyňyz? (A. Gowşudow). ölüm-ýitim at. Heläkçilik, gyrgynçylyk zerarly ýüz berýän ölüm hem-de ýitgi. Mallary ölüm- ýitimden goramaly. ölüm-ýitimsiz syp.,hal. Ölüm-ýitimden halas, ýitgisiz. Mallary gyşdan ölüm-ýitimsiz çykararys. Ölüm-ýitimsiz ýagdaý. ölüp-öçmek [ölüv-öçmök]: ölüp-öçüp barmak 1) aşa söýmek, örän gowy görmek. Onuň üstünde ölüp-öçüp barýardylar. 2) gaty howlukmak, örän alňasamak. Aý, turmaga rugsat edäýenlerinde- de ölüp-öçüp barjak däl (“Edebiýat we sungat”). ölüşmek [ölüşmök], işl. 1. Urşup biri-biriňi öldürmek. Ölşeris weli, şu tümmeg-ä bermeris (A. Durdyýew). 2. gepl.d. Köpçülik bolup basa-baslyk etmek, dawa-jenjel etmek. Seniň bilen deň durup, bir ýerde ölüşjek (“Görogly”). 3. göç.m. Solmak, guramak (ösümlik hakynda). ömrüzaýa [ömrüza:ýa], at, asman j. Günorta tarapda ir dogup, günorta-günbatarda ir ýaşýan ýyldyz. Gül ýüzüni görmegenler, Ömrüzaýa meňzeýär, Kirpigi ok, gaşlary misli ýaýa meňzeýär (Halk aýdymyndan). ömrylla [ömrylla:], hal. Hiç haçan, hiç wagt, düýbünden. Sen biziň gören görgimizi birje gün gören bolsaňdyň, ömrülla agzyňa şerap almazdyň. ömür at. 1. Biriniň ýaşaýyş döwri, mütdeti. Ömür öwreder, zähmet baýadar (Nakyl). Atanazar aga ömrüniň köpüsini miraplykda geçirdi (H. Ysmaýylow). 2. hal,göç.m. Hiç haçan, asla. Olar sen diýip gelmeýärler, olar men diýip gelýärler, olar ömürem seniň gapyňdan garajak adamlar däl (H. Derýaýew). 3. hal, gepl.d. Hemişe, mydama, elmydama. Ol ömür maňa geňeşip iş edenok. Arça ömür gök öwsüp oturýar. 4. Ulanmak möhleti. Şu matadan tikilen köýnegiň ömri uzak eken. \n\t‣ Ömrüňe bereket! Harman alyp duran adama "çäjiňe bereket!" diýlende, onuň minnetdarlyk bildirip aýdýan jogaby. Ömrüňi kül etmek biri ýa-da bir zat üçin köp azap çekmek. Ömrüň uzak bolsun! Biriniň uzak ömür sürmegi arzuw edilip aýdylýan alkyş. Ömür sürmek ýaşamak, ýaşamagy dowam etmek. Adam ogly dünýä gelen, Ömür sürse rahat bilen (Mätäji). Ömür tanapy kesilmek (üzülmek, gyrylmak) ýogalmak, aradan çykmak. ömür-ahyr [ömür-a:hyr], hal, ser. Ömürbaky. Yşkyň bilen men dat eýläp, Öwrenip men, adat eýläp, Ömür-ahyr perýat eýläp, Ýetmez lahat boýlaryňa (Magtymguly). ömürbaky [ömürva:ky], hal. Hemişe, elmydama, ömürlik, ebedi; ömürboýy. Seniň bu eden ýagşylygyňy ömürbaky unutman. ömürboýy [ömürvoýy], hal, ser. Ömürbaky. ömürlik [ömürlük], hal. 1. ser. Ömürbaky. 2. Ömürlik mülk. 2. göç.m. Berk, pugta. Ökde ussanyň elinden çykan zat ömürlikdir. \n\t‣ Ömürlik uka gitmek ölmek, dünýäden ötmek, ýogalmak. Ömürlik ýoldaş är bilen aýalyň ömrüniň ahyryna çenli bile ýaşaşmak ýagdaýy. Mollanepes Bossantäç atly gyzy söýüpdir we onuň bilen ömürlik ýoldaş bolupdyr. ömür-öte hal. Hiç haçan, asla, ömür. Hany äber, saç bagymyň ujuna pugta daňaryn, ömür-öte gaçasy ýok (A. Durdyýew). öndüm [ö:nnüm], at. Iş öndürijiligi, işi öndürip biliş derejesi. Yhlasly, tutanýerli işlense,öndümi köp bolýar. öndümli [ö:nnümlü], hal, ser. Öndürijilikli. Maldarçylygy ösdürmek üçin mundan beýläk-de öndümli işläris. öndümlilik [ö:nnümlülük], syp., ser. Öndürijiliklilik. öndümsiz [ö:nnümsüz], syp, ser. Öndürijiliksiz. öndüribermek [ö:nnürüvermek], işl. 1. Önüm öndürip başlamak; önüm öndürmegi dowam etdirmek. – Siz köpräk pagta öndüriberiň – diýdi (“Nesil”). 2. Çaga ösdürip ýetişdiribermek. öndüriji [ö:nnürüjü], syp. Önüm işläp çykaryjy, önüm beriji. Öndüriji güýçler. öndürijilik [ö:nnürüjülük], at. Belli mukdarda önüm işläp çykaryjylyk, önüm berijilik, öndümlilik. Kärhananyň öndürijiligi pes ýagdaýda. öndürijilikli [ö:nnürüjülüklü], syp. Önüm köp işläp çykarýan, köp önüm berýän, öndümli. Öndürijilikli işlemek. öndürijiliksiz [ö:nnürüjülüksüz], syp. Gerekli mukdarda önüm işläp çykarmazlyk, öndümsiz. Öndürijiliksiz işlemek. öndürilmek [ö:nnürülmök], işl. Haýsydyr bir önüm ýasalmak, taýýarlanmak. Öndürilen galla önümleri. öndürip-ösdürmek [ö:nnürüv-össürmök], işl. Dünýä indirip, ekläp-saklamak, terbiýeläp ýetişdirmek, bakyp-bejerip ulaltmak. Ony öz süýdi, maňlaýynyň deri bilen öndürip-ösdüren mähriban ene hany? (B. Kerbabaýew). öndüriş [ö:nnürüş], iş ady. Öndürmek ýagdaýy. öndürişmek [ö:nnürüşmök], işl. Birine önümi işläp çykarmaga, hasyl almaga kömekleşmek. öndürme [ö:nnürmö], iş ady. Öndürmek ýagdaýy. öndürmek [ö:nnürmök], işl. 1. Önüm işläp çykarmak, önüm bermek, hasyl almak. Önüm öndürýänler we telekeçiler yzygiderli höweslendiriler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 2. Çaga dogurmak, dünýä indirmek. Ýöne, her zadam bolsa, olam ene-dä, garabagyr, öndüripdir, ekläpdir- saklapdyr, onsoň oňa-da maslahat salaýaly diýýäs-dä (H. Derýaýew). öndürmeklik [ö:nnürmöklük], iş ady. Öndürmek ýagdaýy. Ilki bilen, kärhanada gant öndürmekligi ýola goýmaly. öndürmezlik [ö:nnürmözlük], iş ady. Önüm öndürmek işi amal edilmezlik, ýerine ýetirilmezlik. öndürtmek [ö:nnürtmök], işl. Önümi işläp çykarmak işini başga birine etdirmek. önelge [ö:nölğö], at. 1. Çaga öndürip bilijilik. 2. Ene-atasyndan önen çaga. önelgeli [ö:nölğölü], syp. Önelgesi bolan. önelgesiz [ö:nölğösüz], syp. Çaga öndürip bilmeýän, göwresinde çaga galmaýan. Önelgesiz aýallaryň 50-60 % jyns organlarynyň sowuklamasyndan ejir çekýär (M. Annamow). önelgesizlik [ö:nölğösüzlük], syp. Önelgesi ýokluk, önelgesi bolmazlyk. Ol bir ýa birnäçe keseliň organizme ýetiren zeperi (M. Annamow). önjeýli [ö:njöýlü], syp. Esli, ep-esli, netijeli, degerli, ugurly. Durmuşymyzyň öňe gitmegine önjeýli goşant goşmaly. önjeýlilik [ö:njöýlülük], at. Netijelilik. Meniň häzirki iş önjeýliligimize göwnüm ýetenok (A. Gowşudow). önme [ö:nmö], iş ady. Önmek ýagdaýy. önmek [ö:nmök], işl. 1. Iş kadaly barmak, iş ýöremek, iş bitmek, edilýän işiň netijesi görnüp durmak. Iş önýän bolsa, oňa ýetesi näme bar?! 2. Hasyl bermek, önüm bermek, bitmek. Mele suwdan ganan ýerden egsilmez ak pagta önýär. 3. Nesil döremek, perzent bolmak, dogmak. Ondan öňde- soňda ýeke perzent öndi. Her kim özünden önen çaganyň ýamanlygyny görmek islemeýär. önmeklik [ö:nmöklük], iş ady. Önmek ýagdaýy. önmezlik [ö:nmözlük], işl. Önüp durmazlyk. önübermek [ö:nüvermek], işl. Önüp başlamak, köpelibermek. önüm [ö:nüm], at. 1. Belli bir wagt içinde kärhananyň, senagatyň belli bir pudagynyň ýa-da ýurduň halk hojalygy tarapyndan öndürilýän zatlaryň jemi, önümçilikde öndürilýän zatlar. 2. Akyl zähmetiniň döredýän zatlary. Ýazyjy öz önümini halkyň arasynda giňden ýaýradýar. önümçilik [ö:nümçülük], at. 1. Senagatyň, oba hojalygyň önüm öndürilýän pudagy. Şunda diňe biriçerki islegiň üpjün edilmegi we eksportyň artdyrylmagy däl, eýsem täze nebit-himiýa önümçiliklerini ösdürmegiň ugurlary hem nazarda tutulýar (“Türkmenistan”). 2. Jemgyýetiň ýaşamagy we ösmegi üçin zerur maddy baýlyklary döretmek işi. Önümçilik ösdügiçe, adamlaryň islegleri artýar (“Edebiýat we sungat”). önümçilikçi [ö:nümçülükçü], at. Önümçilige gönüden göni gatnaşýan, önümçilikde işleýän adam. Gowy önümçilikçi, janypkeş, zamanabap, ak ýürekli adamlar gerek (“Edebiýat we sungat”). önümli [ö:nümlü], syp. Önümi köp berýän, hasylly, öndürijilikli. Watan önümli işlemekligi talap edýär (A. Durdyýew). önümlilik [ö:nümlülük], at. Köp önüm önmeklik, önümi artmaklyk, önümi köp berijilik, öndümlilik. Mallaryň önümliligi artýar. önüp-ösmek [ö:nüv-ösmök], işl. Dünýä inmek we kemala gelmek, ulalmak. Bir obada önüp- ösen Garýagdy bilen Muhat duşuşdylar (H. Ysmaýylow). önüş [ö:nüş], iş ady. Önmek ýagdaýy. öň hal. 1. Biriniň, bir zadyň alyn, ýüz tarapy we şol tarapdaky ýer, giňişlik, meýdança. Jaýyň öňi. Myhmanyň öňünde saçak ýazyldy. 2. Häzirki wagtdan ozal. Meniň bilen gitjek bolsaň, öň näme işlediň, ýatladaýsaň bolmaýrmy?. 3. Beýlekilerden ilki. Onuň aty ýaryşa goşulan beýleki atlardan at gaýtarym öň geldi. \n\t‣ Öňe düşmek (çykmak) ýolbaşçylyk etmek, ýol görkezmek. Öňe sürmek teklip etmek, üýtgeşiklik girizmek. Medeniýet işleriniň has giňelmegi üçin möhüm çäreler öňe sürüldi. Öňünde durmak hötde gelip bilmek. Adam gören ýaly-ha bolaýarsyň weli, men munuň öňünde nähili durarkam? (B. Seýtäkow). Öňünden çykmak 1) ýoluna çykyp garşylamak, garşy almak.Çagalar kakalarynyň öňünden çykdylar. 2) gaýtawul bermek. Indi onuň öňünden çykjak tapylarmyka? Öňünden gaçmak irgözin gamyny iýmek, öňünden taýynlanmak. Arman, sen öňünden gaçdyň, ýogsa bu ýumşa sen gitmelidiň. Öňünden geçmek ussatdan pata almak, özbaşdak işlär ýaly ygtyýar almak. Öňüni almak amala aşmazlygy üçin öňünden çäresini görmek, öňünden döremek mümkinçiligini ýok etmek, bir zadyň bolmagyna ýol bermezlik. Öňüni başlamak bir işe ilkinji bolup girişmek, başyny başlamak. öňaldy [öňally], at. 1. Takyrda suw ýygnanmagy üçin, onuň akyp gitjek ugruna basylan bent. 2. Oba ady. öňatly at. Gelin alynmaga gidilende we gaýdylanda gelnalyjylaryň öňünden gelýän atlylar, atbaşçy. Sona zatdan bihabar, Muňa öňatly geldi (A. Alamyşow). Öňatly gidiljek ýeriniň goňşy obamyzdadygyny eşiden dessimize gürrüňiň agramy şol ýana agdy (R. Gelenow). öňbarak [öňmarak], at. Gelin toýundabellenen pellehana "öň gelmeşek" edilip gurulýan çapyşyk.– Öňbaragyň bir semiz toklusy bar – diýip, jar çekdirdi (B. Kerbabaýew). öňbaşçy [öňmaşşy], at. 1. Bir hereketiň, akymyň, guramanyň, edaranyň we ş.m. başynda durup, oňa ýolbaşçylyk edýän adam. 2. Öz yzy bilen alyp baryjy (köplenç, haýwanlar hakynda). Goýunçy köpek okdurylyp barşyna çöpleriň düýbüne bukdaklaşyp gelýän möjekleriň öňbaşçysynyň üstüne özüni oklady (A. Gowşudow). 3. Öňdebaryjy. Olar tutuş ýurdumyz boýunça ýygymda öňbaşçy bolmagyň hötdesinden gelýärler (“Nesil”). öňbaşçylyk [öňmaşşylyk], hal. Öňbaşçy bolmaklyk, ýolbaşçylyk etmeklik. Ýaşlar toparynyň öňbaşçylyk hyzmatyny ýokarlandyrmaly. öňbaýrak [öňmaýrak], at. At çapyşygynda toýhana ilki gelene berilýän serpaý. öňdebaryjy [öňdövaryjy], at. Önümçilikde zähmet öndürijiligi bilen beýlekilerden tapawutlanýan adam. öňdelik [öňdölük], at. Öňde baryjylyk, öňde bolmaklyk, öňe gidijilik. Gaýratam ederis, pagtanam ýygarys, öňdeligi-de elde saklarys. öňde-soňda [öňdö-soňdo], hal. 1. Iru-giç, haçan hem bolsa, bir wagt, ahyrsoňy. Öňde-soňda bilinmän galjak zat bolmaz. 2. Hiç haçan, hiç wagt. Men öňde-soňda şondan başga ýalan sözlemedim (A. Gowşudow). öňi-ardy [öňü-a:rdy], at. Öňi we yzy, başy- aýagy. Çyksa goşun öňi-ardy bilinmez (Magtymguly). \n\t‣Öňi-ardy gelmezlik bir işiň gutarýan wagty, netijesi belli bolmazlyk. Seniň bu başlan işiň öňi- ardy gelmedi-le. öňinçä [öňüýnçä:], hal. 1. Öňi bilen, ilki, öň, öňürti. Öňinçä jaý salynjak ýere kerpiç çekeliň. 2. Öň ýany, biraz öň, öňüsyrasy. Ol ýygnak başlanmazdan öňinçä geldi. öňi-soňy [öňü-soňy], hal. 1. ser. Öňde-soňda. 2. ser. Öňi-ardy. öňki [öňkü], syp. 1. Öten döwürdäki, geçenki, owalky, ozalky. Öňki adamlar sada bolupdyrlar. 2. Öňde barýan, öňde gelýän, öňde duran, öňdäki. Goşunyň öňki hatary baýdaklydy. 3. Öten agşam, öten gije däl-de, ondan aňyrdaky (agşam, gije). Bagşy aga, seniň täze düzen aýdymyňy höwes bilen diňlänimiz öňki agşam dälmidi?! (B. Kerbabaýew). öňki-öňkülik [öňk(ü)-öňkülük], at. Üýtgän zat ýok,şol bir ýagdaý, öňki ýagdaý, öňküsi ýaly, hemişekisi ýaly, öňkülik. Birnäçe wagt geçenden soň, ýene-de öwrenişip gitdiler, ýene-de öňki-öňkülik boldy (B. Seýtäkow). öňki-soňky [öňkü-soňky]: öňki-soňky görmedigini görkezmek kynçylyklara sezewar etmek, kösemek. Wagtlaýyn başlyk diýip bellediler weli, başlyksyrap, işgärlerine öňki-soňky görmedigini görkezdi. öňkülik [öňkülük], at. 1. Biriniň özüni öňki duýuşýagdaýy.Onuň öňküligi bolmady, ...gaşlary çytyldy (B. Gurbanow). 2. ser. Öňki-öňkülik. öňküsi [öňküsü] I: öňküsi gün geçenbelli bir günüň öňünden gelýän gün. Ol şäherden öňňun däl- de, öňküsi gün geldi. \n\n\n ÖŇKÜSI [öňküsü] II, çal. 1.Öň nähili bolsaň, şonuň ýaly boluş (I, II, III şahslaryň goşulmasyny kabul eden halatynda ulanylýar: öňkim, öňkiň, öňküsi we ş.m.). Öňküsi ýaly bolsun-da gezibersin. 2. gepl.d. Biriniň öňki aýaly ýa-da adamsy. Onuň öňküsi biziň obadaşymyzdy. öňli-soňly [öňlü-soňly], hal. 1. Başdan-aýak, öňde-soňda, jikme-jik, takyk. Dilewarlyk edip-etmän, biziň hem öňli-soňly bilýän zadymyz ýok! (G. Kulyýew). 2. Ymykly, hemişelik. Don biçerler ýeňli- ýanly, dost tutarlar öňli-soňly (Nakyl). öňlin-soňlyn [öňlin-soňlyn], hal. Birde öňünden, bir-de soňundan, käwagt biri, ygym-sagym. Çakylyga öňlüýn-soňluýn gelmek bu obanyň adamlarynyň endik eden gylygydy. öňlük at. Geýen eşigiň öň ýüzüni hapadan goramak üçin öňe tutulýan ýörite tikilen eşiklik. Sähragül elini öňlügine süpürip, bärki otaga girip gelşine seslendi (N. Jumaýew). öňlüklik [öňlüklük], syp. Öňlük eder ýaly (mata we ş.m.). öňňe [öňňö], çal., ser. Özge. Birniçe adam bar, ýygar teňňäni, Özüne taý görmän, gezer öňňäni (Magtymguly).Gün düşende ýalkym salýar maňlaýynyň egmesi, Bir seni gördüm jahanda, sençe ýokdur öňňesi (Baýly şahyr). Ertir oýansam, öýümdäkileriň birinden öňňesi işe giden eken (H. Garabaýew). öňňereklemek [öňňöröklömök] işl.,gepl.d. 1. ser. Öňürdiklemek. Eşek öňňerekläp çapyp barýardy. 2. göç.m.Ýaranjak bolup, biriniň öňünde iki-baka ylgaşlamak, selpemek, ylgamanyň bäri ýany gaty-gaty ýöräp, hyzmatyny etmek. öňňil [öňňüýl / öňňüýyl], hal. Geçen ýyl däl- de, ondan öňki ýyl.Biziň öňňil gyssananymyz ýadyňda barmy? (B. Kerbabaýew). öňňilki [öňňüýlkü / öňňüýylky], hal.Geçen ýylky däl-de, ondan öňki ýylky. Onsoň-a mallarymyz sowukda öňňilki ýaly heläk bolaýmasa gerek (N. Pomma). öňňin [öňňüýn / öňňu:n], hal. Düýn däl-de, ondan öňki gün. Bilýämiň, meni düýn däl, öňňin goşunçylyga çagyrdylar (A. Durdyýew). öňňinki [öňňüýnkü / öňňu:nky ], hal. Düýn däl-de, ondan öňki günki. Meniň ony öňňinki görşüm. öňňüýyl [öňňüýyl ], hal, ser. Öňňil. öňünde [öňünnö], köm.s. Alynynda, garşysynda. Oba hojalyk isgärleriniň öňünde durýanwezipeler. öňünden [öňünnön], hal. Hereketiň amala aşmazyndan birnäçe wagt öň.Onuň oba gidendigini maňa öňünden aýtmaly ekeniň, eşiden bolsam, menem bile giderdim. öňürdibermek [öňürdüvermek], işi., ser. Öňürtiläbermek. öňürdik [öňürdük / öňňürdük], hal. Atyň, eşegiň öň aýaklaryny yzly-yzyna gezekli atyp, ortaça çapyşynyň, gidişiniň bir görnüşi. Takyrjak ýerde dikgirdedip bolmaýan eşek-de, öňürdigini ýazman ylgady (B. Kerbabaýew). Meret ýabynyň öňürdigini ýazdyrman, bir sagatlap sürdi (A. Durdyýew). öňürdikleme [öňürdüklömö / öňňürdüklömö], iş ady. Öňürdiklemek ýagdaýy. öňürdiklemek [öňürdiklömök /öňňürdiklömök], işl. 1. Öňürdigine çapmak, öňürdigine gitmek. Eşek şol öňürdikläp barşyna märekäniň gapdalyna gelip aýak çekýär (“Edebiýat we sungat”). At öňürdiklemäge başlady. 2. göç.m. Ýaranjak bolup, biriniň öňünde byzbydyklamak. Onuň öňünde öňürdikläp hem, ýalba- ryp hem ýaranyp bilmedi (N. Pomma). öňürdiklemezlik [öňürdiklömözlük / öňňürdüklömözlük], iş ady. Öňürdigine çapmazlyk, öňürdigine gitmezlik. öňürdikleşmek [öňürdiklöşmök], işl. 1. Köpçülik bolup öňürdigine çapmak, öňürdigine gitmek. 2. Ýaranjak bolup biriniň öňünde byzbyldyklaşmak. öňürdikletmek [öňürdiklötmök], işl.Birine aty, eşegi öňürdigine çapmaga, öňürdigine sürmege mejbur etmek. Gezerinesüreýinmi ýa-da öňürdikledeýinmi? (B. Soltannyýazow). öňürdikleýiş [öňürdiklöýüş/öňňürdüklö- ýüş], iş ady. Öňürdiklemek ýagdaýy. öňürdikläbermek [öňürdiklä:vermek], işl. 1. Öňürdikläp başlamak. 2. Ýaranjak bolup, biriniň öňünde byzbyldyklabermek. öňürdiş [öňürdiş], iş ady. Öňürtmek ýagdaýy. öňürtdirmek [öňürtdirmök], işl., ser. Öňürtiletmek. öňürti [öňürtü], hal. Ilki, ozal, öň. Ol ýatmazyndan öňürti daş çykyp, howanyň ýagdaýyny synlamak isledi (A. Gowşudow). öňürtileme [öňürtülömö], iş ady. Öňürtilemek ýagdaýy. öňürtilemek [öňürtülömök], işl. Bir işi, hereketi beýlekilerden öň, ilki etmek, başgalardan öňünçä ýerine ýetirmek. Indi sen bizden öňürtilediň, näme maslahat sorasaň soraber (A. Durdyýew). öňürtilemezlik [öňürtülömözlük], iş ady. Bir işi, hereketi beýlekilerden öň etmezlik, ýerine ýetirmezlik öňürtiletmek [öňürtülötmök], işl.Öňürtilemäge ýol bermek, mümkinçilik döretmek. öňürtileýiş [öňürtülöýüş], iş ady. Öňürtilemek ýagdaýy. öňürtiläbermek [öňürtülä:vermek], işl.Bir işi, hereketi başga birinden öň başlamak. öňürtme [öňürtmö], iş ady. Öňürtmek ýagdaýy. öňürtmek [öňürtmök], işl., ser. Öňürtilemek.Olar biri-birinden öňürtjek bolup, ýerli-ýerden gepläp başladylar. öňürtmeklik [öňürtmöklük], iş ady. Öňürtmek ýagdaýy. öňürtmezlik [öňürtmözlük], iş ady., ser. Öňürtilemezlik. öňüsyra [öňüsy:ra], hal. Bir wakanyň ýa-da bir zadyň edil öň ýanynda, sähelçe wagt ozal (köplenç halatda degişlilik goşulmasyndan soň ýöneliş düşümde getirilip ulanylýar). öňýeten at. Özüňçe bar-ýok, bolar-bolmaz, bolgusyz (adam hakynda). Öňýetene özüňi oýnadyp ýörseň, sagmyka beri diýerler. öpdürmek [öpdürmök], işi. Posa bermek, ogşatmak, öpmäge ýol bermek. öpme [öpmö], iş ady. Öpmek ýagdaýy. Iliň arasynda söýgülisini öpmesi oňa geňräk göründi. öpmek [öpmök], işl. Posa almak, ogşamak. Onuň dodaklaryndan öpesi geldi (B. Kerbabaýew). öpmeklik [öpmöklük], iş ady. Öpmek ýagdaýy. öpmezlik [öpmözlük], iş ady. Posa almazlyk, ogşamazlyk. öpübermek [öpüvermek], işl. Posa alyp başlamak, ogşabermek. öpülmek [öpülmök], işl. Posa alynmak, ogşalmak. öpüş 1. iş ady. Öpmek ýagdaýy. Mähir bilen perzendini öpüşi şeýle bir mylaýym, şeýle bir süýji (“Edebiýat we sungat”). 2. Posa, ogşuk, öpüşik. Artyk soňky öpüşden soň gyssanmaç sorady: – Aýnam, wadamyz – wadamy? (B. Kerbabaýew). öpüşmek [öpüşmök], işl. Biri bilen ogşaşmak, biri-biriňi ogşamak. Aýna kimin ýüzler bilen öpüşmeşek oýnagaly (Kemine). ör [ö:r]: ör boýuňa galmak 1) dik durmak, dikelmek. 2) ser. Ör-gökden gelmek. Ör-gökden gelmek oslanmadyk, garaşylmadyk ýagdaýa gaty geň galmak, haýran galmak, allaniçigsi bolmak. – Ýok, ýok – diýip, Rahym ör gökden geldi (O. Ödäýew). Ör turmak (galmak) oturan ýeriňden galyp, dik durmak, dikelip durmak, aýak üstüne galmak. Garly ussa aňk bolup, ör turan ýerinde iki elini uýlugyna urdy (A. Gowşudow). örç : örç almak barha güýjemek, barha möwç almak. Ol ýene-de örç alyp geldi. Örç bolmak biri bilen gyr-tut bolmak, birini özüňe duşman saýmak. örçeleşmek [ö:rçölöşmök], işl.Biri bilen dikleşmek, oturman, dik duran ýeriňden sanaşmak, birine gaýtargy bermek. Özüňden uly bilen örçeleşip durmak gelşikli däl. ördek [ö:rdök], at. Köplenç, suwda ýaşaýan ýasy çüňkli, boýny we aýaklary gysga guş. ördekburun [ö:rdökburun], at. Köplenç, Awstraliýada duş gelýän, burny ördegiň burnuna meňzeş, ýumurtga guzlaýan, suwda we kenarda ýaşaýan haýwan. ördürmek [ö:rdürmök], işl. 1. Örmek işini başga birine etdirmek; örmäge mejbur etmek; örmek işini buýrup ýerine ýetirtmek . Ýüň jorap ördürmek. Jigim gulpajygyny gelnejesine ördürdi. Kerpiç ördürmek. 2. Örmäge mümkinçilik döretmek. Kaka, maňa-da kerpiç ördürsene. öre [ö:rö] I, at. 1. Çatma gurlanda dikilýän esasy direg, sütün, daýanç. – Aý oglum, ne bela boldy bu näme etdigiň – diýip, bu-da çatmanyň artky öresinden gaýym ýapyşdy (“Görogly”). 2. Jykyryň dik dikilýän sütüni. Güldüräp suwny akar-da, öresi lerzan jykyr (Andalyp). 3. Harmanyň ortasyna dikilýän agaç. 4. Oglana dakylýan at. \n\n\n ÖRE [ö:rö] II, at. Juwazyň oky. öredaş [ö:röda:ş], at. Eýwanyň dik sütüniniň aşagyna goýulýan ýasy, galyň daş. örän [örä:n], "Juda, gaty, has" manysyndaky güýçlendiriji kömekçi söz. Durdy örän çalasyn hem ýyndamdy (H. Derýaýew). örgün [ö:rğün], at. Käbir ýokanç keseller zerarly bedende we nemli bardada döreýän owunjak düwürtikler. Garahassalyk örgüni. Gyzamyk örgüni. örgünli [ö:rğünlü], syp. 1. Örgün bilen geçýän. 2. Endamyna örgün ören adam. öri [ö:rü], at. 1. Mal bakylýan otluk ýer, meýdan, ýaýla. 2. Gidýän ýeri, gezýän ýeri. Daş örüsi öýden ses ýetimlik ýer boldy (“Edebiýat we sungat”). 3. göç.m. Gerim, aýtym. Ol döredijilik örüsini giňeltmäge çalyşýar. \n\t‣Örüsi daralmak baryş-geliş edýän ýeri azalmak. Ýok goşunyň hiç aňyrsy-bärisi, Barha daralýardy hanyň örüsi (A. Köpekmergen). Örüsi giňemek 1) baryş-geliş edýän ýeri artmak, gatnaşyk edýän ýeri köpelmek. Örimiz giňedi ýuwaş- ýuwaşdan, Biziň üçin barha obamyz dardy (K. Gurbannepesow). 2) dünýäsi giňemek, aladasy, hasraty azalmak, asudalyk aralaşmak. Onuň örüsi giňemek bilen, durmuşa bolan talaby-da artdy (B. Kerbabaýew). örjemek [örjömök], işl., ser. Möwjemek. örk [örük], at. 1. Mal-gara örklenýän bagly gazyk, teble we ş.m.. Sygrymyzyň örküni täzeläp gel. 2. göç.m. Biriniň dogduk mekany, ýerligi, asly. "Örki şu ýerde bolsa, munuň özge ýurda gidesi ýok" diýip, kyrk gije-gündiz toý başlady (“Nejep oglan”). \n\t‣ Örküňi üzmek 1) daýanjyňy ýitirmek, ýerden arany açmak. Şol barmana bir tümmejikden aşan maşyn ýerden örküni üzüp, süýnüp gitdi (B. Kerbabaýew). 2) Dogduk mekandan gidip, onuň bilen aragatnaşygyňy kesmek, ýitirmek. Kimiň göbek gany siňen ýerden örküni üzesi gelýändir öýdýäň?! örkleme [örüklömö], iş ady. Örklemek ýagdaýy. örklemek [örüklömök], işl. 1. Sygyr, at ýaly maly otluk ýerde uzyn ýüpde gazyga baglap goýmak. Mallary suwa ýakyp, sygry örklemek meniň paýyma düşdi. Ol bir uly çynaryň üstünden bardy we onuň saýasynda atyny örkläp, dynç almakçy boldy (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Duýgy taýdan baglamak, bent etmek. örklemeklik [örüklömöklük], iş ady. Örklemek ýagdaýy. örklemezlik [örüklömözlük], iş ady. Örklemek işi ýerine ýetirilmezlik. örklenmek [örüklönmök], işl. Otladylmak üçin otluk ýerde daňylmak. Sygyr suwly ýabyň boýunda örklenipdir. örkleşmek [örüklöşmök], işl. 1. Örklemäge kömekleşmek. Sen jigiňe sygyrlary örkleş. 2. Bilelikde örklemek. Olar mallaryny örkleşip ýör. örkletmek [örüklötmök], işl. Örklemek işini birine etdirmek. örkläbermek [örüklä:vermek], işl. Örkläp başlamak. örkli [örüklü], hal. 1. Otlamak üçin otly ýerde baglanyp goýlan, daňlyp goýlan. Bir ýigit örkli duran iş ýabylaryndan birini münüp, gala bakan ýüzin salyp gidýär (A. Gowşudow). 2. göç.m. Bendiwan; ýüpsüz daňlan, bagly, golgarama. Nirä gitsem, çekip dursuň erşimden, Ömürboýy örkli saňa ýüregim (M. Seýidow). örklülik [örüklülük], at. 1. Örklenilip goýlan halda bolmaklyk. 2. Garaşlylyk, baglylyk, golgaramalyk. örküç at. 1. Düýäniň arkasyndaky ýag gatlagyndan emele gelýän gerşi. Dogrudan hem, ýükçi arwanalaryň ýük çekmekden ýaňa örküjiniň gapdallary ýagyr bolardy (A. Gowşudow). 2. Dagyň, suw tolkunlarynyň, depäniň we ş.m. beýgelýän ýeri, gerşi. Syrgyn süren gar depeleriniň kesmir-kesmir örküçleri Garagumuň ürgün gum depelerini ýadyňa salýardy (B. Gurbanow). 3. göç.m. Bir döwrüň, paslyň ýa-da wakanyň çürbaşy, depesi, aýgytly wagty. Gyşyň örküjinde güpläp, agyr gar düşýär. örküçlek [örküşlök], syp. 1. Uly örküçli, örküji uly. Örküçlek düýe. 2. Gerşi uly bolan, örküji has belent bolan. Ol örküçlek gaýanyň ýüzünden towsup, Sumbara düşdi (B. Soltannyýazow). örküçleme [örküşlömö], iş ady. Örküçlemek ýagdaýy. örküçlemek [örküşlömök], işl. Tolkun sebäpli suwuň ýüzünde uly-uly geriş emele gelmek. Şemal turup, örküçläp ugran gomlar birneme howatyr etdirýärdi. örküçleýiş [örküşlöýüş], iş ady. Örküçlemek ýagdaýy. örküçläbermek [örküşlä:vermek], işl. Örküçläp başlamak (tolkun hakynda) örküçli [örküşlü], syp. 1. Örküji bar bolan. Iki örküçli düýe. 2. Tümmerip duran gerişli, beýgelip, saýlanyp duran. Onuň örküçli burnunyň ýanyndaky duluklary ýiti gözlerini has kiçeldip görkezýärdi. örlük [ö:rlük], at. Gäminiň ortasyndaky ýelken çekilýän uzyn agaç. örme [ö:rme], 1. iş ady. Örmek ýagdaýy. 2. at, ser. Örüm 1. Gözüňe sürme ýaraşar, Biliňe tirme ýaraşar, Saçyňa örme ýaraşar, Saçlary şamar Hatyja (Seýdi). 3. Örülip taýýarlanan, örülen. Beýle gapdalymyzda çägesöw kenar boýunda örme kepbe bardy. örmegamçy [ö:rmöğamçy], at. Gaýyşdan örülen gamçy. Bizde-de örme gamçy bardy. örmegapy [ö:rmöğapy], at. Gamyşdan, hyşadan, teletinden örülip, yssyny, sowugy geçirmeýän gapy. Güýçli ýel kaşaryň örmegapysynam böwsüp taşlady (G. Şamyýew). örmek [ö:rmök] I, işl. 1. Ýörite çişler ýa-da örüji maşyn arkaly ýüplükden, ýüpden önüm taýýarlamak. Gyzlar jorapdyr ellik örýärler. 2. Ilki başdan örjek saçyňy, köplenç, üçe bölüp, her bölegini barmaklaryň ujy bilen berk tutagada, beýleki böleginiň üstüne atmak arkaly biri-biriniň içinden geçirip, örüm görnüşine getirmek. 3. Sebet we ş.m. ýasamak üçin ösümlik baldaklaryny biri-biriniň arasyndan geçirip birleşdirmek. Sebet örmek. 4. Biri- biriniň üstüne tertipli goýup galdyrmak. Çelekleri üstü-üstüne örmek. Ýorgan-düşekleri sandygyň üstünde örüp goýmak. 5. Daşdan, kerpiçden jaý galdyrmak üçin arasyna palçyk guýup, kerpiçleri biri-biriniň üstünde ýerleşdirmek, goýmak. Kerpiç örmek. \n\n\n ÖRMEK [ö:rmök] II, işl. 1. Gögerip çykmak, gögermek. Men bolsa doguldym alabaharda, Dogupdyryn otlar ýaňy örende (B. Hudaýnazarow). Güýz ýagşyndan soň, depe-düzlere gök ot ördi. 2. Bedende, tende her hili düwürtik, örgün peýda bolmak. Çagajygyň bedenine örgün örüpdir. 3. Köpçülükleýin aýak üstüne galmak, ýerinden turmak, turup bir ýana gönükmek. Ýatan goýunlar şagallardan ürküp, tapyrdaşyp örýärdiler (“Edebiýat we sungat”). Toýa gelen adamlar nahar iýenlerinden soň agzybirlik bilen ördi. 4. Ukudan soň ýeriňden galmak, turmak, ýatyp turmak. Ine, şol gün obanyň çagalary öňküsinden hem ir ördüler (H. Ysmaýylow). Sag-aman ördüňizmi? örmeklik [ö:rmöklük] I, II, iş ady. Örmek ýagdaýy. örmezlik [ö:rmözlük], işl. Örmek hereketi amala aşmazlyk. örňedilmek [örňödülmök], işl. Köpeldilmek (mal hakynda). örňeme [örňömö], iş ady. Örňemek ýagdaýy. örňemek [örňömök], işl. Sany köpelmek; sany artmak. Maldarçylyk ösýär bizde, Goýun-guzy örňäp düzde (A. Salyh). Meniň malym hem örňäp başlapdyr (H. Derýaýew). örňemezlik [örňömözlük], iş ady. Köpelmezlik. örňetmek [örňötmök], işl. Sanyny köpeltmek, artdyrmak. Toklularymyzyň galanjalaryny bolsa örňederis (B. Öwezow). örňeýiş [örňöýüş], iş ady. Örňemek ýagdaýy. örňäbermek [örňä:vermek], işl. Örňäp başlamak, köpelip ugramak. örtünjek [örtünjök], at. 1. Aýallaryň başyna atýan uly gyňajy, örtünje, ýapynja. 2. Howut ýyrtylmazlyk üçin onuň üstünden atylýan deri ýa-da keçe bölegi. ört : ört almak oda çawlanyp ýanmak, köýmek. Ört alan gamşyň ýalny onuň arasyndaky çygar gyzganyň hem pudaklaryny köýdürjekdi (B. Kerbabaýew). Ört bermek oda çawlap ýakmak, köýdürmek. Bütin töweregi ört berlen ýaly garaldyp taşlady. Gara ört bolmak gara ýanyk bolmak. Günüň aşagynda işlänsoň, onuň ýüz-gözi gara ört bolupdyr. örtdürmek [örtdürmök], işl. Örtmek işini başga birine etdirmek. örteme [örtömö], iş ady. Örtemek ýagdaýy. örtemek [örtömök], işl. Gaty gynandyrmak, bagryny ýakmak, janyny ýakmak, ýakmak. Serwi daragt boýly peri, Seni hijran örtedi (Magtymguly). örtemeklik [örtömöklük], iş ady. Örtemek ýagdaýy. örtemezlik [örtömözlük], iş ady. Gaty gynandyrmazlyk, bagryny ýakmazlyk, janyny ýakmazlyk, ýakmazlyk. örtendirmek [örtönnürmök], işl. Gaty gynandyrmak, janyny ýakmak, ýakmak. örtenişmek [örtönüşmök], işl. Birnäçe bolup bilelikde örtenmek. örtenmek [örtönmök], işl. Gaty gynanmak, ýanmak, janyňy ýakmak. Pyrakyňda örtenip, geldim zybana, dilber (Mollanepes). Derdim güýçli, men örtenmän nädeýin, Gowga köpdür syna-başyň içinde (Zelili). örteýiş [örtöýüş], iş ady. Örtemek ýagdaýy. örtäbermek [örtä:vermek], işl. Birini örtäp başlamak. örtgi [örtgü], at. 1. Aýal-gyzlaryň başyna örtünmek, bürenmek üçin niýetlenen ýaglyk. 2. Bir zadyň üstüni, ýüzüni, daşyny örtmek, ýapmak üçin ulanylýan zat. Otaga giren ýeriňde üsti ak örtgi ýapylan stol dur (A. Gowşudow). örtgüli [örtgülü], syp. Örtgüsi bolan, örtgi atylan, örtgi çekilen. örtgülik [örtgülük], syp. Örtgi üçin niýetlenen, ulanylýan ( mata we ş.m. zat). örtgün at, kön.s. Arpa-bugdaý gabygy. örti [örtü], at, ser. Örtgi. Çep böwürde örtüsi ýyrtylyşan köne kürsi durdy (G. Kulyýew). örtme [örtmö], iş ady. Örtmek ýagdaýy. örtmek [örtmök], işl. 1. Üstüni ýapmak, üstüni büremek. Çagajyk süýtli küýzäniň agzyny akja mata bilen örtdi. 2. Ýüzüne ýazylyp ýatmak, üstüni basyrmak, ýüzüni tutmak. Depe-düzi gar örtüpdir. 3. Öňüni tutmak, öňüne gabat bolmak, ýüzüne perde bolmak. Lemmer-lemmer gara bulutlar tutaşyp, asmanyň ýüzüni örtüpdi (“Edebiýat we sungat”).4. göç.m. Ýaşyrmak, gizlemek, bassyr-bussur etmek. Hakykatyň üstüni örtmek ýagşy däl. örtmeklik [örtmöklük], iş ady. Örtmek ýagdaýy. örtmen [örtmön] at. 1. Ýüke ýapmak, ýüküň üstüni örtmek, dula germek üçin öýdelip dokalýan haly önümi. 2. Gelinleriň gyňaç daňynmagyň ýerine başyna atynýan ýaglygynyň, gyňajynyň umumy ady, örtgi. örtmezlik [örtmözlük], işl. Üstüni ýapmazlyk, büremezlik, öňüni tutmazlyk. örtübermek [örtüvermek], işl. Üstüni ýapmaga, büremäge, öňüni tutmaga başlamak. örtük at, ser. Örtgi 1, 2. Örtügi ýaşyldyr, geýdigi ala, Boýy Selbä meňzär, kamaty tala (“Saýatly – Hemra”). Tamyň demir örtügine degýän ýagyş damjalary onuň beýnisinde şatyrdaýana döndi (B. Kerbabaýew). örtükli [örtüklü], syp., ser. Örtgüli. Ol öýe girip, üsti örtükli stoluň başyna geçip oturdy (B. Soltannyýazow). örtülgi [örtülğü], syp. Üsti bir zat bilen ýapylan, üstüne bir zat bürelen, örtülen. Onuň gözüne ak mata bilen örtülgi tegelek stoluň üstünde duran owadan güldandaky bir desse çemen seçelenip göründi (N. Pomma). örtüli [örtülü], syp., ser. Örtgüli. Otaga giren ýeriňde üsti ak örtüli kürsi dur (A. Gowşudow). örtülik [örtülük], syp. Örti, örtgi üçin ulanylýan (mata we ş.m. zat). örtülmek [örtülmök], işl. 1. Üsti ýapylmak, bürelmek. Ýeke depeler däl, meýdanlaryň hemme ýeri hem gar bilen örtülipdi. Ýol taýgançak buz bilen örtüldi. 2. Öňi tutulmak, öňüne gabat bolmak, ýüzüne perde bolmak. Duýdansyzlykda ýel turdy, bütin asman hem bulut bilen örtüldi. 3. Ýaşyrylmak, bassyr-bussur edilmek, gizlenilmek. örtünje [örtünjö], at. Örtünmek, ýapynmak üçin örtgi, ýaglyk, gyňaç, ýapynja. Adamlar örtünjelerini başlaryna bürenişip, yklaryny bakyşyp, döwüm-dişlem çörek iýdiler (A. Gowşudow). örtünmek [örtünmök], işl. Öz üstüňi ýapmak; başyňa atmak,bürenmek. Uklapdyr düýürlenip ikijigi-de, Üstlerine örtünip köne jiltge (A. Atajanow). örtüş iş ady. Örtmek ýagdaýy. örtüşdirmek [örtüşdürmök], işl. Köp zadyň üstüni örtüp çykmak, hemmesini örtmek. örtüşmek [örtüşmök], işl. 1. Bir zadyň üstüni örtmäge kömekleşmek. Ol öýüň töründe duran gapyrjaklaryň üstüni örtüşdi. 2. Bilelikde örtmek. örübermek [ö:rüvermek], işl. Örüp başlamak, örüp ugramak. örüji [ö:rüjü], at. Örmek işini ýerine ýetirýän adam. Obada kerpiç örüjileri, agaç ussalaryny taýýarlamak örän möhümdir. örüjilik [ö:rüjülük], at. Örmek arkaly önüm taýýarlaýyş käri, hünäri. örüleme [ö:rülömö], iş ady. Örülemek ýagdaýy. örülemek [ö:rülömök], işl. Örüde gezmek, örüde otlamak. Aşyň içen derlesin, Süriň gumda örülesin (Halk döredijiliginden). örülemezlik [ö:rülömözlük], iş ady. Örüde otlamazlyk, örä goýberilmezlik. örüleýiş [ö:rülöýüş], iş ady. Örülemek ýagdaýy. örületmek [ö:rülötmök], işl. Mallary örüde gezdirmek, bakdyrmak. Gyş aýlarynda sürini şolar ýaly oýlukda örüledýärin. örülmek [ö:rülmök] işl. 1. Aýak üstüne galynmak. Tomusda ir örülip, yssy düşmänkä ähli işlerden dynylýar. 2.Ýatyp turulmak. örüm [ö:rüm], at. 1. Örmek şekili. Goşa örüm saç. Jorabyň örümi. 2. Guýy gazylanda diwary opurylmazlyk üçin iç ýüzüne örülen sözen, ýylgyn. örümlik [ö:rümlük], syp. Guýa örüm etmek üçin niýetlenen (sözen, ýylgyn we ş.m. zat) örünmek [ö:rünmek], işl. Özüň üçin örmek. Gelnejem özüne düýe ýüňünden ýeňsiz örünýär. örüş [ö:rüş], iş ady. Örmek ýagdaýy. örüşmek [ö:rüşmök] I, işl. 1. Örmäge kömekleşmek. 2. Bilelikde örmek (jorap, saç hakynda). Men ejeme jorap örüşýärin. Gyzlar saçlaryny örüşip otyrdylar. \n\n\n ÖRÜŞMEK [ö:rüşmök] II, işl. 1. Endamyňa, teniňe her hili düwürtikler örüp başlamak. 2. Köpçülikleýin aýak üstüne galmak, yzly-yzyna turup başlamak. Ýatan goýunlar örüşdi. örüzibermek [ö:rüzüvermek], işl. Örüzip başlamak. Sen goýunlaryňy örüziber, onýança menem süýdi basyraýyn. örüzilmek [ö:rüzülmök], işl. 1. Biynjalyk edilmek, gozgalaňa salynmak. Bimahal eşidilen at aýaklarynyň sesine bütin oba örüzildi. 2. Ukudan oýarylmak, ýatanlar turzulmak. örüzişmek [ö:rüzüşmök], işl. Örüzmäge kömek etmek, ukudan oýaryşmak. Sen ataňa sürini örüziş, ynha menem bararyn. örüzme [ö:rüzmö], iş ady. Örüzmek ýagdaýy. örüzmek [ö:rüzmök], işl. 1. Aýak üstüne galdyrmak. Ýöne, çykanyňyzdan at salyp, obany örüzäýmäň! 2. Ukudan oýarmak, ýatanlary turuzmak. Ol daňdanyň ümüş-tamşynda örüzen sürüsine gözüni aýlady (“Edebiýat we sungat”). 3. Üstüne goýbermek, küşgürmek. Ýaşuly hem itleri örüzip goýberdi. örüzmeklik [ö:rüzmöklük], iş ady. Örüzmek ýagdaýy. Atam maňa sürini daň atan badyna örüzmekligi tabşyryp gitdi. örüzmezlik [ö:rüzmözlük], iş ady. Aýak üstüne galdyrmazlyk, turuzmazlyk. ösdüribermek [össürüvermek], işl. 1. Ösdürip başlamak, ösdürip ugramak. 2. Ösdürmegi şu terzde dowam etdirmek. Saýaly hem miweli agaçlary şeýdip ösdüriberseň, iliň alkyşyny alarsyň. ösdürilmek [össürulmök], işl. 1. Ekin, agaç we ş.m. ekilip ýetişdirilmek. 2. Ekläp-saklanylmak, terbiýelenmek, kemala getirilmek. 3. Köpeldilmek, artdyrylmak. Maldarçylyk ösdürilýär. 4. Kämilleşdirilmek, ýaýbaňlandyrylmak, gowu- landyrylmak, güýçlendirilmek, giňeldilmek. ösdürmek [össürmök], işl.1. Ekin, agaç we ş.m. zatlary ekip ýetişdirmek. Her kim öz öýüniň töwereginde ir-iýmişli bag ösdürip ýetişdirdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Ekläp-saklap ulaltmak, terbiýeläp ýetişdirmek, kemala getirmek. 3. Köpeltmek, artdyrmak. Bizde hojalygyň ähli pudaklaryny ösdürmäge giň ýollar açyldy (N. Jumaýew). 4. Bir pikiri, ugry kämilleşdirmek, ýaýbaňlandyrmak, şol hakdaky düşünjäni giňeltmek, çuňlaşdyrmak. Kemine öz döredijiliginde beýik şahyr Magtymgulynyň pikirlerini döwrüne görä ösdüripdir. 5. göç.m. Biriniň derejesini, wezipesini galdyrmak. ösdürmeklik [össürmöklük], iş ady. Ösdürmek ýagdaýy. ösdürmezlik [össürmözlük], iş ady. Ösdürip ýetişdirmezlik, ösmeginiň öňi alynmak,ösmez ýaly etmek. ösdürtmek [össürtmök], işl. Ösdürmek işini başga birine etdirmek; ösmek üçin mümkinçilik döretdirmek. öser [ösör], at. Ösümligiň dik ösýän göni baldagy. ösgün [ösğün], syp. Has ösen, gytyk däl. Ösgün ýorunja. ösgünlik [ösğünlük], at. Boýy uzynlyk, boýy ýeten ýagdaýda bolmaklyk. Sakgal-saçynyň ösgünligine garamazdan onuň ýüzüni-gözüni ýagtyltdy (N. Pomma). ösme [ösmö], iş ady. Ösmek ýagdaýy. ösmek [ösmök] I, işl. 1. Gögerip boý almak. Pisse agajy gaty haýal ösýär eken. 2. Terbiýelenip ulalmak, kemala gelmek, ýetişmek. Olar bile oýnap, bile ösenmiş, Nirä gitse, bile aýak basanmyş (M. Seýidow). 3. Sany artmak, köpelmek. Daýhan hojalygy bu ýyl geçen ýyldakysyndan iki esse ösdi. 4. Kuwwaty artyp berkemek, güllemek, pajarlamak. Biziň pikirimizçe, mogollar imperiýasynyň ösmeginde Baýram han Türkmeniň ägirt uly goşandy bar (“Türkmenistan”). Biziň Bitarap döwletimiziň ösmegi, güllemegi halk döredijiligine hem täsir etdi (“Nesil”). 5. Kämilleşmek, öňe gitmek. Türkmen edebiýaty ýyl geldikçe ösýär, kämilleşýär (“Edebiýat we sungat”). 6. Düşünjäň artmak, aňly-düşünjeli bolmak, medeniýetiň artmak. 7. göç.m. Derejäň galmak, ýokary wezipä çekilmek. \n\n\n ÖSMEK [ösmök] II, işl., ser. Öwüsmek. Epgek ösüp, ýeri gyzgyn gora dönderdi (“Edebiýat we sungat”). ösmeklik [ösmöklük] I, II, iş ady. Ösmek ýagdaýy. ösňemek [ö:sňömök], işl., ser. Örňemek. össürim [össürüm], at. Ýaşlar, ösüp gelýän nesil, ýetginjekler. Ýaş össürimlerden edilýän tama uly. \n\t‣ Össürimine almak puly, maly soň belli bir derejede artdyryp bermek şerti bilen almak. Össürimine mal alyp idetmek. Össürimine bermek puly, maly soň belli bir derejede artygy bilen, üstüne goşup almak şerti bilen bermek. ösübermek [ösüvermek], işl. Ösüp başlamak. ösümlik [ösümlük], at. Toprakdaky hem-de howadaky jansyz maddalar bilen iýmitlenip ösýän organizm. Medeni we ýabany ösümlikler. ösümlikçilik [ösümlükçülük], at. Ekilýän oba hojalyk ekinlerini ösdürip ýetişdirmek hakynda ylym we şeýle ösümlikleri ösdürip ýetişdirmek işi, ekerançylyk. ösüntgi [ösüntgü], at. 1. Ösümligiň gögerip başlan bölegi, şinesi, şonuň ýaly-da, gögerip oturan agajyň, käbir ösümligiň düýbünden çykýan çybygy. Gowaçanyň çigitleriniň ösüntgileri. 2. Bedeniň bir ýerine artyk çykan zat. ösüş 1. iş ady. Ösmek ýagdaýy. Ekilen ekinleriň ösüşi gowy. 2. Bir ýagdaýdan has kämil ýagdaýa, ýönekeý ýagdaýdan çylşyrymly ýagdaýa, pes ýagdaýdan ýokary ýagdaýa geçiş derejesi. Size hemişe ösüşler ýar bolsun. ösüşmek [ösüşmök], işl. Birneme boý almak. Otlar ösüşip ugrady. öt [ö:t], at. 1. Bagyrdan bölünip çykýan sarymtyl-ýaşyl reňkli ajy suwuklyk. Öt haltasy. 2. gepl.d. Şol ajy suwuklyk ýerleşýän barda şekilli haltajyk. Ol ödüni kesdiripdir. \n\t‣ Öt ýaly örän ajy. Gowy diýip alanym öt ýaly bolaýýar (B. Seýtäkow). Ödüni ýarmak örän gaty gorkuzmak. Gaty gygyryp, çagajygyň ödüni ýaraýma. öte [ötö], syp. Çakdanaşa, hetdenaşa, artyk, aşa, gaty, gereginden artyk. Doganoglan doga ýat, ondan önen öte ýat (Nakyl). \n\t‣Öte degmek ýaman täsir etmek, erbet täsir galdyrmak. Öz obadaşlaryndan şeýle gürrüňi eşitmek oňa ýüzükessir berlenden has öte degdi (Ý. Mämmediýew). Öte eşitmek ýalňyş, nädogry eşitmek, aýdylan zada ters düşünmek. Öte eşiden öý ýykar, çala eşiden – çatma (Nakyl). Öte geçmek hetden aşmak, ýeterlik derejesinden geçmek, çenden çykmak. Öte geçmegim mümkin, emma men şeýle deňeşdirmäni getirmän saklanyp biljek däl (“Edebiýat we sungat”). Öte gitmek ser. Öte geçmek. Hatda kellesiniň gyzgynyna öteräk gidýän wagtlary hem bolýardy (B. Kerbabaýew). ötegçi [ötöğçü], at. Geçip, gidip barýan adam, ýolagçy, geçegçi. Ötegçi myhman. ötelge [ötölğö], at. Geçer ýaly, öter ýaly ýer, geçit, güzer, geçelge. Ötelgeden geçilen ýerde bir topar adam eýýäm çadyr dikip, çaý gaýnadyp, nahar ataryp, başagaýdy (G. Kulyýew). öten [ötön], 1. işl.Öň geçip giden, öň bolup geçen, öňki, ozalky. Bulary alyp giden ulaglar öten agşamky barlyp gaýdylan oba bakan barýardy (A. Gowşudow). 2. at, syp. Bu dünýäde ýaşap geçen adam. Ol ötenlerini, geçenlerini ýatlap sadaka berdi. \n\t‣ Öten zaman dil b.gymyldy-hereketiň geplenip durlan wagtyndan öň bolup geçendigini bildirýän, aňladýan işlik zamany. öten-geçenler [ötön-ğeçenler], at. Bu dünýäden öten adamlar, ata-babalar. ötägitmek [ötä:ğitmek / ötä:ýtmek], işl.1. Gidibermek; yzyňa gitmek, gaýtmak. Ýer taýyn edildi, ýatyň-da ertir irden ötägidiň (B. Kerbabaýew). 2. Kömekçi işlik hyzmatynda ulanyp, baglanyp gelýän işligi bilen birlikde hereketiň bada- bat berjaý bolýandygyny aňladýar. Halk aýdymlaryny aýdanda welin, şaplaşýar ötägidýär (“Edebiýat we sungat”). ötäýtmek [ötä:ýtmek], işl., ser. Ötägitmek. ötgün [ötgün], syp. 1. Güýçli, çasly, batly, gaty (ses hakynda). Dor alaşa ötgün bir ses bilen kişňedi. 2. göç.m. Gaty ýiti, görgür. Onuň müji ýaly kiçijik kellesiniň çowly gulaklary, uçganakly ötgün gözleri onda aýratyn bir gujur bardygyny mälim edýärdi (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Berk, täsirli. Ol belki, ötgünräk jogap gaýtarardy (B. Kerbabaýew). 4. göç.m. Ýiti, güýçli, ýakyp barýan. Güneşiň ötgün şöhlesi. ötgür [ötgür], syp. 1. Gowy kesýän, ýiti, kütek däl. Daglardan kuwwatly, derýa haýbatly, Ötgür almaz dişli, näheň sypatly (Magtymguly). 2. göç.m. Batly, gaty, çasly, ötgün. Onuň sesi nähili pessaý bolsa-da, Aýna ol bir hili ötgür, bir hili kuwwatly bolup eşidildi (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Berk, kesgitli, hiç hili sypaýyçylyk etmän.Ol ýene-de bir zatlar aýtmak isledi, emma has ötgür jogap berler öýdüp gorkdy (G. Kulyýew). 4. göç.m. Içiňden geçip barýan ýiti, täsirli. Ol ötgür gözleri bilen garady. 5. göç.m. Gowy eşidýän, sähelçe sesi syzýan, aňşyrýan, ýiti. Ol şemalsyz, gymyldysyz, asuda garaňkynyň içinde näçe diňirgese-de, onuň ötgür gulagyna ses-de gelmedi, çybşyldy-da eşidilmedi (B. Kerbabaýew). 6. göç.m. Ýaman azar çekdirýän, awundyryjy, agyryly. Odum ötgür, derdim köp, Hoş wagt bolup gülmez men (Magtymguly). \n\t‣Ötgür degmek berk täsir etmek, örän agyr degmek. ötgürlik [ötgürlük], at. 1. Gowy kesijilik, kütek dällik, ýitilik, kesgirlik. Bu pyçagyň ötgürligi çakyň däl. 2. göç.m. Çakdanaşa täsirlilik, berk täsir edijilik, ýiti manylylyk. Aňyň ötgürligi. 3. göç.m. Gowy görüjilik, ýitilik, görgürlik. Gözüň ötgürligi. 4. göç.m. Gowy eşidijilik, sähelçe sesi syzyjylyk, aňşyryjylyk, ýitilik. Gulagyň ötgürligi. ötgüsiz [ötgüsüz], syp.Bagyşlap bolmaýan, ötülip-geçilmeýän, bagyşlanylmaýan. Ötgüsiz ýazyk – başa horluk (Nakyl). öthalta [ö:thalta], at. Bagryň aşagynda öt ýygnanýan haltajyk. ötle [ö:tlö], at. Öthalta sowuklamasynda az wagtlyk içiňden tutýan güýçli sanjyly agyry. Birimizi ötle tutup ýatyr (B. Seýtäkow). ötlem [ötlöm], syp. 1. ser. Ötlem-ötlem 1, 2. Ol ony öz maşgalalarynyň ýaşaýan ötlem tamlarynyň birinde ýatyrdy (B. Kerbabaýew). Dag ötlemleri. ötlem-ötlem [ötlöm-ötlöm], syp.Biri- biriniň içinden geçilýän birnäçe otagdan ybarat; birnäçe ötlem (tam hakynda ). Häzir ötlem-ötlem otagly jaý. ötme [ötmö] I, iş ady. Ötmek ýagdaýy. \n\n\n ÖTME [ötmö] II, iş ady. Ötmek, awuşamak ýagdaýy. \n\n\n ÖTME [ötmö] III, iş ady. Ötmek, kesip bilijilik ýagdaýy. ötmek [ötmök] I, işl. 1. Deňinden, duşundan, üstünden we ş.m. geçip gitmek, geçmek.Ýol üstünde ölsem, ýola atsalar, Razy men üstümden basyp ötseler (Magtymguly). 2. Geçmek, geçip gitmek (wagt hakynda). Ýagşy günler müň ýyl geçse, az görner, Ýaman günler az hem bolsa, ötmez hiç (Magtymguly). Müň ýyl ötüp, ýene döräp, şol şahyr, Aşyk, daýhan bolup dowam ederin (G.Ezizow). Öten ýyl ilkinji, / Bu ýyl ilkinji, Soň ýene ilkinji müdimi, garym! (G. Ezizow). 3. gepl.d. Bagyşlamak. Men seniň günäleriňi ötýärin. 4. göç.m. Ýaşap geçmek, ölüp gitmek. Pederim Azady ötdi, galmady käbäm enem (Magtymguly). Söýüşdiler, uruşdylar – ötdüler, Menem seni söýüp, öterin, daglar! (G. Ezizow). 5. gepl.d. Ýerlenmek, geçmek. Ötmän oturan gyzymyz ýok. \n\n\n ÖTMEK [ötmök] II, işl. Bedeniňi awuşatmak, bedeniňe ýiti täsir etmek, agyrtmak. Ýod ýara ötýär.Sogan arassalananda ajysy gözüňe ötýär. \n\n\n ÖTMEK [ötmök] III, işl., gepl.d. Kesip bilmek, gowy kesmek. ötmeklik [ötmöklük] I, II, III, iş ady. Ötmek ýagdaýy; awuşamak ýagdaýy; kesmek ýagdaýy. ötmezlik [ötmözlük] I, II, III, iş ady. Deňinden, duşundan geçmezlik; gözüňi we ş.m. awuşatmazlyk, agyrtmazlyk; kesip bilmezlik, kesmezlik. Pyçak şeýle bir kütelipdir weli, salan zadyňa ötenok. ötri [ötürü] I, "Sebäpli, zerarly, görä, üçin" ýaly manyda ulanylýan kömekçi söz. Ol sizi synamakdan ötri aýtdy (“Görogly”). \n\n\n ÖTRI [ötürü] II, köm. s., k.d. Garşy, ýüzbe-ýüz, gabat. Durar köňlüm aha ötri, barar eşkim bolup ju- ju (Andalyp). ötübermek [ötüvermek], işl. Deňinden, duşundan, üstünden geçip gidibermek, geçibermek. ötük at. Bir zadyň aşagyndan, düýbünden geçýän köwek, deşik, ötelge, geçelge. Şonluk bilen, howlynyň daşyna aýlanyp, ahyr bir ýerde suw akan ötügi tapyp, baga girdi (Halk ertekisinden). \n\t‣Ötügiňden ötmek derrew ýadyňdan çykmak. Saňa aýdylan zat derrew ötügiňden ötäýýär öýdýän. ötülmek [ötülmök], işl. 1. Deňinden, duşundan, üstünden geçilmek. 2. Bäsleşikde, ýaryşda ozulmak, üstün çykylmak. 3. gepl.d.Günäsi geçilmek, bagyşlanylmak. Bir pire gol bersem: Günämiň ötülmegine, ýalkanmagyma sebäpkär bol diýip, ýalbarsam diýýän (“Myraly”). ötümli [ötümlü], syp. Berk, täsirli. Ýagşa ýakymly bolsun, ýamana ötümli bolsun (H. Derýaýew). ötün : ötünini almak bir zadyň rugsadyny almak. ötünç at. Günäň ýa-da bir ýalňyşlygyň we ş.m. geçilmegini, ötülmegini sorap edilýän haýyş, towakga. – Meniň günämi öt, atam – diýip, ol kakasyndan ötünç sorady (T. Taganow). ötünmek [ötünmök], işl. Ötünç soramak, eden ýalňyşlygyň bagyşlanmagyny soramak. \n\t‣Uzur ötünmek ser. Uzur. ötürilmek [ötürülmök], işl. Bir zadyň içinden geçirilmek. Iňňä sapak ötürilmek. ötürimine [ötürümünö]: ötürimine botlamak ýylda bir gezek botlamak (bolmalysy ýylaşa). Düýämiz ötürimine botlady. ötürinmek [ötürünmök], işl. Bir zady özüň üçin ötürmek, öz bir zadyňy ötürmek. Ol iliklerini ötürinip, daşaryk çykdy. Ene iňňä sapak ötürinip, tikin-çatyn işlerine bilen gümra boldy. ötürişmek [ötürüşmök], işl. 1. Ötürmäge kömekleşmek. Gyzy ejesine iňňe sapak ötürişdi. 2. Birden köp bolup bilelikde ötürmek. Olar äýneklerini ötürişip, Magtymgulynyn kitabyny okaşyp otyrdylar. ötürme [ötürmö], iş ady. Ötürmek ýagdaýy. ötürmek [ötürmök], işl. 1. Bir zadyň içinden, üstünden geçirmek. Ol ertir irden ejesi we kakasy bilen hoşlaşyp, düwünçekli ýaglygyna taýagy ötürip egnine atdy (A. Durdyýew). 2. Dakynmak. Äýnegini ötürip, köne kagyzlary agtarmaga başlady (A. Gowşudow). 3. Dakmak, geýdirmek, ildirmek. Gyzyň barmagyna ýüzük ötürmek. 4. Belli bir pursady geçirmek. Ýalançyny hasrat bilen ötürmäň (Magtymguly). Ötürip men ýigitligiň baharyn, Gutulmak ýok garrylygyň gyşyndan (Magtymguly). Men bütin ömrümi ussaçylyk bilen ötürdim (H. Derýaýew). 5. Geçirip goýbermek, bir zadyň içi, üsti we ş.m. bilen alyp geçmek, äkitmek. ötürmezlik [ötürmözlük], işl. Ötürmek işini ýerine ýetirmezlik. ötüş I, iş ady. Ötmek ýagdaýy.Ýoduň ötüşi güýçli. \n\n\n ÖTÜŞ II, iş ady. Ötmek, awuşamak ýagdaýy. Ýaraňa çalnan dermanyň ötüşi nähili? \n\n\n ÖTÜŞ III, iş ady. Ötmek, kesmek ýagdaýy. ötüşmek [ötüşmök], işl. 1. Bir zadyň wagty, möhleti, pursaty geçeňkirlemek. Ýaş ötüşip, paltaň ýüzi gaýdansoň, Çöpem oňa aňsat özün çapdyrmaz (M. Seýidow). 2. Öte bişmek, gaty bişip zaýalanyp başlamak. Bu garpyz birneme ötüşipdir. 3. Beterlemek (kesel hakynda). Bu kesel haýdan-haý aýrylmaz, sebäbi ötüşipdir. öwdaý [öwda:ý], at, ser. Öwzaý. Myrat jan, gaty seresap bolaweri, onuň öwdaýy bozukmyş (B. Seýtäkow). öwdürmek [öwdürmök], işl. Öwmäge mejbur etmek, başga biriniň öwmegini gazanmak, magtatmak. öweç [öwöç], at. Üç ýaşyna giden, üç ýaşyň içindäki goýun. Men seniň üçin iki sany semiz öweç daňyp goýdum (T. Taganow). öweçledilmek [öwöşlödülmök], işl., gepl.d. Dowaryň art aýagy galdyrylyp, iki öň aýagynyň üstünde ýöredilip alnyp gidilmek. öweçleme [öwöşlömö], iş ady. Öweçlemek ýagdaýy. öweçlemek [öwöşlömök], işl., gepl.d. Dowary art aýagyny galdyryp, ony iki öň aýaklarynyň üstünde ýöredip alyp gitmek. Işşegi öweçläp alyp gitmek. öweçletmek [öwöşlötmök], işl. Öweçlemek işini birine etdirmek. Ol goýunlary öweçledip alyp gitdi. öweçleýiş [öwöşlöýüş], iş ady. Öweçlemek ýagdaýy. öwelek [öwölök], syp. 1. Agzyny öweldip ýören. Öwelek oglan. 2. Oglana dakylýan at. öwelibermek [öwölüvermek], işl. Öwelip başlamak. öweliş [öwölüş], iş ady. Öwelmek ýagdaýy. öwelişmek [öwölüşmök], işl. Birnäçe bolup, bilelikde öwelmek. Maşynyň töwereginde öwelişip duranlar bize bir laý göz gezdirdi (R. Gelenow). öwelme [öwölmö], iş ady. Öwelmek ýagdaýy. öwelmek [öwölmök], işl. Geňirgenmek bilen birine ýa-da bir zada aňkarylyp durmak. Owelip durmaň nämäň alamaty? öwelmezlik [öwölmözlük] iş ady. Aňkarylyp seretmezlik. öweltmek [öwöltmök]: agzyňy öweltmek haýran galmak, aňkarmak. Ol çaga ýaly agzyny öweldýärdi (N. Jumaýew). öwerli [öwörlü], syp., ser. Öwerlik. Haçan berseňem bolardy welin, şu mahal meniňem ýagdaýym öwerli däl (T. Gurbanow). öwerlik [öwörlük], syp. Öwgä mynasyp, taryp ederlik, öwerlikli, öwerli, öwer ýaly. Onuň ýüzüniň hyýrsyz bolşy ýaly, häsiýeti hem öwerlik däldi (G. Gurbansähedow). öwerlikli [öwörlüklü], syp. Öwerlik, öwer ýaly, öwgä mynasyp. Sen öwerlikli iş ýazmansyň. öweý [öwöý], syp. 1. Hakyky enesi, atasy däl- de, enelik, atalyk edýän. Men sowugy bilmedim, yssyny bilmedim, enesi öweý diýdirmejek bolup, ody özüme basdym (B. Kerbabaýew). 2. Ogullyga, gyzlyga alnan. Öweý ogul. Öweý dogan.. öweýlik [öwöýlük], syp. Maşgala gatnaşygynda öweýiň ýagdaýy. öwez [öwöz], hal. 1. ser. Öwezine. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Öwezini dolmakalan zadyň ýerine şonça gymmaty bolan başga zat bermek, ýerinde goýmak. Näsazlyklary aradan aýyrmak üçin, çykdajylaryň öwezini dolmak boýunça borçnamany öz üstüne alýar (“Türkmenistan”). Öwezini çykarmak hutma- hut bolmak, ýerine salmak, haklaşmak. Olar göýä aýralyk günleriniň öwezini çykarmak isleýän ýaly, kän wagtlap bir jan, bir ten bolup, aýak üstünde gujaklaşyp durdular (B. Seýtäkow). Öwez ogluny bersin! ýaş çaga aradan çykanda, onuň deregine "Allatagala ýene-de ogul bersin" diýlip aýdylýan dileg. öwezalaman at. Köne döwürde ýesir düşen adamlary, sürlüp äkidilen mallary yzyna gaýtarmak maksady bilen ýörite gurnalýan çozuş. öwezine [öwözünö], hal. Biriniň ýa-da bir zadyň deregine, ornuna, ýerine. öwgi [öwğü], at. Biri ýa-da bir zat hakyndaky magtanç, taryp, mahabatly söz. Öwgä mynasyp adam. Öwgüsini ýetirmek. öwgüli [öwğülü], syp. Öwgä mynasyp bolan, taryply. Öwgüli ýigit. Öwgüli söz. öwh üml. 1. Endamyňa sowuk suw, sowuk howa birden, duýdansyz täsir edende aýdylýar. – Öwh-eý, daşaryň sowugy içiňden-bagryňdan geçip barýar (A. Durdyýew). 2. Gynanç, gam-gussa, ýadawlyk ýaly duýgular basmarlanda aýdylýar. Akjagül "öwh" çekip turanyny özi-de duýman galýardy (A. Gowşudow). öwha [öwha:], üml., ser. Öwh. Öwez diýip, etdim öwhany, Aglama Gyrat, aglama! (“Görogly”). öwhüldeme [öwhüllömö], iş ady. Öwhüldemek ýagdaýy. Ol duýdansyz eşidilen öwhüldemä tisginip gitdi. öwhüldemek [öwhüllömök], işl. Öwh çekmek, "öwh" edip dem almak, öwhüldemek ýagdaýy. Öwhüldäp dem alanda, agzyndan tütün çykdy (B. Kerbabaýew). öwhüldemezlik [öwhüllömözlük], iş ady. Öwhüldäp dem almazlyk. öwhüldeşmek [öwhüllöşmök], işl. Birnäçe ýa-da köp bolup öwhüldemek. Sus oturan jemende birden öwhüldeşip ýerinden galdy öwhüldeýiş [öwhüllöýüş], iş ady. Öwhüldemekýagdaýy. Garry enäniň ahmyrly öwhüldeýşi bagryňy dilip barýardy. öwhüldäbermek [öwhüllä:vermek], işl. Öwhüldäp dem alybermek. öwhüldi [öwhüllü], at. "Öwh-öwh" edilende çykýan sesiň ady. Onuň öwhüldisi eşidilip durdy. öwhüldili [öwhüllülü], syp. Öwhüldi bilen ýüze çykýan. Daň atýança onuň öwhüldili üsgülewügi ýatmady. öwlat [öwla:t], at. 1. Köneden gelýän düşünjä görä, asly yslam dininiň keramatly wekillerinden gaýdýan etnik topar. 2. Nesil. Alla janlarym, bu oglan ýöne-möne kişiniň öwladyndan däl eken (“Görogly”). 3. Çaga, perzent, ogul-gyz. Gyz-gözelden mahbup istär hem öwlat (Magtymguly). Öwladyň ýas tutar üç gün ýol garap, Tabydyň şaýlarlar sel-sele orap (Kemine). öwlatlyk [öwla:tlyk], at. Öwlat bolmaklyk, öwlat nesline degişlilik. Garaçydan öwlatlyga ýetişse, seniň başga näme armanyň bar! (B. Kerbabaýew). öwlüýä [öwlüýä:], at. 1. Ölen adamlaryň jaýlanýan ýeri, gonamçylyk, mazarystan. 2. Keramatly hasaplanýan ýer. – Wah, öýde näme günä bar, öý öwlüýä diýlenidir (A. Gowşudow). 3. k.d. Allatagala ýakyn adamlar. \n\t‣ Öwlüýä kessin öz mamlalygyň subutnamasy hökmünde aýdylýan söz. öwlüýäçilik [öwlüýä:çilik], at. Gonamçylyk, mazarçylyk, mazarystan. Salym geçip- geçmän, olar öwlüýäçiligiň çetinden girdiler (G. Kulyýew). öwme [öwmö], iş ady.Öwmek ýagdaýy. öwmek [öwmök], işl.Birini, bir zady ýa-da bir ýeri taryp etmek, magtamak, biriniň adyna öwgüli sözler aýtmak. Ökde senetkär diýip türkmenleriň gelini, Dagystanda öwdüler, läläm, seniň eliňi (M. Seýidow). \n\t‣ Öwüp arşa çykarmak çendenaşa öwmek, gaty taryplamak. Ol ony öwüp arşa çykardy (N. Saryhanow). öwmeklik [öwmöklük], iş ady. Öwmek ýagdaýy. öwmezlik [öwmözlük], iş ady. Taryp etmezlik, öwgüli söz aýtmazlyk, öwnerlik [öwnörlük], syp., at. Öwner ýaly, öwünmek üçin. Ol pahyryň-da öwnerlik ýagdaýy ýokdy (R. Alyýew). öwnübermek [öwnüvermek], işl. Öwnüp ugramak; öwünmegi dowam etdirmek. Beýle-de bir öwnübermek bolarmy? öwnüşmek [öwnüşmök], işl. Birnäçe bolup öwünmek. öwranma-öwran [öwra:nma-öwra:n], hal, ser. Öwran-öwran. Oturdy biz bilen ýaşajyk myhman, Öpdük ýaňagyndan öwranma-öwran (K. Gurbannepesow). öwran-öwran [öwra:n-öwra:n], hal. Hereketiň birnäçe gezek gaýtalanýandygyny aňladýan söz, gaýta-gaýta, yzly-yzyna, zol-zol, birnäçe gezek. Ol garry atasynyň: "Illeriň ýygşyna syn ederler" diýen sözlerini makullap, içinden öwran- öwran gaýtalady (G. Gurbansähedow). öwre [öwrö], 1. syp. Ýoluň ugrunda däl-de, ýoldan sowarak ýerleşýän (jaý, öý, oba we ş.m. hakynda). Size barmak kynrak, ýaşaýan ýeriňiz öwre bolýar. 2. hal. Öwran-öwran.Ol bujagaz haty üç-dört öwre okady (“Edebiýat we sungat”). öwredibermek [öwrödüvermek], işl. Öwredip başlamak; öwretmegi dowam etdirmek. öwrediş [öwrödüş], iş ady. Öwretmek ýagdaýy. Onuň dil öwredişi-hä gaty gowy. öwredişmek [öwrödüşmök], işl. Öwretmäge kömek bermek; bilelikde öwretmek. öwrendekli [öwrönnöklü], syp. Bir zady endik edinen, endik bolup galan. Görüp otursak, ol janawar öwrendekli eken (T. Gurbanow). öwrenibermek [öwrönüvermek], işl. Öwrenip başlamak, yzygiderli öwrenmek. Ilki sap ene dilinde gürlemäni oňarsyn, soň gerek bolsa özge halkyň on dilini öwrenibersin(“Türkmen dili”). öwrenilmek [öwrönülmök], işl. 1. Okamak arkaly göz ýetirilmek, okuw geçilip özleşdirilmek; elýeterli ýollaryň hemmesinden peýdalanylyp, başarnyk, endikler ele alynmak. Türkmen dili öwrenilmek. Senet öwrenilmek. 2. Ylmy derňew ýoly bilen barlanylmak. 3. Ünsli synlamak arkaly göz ýetirilmek. Ýagdaýlar öwrenilýärdi. öwreniş [öwrönüş], iş ady. Öwrenmek ýagdaýy. Seniň daşary ýurt dilini öwrenişiň maňa ýarady. öwrenişdirmek [öwrönüşdürmök], işl. 1. Birini özüňe ysnyşdyrmak, öwrendekli etmek. 2. Endiklietdirmek. Ýekelik bilen-de öwrenişdi Gözel (A. Kekilow). 3. Täze ýagdaýa, durmuşa uýgunlaşdyrmak. Ony täze ýagdaýa öwrenişdirmek gaty bir kynam bolmady. öwrenişibermek [öwrönüşüvermek], işl. Ýuwaş-ýuwaşdan öwrenişip başlamak. Bular biri- birine öwrenişiberipdirler. Ýat ýere öwrenişibermek bir bada aňsat düşmeýär. öwrenişilmek [öwrönüşülmök], işl. 1. Bir zada öwrenişip, ysnyşyp gitmek. 2. Endik edilmek. Ýekelik bilenem öwrenişilip gidilipdir. 3. Täze ýagdaýa, durmuşa uýgunlaşmak. öwrenişme [öwrönüşmö], iş ady. Öwrenişmek ýagdaýy. öwrenişmek [öwrönüşmök], işl. 1. Ýuwaş- ýuwaşdan ysnyşmak, ysnyşyp başlamak. Şeýdip, ikisi öwrenişdi-de gidiberdi.Ol saňa, çagalaryňa öwrenişen eken. 2. Endik edip başlamak, öwrendekli bolup başlamak. Ýekelik bilen öwrenişmek. 3. Täze ýagdaýa, durmuşa uýgunlaşmak. Ol indi Türkmenistan bilen kemsiz öwrenişdi. öwrenişmeklik [öwrönüşmöklük], iş ady. Öwrenişmek ýagdaýy. öwrenişmezlik [öwrönüşmözlük], iş ady. Ysnyşmazlyk, öwrenişip bilmezlik. öwrenjelik [öwrönjölük], at. Öwrenje bolmaklyk. öwrenme [öwrönmö], iş ady. Öwrenmek ýagdaýy. öwrenmek [öwrönmök], işl. 1. Okamak arkaly göz ýetirmek, okuw geçip özleşdirmek; elýeterli ýollaryň hemmesinden peýdalanyp, başarnygy, endikleri, bir käri, senedi ele almak. Aýdym-saz öwrenmäge ýykgyn edýänlere ýolbaşçylyk edýärdim (T. Taganow). Iňlis dilini öwrenmek. Matematikany öwrenmek. Aýdym-saz öwrenmek. Köwüş tikmegi öwrenmek. 2. Ylmy-derňew ýoly bilen barlamak. Eflatunyň, Firdöwsiniň, Nyzamynyň, Nowaýynyň eserlerini-de ylham alyjylyk bilen öwrenipdi (G. Kulyýew). 3. Ünsli synlamak arkaly göz ýetirmek. Ýagdaýlary öwrenýärdi. 4. Endik etmek, werdiş etmek, öwrendekli bolmak. Hemişe köpçüligiň gürrüňçiligine öwrenen Garly ussanyň ýüregi gysdy (A. Gowşudow). \n\t‣Öwreneni ýaman kimdir biri hakynda gürrüň barýarka "endigi gowy dal" diýen manyda ulanylýan aňlatma. Ejesi ogluna: "Öňüňde nahar goýuldygy, öwreneniň ýaman, gijisi alyp barýan ýaly, göz-ýüzüňi sypap ugraýaň" diýdi. öwrenmezlik [öwrönmözlük], iş ady. Bilimiňi, düşünjäňi artdyrmazlyk, senedi ele almazlyk. öwretme [öwötmö], iş ady. Öwretmek ýagdaýy. Mugallym öwretmesine-hä gowy öwredýär. öwretmek [öwrötmök], işl. 1. Bilim bermek, biriniň bir käri, hünäri, senedi öwrenmegini gazanmak, düşünjesini artdyrmak. Nemes we fransuz dillerini çuňlaşdyryp öwredýäris (“Türkmenistan”). 2. Endik etdirmek, türgenleşdirmek. Azda-kände işlemegi öwrenenden soň, gyz oňa hammalçylyk etmekligi öwredipdir (Halk ertekilerinden). 3. Nesihat bermek, akyl bermek, ündemek. Şu günki serçe düýnki serçä jyk-jyk etmegi öwreder (Nakyl). öwretmeklik [öwrötmöklük], iş ady. Öwretmek ýagdaýy. öwretmezlik [öwrötmözlük], iş ady. Bilim bermezlik, okatmazlyk. öwrülişik [öwrülşük], at. Ösüş döwründäki düýpli taryhy özgeriş. öwrülip [öwrülüp], hal. Mundan beýläk, dagy-duwara, indikide, indikile, dolanyp, gaýdyp. Öwrülip, garasyny görkezse, nädersiň! öwrülmek [öwrülmök], işl. 1. Bir görnüşden başga görnüşe geçmek. Gyzgyn suw buga öwrüldi. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň daşyna aýlanmak, daşyny gurşap almak. Ýaş oglanlar gürrüňçi garrynyň daşyna öwrüldiler. 3. Bir zadyň görnüşini üýtgetmek, täze görnüşe salmak. 4. Beýleki ýüzüne agdarylmak, dönderilmek. 5. Hereketiňi, ýüzüňi we ş.m. öňki ugrundan başga ugra gönükdirmek; yzyňa aýlanmak, yzyňa gaýtmak, dolanmak. Magtymguly oňa tarap öwrülip, edeplilik bilen salam berdi (T. Taganow). Maşyn öwrülip geldi. öwrüm at. 1.Göni ýoluň gyşaryp, ugruny üýtgedýän ýeri, aýlawy. Oklaw ýaly gönüdir, bolmaz onuň öwrümi, Ýüregmiz dek bu köçäň gaty giňdir göwrümi (M. Seýidow). 2. Dolanyşyk, aýlaw, yzly- yzyna geçip duran ýagdaý, waka. Ondan bäri ýyllar gör näçe gezek öwrüm edipdir. 3. göç.m. Tär, ýol. Indi ol sazyň ähli öwrümini öwrendim diýsemem boljak. \n\t‣ Öwrüm etmek bir ýere aýlanyp, dolanyp gelmek. Uçar obamyzyň üstünden bir gezek öwrüm edip, derrew gonmak üçin gyýalap, aşaklygyna gaýdyp başlady. öwrümli [öwrümlü], syp. 1. Öwrümi bar bolan. Öwrümli köçe. 2. göç.m. Syrly, aýlawly. Men erşimi egrip, mäşirigimi bükdürýänçäm, ol beg beslenýänçä, batyr basarlaryny edip oturyberdi – diýip, öwrümli jogap berdi (N. Pomma). öwrümlilik [öwrümlülük], at. 1. Birnäçe öwrümi barlyk, egrem-bugramlyk. 2. Syrlylyk, tilsimlilik; aýlawlylyk. Men onuň gürrüňiniň öwrümliligine düşündim. öwrümliräk [öwrümlürä:k], syp. 1. Öwrümi azrak, öňküden öwrümi kemräk. Ol öwrümliräk köçelerden haýdap barýardy. 2. göç.m. Syrlyrak, azrak tilsimli. öwrüm-öwrüm syp. Birnäçe öwrümli, aýlawly, aýlaw-aýlaw, egrem-bugram. Derýanyň bu goşandy birnäçe öwrüm-öwrüm şahajyklara bölünip, adajyklary emele getirýärdi. öwrüp-çöwürmek [öwrüp-çöwürmök], işl. 1. Mazalyja oýlanyp görmek, oýlanyp saldarlap görmek. Ol düýnki myhman dostunyň ýarygijä çenli beren gürrüňlerini içinden öwrüp-çöwrüp gördi (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d.Peýda görmek, gazanç etmek maksady bilen arzan haryt alyp, gymmat satmak, söwda etmek, söwda-satyk etmek. Senem, bolmasa, söwda-satyk et, iller-ä ony-muny öwrüp-çöwrüp, gurplanýar gidiberýär. öwrüş iş ady. Öwürmek ýagdaýy. Maşyny öwrüşiň-ä bolanok, seresabrak bolmaly bor-da. öwrüşmek [öwrüşmök], işl. Birine bir zady öwürmäge kömek etmek. öwsaýy [öwsa:ýy], syp. Hiç zatdan habarsyz ýaly, hiç zat bilmeýän ýaly. Ata özüni örän öwsaýy görnüşde görkezip, salam berip geldi (B. Gurbanow). öwsele [öwsölö], at. Öý goşlary; hojalykda gerek bolan senetler, enjamlar, abzallar, öwzar. ...Öýünde öwselesi bolmasa-da, elmydama öýi uly üýşmeleň eken, şorta söz aýdyşar, ýomak atyşar, gülşer-oýnaşar ekenler (A.Gowşudow). öwser [öwsör], at. Dänäni gylçygyndan aýyrmak, ýelejiredip, öwsüp saplamak üçin agaç ýa- da galaýydan ýasalan telper gap. Häkim bolsaň, halky gün kibi çoýgul, Akarda suw, ýa öwserde ýel bolgun (Magtymguly). öwsübermek [öwsüvermek], işl. Öwsüp başlamak. öwsülmek [öwsülmök], işl. Öwsüp arassalanmak. öwsüm at. 1. Telper gapda öwsülip arassalanan gallanyň belli bir mukdary. Bir öwsüm jöwen. 2. Bir gezek seçerlik toý pişmesi. – Saçagy her hili nygmatlardan dolduryp toýuna bardym, ýöne ol bir öwsüm toý pişmesinem saçagyma salmandyr – diýip, orta ýaşly aýal toý eden goňşusyndan zeýrendi. – Özüne aýtsaňam, wah, men gura, ýadymdan çykaraýandyryn – diýer. 3. Bir goşawuç, bir gysym däne, tohum. öwsün at, ser. Öwşün we Öwüşgin. \n\t‣ Öwsün atmak ser. Öwşün atmak.Bagana her hili reňkde öwsün atýar. öwsünçe [öwsünçö], at. Suwa gelýän guşlary awlamak üçin suwuň başynda çöp-çalamdan gurulýan buky, öýsün. öwsünmek [öwsünmök], işl. Meýil etmek, hyýallanmak, hyjuwlanmak. Akgül eje aýak üstüne galdy-da, özüne baka öwsünip, böküp duran çagajygy gujagyna aldy (A. Gowşudow). öwsüş iş ady. Öwüsmek ýagdaýy. öwsüşmek [öwsüşmök], işl. 1. Köp bolup dürli reňkde öwşün atmak, ýalpyldamak. 2. Birine bugdaýyň, künjiniň we ş.m. döwlen dänelerini bir gapda aşak – ýokaryk silkäp, hapasyny aýryşmak. 3. göç.m. Üýtgäp durmak, durnuklylygyny ýitirmek. Adam diýeniň sözünde durmaly bolar-da, hemmäňizem edil dil birikdiren ýaly, ýöne öwsüşip dursuňyz. öwşün at. Ýagtylyk, şöhle düşmegi sebäpli emele gelýän ýalpyldy, dürli reňkdäki görnüş. \n\t‣Öwşün atmak dürli reňkde öwüsmek, ýalpyldamak, ýaldyramak. Dünýäniň ýüzi goşa şöhle bilen: ýaňy dogan günüň nury we agşamky azajyk ýagşyň tämizligi bilen öwşün atýardy (H. Ysmaýylow). öwşünlenmek [öwsünlönmök], işl. Öwşün atmak, ýalpyldamak, dürli reňkler bilen öwüsmek. Onuň düýbi, diwarlary ýaşyl mermer daşlary bilen bezelip, ýagtynyň, günüň şöhlesine öwşünlenip görünýärdi (G. Kulyýew). öwüç at. Bir zadyň iň ýokary nokady, ýokary başy, belentlik. Ýigitlik öwjünde heniz hyýalym (Magtymguly). \n\t‣Öwüç almak,möwçalmak, barha güýjemek, gitdigiçe batlanmak. Ösdükçe öwüç alar dünýäniň ýeli (Magtymguly). öwüçli [öwüşlü], syp. Hyjuwly, joşgunly, möwç alan. Ak ýüzli, mele saçly, Işine ol öwüçli (N. Pomma). öwülmek [öwülmök], işl. Taryp edilmek, öwgüsi ýetirilmek, taryplanmak, magtalmak. Goý, dostum toýda öwülsin. öwünjeň [öwünjöň], syp. Öwünmegi halaýan, özüni özi öwýän, öwnüp gürleýän, güpleýän, magtanjaň. Beýleki ussalaram öwünjeňdir weli, olar bu ussanyň öwnüşini görýärler-de, ümsüm ýanyndan turuberýärler (A. Durdyýew). öwünjeňlik [öwünjöňlük], syp. Öwünjeňiň ýagdaýy, öwünmegi halaýjylyk, magtanjaňlyk. Onuň öwünjeňligi Orazyň keýpini büs-bütin bozdy (B. Kerbabaýew). öwünjeňräk [öwünjöňürä:k], syp. Birneme öwünjeň. öwünmek [öwünmök], işl. Öz-özüňi öwmek, öz-özüňi taryp etmek, magtanmak. Aman, umuman, öň hem buýruk bermegi, güpüläp öwünmegi ýaman görmeýärdi (G. Gurbansähedow). öwür-çöwür : öwür-çöwür etmek alyş- çalyş etmek, zat alyp, zat satmak, söwda etmek, öwrüp-çöwürmek. öwürme [öwürmö], iş ady. Öwürmek ýagdaýy. öwürmek [öwürmök], işl. 1. Kelläňi, ýüzüňi bir tarapa aýlamak. Ogrynça kellesini öwrüp, onuň ýüzüne assyrynlyk bilen seretdi (H. Ysmaýylow). 2. Bir ugra, tarapa gönükdirmek, ýoluny üýtgetmek. Sürüji maşyny saga öwürdi (“Edebiýat we sungat”). 3. Bir ýagdaýdan başga bir ýagdaýa geçirmek, öňki görnüşini üýtgedip, täze görnüşe salmak. Dostluk, doganlyk, agzybirlik, adalatlylyk, parahatçylyk ýoly bilen ýöräp, Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistany kuwwatly, beýik döwlete öwürmekde mähriban halkyma bil baglaýaryn (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Suwy buga öwürmek. 4. Beýleki tarapyna agdarmak; bir ýüzünden beýleki ýüzüne geçirmek. Ol kagyzy beýleki ýüzüne öwürdi- de, nämedir bir zatlary okady. 5. gepl.d. Alyş-çalyş, söwda-satyk bilen meşgullanmak, söwda etmek, alyş- çalyş etmek. Mallary pula öwürmek. öwürmeklik [öwürmöklük], iş ady. Öwürmek ýagdaýy. öwürmezlik [öwürmözlük], iş ady. Öwürmek hereketi, işi amal edilmezlik. öwürtmek [öwürtmök], işl. 1. Öwürmek işinibaşga birine etdirmek. Maşyny saga öwürtmek. 2. Çalşyrtmak, deregine başga zat almak. Manady dollara öwürtmek. öwüsdirmek [öwüssürmök], işl. 1. Aty atyldyryp-atyldyryp sürmek (ser. Atylmak 9). Gury säpjiň ýörişine salyp, öwüsdirip galybersin (“Görogly”). Ýaş ýigitleriň birnäçesi atlaryny öwüsdirip, giň köçäniň ortasy bilen sürýärdiler (A. Gowşudow). 2. Dürli reňkde öwşün atdyrmak, ýalpyldatmak. 3. göç.m. Kowmak. \n\t‣ Öwüsdirip goýbermek yzyna it salmak, gümüni çekmek. Öwüsdirip ýörmek iş etmän gezip ýörmek, ygyp ýörmek. öwüsgin [öwüsğün], at. 1. Ýuwaşjadan öwüsýän şemal, wagtal-wagtal öwüsýän, kä güýjäp, kä ýuwaşaýan şemal. Şol wagt turan öwüsgin howanyň totuny biraz syrdy (B. Kerbabaýew). 2. Dürli hili öwşün atýan, öwüsýän ýalpyldy. Ýaşyl öwüsgin berýän köýnegini geýen Aýgül aýnanyň garşysynda durdy (B. Kerbabaýew). 3. Birsydyrgyn gidiş, ýöreýiş. Ak şorlugyň bir çetinden gelip girenine çenli öwüsgini gowşatmady (G. Gurbansähedow). öwüsme [öwüsmö], iş ady. Öwüsmek ýagdaýy. öwüsmek [öwüsmök], işl. 1. Şemal turmak, ýel bolmak. Gün ýokary galdygyça, ýaňky öwsüp duran ýuwaşja şemal biraz güýçlendi (H. Derýaýew). 2. Dürli reňkde öwşün atmak, ýalpyldamak. Agaçlaryň solup başlan ýapraklary çala sarymtyl öwüsse-de, ýagyş olaryň tot-tozanyny kemsiz ýuwany üçin, bir hili altyn çaýylan ýaly ýalpyldaýardy (B. Kerbabaýew). 3. Bugdaýyň, künjiniň we ş.m. dänelerini bir gapda aşak-ýokaryk silkäp hapasyny aýyrmak. 4. göç. m.Üýtgäp durmak, durnuklylygyny ýitirmek. Sözleseň her ýana öwser bu tiller, Ýel urpakdan aşsa, şowlar şemallar (Magtymguly). öwüsmeklik [öwüsmöklük], iş ady. Öwüsmek ýagdaýy. öwüsmezlik [öwüsmözlük], iş ady. Öwsüp durmazlyk. öwüşgin [öwüşğün], at, ser. Öwşün. Munuň özi, türkmenleriň ajaýyp Altyn asyrynyň müň dürli gözel reňkiniň bir öwüşginidir (“Türkmenistan”). öwüşginli [öwüşğünlü], syp. Öwüşgin atýan, öwşün atýan, ýalpyldaýan. Ýöne türkmen halky köşklerde ýaşan döwürlerinde has köp dürli, köp öwüşginli geýnen bolmaly (“Nesil”). öwüşginliräk [öwüşğünlürä:k], syp. Öwüşgini çalarak, çala öwüşgin atýan. öwüt at. Berilýän maslahat, nesihat. Öwüt ber öwüt alana, syr berme gybat çalana (Nakyl). Nesihat eder men kim gulak salsa, Çoh dertden gutular, öwüdim alsa (Seýdi). öwütçi [öwütçü], at. Öwüt-nesihat beriji, öwüt-nesihat berýän adam. Polat hem çemesi gelende, öwütçä öwüt bermän saklanyp bilmedi (N. Jumaýew). öwütli [öwütlü], syp. Öwüt beriji, nesihat ediji. Şahyryň öwütli sözleri adamlary oýlandyrýar. öwüt-nesihat [öwüt-nesi:hat], at, ser. Öwüt.Ene özüniň perzendine öwüt-nesihat berdi. öwüt-ündew [öwüt-ünnöw], at, ser. Öwüt- nesihat. Onuň çuň manyly, öwüt-ündew bilen ýugrulan goşgy-gazallary tä Hywa, Buhara çenli külli türkmene meşhurdy (G. Kulyýew). öwzar [öwza:r], at. 1. ser. Öwsele. Öýem gerek däl, öwzar hem (B. Kerbabaýew). 2. ser. Öý- öwzar. öwzaý [öwza:ý], at. Päl, niýet, hyýal, öwdaý. Içerdäkileriň öwzaýy bozuk görünýär (B. Seýtäkow). öý at. 1. Esasan dört, alty ganatdan ybarat bolup, ýokarky bölegi uk we tüýnük arkaly birleşýän, üsti üzük bilen örtülýän tegelek görnüşli ýaşaýyş jaýy. Ýel garaja öýüň uklaryny şatyrdadyp çaýkap başlady (B. Kerbabaýew). 2. Ýaşaýyş jaýy, tam, otag. 3. gepl.d.Haýwanlaryň, mör-möjekleriň hini, süreni, ýaşaýan ýeri. Çybyk bilen arynyň öýüni gorjama. 4. göç.m. Maşgala, hojalyk. 5. göç.m. Bir hereketiň, aň-düşünjäniň, duýgynyň we ş.m. jümmüşi, içi. Sepil boldum, jümle jahany ýörüp, Gapyl galdym, gam öýünde sargaryp (Magtymguly). 6. göç.m. Ýöriteleşdirilen jemgyýetçilik binasy; medeni-aň-bilim, ylmy, durmuşy we ş.m. döwlet edarasy we şol edaranyň ýerleşýän jaýy. Nebitçiler öýüniň öňündäki aýtymçada adam has hem kändi (B. Kerbabaýew). Medeniýet öýi. Demirýolçular öýi. \n\t‣ Öý eýesi öýe hojaýynlyk edýän adam, öý hojalygyny dolandyrýan, alyp barýan adam. Häzir öý eýesi geler. Öý hojalykçy aýal jemgyýetçilik işinde işlemän, diňe öý, hojalyk işi bilen meşgullanýan aýal. Öýi arkasynda, çemçesi bilinde mesgen tutmaýan, ykmanda, öýsüz-öwzarsyz. Onuň hemişe öýi arkasynda, çemçesi bilindedi. Öýi köýen öýi ýanan kezzap. Şondan peýdalanyp, öýi köýen, doýup galjak- da (R. Allanazarow). Öý işi 1) hojalykda ýerine ýetirilýän dürli häsiýetli işler, hysyrdy. 2) öýde ýerine ýetirmek üçin mugallym tarapyndan okuwça tabşyrylýan ýumuş. Öýüni towuga ýükläýmeli zatsyz, malsyz, baryp ýatan garyp. Öý ýarmak (urmak) ogurlyk etmek, biriniň öý goşlaryny, zatlaryny ogurlamak. Öýüni ýykmak maşgalany dargatmak, çykgynsyz, elhenç ýagdaýa salmak. öýçi [öýçü], at. Öý ýasaýan ussa. Ol öz hyýalynda öýçi ussa sekiz ganat öý buýurdy (A. Gowşudow). öýdeçi [öýdöçü], at. 1. Öýderäk bolmagy halaýan, öýden çykman oturýan adam. Soňky döwürlerde sen öýdeçi bolupsyň. 2. Elde, öý hojalygynda saklanýan, eldeki (goýun-geçi hakynda). "Öýdeçimi-düzdeçi" diýip soraýmasaň, düşünmegem aňsat däl (B. Kerbabaýew). Olar öýdeçi mal sürüleridi. öýdelmek [öýdölmök] I, işl. Palas, düýpli gyňaç dokalanda erşiň daşyndan dürli-dürli sapak aýlanyp, geçirilip, nagyş salynmak.Öýdelip dokalan palas. Öýdelip dokalan düýpli gyňaç. \n\n\n ÖÝDELMEK [öýdölmök] II, işl. Üstünde iki eliň ýöredilip, hereketlendirilip, üýşüp ýatan zadyň içinden irileri saýlanmak. öýdeme [öýdömö] I, II, iş ady. Öýdemek ýagdaýy. Sen gyňaç öýdemäni gowy öwrenipsiň. öýdemek [öýdömök] I, işl. Palas, düýpli gyňaç dokalanda erşiň daşyndan dürli-dürli sapak aýlap, nagyş salmak. \n\n\n ÖÝDEMEK [öýdömök] II, işl. Üstünde iki eliňi ýöredip, hereketlendirip, üýşmek ownuk zadyň içinden irilerini saýlap almak. Samanyň iriräklerini halta öýdäp guý. öýdemeklik [öýdömöklük] I, II, iş ady. Öýdemek ýagdaýy. öýdemezlik [öýdömözlük], iş ady. Öýdemek işini etmezlik. öýdeniçer [öýdönçör], at. Kesekiniň gapysynda öý hyzmatlaryny edip gün görýänhyzmatçy, hyzmatkär. Bir bar eken, bir ýok eken, gadym zamanda bir baýyň öýdeniçer gapy guly bar eken (“Türkmen halk ertekileri”). öýdeniçerlik [öýdönçörlük], at. Öýdeniçeriň ýagdaýy, öýdeniçer bolmaklyk, hyzmatkärlik. öýdeşmek [öýdöşmök], işl. 1. Öýdemäge kömekleşmek. 2. Bile öýdemek. Iki gelin iki ýerden palas öýdeşip otyrdy. öýdetmek [öýdötmök], işl. Öýdemek işini başga birine etdirmek. öýdeýiş [öýdöýüş] I, II, iş ady. Öýdemek ýagdaýy. Gyzynyň düýpli gyňaç öýdeýşine ejesiniň göwni ýetdi. öýdäbermek [öýdä:vermek], işl. Öýdäp başlamak. öýdübermek [öýdüvermek], işl. Oý edibermek, pikir edibermek, hasap edibermek. öýdülmek [öýdülmök], işl. Çak edilmek, "şeýledir" diýip pikir edilmek. öýdüm at, dokm. Palas, düýpli gyňaç öýdelende ýerine ýetirilýän bir gezekki tilsim. öýdüme [öýdümö], at, dokm. Palasyň, torbanyň ýa-da tarada dokalýan nagyşly gyňajyň dokalyş usuly. Öýdüme palas. Öýdüme gyňaç . öýdürmek [öýdürmök], işl. Birine hamyryň bölegini kendirigiň üstünde eliniň aýasynda eýletmek. öýdüş iş ady. Öýtmek ýagdaýy. öýdüşmek [öýdüşmök], işl. Birnäçe bolup bir zady güman etmek, çak etmek. Geler öýdüşip, oňa kän garaşdylar. öýeribermek [öýörüvermek], işl. Öýli- işikli edibermek. Enesi, ogluňy öýeribermeli bolupdyr, gapdalyndan gyz geçse, gözümi aýraýynam diýenok. öýerilmek [öýörülmök], işl. Gelin alnyp berilmek, öýlendirilmek. Öýerilýän ýigit. öýeriş [öýörüş], iş ady. Öýermek ýagdaýy. öýerişmek [öýörüşmök], işl. Birine gelin alyp bermäge, öýli-işikli etmäge kömek etmek. öýerme [öýörmö], iş ady. Öýermek ýagdaýy. öýermek [öýörmök], işl. Öýli-işikli etmek, gelin alyp bermek, maşgalaly etmek, öýlendirmek. Ene ogluny öýermek meselesini orta atdy (A. Durdyýew). öýermeklik [öýörmöklük], iş ady. Öýermek ýagdaýy. öýertmek [öýörtmök], işl. Birini öýli-işikli etdirmek, gelin aldyrmak, maşgalaly etdirmek. Oglumyz öýerdäýse-de biri, entek öýlenjek däl diýse näme etjek? öýgamyş [öýğamyş], at. Gara öýüň durlugynyň daşyndan tutulýan örme gamyş. Öýgamyş örmek. öý-içeri at. Öý, öý hojalygy; maşgala. Ol öý- içeriniň hysyrdysy bilen meşgullanyp ugrady (B. Seýtäkow). öý-il [öý-i:l], at. Il-gün, Watan, hossar, dogan- garyndaş. Öý-il gerek, ýorgan-düşek, Perzent bentdir, aýal – duşak (Magtymguly). öýin-öýin [öýüýn-öýüýn], hal. Öýleriň hemmesine, gapyma-gapy, öý goýman, birin-birin, öýme-öý. Öýin-öýin aýlanmak. Öýin-öýin baryp, habarly etmek. öý-işik [öý-i:şik], at, ser. Öý-içeri. \n\t‣ Öý-işik bolmak durmuş gurmak, öýlenmek, maşgalaly bolmak. öý-işikli [öý-i:şikli], syp., ser. Öýli-işikli. Seniň bilen deň-duşlar eýýäm öýlenip, öý-işikli boldular (A. Gowşudow). öýjük at. 1. Bir ýerde daşy germelen birnäçe jaýjagazlaryň biri; kiçijik jaýjagaz, ýer, orun. Ýaş göleleri aýry-aýry öýjüklerde saklamak gerek. 2. Inedördül bölünen belli bir çäk, gözenek. Küşt tagtasynyň öýjükleri. 3. biol. Özbaşdak ýaşamaga, öz- özünden köpelmäge ukyply bolan ýönekeý janly beden. Köp wagtlap uklamazlyk beýniniň duýgy öýjükleriniň ejizlemegine eltip biler. 4. Bir zadyň toplanan, jemlenen ýeri, bir zadyň köp ýeri, ojagy, öýi, merkezi. Ol duran bir akylyň öýjügidir. 5. Arylaryň bal hem-de ýumurtgajyk taşlamak üçin mumdan ýasaýan meňzeş ölçegdäki öýjagazlarynyň biri. öýjükli [öýjüklü], syp. Öýjüklerden ybarat, öýjüklere bölünen. Öýjükli telefon. öýjük-öýjük syp. Birnäçe öýjükden ybarat. öýke [öýkö], at. Birinden göwnüň galmagy sebäpli döreýän närazylyk, nägilelik duýgusy, kine. Iki sany gumry ýaly söýgülileriň arasynda öýke bolarmy? (G. Muhtarow). \n\t‣ Öýke etmek ser. Öýkelemek. Biz hiç kimden öýke etmeýäris. Öýkesini ýazmak (açmak, ýatyrmak) nägilelik, närazylyk duýgusyny aýryp, aram derejä getirmek, rahatlandyrmak. Ýüzün duman alyp, tutulan günüň, Öýkesi ýazyldy, şöhlesin saldy (Ş. Kekilow). öýke-kine [öýko-ki:ne], at, ser. Öýke. öýke-kineli [öýkö-ki:neli], syp. Öýkeli. öýkeli-kineli [öýkölü-ki:neli], syp., ser. Öýke-kineli. öýkelegen [öýkölöğön], syp., ser. Öýkelek. öýkelegräk [öýkölöğrä:k], syp. Az zat üçin öýkeleýän, birneme öýkelek. öýkelek [öýkölök], syp. Sähel zat üçin öýkeleýän, sähelçe zady göwnüne alýan, ujypsyz zat üçin öýke-kine edýän. Bu şeýle bir öýkelekdir welin, heý, sen goýaý, asyl bolgusyz zatlara-da öýkeläp oturandyr (A. Gowşudow). öýkeleklik [öýkölöklük], at. Öýkelek adamyň gylygy, öýkelegiň bolşy, ýagdaýy. Onuň öýkelekligi haçan galarka? öýkeleme [öýkölömö], iş ady. Öýkelemek ýagdaýy. Onuň bolgusyz zat üçinem öýkelemesi bar- da. öýkelemek [öýkölömök], işl. Birinden öýke etmek, birinden göwnüň galyp kine etmek, birinden nägile bolmak. öýkelemezlik [öýkölömözlük], iş ady. Öýke etmezlik. öýkeleşik [öýkölöşük], at. Birek-birekden öýkeleme, göwün galma, öýke etme. Çekişmäniň soňy käýişe, öýkeleşige geçdi (B. Gurbanow). öýkeleşmek [öýkölöşmök], işl. Biri- biriňden göwnüň galmak, biri-biriňden öýkeli bolmak. Häzir öýkeleşip durmaga wagt ýok (N. Jumaýew). öýkeletmek [öýkölötmök], işl. Biriniň göwnüne degip öýkelär ýaly etmek, biriniň göwnüni ýykmak, birini nägile etmek. Ýöne men ony bir sapar gaty öýkeletdim (B. Gulow). öýkeleýiş [öýkölöýüş], iş. ady. Öýkelemek ýagdaýy. öýkeläbermek [öýkölä:vermek], işl. Öýkeläp başlamak. Degişmä-de düşüneňok-la, gyz, sen derrew öýkeläberýäň. öýkeli [öýkölü], syp. Birinden öýkeläp, öýke- kine edýän, kine saklaýan, birinden nägile, göwni galan, kineli. Onuň sesi geplän-de öýkeli çykdy (Ý. Mämmediýew). öýkelilik [öýkölülük], hal. Öýkeli halda bolmaklyk, öýkeli hal-ýagdaý. öýkeliräk [öýkölürä:k], syp. Azda-kände öýkeli. öýken [öýkön], at. Adamlaryň we oňurgaly haýwanlaryň dem alyş agzasy. Howa arkaly alnan kislorod ilki bilen öýkene barýar. \n\t‣ Öýken keseli 1) üşemek, sowuklamak netijesinde goýun, geçi ýaly ownuk mallaryň öýkeninde emele gelýän üsgülewükli kesel. Goýunlaryň näçesi öýken keseline duçar bolupdy (G. Gurbansähedow). 2) adamyň öýkeninde döreýän ýokanç kesel, inçekesel. öýkenlemek [öýkönlömök], işl. Öýken keseli bilen kesellemek, öýken keseline uçramak, sezewar bolmak. Dowarlar öýkenläpdir. öýkenli [öýkönlü], syp. 1. Öýken keseli bilen kesellän, öýken keselinden dert çekýän, öýken keseline uçran. Öýkenli geçi. 2. gepl.d.Inçekeselli. öýkesiz [öýkösüz], syp. Öýkesi bolmadyk, öýkeli däl, öýke-kine saklamaýan, kinesiz. Agysyz ölüm bolmaz, öýkesiz – toý (Nakyl). öýkesizlik [öýkösüzlük], at. Öýke-kine ýokluk, öýke-kine saklamazlyk, kinesizlik. öýkündirmek [öýkünnürmök], işl. Biriniň bolşuna, hereketine, sözüne öýküner ýaly etmek. Bagşynyň agzyna öýkündirmek. öýkünibermek [öýkünüvermek], işl. Öýkünip başlamak. öýkünilmek [öýkünülmök], işl. Biriniň bolşy, hereketi şoňuňka meňzedilip gaýtalanmak. öýküniş [öýkünüş], iş ady. Öýkünmek ýagdaýy. öýkünişmek [öýkünüşmök], işl. Biri-biriňe ýa-da birnäçe bolup bilelikde başga birine öýkünmek. Beýdişip, biri-birimiziň agzamyza öýkünişip dursak, biz oňly zadyň üstünden barmarys (B. Seýtäkow). öýkünjeň [öýkünjöň], syp. Öýkünmäge endik bolan, başga biriniň bolşuny, hereketini hut özüne meňzedip öýkünegen. Ol ýomakçylygynyň daşyndan hem gaty öýkünjeň adamdy. öýkünjeňlik [öýkünjöňlük], syp. 1. Öýkünjeň bolmaklyk, öýkünjeňhäsiýetlilik. Öýkünjeňlik gowygörülýän gylyk däl. 3. Öňden bar bolan nusga öýkünmeklik, şoňa meňzedip eser döretmeklik. Çagalar üçin ýazan ilkinji eserlerinde öýkünjeňlik äheňi göz-görtele duýulýar (“Edebiýat we sungat”). öýkünme [öýkünmö], iş ady. Öýkünmek ýagdaýy. öýkünmek [öýkünmök], işl. 1. Biriniň eden zadyna meňzetjek bolmak. 2. Biriniň bolşuny, hereketini, sözüni we ş.m. meňzedip gaýtalamak. Ol agzyna öýkünýändir öýdüp hiňlenmesin tapba goýdy (A. Gowşudow). 3. Öňden bar bolan nusga öýkünip her hili eser döretmek, aýdym aýtmak. Kompozitor halk sazlaryna öýkünip bir saz eserini döredipdir. öýkünmeklik [öýkünmöklük], iş ady. Öýkünmek ýagdaýy. öýkünmezlik [öýkünmözlük], iş ady. Öýkünmek hereketini etmezlik. öýle [öýlö], at. 1. Gün ortadan agandan soňky wagtyň ady. Olar gün öýleden agyp, çala salkynlyk aralaşandan soň, giň bir aýtymda pökgi oýnaýardylar (B. Kerbabaýew). Gün öýle boldy. 2. Yslam dininde parz hasaplanýan bäş wagt namazyň ikinjisiniň okalýan wagtynyň we şol namazyň ady. Ýaşulular öýle namazyna durdular. Ol öýlesini okady. öýlendirmek [öýlönnürmök], işl. Birini maşgalaly etmek, gelin alyp bermek, öýermek. Görogly, seni öýlendiris, illendiris, gaýgy etme (“Görogly”). öýlenibermek [öýlönüvermek], işl. Gelin alyp, öýli-işikli bolubermek. öýleniş iş ady. Öýlenmek ýagdaýy. Maksadyň öýleniş toýy gaty gyzykly geçdi. öýlenme [öýlönmö], iş ady. Öýlenmekýagdaýy. Gyz çykman, ýigit öýlenmän galmaz. öýlenmek [öýlönmök], işl. Gelin alyp, öýli- işikli bolmak, maşgala durmuşyny gurmak. Men-ä öýlenjek, söýleseň meniň bilen bol, söýlemeseň gapdalymda otur (A. Durdyýew). \n\t‣Tomus öýlenen gul ýaly tomus wagty tomsuna geýilmeýän don, telpek we ş.m. geýen erkek adama aýdylýar. öýlenmeklik [öýlönmöklük], iş ady. Öýlenmek ýagdaýy. öýlenmezlik [öýlönmözlük], iş ady. Öýli- işikli bolmazlyk. Oglunyň ep-esli ýaşabam öýlenmezligi ejesini ynjalyksyzlandyrýardy. öýlän [öýlä:n], hal. Günortanyň soň ýanyndaky wagt, günüň ikinji ýarymyndan giç öýlä çenli wagt, öýle çagy. Gerdişi keç gahba pelek elinden, Ertiri şat bolan öýlän gülmedi (Magtymguly). Şol gün giç öýläne çenli Garly ussa şähdaçyk, süňňi ýeňillik bilen işledi (A. Gowşudow). \n\t‣ Giç öýlän öýle wagtynyň ikinji ýarymy, ikindiniň öň ýanlary. Men oba gitmek üçin giç öýlän ýola düşdüm. öýlänçi [öýlä:nçi], at. 1. Öýle wagtlary ýagyp, derrew hem diňýän güýçli ýagyş. Ynha älemgoşar parlar asmanda, Bahar wagty biziň Türkmenistanda, Şunuň ýaly waka köp üns biýrler, Muňa biz tarapda "öýlänçi" diýrler (A. Kekilow). 2. gepl.d. Günortan başlanýan (okuw, iş we ş.m. hakynda). \n\t‣ Öýlänçi gelmek öýlänler az wagtlyk güýçli ýagyş ýagmak. öýlänki [öýlä:nki], syp. Öýlän bolup geçen, öýlän dowam eden. Düýn öýlänki ýagyş henizem dynman ýagyp dur. öýlänlik [öýlä:nlik], at. Öýlän wagtlary iýilýän ýa-da öýlän iýer ýaly nahar. \n\t‣ Öýünde öýlänlik ýok öýünde iýer-içer ýaly zat ýok. Ertirligini tapsa, öýlänliginiň aladasyny edenok. öýli [öýlü], syp. 1. Öýi bar. Garaňky gatlyşansoň, öýli öýüne dagady. 2. Maşgalaly, öýlenip maşgalaly bolan. Öýli oglum bar. 3. Öýüň eýesi we şol öýüň ýaşaýjylary. Köne ýurduň gaýrasynda ýeke öýlüden başga yns-jyns ýokdy. öýli-işikli [öýl(ü)-i:şikli], syp. Maşgala durmuşyny guran, öýlenen, aýally. Onuň iň uly ogly bir mahal öýli-işikli boldy. öýli-işiklilik [öýl(ü)-i:şiklilik], at. Öýli- işikli ýagdaýda bolmak, öýlenenlik, maşgalalylyk. öýme [öýmö] I, at. Aýal hem gelinleriň başyna atynýan hem daňynýan gülli ýuka ýüpek gyňajy. Otyr ýarym, syýa zülpün daranyp, Darap boldy, başa öýme oranyp (Mollanepes). Ol börügini ykjam daňyp,...öýmesini onuň üstünden goýberdi (B. Kerbabaýew). Ýaşyl öýme. Gyzyl öýme. \n\t‣Çilleli öýme içinden dürli sapaklar geçirilip dokalan öýme. Pişik öýme adatça, ýerligi ýuka gyzyl ýa-da sary öýme. \n\n\n ÖÝME [öýmö] II, iş ady. Öýmek ýagdaýy. öýmek [öýmök], işl. Hamyr bölegini kendirigiň üstünde, eliň aýasynda togalap eýlemek. Hamyry öýmek. \n\t‣Gan oýmek ser. Gan. öýmeklik [öýmöklük], iş ady. Öýmek ýagdaýy. öýmeli [öýmölü], at. Başy öýme bilen daňlan, başyna öýme atynan. Gireninde üç-dört sany adam bilen egni keteni köýnekli, başy ýüpek öýmeli, saçy guşaklygyna düşüp duran gyza gözi düşdi (A. Durdyýew). öýme-öý [öýmö-öý], hal. Bir ýanyndan başlap, öýleriň hemmesini; öýin-öýin. Özüniň önüp- ösen obasyny hut şu gün birinji gezek görýän ýaly, ony öýme-öý gözden geçirdi (B. Gurbanow). öýmezlik [öýmözlük], iş ady. Hamyry eýlemezlik. öý-öwsele [öý-öwsölö], at, ser. Öý-öwzar. öý-öwzar [öý-öwza:r], at. Ýaşaýyş jaýy we içeriniň ähli goş-golamy, öý üçin gerekli zatlary. Olar gijelerini gündiz edip, ahyr soňy öý-öwzar edinipdiler (B. Seýtäkow). öýsün at, ser. Öwsünçe. öýsüz syp. Öýi, maşgalasy ýok, öýli däl. Bujagaz günüňi bulama, öýlükäň öýsüz galarsyň (N. Pomma). öýsüzlik [öýsüzlük], syp. Öýi, maşgalasy ýokluk. öýsüz-öwzarsyz [öýsüz-öwza:rsyz], syp. Öýi-öwzary ýok, öýli däl. Men bir eýesiz-idegsiz, öýsüz-öwzarsyz ýetim (“Türkmen halk ertekileri”). öýsüz-öwzarsyzlyk [öýsüz- öwza:rsyzlyk], at. Öýi-öwzary ýokluk, öýli dällik. öýtme [öýtmö], iş ady. Öýtmek ýagdaýy. öýtmek [öýtmök], işl. Pylanydyr ýa-da bir zatdyr diýip pikir etmek; oý etmek, oýlamak. öýtmeklik [öýtmöklük], iş ady. Öýtmek ýagdaýy. öýtmezlik [öýtmözlük], iş ady. Pylanydyr ýa-da bir zatdyr diýip pikir etmezlik. öýübermek [öýüvermek], işl. Hamyryň bölegini kendirigiň üstünde, eliň aýasynda eýlemäge başlamak, eýlemek işini dowam etdirmek. Sen hamyry öýüber, menem tamdyra odun taýynlaýyn. öýülmek [öýülmök], işl. Eliň aýasy bilen togalanyp eýlenmek (hamyr hakynda). öýüş iş ady. Öýmek ýagdaýy. öýüşmek [öýüşmök], işl. Birine hamyr bölegini eýleşmek. öýýüp at. Gara öýüň (oraçanyň) tüýnüginden asylýan ýüp. öz [ö:z] I, Haýsydyr bir zadyň, hereketiň göz öňünde tutulýan adamyň hususylygyna degişlidigini aňladýan gaýdym çalyşmasy. \n\t‣ Öz agyňy aglamak najatyňy garamak, öz aladaňy özüň etmek. Öz agyran ýeriňi tutmak özüňi biynjalyk edýän zat hakynda aladalanmak, öz derdiň bilen bolmak. Öz arabaňy tigirlemek öz işiň, günüň we ş.m. bilen bolmak, öz günüňi özüň görmegi başarmak. Sen maňa gep öwretjek bolma, git-de öz arabaňy tigirläber (B. Gulow). Öz aýagyňa özüň palta urmak (salmak) özüňe, öz derejäňe, öz mertebäňe özüň zyýan ýetirmek. Beýle adamlary öýe golaýlaşdyrmaweri, öz aýagyňa özüň palta salmaweri. Öz aýdanyňy (diýeniňi) tutmak diýeniňden, diýen-aýdanyňdan dänmän durmak. – Onyň dogry-la welin, ýöne mundan hiç bir çykjak netije ýok-da! – diýip, öz aýdanyny tutdy (T. Taganow). Öz başyňy (özüň) çaramak öz güýjüň bilen oňup bilmek; öz-özüňi oňarmak, öz günüňi özüň görüp bilmek (ser. Baş: başyny çaramak). Öz bitiňi özüň iýmek gaty gysganç bolmak, husyt bolmak. Öz diýenini etmek öz aýdyşy ýaly etmek, öz ýüregindäkini etmek, öz pikiri boýunça hereket etmek. Öz diýeniňi gögertmek öz islegiňe görä amala aşyrtmak, etdirmek. Öz diýenli öz diýenini edýän, aýdany – aýdany, diýeni – diýeni. Ol öz diýenli adamdy.Öz eliň – öz ýakaň erk-ygtyýaryň öz eliňde. Öz emeliňe özüň çolaşmak ser. Öz gazan çukuryňa özüň düşmek. Öz eňegiňe tutmak öz pikiriňden dänmän durmak. Birisi bilen tilpunda gürleşýär, öz eňegine tutup, onuň bilenem heçjikleşýär (A. Gowşudow). Öz gabryňy özüň gazmak öz kysmatyň ters çözülmegine özüň ýardam etmek, özüň şoňa sebäpkär bolmak. Birine çawuş çakyp, birini dürtüp, Hem özgäniň, hem öz gabryň gazýarsyň (B. Kerbabaýew). Öz gamyňy özüň iýmek ser. Öz başyňy özüň çaramak.Göroglynyň özi bir är, Öz gamyny özi iýer (“Görogly”). Öz garyňa görä ölçemek özüňçe düşünmek, baha bermek. Her kim bir hili düşünýär, her kim öz garysyna görä ölçeýär (B. Kerbabaýew).Öz gazan çukuryňa özüň düşmek (ýykylmak) öz eden emeliňe özüň çolaşmak, öz pyssy-pyjurlygyň üçin özüň kösenmek. Öz göbegiňi özüň kesmek öz ykbalyňy özüň çözmek, öz güýjüňe daýanyp iş etmek. Olaryň ikisi-de ýetimlik bilen kemala gelip, öz göbegini özleri kesipdiler. Öz gününe goýmazlyk birine azar berip durmak, gün bermezlik. Gezip ýören adamyny berin öz gününe goýsana – diýip, Häsiýet eje meniň tarapymy çaldy (S. Ataýew). Öz günüňi özüň görmek öz başyňy özüň çaramak, öz-özüňi oňarmak;öz güzeranyňy özüň dolandyrmak. Özi kül üstünde, göwni kap dagynda özüniň ýagdaýynyň pesligini bilmän, amala aşyryp bilmejek zatlary hakynda hyýal edýän adam hakynda aýdylýar. Öz maýdalyna gaty bir howlukman, assa-ýuwaş, öz hereket edişine görä, öz ugruna. Öz ugruna goýbermek hiç bir tarapdan päsgel bermezlik, doly erk-ygtyýar bermek; edenine däl diýmezlik. Muny öz ugruna goýberip ýeňäýmeseň, başga heý edip biljek zadyň barmy? (B. Kerbabaýew). Özünden bilmek bir zady başga adam täsir etmezden, özüň aňyp etmek. Özünden gitmek agyr hassalyk ýa-da başga bir güýçli täsir sebäpli huşuny ýitirmek, özüni bilmän ýatmak, çaşmak. Özüne gelmek 1) huşuny ýitiren adam akylyna aýlanyp, özüni bilmek, özüniň diridigini duýmak. Çümdi, ýüzdi, pikir deňzin boýlady; Özüne gelen dek gözün aýlady (Ç. Gurbangylyjow). 2) özüňi dürsemek, dykgatyňy, ünsüňi, pikiriňi öňki hala getirmek. Ol bu sözden soň bir hili özüne gelen ýaly boldy (B. Seýtäkow). Özüne getirmek 1) huşuna getirmek. Gül suwuny sepip gül dek ýüzüne, Getiripdiler ony şol dem özüne (Andalyp). 2) dykgatyny, ünsüni öňki halyna getirmek; özüňi dürsemek. Muny gören üsgüren bolup, ony özüne getirdi (B. Seýtäkow). Özüne bat bermek hemme babatdahaýbatly görünmäge çalyşmak, hondanbärsi bolan bolmak. Görogly murtuny towlap, özüne bat berdi (“Görogly”). Özüne ýesir etmek özüňe çekmek, özüňe bent etmek, özüňe maýyl etmek. Onuň ýürekden joşup çykýan sözleri köp adamyny özüne ýesir etdi (G. Kulyýew). Özüňe buýurmak özüňe erk edip bilmek. Özüňe çekmek 1) aýdylýan her bir söz özüňe degişlidir öýtmek, hasap etmek. Her bir sözi özüňe çekip durmazlar. 2) ser. Özüňe ýesir etmek. Altynyň bu görnüşi ony özüne çekdi (A. Durdyýew). Özüňi osmak özi ýalydyr öýtmek. Ogram özüni osar – orramsam (Nakyl). Özüňe ýer tapmazlyk aljyraňňy halda bolup, näme etjegiňi bilmezlik. Sorama dogan jan! Şu gün ertirden bäri birsyhly içim gysyp, özüme ýer tapamok (T. Taganow). Özüňi ak guş saýmak özüňi günäsiz hasaplamak, özüňde günä goýmazlyk. Ýalňyşmaz adam bolmaz, men özümi ak guş hasap edemok (B. Kerbabaýew). Özüňi aldyrmak hemmeleriň hormatyna eýe bolmak, hemmelere özüňi halatmak, gowy gördürmek. Ol uly-kiçä özüni aldyryp ugrapdyr. Özüňi alyp bilmezlik essiňe gelip bilmezlik, haldan düşmeklik, aýňalmazlyk.Özüňi atmak (oklamak) bir ýere zordan ýetmek, kynlyk bilen ýetmek. Özüňi bilmek 1) öz bähbidiňi göz öňünde tutmak, öz haýryňa çapmak. 2) kemala gelmek, durmuşa düşünip başlamak, agy-garany saýgaryp başlamak. Özüňi bilmezlik bihuş (beýhuş) bolup ýatmaklyk, akylyňy ýitirmeklik. Özüňi dürsemek özüňe gelmek, özüňi ele almak, ynjalmak. Özüňi ele almak özüňe erk edip ugramak. Özüňi elden bermek erkini gidermek, özüňe erk edip bilmezlik. Kebzäm gyzyp, ragbat galman bu tende, Erkim gidip, elden berdim özümi (Ý. Pirgulyýew). Özüňi görkezmek belli bir tarapdan özüňi tanatmak. Özüňi oda urmak kynlygyna garamazdan,bir zadyň ugrunda jan çekmek, hereket etmek. Özüňi oňarmak. ser. ÖZ başyňy (özüň) çaramak. Keliň iň ýuwaşy hem köpriniň aşagynda ýatyp, düýe ürküzýär welin, biziň kelimiz bolsa, özüni oňarman, aşyk ýaly oýnadyp ýörýär (A. Gowşudow). Özüňi raslamak ser.Özüňi dürsemek. Orazsoltan eje biçäre, çalajadan demini alyp, kem-kemden özüni rastlady (H. Derýaýew). Özüňi tutmak 1) güýç ýygnamak, kuwwatlanmak, güýç-kuwwatyň artmak, berkemek. Ertir, agşam iými näçe iýse, gaýgyrman beriň. Goý, ol basym özüni tutsun (B. Kerbabaýew).2) gurplanmak, ykdysady taýdan berkleşmek, baýlaşmak. Özüňi tutup bilmezlik rahatlygyňy ýitirip, sandyr-sandyr edip durmak. Özüňi uly tutmak ulumsylyk etmek, özüňden başgalara göwnüýetmezçilik etmek. Bolup barşy nähili? Uly tutýar özüni (A. Alamyşow). Özüňi ýitirmek aljyramak. Ol az salym özüni ýitirip durandan soň, Pälwan aga bir zat diýjek ýaly çenendi-de, ýene sesini çykarmady (T. Taganow). Özüňi ýokary tutmak ser. Özüňi uly tutmak. Ol özüni bizden ýokary tutýar ahyry (N. Saryhanow). Bir özi ser. Bir: bir özi. Toýa öýlerinden bir özi barypdyr. Ýeke özi. ser. Ýeke: ýeke özi.Gorkman ýeke özüň geldiňmi? \n\n\n ÖZ [ö:z] II, at. Bugdaýda, unda bolýan süýjümtik tagam, süýji şire, özleşik. özakymlaýyn [ö:zakymlaýyn], syp. Öz akymy boýunça, özbaşdak, guramaçylyksyz, dolandyrylmaýan. özakymly [ö:zakymly], syp., ser. Özakymlaýyn. özakymlylyk [ö:zakymlylyk], at. Özakymly halda bolmaklyk. özara [ö:za:ra], syp. Özleriniň arasynda bolup geçýän, biri-birleriniň arasynda, biri-birleri bilen. Özara gürrüň. Özara duşuşyklar. özbaşdak [ö:zvaşdak], syp., hal. 1. Hiç kim bilen bile däl-de, bir özi, ýeke özi, diňe özi, aýratyn. Özbaşdak ýaşamak.Biz halyny özbaşdak hem dokap bilerdik. 2. Aýry, özbaşyna gurlan. Özbaşdak oturan tam. 3. syp. Hususy, şahsy. Özbaşdak mellek ýeri. özbaşdaklyk [ö:zvaşdaklyk], at. 1. Hiç kime bagly dällik, özgelerden aýrylyk, özbaşyna bolmaklyk, garaşsyzlyk. Magtymguly öz goşgularynda erkinlik, özbaşdaklyk ýaly pikirleri öňe sürüpdir. 2. Özüçe hereket edijilik, özüňçe iş görmeklik, özdiýenlilik, öz pikirine eýerijilik. özbaşyna [ö:zvaşyna], hal. 1. Aýratynlykda, ýeke özi. 2. Özbaşdak, aýratyn özi. Ýaşulular belent alaňyň üstünde özbaşlaryna söhbet gurap otyrdylar. özbek [özvök], at, ser. Özbekler. özbekçe [özvökçö], hal. Özbek dilinde. özbekler [özvöklör], at. Özbegistanyň esasy ilatyny düzýän halk. özboluşly [ö:zvoluşly], syp. Aýratyn bir häsiýetli; özüne mahsus gylykly. özboluşlylyk [ö:zvoluşluluk], at. Özboluşly häsiýetlilik; özüne mahsus gylyklylyk. özdiýenli [ö:zziýenli], Öz diýenini edýän; diýeninden dänmeýän, özgeleriň diýenini hasaba almaýan, özbaşdaklyk edýän. Ol örän özdiýenli ýigit. özdiýenlilik [ö:zdiýenlilik],at. Öz diýenini edijilik, diýeninden dänmeýän häsiýetli bolmaklyk. özdiýenliräk [ö:zdlýenlirä:k], syp. Azda- kände özdiýenli. özelendirmek [özölönnürmök], işl. Birine janygyp soratdyrmak, ýürekden haýyş etdirmek, ýalbartmak. Çagany beýle özelendirip oturma! özelenibermek [özölönüvermek], işl. Özelenip başlamak. özeleniş [özölönüş], iş ady. Özelenmek ýagdaýy. özelenişmek [özölönüşmök], işl. Birnäçe bolup özelenmek. özelenme [özölönmö], iş ady. Özelenmek ýagdaýy. özelenmek [özölönmök], işl. Birinden bir zat haýyş edilende, dilenende janygyp ýalbarmak. Ol gyzyny köşeşdirjek bolup özelendi. özelenmeklik [özölönmöklük], iş ady. Özelenmek ýagdaýy. özen [özön], at. 1. Agajyň içki gaty bölegi. Miweli baglaryň özeni. 2. Dömüp çykýan ýaralaryň jerheti, içinden çykýan ganly iriň. 3. göç.m. Bir zadyň düýp manysy, esasy bölegi, merkezi. özerkli [ö:zerikli], syp. Öz erki, ygtyýary elinde bolan. özerklilik [ö:zeriklilik], at. Özerkli bolmaklyk, özerkli häsiýete eýe bolujylyk. özerkliräk [ö:zeriklirä:k], syp. Azda-kände özerkli. özge [özğö], hal. 1. Başga, aýry. Gögerse dyrnaklar, alarsa gözler, Imandan özgesi hiçdir, ýaranlar (Magtymguly). 2. Keseki adam, başga kişi. Özgäň gapysynyň öňünde ýaýdanyp durmagam bir hili (“Edebiýat we sungat”). özgerdiji [özğördüjü], at. Bir zady öňki görnüşinden, bolşundan, ýagdaýyndan başga hala, has amatly, peýdaly görnüşe geçirýän adam. Çöli özgerdijiler. özgerdilmek [özğördülmök], işl. Bir görnüşden, boluşdan başga hala geçirilmek, görnüşi üýtgedilmek. özgeriş [özğörüş], iş ady. Üýtgeýiş, üýtgeýişlik. Her işgär ýagşy niýet bilen işlese, ol öz işinde düýpli özgeriş döredip biler (B. Seýtäkow). özgerişlik [özğörüşlük], at. Bir görnüşden, boluşdan, ýagdaýdan başga bir hala geçişlik, üýtgeşiklik, täzelik. Bu özgerişlige ýetmek üçin köp zähmet çekildi. özgerme [özğörmö], iş ady. Özgermek ýagdaýy. özgermek [özğörmök], işl. Bir görnüşden, boluşdan, ýagdaýdan we ş.m. başga bir hala geçmek, öwrülmek; ozalky görnüşinden has gowy tarapa üýtgemek. özgermeklik [özğörmöklük], iş ady. Özgermek ýagdaýy. özgermezlik [özğörmözlük], iş ady. Bir görnüşden, boluşdan başga ýagdaýa geçmezlik, görnüşini üýtgetmezlik. özgertme [özğörtmö], iş ady. Özgertmek ýagdaýy. 2. at. Düýpli üýtgetme, reforma. Eger biz adamlara mynasyp durmuşy üpjün etmegi, olaryň maddy-hal ýagdaýyny ýokarlandyrmagy başarsak, munuň özi ähli ugurda özgertmelere has netijeli itergi berer (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). özgertmek [özğörtmök], işl. Ozalky bolşundan başga hala, ýagdaýa geçirmek, ozalky bolşundan has gowy tarapa üýtgetmek, düýpli üýtgeşiklik girizmek. Mekdeplerde dili öwrenmegiň meselelerini çözmekde bilim özgertmesiniň häzirki döwründe täzeçe çemeleşiş gerek diýip, döwlet baştutany öz çykyşynda aýratyn belläp geçipdi (“Türkmenistan”). özleşdiribermek [ö:zlöşdürüvermek], işl. Özleşdirip ugramak; özleşdirmegi dowam etdirmek, özleşdirmek işini tamamlamaga ýakynlamak. Daýhanlar täze ýerleri eýýäm özleşdiriberipdirler. özleşdirilmek [ö:zlöşdürülmök], işl. Özleşdirmek işi durmuşa geçirilmek. Täze ýerler özleşdirilýär. Geçilen sapak özleşdirilipdir. özleşdiriş [ö:zlöşdürüş], iş ady. Özleşdirmek ýagdaýy. özleşdirme [ö:zlöşdürmö], iş ady. Özleşdirmek ýagdaýy. Biziň herimiz bir ýazyjynyň eserini okap özleşdirmeli, soňra bolsa biri-birimize gürrüň bermeli edipdik. özleşdirmek [ö:zlöşdürmök], işl. 1. Bir zady öwrenip, oňat bilmek, doly derejede bilmek; tärini ele almak. Iňlis dilini özleşdirmek okuwçylara agyr düşmeýär. 2. Işläp, bejerip peýdaly etmek, ulanar ýaly etmek, dolanyşyga girizmek, ýaramly etmek. özleşdirmezlik [ö:zlöşdürmözlük], iş ady. Özleşdirmek işi amal edilmezlik. özli [ö:zlü], syp. Kynlyk bilen ýolunýan hamyr. Özli hamyr. özli-özi [ö:zl(ü)-ö:zü], çal., ser. Öz-özleri. özlülik [ö:zlülük], syp. Özli bolmaklyk, özi barlyk, özsüz dällik, özleşiklilik (hamyr hakynda). öz-özi [ö:z-ö:zü], çal. 1. Diňe özi, bir özi. Onuň öz-özi hiňlenýärdi. 2. Özbaşdak, başga güýjüň täsiri ýetmezden. Öz-özi işlemek. öz-özünden [ö:z-ö:zünnön], çal. 1. Guradylman basylan bede öz-özünden ot alyp bilýär. 2. Ýöne ýerden, tötänden, duýdansyz. Üstünligiň öz- özünden gelmeýändigi düşnüklidir. özsüz [ö:ssüz], syp. Özli däl, özlülik häsiýeti bolmadyk, özi ýok (hamyr hakynda). Özsüz hamyr. özsüzlik [ö:ssüzlük], syp. Özli dällik, özlülik häsiýeti bolmazlyk, özi ýokluk. özüçe [ö:züçö], hal. Öz pikiri boýunça, öz düşünişine görä, öz çaklamasy boýunça. Oňa her kim özüçe düşünýärdi. özygtyýarly [ö:zyğtyýa:rly], syp. Özbaşdak hereket edýän, garaşsyz, ygtyýary öz elinde bolan. Özygtyýarly döwlet. özygtyýarlylyk [ö:zyğtyýa:rlylyk], at. Özbaşdaklyk, garaşsyzlyk. Türkmen halky özygtyýarlýlygyny we garaşsyzlygyny gorap saklamagy başardy. p Türkmen elipbiýiniň ýigriminji harpy. paç [pa:ç], at. Bir ýurda getirilýän ýa-da başga ýurda äkidilýän harytlardan alynýan salgyt, hyraç, gümrük haky. paçak at. Gawun, garpyz we ş.m. bakja ekinleriniň daşky gaty gabygy. Paçagy gatamadyk terne. paç-hyraç [pa:ç-hyra:ç], at, ser. Paç. pada [pa:da], at, gepl.d. Sygyr sürüsi. padyman [pa:dyma:n], at. Sygyr çopany. Sygyr bakar padyman, Tüýdük çalar şadyman (Halk döredijiliginden). Padymanyň gyzyna gün ýaşansoň iş geler (Atalar sözi). padymanlyk [pa:dyma:nlyk], at. Sygyr çopanynyň, padymanyň käri, ýagdaýy. pag [pağ], s.ş. aňl.söz. 1. Suwuklygyň birbada zogdurylyp akmagy netijesinde çykýan ses. 2. gepl.d. Şowly, şowuna; işiň ugruna. Dört bolsaň pag-da (Aýtgy). paggyldama [pağğyllama], iş ady. Paggyldamak ýagdaýy. paggyldamak [pağğyllamak], işl. Suwuklyk paggyldyly ses çykaryp, batly akyp durmak. paggyldaşmak [pağğyllaşmak], işl. Birnäçe ýerde paggyldyly ses çykaryp batly akmak. Çeşme- bulaklar paggyldaşyp akyp dur. paggyldatmak [pağğyllatmak], işl. Suwuklygy birden batly guýmak, akdyrmak, paglatmak. Olar suwy palçygyň üstüne paggyldadyp guýdular. paggyldaýyş [pağğyllaýyş], iş ady. Paggyldamak ýagdaýy. Suwuň paggyldaýyşy. paggyldy [pağğylly], at. Suwuklyk dowamly, batly, çalt akanda çykýan sesiň ady. paglama [pağlama], iş ady. Paglamak ýagdaýy. paglamak [pağlamak], işl. Birden batly akmak, guýulmak, dökülmek. Bedredäki süýt paglap gitdi (“Edebiýat we sungat”). paglaşmak [pağlaşmak], işl. Birbada birnäçe ýerden paglap akmak, dökülmek. paglatdyrmak [pağlatdyrmak], işl. Pagladyp guýdurmak, dökdürmek (suw hakda). paglatmak [pağlatmak], işl. Gapdaky suwy köp möçberde akdyrmak, birden batly akdyrmak, dökmek, guýmak. Onsoň deňziň şor suwuny bedre bilen üstünden pagladyp guýýarlar (S. Annasähedow). pagsa [pağsa], at. Palçykdan salnan tamlaryň, haýatlaryň beýikligi 60-70 santimetr möçberindäki her aýlawy, gory. Dokuz pagsa gala, üç dört pagsa ýykylan bir gädigi bar eken (“Görogly”). pagşyldama [pağşyllama], iş ady. Pagşyldamak ýagdaýy. pagşyldamak [pağşyllamak], işl. 1. Bir zat suwa batly urlanda, suw çar tarapa syçrap, pagşyldyly ses çykmak. Ol pagşyldap, suwuň içine düşüpdir (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Çym-pytrak bolup döwülmek, bir ýere batly urlup ýa-da degip, bölek- bölek bolmak (çüýşe, aýna, jäjem, küýze gaplar hakynda).Pagşyldap çym-pytrak bolmak. pagşyldamaklyk [pağşyllamaklyk], iş ady. Pagşyldamak ýagdaýy. pagşyldaşmak [pağşyllaşmak], işl. 1. Birnäçe bolup suwy pagşyldadyp düşmek. Çagalar suwly ýabyň içinde pagşyldaşyp, suwa düşýärdiler. 2.Birnäçe ýerden pagşyldyly ses çykmak (köplenç batly zyňlyp, gaty zada urlup degen aýna, çüýşe hakynda). pagşyldatmak [pağşyllatmak], işl. 1. Köplenç, eliň, aýagyň bilen suwa batly urup ýa-da oňa başga bir zady degrip, sesli syçratmak. 2. Bir ýere batly urup ýa-da degrip bölek-bölek etmek, kül- uşak etmek. pagşyldy [pağşylly], at. Suwuň güýçli tolkunyndan ýa-da bir zadyň çym-pytrak bolup döwülmeginden, kül-uşak bolmagyndan döreýän ses. pagta [pağta], at. 1. Gowaçanyň hasyly, pamyk. Daýhan birleşiginde pagta arassalaýjy, söwda- önümçilik kärhanalary hem halkyň hyzmatynda (“Türkmenistan”). 2. gepl.d. Gowaça. Pagta ekmek. Pagta meýdany. \n\t‣ Pagta bilen damagyny çalmak birini sypaýyçylykly, mylaýym, süýji dil bilen öz diýeniňe boýun etmek, razy etmek. Pagta ýaly ýumşak. pagtabaş [pağtavaş], at. Kösükliler maşgalasyna degişli köpýyllyk ösümlik. pagtabent [pağtavent], at. 1. Seçme, gülle deregine däriniň üstünden pagta, keçe, esgi bölekleri dykylan peşeň. \n\t‣ Pagtabent atylan ýaly bolmak boş ýaňran ýaly bolmak, güplän ýaly bolmak. Meniňki bolsa pagtabent atylan ýaly gury ses bolýa galyberýär (B. Seýtäkow). pagtaçy [pağtaçy], at. Gowaça ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan daýhan, gowaça ösdürip ýetişdirmek boýunça hünärmen. Ýurdumyzyň pagtaçylary ýygymyň depginini günsaýyn güýçlendirýärler. pagtaçylyk [pağtaçylyk], at. 1. Oba hojalygynyň gowaça ösdürip, pagta hasylyny alýan pudagy. Pagtaçylykda-da gowy netijeler gazanan kärendeçiler az bolmady (“Türkmenistan”). 2. Gowaça ekilen meýdan, giden pagta meýdany, pagtalyk. Biz pagtaçylyga aýlanyp gördük. pagtaly [pağtaly], syp. 1. Içine pagta salnan, dykylan. Olar pagtaly ganaryň üstünde oturyp, bir salym gürrüň etdiler (B. Kerbabaýew). 2. Pagta salnyp tikilen. Gylyç Mergen gyşyna pagtaly don geýerdi (A. Gowşudow). pagtalyk [pağtalyk], at. 1. ser. Pagtaçylyk. Pagtalyk meýdan. 2. Bahasyny pagta ýetişeninden soň üzülişmek şerti bilen nesýe alynýan zat; soňra gaýtarylyp berilýän bergi. Seniň dükanyňdan zat alsak, pagtalyk diýip aldyk (A. Gowşudow). pagtazarlyk [pağtaza:rlyk], at, Gowaça ekilen meýdan, giden pagta meýdany, pagtalyk (dabaraly ýokary äheň bilen aýdylýan söz). Biziň alnymyzda ýene bir pagtazarlyk göründi (“Edebiýat we sungat”). pagyş-pagyş [pağyş-pağyş], s.ş.aňl.söz.Yzly- yzyna çykýan pagşyldyly sesler. Nawyň kütek burny tolkuna degip, pagyş-pagyş edip suwy bölýärdi (Ş. Borjakow). pagyş-para [pağyş-pa:ra]: pagyş-para bolmak çym-pytrak bolmak, çym-pytrak bolup dagamak, döwülmek. Çüýşe pagyş-para bolup pytrady. Pagyş-para eremek (eretmek) 1) eremek, suwuklyga öwrülmek, suw bolup akmak. Şeýdip lowlap gelýärkä okeanyň deňinden, Doňup ýatan okean bugarypdyr deminden.Ýuwaş-ýuwaş bugaryp, pagyş-para eräpdir. Şeýdip dünýäň ýüzünde birden Tomus döräpdir (K.Gurbannepesow). Gar gün çogunyň astynda pagyş-para eredi. 2) özüni ýitirmek, süňňi gowşap, ygtyýary gitmek. Öz eziziniň dilinden aýdylan bu sözler Göwheri pagyş-para eretdi (A. Gurbanow). pah üml. Haýran bolmagy, geň galmagy, ahmyr etmegi we ş.m. aňlatmak üçin aýdylýar. Pah, munuň bilijiligine bir seretsene! (A. Gowşudow). pahaý üml., ser. Päheý. Pahaý, ejemiň aýdýanyna sered-ä! (A. Durdyýew). pahna at. 1. Owratmagy kyn bolan töňňeleri jaýyrmak üçin ulanylýan bir tarapy ýogyn, beýleki tarapy inçelip gidýän demir ýa-da agaç bölegi, şine. 2. Çekijiň, paltanyň sapy gymyldamaz ýaly berklik üçin kakylýan bir ujy inçeldilen ýasyja agaç bölegi ýa-da demir, şine. Paltanyň sapyna pahna kakmak. 3. Sütüniň üstünden goýulýan agaç ýassyk. 4. Serhet ýakasyndaky sürlen ýer. \n\t‣Pahna urmak agzalalyk döretmek, närazylyk döretmek. pahnalama iş ady. Pahnalamak ýagdaýy. pahnalamak işl. 1. Pahna kakmak, pahna kakyp jaýyrmak, ýarmak. 2. Çekijiň, paltanyň sapyna pahna, şine urmak, kakmak. pahnalamazlyk işl. Pahna kakylmazlyk. pahnalanmak işl. Pahna kakylmak, şine urulmak. pahnalaşmak işl. Pahnalamaga kömekleşmek, şine kakyşmak. pahnalatmak işl. Pahnalamak işini başga birine etdirmek. pahyr [pahy:r], syp. 1. Barly däl, eli ýuka, gurpsuz, garyp, pukara. Ol pahyr ýarlykly garypdy (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Biçäre, görgüli, betbagt, ejiz. Hesel pahyr näme etjegini bilmän, gyrgyň eline düşen guş ýaly çugutdyryp otyr (“Edebiýat we sungat”). 3. Ölen, ýogalan, aradan çykan. \n\t‣ Pahyr bolmak ölmek, ýogalmak, aradan çykmak. pahyrlyk [pahy:rlyk], at. 1. Barly dällik, eli ýukalyk, gurpsuzlyk, garyplyk. 2. Biçärelik, betbagtlyk, ejizlik. pahyr-pukara [pahy:r-pukora:], syp.,ser. Pahyr. pajarlama [pa:jarlama], iş ady. Pajarlamak ýagdaýy. pajarlamak [pa:jarlamak], işl., gepl.d. Ersip galmak, ersmek, möwç alyp ösmek, möwjemek. \n\t‣Pajarlap ösmek ser. Gülläp ösmek. pajyga [pa:jyğa], at. Örän agyr, örän ýaramaz ýagdaý, ýüregi lerzana getiriji betbagtçylykly waka, hadysa. Gör nähili pajyga! (B. Kerbabaýew). pajygaly [pa:jyğaly], syp. Gaýgy-hasrata ýugrulan, ýüregi lerzana getiriji, elhenç wakalar. Meniň gözümiň öňüne aýratyn pajygaly wakalar gelýär (B. Kerbabaýew). pajygalylyk [pa:jyğalylyk], at. Pajygaly bolmaklyk. pajyman [pa:jyma:n], at, k.d. Salgyt, paç ýygnamak bilen meşgullanýan adam, salgytçy. paž , s.ş. aňl.söz. Sygyr, geçi saglanda, suwa bökülende, suw tolkun atyp, gyra, kenara urlanda pažžyldap çykýan ses. pažžyldama [pažžyllama], iş ady. Pažžyldamak ýagdaýy pažžyldamak [pažžyllamak], işl. Pažžyldyly ses çykarmak, seslenmek. Pyžžyldaýan suw Çaryýara Eşitdirmedi aýak sesin (Ç. Aşyrow). pažžyldamazlyk [pažžyllamazlyk], iş ady. Pažžyldap ses çykarmazlyk. pažžyldaşmak [pažžyllaşmak], işl. Yzly- yzyna pažžyldyly ses çykmak. pažžyldatmak [pažžyllatmak], işl. Suwda pažžyldyly ses çykarmak. Birden oň ýanynda bir balyk bir guýrugy bilen suwy pažžyldatdy (A. Annaberdiýew). pažžyldaýyş [pažžyllaýyş], iş ady Pažžyldamak ýagdaýy. pažžyldy [pažžylly], at. Sygyr, geçi saglanda, suwa bökülende, suw tolkun atyp, gyra, kenara urlanda, paž edip çykýan sesiň ady. Pažžyldy eşidildi, aşak oturdyk (N. Pomma). pak syp. 1. Içinde dok maňzy ýok, boş, maňyzsyz. Aýyplaşmaň, köp hozuň içinde bir sany pak çykýanam bolýar ahyry (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Puç, biderek, boş, netijesiz, gury gürrüň. pakgarçak at. Ýer depmekden eliňe ýa-da gyzgyn zadyň dökülmegi netijesinde teniňe suw ýygnanyp, pakgaran ýeri, gabarçak. Elimden gidenok pakgarçak yzy (Baýly şahyr). pakgarçakly syp. Pakgaryp, gabaryp duran. Pakgarçakly el. pakgarma iş ady. Pakgarmak ýagdaýy. pakgarmak işl. 1.Bedeniň bir ýeri çişmek, çiş, gabarçyk emele gelmek, pökgermek. Pakgaryp, dili hiç zada öwrülmeýäni üçin sesi çykmaýardy (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Öwnüp gürlemek, güplemek. pakgarmazlyk iş ady. Pakgaryp çişmezlik, gabarçak emele gelmezlik. pakgartmak işl. Bedeniň bir ýerini çişirmek, pökgertmek, çiş döremegine sebäp bolmak. pakgaryş iş ady. Pakgarmak ýagdaýy. pakgaryşmak işl. 1.Köp ýeri pakgarmak. Wah, endamym gyzyl ary çakan ýaly pakgaryşyp durandyr (N. Pomma). 2. Birbäçe bolup bilelikde pakgarmak. Näme, beýdip ýersiz ýere pakgaryşan bolup otyrsyňyz? pakgy syp. Pökgerip duran, pakgaryp duran. – Haý, zaňňar, pakgy gulak! Gör nähili ýeser eken-ow! – diýip, gaýta-gaýta kellesini ýaýkady (B. Gurbanow). pakgyldama [pakgyllama], iş ady. Pakgyldamak ýagdaýy. pakgyldamak [pakgyllamak], işl. Agzyň zarply açylyp-ýumulmagy netijesinde pakgyldyly ses çykmak, pakgyldyly seslenmek. pakgyldaşmak [pakgyllaşmak], işl. Yzly- yzyna pakgyldamak. pakgyldatmak [pakgyllatmak], işl. Agzyňy zarply açyp-ýumup, pakgyldyly ses çykarmak, pakgyldyly ses emele getirmek. Agzyny pakgyldatmak. pakgyldaýyş [pakgyllaýyş], iş ady. Pakgyldamak ýagdaýy. pakgyldy [pakgylly], at. Howanyň agyzdan zarply çykmagy sebäpli emele gelýän sesiň ady. paklama [pakylama], iş ady. Paklamak ýagdaýy. paklamak [pakylamak], işl., ser. Parkyldamak.Ýumurtgany oda gömdüm, paklap ýarylyp gitdi (Sanawaçdan). paklamaklyk [pakylamaklyk], iş ady. Paklamak ýagdaýy. paklaýyş [pakylaýyş], iş ady. Paklamak ýagdaýy. paklaw [paklow], syp. Içiniň özeni bolmadyk, içi çüýrän, boşap giden (agaç, gabarçyk ýara we ş.m.). Paklaw agaç. Elimiň içi paklaw, paklaw çişipdir. pakyr [paky:r], at, ser. Pahyr. Kemine diýr, daň atar alla maňa ýar bolsa, Özge çatma gerekmez, pakyr çatma bar bolsa (Kemine). Gurban aga pakyr, düňk-düňk edip, şol sokuda däri döwerdi (A. Gowşudow). Atam pahyr: "Az gepläň-de, käň diňläň" diýerdi (“Edebiýat we sungat”). pakyrdama iş ady. Pakyrdamak ýagdaýy. pakyrdamak işl. Köp bolup, birden sesli gülmek. –...Annaguly sölpi Berdi ogly iki ýarym gün –diýeninden, hemmesi pakyrdap gülüşdiler (A. Durdyýew). pakyrdaşmak işl. Köp bolup gaty gülmek. Olar pakyrdaşyp gülüşdiler. pakyrdatmak işl. Pakyrdyly ses çykarmak. pakyrdaýyş iş ady. Pakyrdamak ýagdaýy. pakyrdy at. Gaty çykýan köpçülikleýin gülki. \n\t‣Pakyrda bermek köpçülik bolup, birden gaty gülüşmek. Märeke birden pakyrda berdi (B. Öwezow). pakyrlyk [paky:rlyk], at, ser. Pahyrlyk. Istese deň-duşlar başa altyn täç, Pakyrlyk mülkünde maňa bergin paç (Magtymguly). pal [pa:l], at. Daş, gumalak we ş.m. zatlar arkaly geljegi we geçeni bilmek usuly, ýoly, täri. Ýada hem näz etmek, öýke – gardaşa, Pala, gurra uýmak, ynanmak düýşe, Dogaça – utanmak, gahar – derwüşe, Nebis üçin il gezmek pire ýaraşmaz (Zelili). \n\t‣Pal atmak geçeni we geljegi bilmek üçin täleýe garamak. palaç at. Jöwen, mekgejöwen ýaly ekinleriň çiňrigi. Şeker palajynyň goşulyp ysy, Düşnüksiz bir tagam beýnime urdy (K. Gurbannepesow). \n\t‣Palaç ýatyran ýaly etmek (ýatyrmak) bir ýan ujundan gyrmak, seljermän öldürişdirmek. palak syp. Içi zaýalanan, içi düşen (ýumurtga hakynda). Palak ýumurtgadan jüýje çykmaz (H. Derýaýew). palan at. 1. Gaňňa ýerine, köplenç, eşege salynýan, içi ýekenden, samandan doldurylan, daşy kilimden, keçeden edilen esbap. – Ýör, gideli! – diýip, ol eşeginiň palanyna ýapyşdy (B. Soltannyýazow). 2. Ýük daşamak üçin hammalyň arkasyna atýan esbaby. palana at. Käriziň söwi ýykylmaz ýaly aýlaw edilip örülen agaç, egri guýma daş, beton. palançaýyr at. Däneliler maşgalasyna degişli bolan süýri ýaprakly, penje gülli köpýyllyk ösümlik. palanlama iş ady. Palanlamak ýagdaýy. palanlamak işl. 1. Eşegiň üstüne palan atyp berkitmek, palan salmak. 2. göç.m. Çykgynsyz güne salmak, birini garaşly etmek, özüňe boýun etmek. palanlamaklyk iş ady. Palanlamak ýagdaýy. palanlanmak işl. Üstüne palan salynmak, palan atylmak. Ol palanlanan eşegi sütüne daňyp goýdy. palanlaşmak işl. Üstüne palan salmaga kömekleşmek. palanlatmak işl. Üstüne palan saldyrmak, palan atdyrmak. palanlaýyş iş ady. Palanlamak ýagdaýy. palan-pismidan [pala:n-pismida:n], çal, gepl.d., ser. Pylan-pismidan. palas [pala:s], at. Reňkli ýüplerden nagyşlar salnyp, öýdelip dokalýan uly düşek. Gyzykly geçýändir türkmeniň toýy, Halydan, palasdan bezýär öýi (A. Kekilow). Süpürilip, arassalanyp hemme ýerine haly, palas, keçe düşelipdir (B. Seýtäkow). \n\t‣Palas haky däp-dessura görä, çykjak gyzyň ýanynda oturanlary palasdan düşürmek üçin, köplenç, öýlenýän ýigidiň ýakyn hossarlarynyň palasa münen aýallara paýlaýan puly. palaslyk [pala:slyk], syp. Palas dokamak üçin gerekli. Palaslyk ýüp. palaw [palow], at. Ýagda gowrulan etiň üstüne sogan, käşir dograp, suw guýlup, tüwi atylyp, buglanyp bişirilýän nahar. Gury sözden palaw bolmaz, ýag bilen tüwüsi bolmasa (Nakyl). Boşapdy bäş sany palawly çanak... (K. Gurbannepesow). palçy [pa:lçy], at. Pal atmak bilen meşgullanýan adam. Palçy – ýalançy (Nakyl). palçyk at. 1. Ýagşyň ýa-da suwuň täsiri netijesinde emele gelen laý. Şykgy palçyk ýöremegi kynlaşdyrýar (A. Durdyýew). 2. Toprak bilen suw garylyp, gurluşyk işlerinde peýdalanylýan laý. Onuň howlusynyň daş-töweregine aýlanan diwary palçykdan galdyrylan galyň haýatdy (A. Gowşudow). palçyklama iş ady. Palçyklamak ýagdaýy. palçyklamak işl. Palçyk çalmak; daş- töweregi palçyk etmek. Arynyň öýüni palçyklamak. Aýagyňyz bilen palçyk getirip, eýwany palçyklap durmaň! palçyklamaklyk iş ady. Palçyklamak ýagdaýy. palçyklanmak işl. Palçyk çalynmak. palçyklaýyş iş ady. Palçyklamak ýagdaýy. palçyklyk 1. at. Ýagşyň ýa-da suwuň täsiri netijesinde palçyga öwrülen ýer. 2. syp. Palçyk etmek üçin gerek bolan. Palçyklyk gum. palçyldama [palçyllama], iş ady. Palçyldamak ýagdaýy. palçyldamak [palçyllamak], işl. Ýere batly gaçmak, gaty ýykylmak, palçyldyly ses çykmak. Garpyz gaty ýere palçyldap gaçyp, çym-pytrak boldy. palçyldamaklyk [palçyllamaklyk], iş ady. Palçyldamak ýagdaýy. palçyldaşmak [palçyllaşmak], işl. Yzly- yzyna ýere gaçmak. palçyldatmak [palçyllatmak], işl. 1. Ýere batly gaçyrmak, taşlamak, eliňden gaçyryp, kül-uşak etmek. 2. göç.m. Ýumruk salmak, eliň bilen urmak. Elini salgap, ýüzüne palçyldadyp goýberdi. palçyldaýyş [palçyllaýyş], iş ady. Palçyldamak ýagdaýy. palçyldy [palçylly], at. Ýere gaty ýykylmak, ýere batly gaçmak we ş.m. sebäpli çykýan sesiň ady. palçylyk [pa:lçylyk], at. Palçynyň käri, ýagdaýy. pallama [pa:llama], iş ady. Pallamak ýagdaýy. pallamak [pa:llamak], işl. Ýadawlykdan ýa- da ukyň tutmagy sebäpli agzyňy giň açyp, ilki howany içiňe sorup, soňundan hem daşyňa çykarmak. Çagajyk uludan pallady. pallamaklyk [pa:llamaklyk], iş ady. Pallamak ýagdaýy. pallaşmak [pa:llaşmak], işl. Birnäçe bolup pallap oturmak. Çagalar pallaşyp başlady. pallatmak [pa:llatmak], işl. Pallamak derejesine ýetirmek. Çagalary wagtynda ýatyraýsaň bolmaýarmy, ýöne palladyp otyrsyň. pallaýyş [pa:llaýyş], iş ady. Pallamak ýagdaýy. palman [pa:lma:n], at, kön.s., ser. Palçy. Gurrandazlar gurra saldy, müneçjimler kitap açdy, palmanlar pal garady (“Görogly”). palta at. 1. Çapmak üçin taplanyp ýasalan, kesýän tarapy ýasy, çüwdeli, ýiti ýüzli, saply gural; sowuk ýarag. Maňa bir palta ýasap bermegi ýadyňdan çykarma (A. Gowşudow). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Paltaň daşa degmek bir işi amala aşyrmakda uly garşylyga duçar bolmak, etjek işiň başa barmazlyk. paltalama iş ady. Paltalamak ýagdaýy. paltalamak işl. Palta bilen çapmak. paltalamaklyk iş ady. Paltalamak ýagdaýy. paltalanmak işl. Palta bilen çapylmak. paltalaşdyrmak işl. Birnäçe zady palta bilen çapyp çykmak. paltalaşmak işl. 1. Paltalamaga kömek etmek. Kakama goparyp aýyrmak üçin guran erigiň köküni paltalaşdym. 2. Biri-biriňi paltalamak, biri- biriňe palta salmak. Öjügişmäňem çeni-çaky bardyr, indi bes etmejek bolsaňyz, size indi diňe paltalaşaýmak galýar. paltalatmak işl. Palta bilen çapdyrmak, bölekletmek. paltalaýyş iş ady. Paltalamak ýagdaýy. paltatumşuk at. Guşlaryň serçeler bölümine degişli, kellesiniň üsti, boýun, arka we döş ýelekleri gara, garny we guýruk ýelekleri gögümtil- sary, ganat ýelekleri goňras-gara reňkli guş. paltun [paltu:n], at. Etegi dyzyňa ýetip ýa-da dyzyňdan geçip duran ýyly gyş eşigi, palto. pamyk [pa:myk], at. 1. Işlenip taýýarlanan pagta süýümi. 2. Gyza dakylýan at. panar at. Agaçdan kesilip alnan ýukajyk gatlar biri-birine atanaklaýyn ýelimlenip ýasalan gurluşyk materialy. panus [pa:nu:s / pa:nys], at. Çüýşeli çyranyň elde göterilýän görnüşi. pany [pa:ny], syp. Hemişelik däl, ýalançy, wagtlaýyn (şu dünýä hakynda). Magtymguly, dünýä panydyr, pany (Magtymguly). Käsi sessiz-üýnsüz gidipdir uka, Käsi ýüz tutupdyr panydan baka (A. Kekilow). \n\t‣Panydan geçmek (ötmek) aradan çykmak, wepat bolmak, ölmek. Dosty-ýaran, deňim-duşum, Bu panydan ötüp barmyş (Magtymguly). Panydan gaýtmak (ötmek) ölmek. panylyk [pa:nylyk], at. Pany bolmaklyk, baky dällik (dünýä hakynda). panyýet [pa:nyýet], at. Dünýä, bu dünýä. Gök çaýyň başynda gyzyşdy gürrüň, Gürlendi panyýet, bakyýet hakda (K. Gurbannepesow). paň syp. Paňlap ýören, öwünjeň, güplemegi gowy görýän. Ol-a bir barypýatan paňdyr. paňk s.ş.aňl.söz. Paňkyldawuk oýnunda eliň bilen ýere batly urlan palçykdan çykýan ses. paňkarma iş ady. Paňkarmak ýagdaýy. paňkarmak işl., ser. Paňlamak. paňkarmaklyk iş ady. Paňkarmak ýagdaýy. paňkaryş iş ady. Paňkarmak ýagdaýy. paňkaryşmak ser. Paňlaşmak. paňkelle syp. Boş kelle, samsyk, akmak. Bu sandan galan paňkellä serediň! (A. Gowşudow). paňkellelik at. Paňkellä mahsus bolan gylyk-häsiýet, samsyklyk, akmaklyk. Paňkellelik etmek. paňkyldama [paňkyllama], iş ady. Paňkyldamak ýagdaýy. paňkyldamak [paňkyllamak], işl. Paňkyldyly ses çykarmak, paňkyldyly ses döretmek. paňkyldawuk [paňkyllowuk], at. Çagalaryň palçygy tegeläp, ortasyny çukurrak edip ýukaldyp, ony ýere uranda, ýer bilen palçygyň arasynda galan howa ýarylyp, paňkyldyly ses çykarýan oýnunyň ady. Olar palçykdan paňkyldawuk oýnaýardylar (K. Jumaýew). paňkyldaýyş [paňkyllaýyş], iş ady. Paňkyldamak ýagdaýy. paňkyldy [paňkylly], at.Ýer bilen palçygyň arasynda galan howa ýarylanda çykýan sesiň ady. paňlama iş ady. Paňlamak ýagdaýy. paňlamak işl. Öwnüp batly-batly gürlemek, çişmek. Sähel bir zat bolsa, men-menlik satyp, paňlar eken (“Türkmen halk ertekileri”). paňlamaklyk iş ady. Paňlamak ýagdaýy. paňlaşmak işl. Birnäçe bolup, bilelikde paňlamak. Paňlaşyp oturmaň-da, işiňiz bilen boluň. paňlaýyş iş ady. Paňlamak ýagdaýy. paň-paň : paň-paň etmek ser. Paňlamak.Sözüňe gulak salyndygy paň-paň edip başlaýaň? papa [pa:pa], at. Rim katolik ybadathanasynyň iň ýokary derejeli baştutany. Rim papasy. papak at. Ýerligi, köplenç, matadan bolup, maňlaýyna gaş oturdylyp tikilýän we erkek adamlar tarapyndan geýilýän başgap. papakçy at. Papak tikmek bilen mesgullanýan ussa. papaklyk syp. Papak tikmek üçin niýetlenen, gerekli (mata we ş.m. zatlar). Papaklyk mata. papiros [papiro:s / papyru:s], at. Uç tarapynyň içine temmäki dykylan ýukajyk kagyz turbajykly çilim. papka [pa:pka], at. Içine kagyz salmak üçin gaty kagyzdan ýa-da gaýyşdan edilen daşlyk. Perman papkany açdy-da, hemme zatdan öňürti onuň terjimehalyny okamaga durdy (T. Taganow). par syp. Öňki ýyl sürlüp, üstünden ýyl aşan (ýer hakynda). Güýzde däne ekilmedik ýer juda bir köpem däldi. Esasan, täze açylan ak ýerlerdi, kiçeňräk hemem suw çykmasy kynrak par pellerdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). para [pa:ra] I, at. 1. Bölek. Ystyhanym altmyş para etdiler (Magtymguly). Aýyň parasy ýaly gyz. 2. kön.s. Şaýylyk pul. 3. zergärç. Ortasy güberçek gaşly, töweregi nokat-nokat, çybyk nagyşly, dört tarapy gulpluja, süýnmegräk bezeg şaý. 4. Bikanun edilen işiň, hereketiň üstüni ýapmak ýa-da bikanun iş etdirmek niýeti bilen berilýän ýa-da alynýan pul, zat, berim, para-peşgeş. 5. Oglanlaryň tegelejik gurşuny ýüňi seçelenip duran deri bölejiginiň aşagyna berkidip oýnaýan oýny. paragraf [para:ğyraf], at.Babyň, bölümiň içinde § belgisi bilen aňladylýan belgi we şol belginiň ady. parahat [para:hat], syp. 1. Uruşsyz, dawasyz, asuda, dynç. Parahat durmuş. Parahat ýaşaýyş. 2. Ýuwaş, ümsüm. Deňiz parahatka synla bir meýdan – Ruhuň deňiz bilen hezil ediner (G.Ezizow.) 3. Rahat, arkaýyn, erkin. Iňrik garaldy-da, ýyldyzlar ýandy, Hemme zat parahat dem alýar indi (G. Ezizow). 4. Adam ady. parahatçylyk [para:hatçylyk], at, ser. Parahatlyk. 1. Dostluk, doganlyk, agzybirlik, adalatlylyk, parahatçylyk ýoly bilen ýöräp, Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistany kuwwatly, beýik döwlete öwürmekde mähriban halkyma bil baglaýaryn (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). parahatçylykly [para:hatçylykly], syp. Parahatçylygy ileri tutýan, parahatçylyga esaslanýan. Parahatçylykly syýasat. parahatlanma [para:hatlanma], iş ady. Parahatlanmak ýagdaýy. parahatlanmak [para:hatlanmak], işl. Rahatlanmak, asuda ýagdaýa geçmek, ynjalmak, rahatlyk tapmak, köşeşmek. Görogly Agaýunusyň bu sözünden soň biraz parahatlandy (“Görogly”). parahatlyk [para:hatlyk], at. 1. Uruşsyz, asuda, dawa-jenjelsiz, ylalaşykly ýaşaýyş, parahatçylyk. 2. Ümsümlik, asudalyk, dynçlyk. Mukaddes daragt, bütin töwerek dym-dyrs parahatlykdy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Rahatlyk, arkaýynlyk. Jar çekilensoň, märekä parahatlyk aralaşdy (H. Garabaýew). parahor [pa:raho:r], syp. Para alýan (adam). parahorlyk [pa:raho:rluk], at. Kanun tarapyndan jenaýat jogapkärçiligine çekilýän para almak hereketi (ser. Para 1.); para almak bilen meşgullanmak gylygy, parahor bolmaklyk, para almaklyk. paralama [pa:ralama], iş ady. Paralamak ýagdaýy. paralamak [pa:ralamak], işl. 1. Bölek-bölek etmek, tike-tike etmek. Öldür meni hanjar birle paralap (“Melike – Dilaram”). Magtymguly, ilden-ile aralar, Hijran tygy bilen bagrym paralar (Magtymguly). Döşüni paralap duşman güllesi, Watan howp astynda durýan pillesi, Merdem bol, ene jan, bes et ahyňy, Men halkyň perzendi, düsün ahyry (G. Ezizow). \n\t‣Janyny paralamak janygyp aýtmak, janyndan syzdyrmak, tüýs ýürekden aýtmak. Ejegül janyny paralap aýtdy (A. Durdyýew). paralamaklyk [pa:ralamaklyk], iş ady. Paralamak ýagdaýy. paralanmak [pa:ralanmak], işl., ser. Bölek- bölek bolmak. Dert baryny çeken agyryly ýürek, ýene paralandy öňküden beter (A. Kekilow). paralatmak [pa:ralatmak], işl., ser. Bölek- bölek etdirmek, parçalatmak. paralaýyş [pa:ralaýyş], iş ady. Paralamak ýagdaýy. parallel [paralle:l], at. 1. geom. Şol bir tekizlikde ýatan we biri-biri bilen hiç haçan kesişmeýän göni çyzyklaryň her haýsysy. Seniň ýoluň / ýolumyza parallel! Paralleller kesişmeýär hiç haçan (G. Ezizow). Parallel çyzyklar. 2. geogr. Ýer togalagynyň üstüniň ekwatora parallel bolan tekizlik bilen kesişme çyzygy (bir parallelde ýatan nokatlaryň hemmesi meňzeş geografik giňişlige degişlidir). parama [pa:rama], iş ady. Paramak ýagdaýy. paramak [pa:ramak], işl. Düýtmek. Saňa paran zat bolarmyka? Aýagy edil aranly ýaly, oňa köwüş paran däldir. paramazlyk [pa:ramazlyk], iş ady. Çydamazlyk, düýtmezlik. Saňa-da eşik paranok. para-para [pa:ra-pa:ra], hal. Birnäçe bölek, bölek-bölek; kesim-kesim. Gara-gara bulutlar, Para-para bolupdyr (G.Ezizow). para-peşgeş [pa:ra-peşğeş], at, ser. Para I,1. parasat [parasa:t], at. Aň düşünje, pähim- paýhas, akyl. Parasat kyl bakyp akla, Goç ýigidiň sözün hakla (Magtymguly). parasatly [parasa:tly], syp. Aňrybaş derejede paýhasly, akylly, giň düşünjeli, pähimli, bilimli we tejribeli. Aýak däl-de, parasatly baş bilen Ýeňse ogul – gözüň rahat ýumup git (K.Gurbannepesow). parasatlylyk [parasa:tlylyk], at. Parasatly bolmaklyk, sagdyn düşünjelilik, akyllylyk, paýhaslylyk, pähimlilik. Her bir zatda parasatlylyk gerek. parawuz at. Don, çäkmen, içmek ýaly eşikleriň daş ýa-da iç ýakasyna, gyrasyna, etegine owadanlyk üçin tutulýan insizje donluk ýa-da çepbetow mata. Içmege parawuz tutmak. parawuzlama [parowuzlomo], iş ady. Parawuzlamak ýagdaýy. parawuzlamak [parowuzlomok], işl. Käbir daşky eşiklere parawuz tutmak. Içmegi parawuzlamak. parawuzlanmak [parowuzlonmok], işl. Käbir daşky eşikleriň gyrasyna parawuz tutulmak. Märekäniň bir tarapynda gyrasy parawuzlanan bagana içmegi egnine ýasgynjak alan, gysga boýly, emma gapak ýaly ýasy döşli, agras gara ýüz, gür sakgally bir adam durdy (A. Gowşudow). parawuzlaşmak [parowuzloşmok], işl. 1. Parawuzlamaga kömekleşmek. Gyzy ejesine çäkmen parawuzlaşdy. 2. Birnäçe bolup bilelikde parawuzlamak (parawuzla- ýasama işligine hal işliginiň -yp goşulmasy goşulandan soň otur- kömekçi işligi getirilip ulanylýar). Eneli gyz bazara çykarylmaly çäkmenleri parawuzlaşyp otyrdy. parawuzlatmak [parowuzlotmok], işl. Parawuzlamak işini başga birine etdirmek. Ýaşuly tiken içmegini gyzyna parawuzlatdy. parawuzlaýyş [parowuzloýuş], iş ady. Parawuzlamak ýagdaýy. parawuzlyk [parowuzluk], syp. Parawuz etmek üçin niýetlenen, parawuz eder ýaly (donluk mata, çepbetow mata). paraýyş [pa:raýyş], iş ady. Paramak ýagdaýy. parç : parç bolmak boý alyp ösmek, pajarlap ösmek. Parç gülli al-ýaşyl, gök öwüsýän ösümlik şekili çekilen gülli (mata hakynda). parça I, at. 1. Bitewi zatdan kesilip ýa-da bölünip alnan bölek, bitin, tutuş zadyň bölegi. Durdy çopan sürä baryp, ozaldan et üçin niýetlenip ýörlen goýunlardan birini tutup soýupdyr we möjekler bilen dişleşen itleriň her haýsyna bir parça guýruk beripdir (A. Gowşudow). 2. Gyza dakylýan at. \n\n\n PARÇA II, at. Owadan gülli ýüpek mata. Parça geýse, gyz-oglana syn bolar (Magtymguly). Sandyklaryň ýüpek parçadan doly (K. Gurbannepesow). parçalama iş ady. Parçalamak ýagdaýy. parçalamak işl. 1. Böleklere bölmek, bölek-bölek etmek, tike-tike etmek, böleklemek. Tenimi parçalan ol gara penjäň / Eýesi / Kimdigin bilebilmändim. Ortasynda gök pürçükli ýorunjaň Ýüzin ýazlyp, gaýdyp galabilmändim (K.Gurbannepesow). Ýabany doňuzlar bişip ugran gawunlarymyzy parçalap çykypdyr. 2. Çapawullyk edip gyrmak, öldürmek. parçalamaklyk iş ady. Parçalamak ýagdaýy. parçalanmak işl. 1. Bölek-bölek edilmek, tike-tike edilmek, böleklenmek. 2. Öldürilmek, gyrylmak. parçalaşdyrmak işl. Bir ýanyndan parçalap çykmak. parçalaşmak işl. 1. Parça-parça, bölek- bölek, tike-tike edişmek, bölekleşmek. parçalatmak işl. Parçalamaga mejbur etmek; parçalamaga ýol bermek, parçalamaga mümkinçilik döretmek. parça-parça syp. Bölek-bölek, tike-tike. Ýapraklaryň parça-parça, Ygşyldaşar ak jöwenim (M. Garryýew). parh [paryh], at. Iki zadyň arasyndaky tapawut, meňzeş dällik, hil, sypat, görnüş we ş.m. taýdan üýtgeşiklik, tapawutly alamat. \n\t‣Parh etmezlik tapawutlanmazlyk. Bu ýolda parh etmez begler, soltanlar, Ýa gaýyplar – dogry ýola eltenler (Magtymguly). Parhyna dällik azaryna dällik, piňine dällik, gaýgysy dällik. Onuň hiç zat parhyna däldi. parhlandyrmak [paryhlannyrmak], işl. Hil taýdan tapawutlandyrmak, parhyny, üýtgeşik alamatyny, meňzeş däl ýerini anyklamak, parh goýmak. parhlanmak [paryhlanmak], işl. Hil taýdan tapawutlanmak, parh etmek. parhlanmazlyk [paryhlanmazlyk], iş ady. Parh etmezlik, tapawut etmezlik. parhly [paryhly], syp. 1. Hil, baha, agram we ş.m. taýdan parhy bolan, tapawutly. 2. Akyl, pähim, gylyk we ş.m. taýdan tapawutly, paýhasly, pähimli; artykmaç, geçirimli. Özüň parhly bolup, günäsini geçäýmeli ekeniň-dä. parhlylyk [paryhlylyk], at.1. Biri-birinden parhy, tapawudy barlyk (zat hakynda). 2. Akyl, pähim, gylyk we ş.m. taýdan tapawutlylyk; geçirimlilik. Güljahan onuň näme diýjek bolýandygyna dodagy gymyldanda düşünse hem parhlylyk edip dymdy (N. Pomma). parhsyz [paryhsyz], syp. 1. Tapawutsyz. 2. Perwaýsyz, biperwaý. Melike töweregine parhsyz göz gezdirdi (G. Kulyýew). parhsyzlyk [paryhsyzlyk], at. 1. Parhy ýokluk, tapawutsyzlyk. 2. Perwaýsyzlyk, biperwaýlyk. Ol sowuk-salalygy, parhsyzlygy halanok (“Edebiýat we sungat”). park I, at. 1. Dürli güller, agaçlar ekilen hem-de dynç alar, gezelenç eder ýaly seýil bagy. \n\n\n PARK II, s.ş.aňl.söz. Bir zat parkyldanda çykýan ses. park-park s.ş.aňl.söz. Yzly-yzyna çykýan parkyldyly sesler. Kimisi işikde eli paltaly park-park edip, odun aýyrýardy (A. Durdyýew). parket [parke:t], at. Ýörite ýasalan kiçijik berk tagta bölejiklerinden gurnalyp ýa-da ýelmenip nagyş görnüşli edilip düşelen pol. parkyldama [parkyllama], iş ady. Parkyldamak ýagdaýy. parkyldamak [parkyllamak], işl. 1. Parkyldyly ses çykmak, parkyldyly seslenmek. 2. Atylyp gitmek, ýarylmak. parkyldamaklyk [parkyllamaklyk], iş ady. Parkyldamak ýagdaýy. parkyldaşmak [parkyllaşmak], işl. Yzly- yzyna parkyldyly ses çykaryp ýarylmak. Daňdanlar ter waharmanlar parkyldaşýardylar. parkyldatmak [parkyllatmak], işl. 1. Parkyldyly ses çykartmak, parkyldyly ses etdirmek. 2. Atyp goýbermek, ýarmak. Ol elindäki şarlaryny yzly-yzyna parkyldatdy. parkyldaýyş [parkyllaýyş], iş ady. Parkyldamak ýagdaýy. parkyldy [parkylly], at. Bir zadyň (köplenç, çüýşäniň, çyra çüýşesiniň, bulguryň) birbada ýarylmagyndan, döwülmeginden we ş.m. döreýän zarply sesiň ady. parlak syp. Ýalpyldap nuruny saçýan, ýagty yşyk berýän, parlap duran. Parlak Gün. Parlak ýyldyz. parlamak işl. 1. Ýalpyldap nur saçmak, ýagty yşyk bermek. Onuň ak ýüzünde balkyldaýan gara gözleri parlap duran bagt ýyldyzy ýaly duýuldy (B. Kerbabaýew). 2. Öwşün atyp durmak. Ebedilik ot şol gahrymanlaryň janly ýadygärligi bolup parlaýar (“Edebiýat we sungat”). 3. Şemala, ýele galgamak, pasyrdamak, pasyrdyly seslenmek. 4. Giň gerim almak, ýaýbaňlanmak, ösmek. Ýurdumyz gün-günden parlap ösýär. parlaşmak işl. 1. Ýalpyldaşyp, nur saçyşyp durmak, ýagty berşip durmak, öwşün atyşyp durmak. Gyzyl güller, gülälekler parlaşyp, açylyşyp dur. 2. Şemalyň, ýeliň ugruna pasyrdaşmak, ses edişmek. parlatmak işl. 1. Ýalpyldadyp nur saçdyrmak, ýagty yşyk berdirmek, öwşün atdyrmak. 2. Şemalyň, ýeliň ugruna pasyrdyly seslendirmek. par-par s.ş. aňl.söz. Bir zat parryldan wagtynda çykýan ses. Onuň par-par hor çekişi gowagyň içinde ýatanlaryň horruldysyna goşulyp gidýär (S. Annasähedow). parran [parra:n], hal. Gös-göni, içinden böwsüp, deşip (geçme). Maşynyň ýiti çyrasy tümlügi parran kesip geçýär. parryklatmak işl., ser. Parryldatmak. Ol tanapyny süýräp, burnuny parrykladyp, ondan-oňa dazyrdap ýördi (B. Kerbabaýew). parryldama [parryllama], iş ady. Parryldamak ýagdaýy. parryldamak [parryllamak], işl. Parryldyly ses etmek, parryldyly ses çykmak. Onsuz-da daşardan eşidilip duran horruldy has açygrak parryldady (B. Kerbabaýew). parryldaşmak [parryllaşmak], işl. Köpçülik bolup, parryldyly ses çykaryşmak. parryldatmak [parryllatmak], işl. Parryldyly ses çykarmak, parryldyly seslenmek. parryldy [parrylly], at. Burnuňdan batly dem alyp, dem çykarylanda, burun boşlugynda döreýän sesiň ady. Atlaryň burunlarynyň parryldysy eşidildi. pars [pa:rs], at, ser. Parslar. parsah at, k.d. 6,5-7,5 kilometre barabar uzynlyk ölçeg birligi. Leýli ýoly maňa müň parsah erdi, Hak munça müşgilim asan eýledi (“Leýli – Mejnun”). parslar [pa:rslar], at. Eýranyň esasy ilaty. parsy [pa:rsy], syp. Parsça. Baý-baý, onuň parlaýşyny, Parsy bilen sözläýşini (Tapmaçanyň manysy: dutar) parsylamak [pa:rsylamak], işl., gepl.d. 1. Pars dilinde geplemek, parsça, parsy geplemek. Perman gaýtadan:– Benişin!– diýip, parsylady (G. Kulyýew). 2. göç.m. Düşnüksiz dilde geplemek. Ýeri, parsylan kişi bolup, diliňi aýnatma-da, gönülesene! (B. Kerbabaýew). parsylatmak [pa:rsylatmak], işl., gepl.d. Başga birini parsça gürletmek, gepletmek. parsyldamak [parsyllamak], işl. Parsyldap ýarylmak, parsyldyly seslenmek. parsyldaşmak [parsyllaşmak], işl. Pars- pars edip, yzly-yzyna ýarylmak. parsyldatmak [parsyllatmak], işl. Parsyldyly ses çykarmak, parsyldyly ses etmek. parsyldy [parsylly], at. Ýel berlen zat birden ýarylanda döreýän sesiň ady. parta at. Oturgyjy bilen birleşdirilen üsti ýapgyt mekdep stoly. Synp otagynda ýigrimi parta goýlupdyr. \n\t‣Prezident partasy iň ökde okuwçy oturdylýan öň hatardaky parta. partaw [partow], syp. Ekilmedik, özleşdirilmedik, boz (ýer hakynda). Partaw ýer. partiýa [pa:rtyýa], at. 1. Haýsy hem bolsa bir dünýä garaýşyň öňde baryjy işjeň bölegi bolup durýan, onuň bähbitlerini goraýan syýasy gurama. 2. Hor, orkestr üçin ýazylan saz eserleriniň aýratyn bölümi. Çeper höwesjeňlerden gelen Annagülem şonda Zöhräniň partiýasyny aýdypdy (“Edebiýat we sungat”). partladylmak işl. Partladyjy jisim (däri, dinamit we ş.m.) bilen ýarylmak. partlama iş ady. Partlamak ýagdaýy. partlamak işl. 1. Partyldyly ses çykaryp, güýçli ýarylmak, gaty atylmak. 2. Darka ýarylmak, bölünmek (köplenç, gawun hakynda). partlamaklyk iş ady. Partlamak ýagdaýy. partlaşmak işl. Yzly-yzyna partlamak, ýarylmak, bölünmek (köp zat hakynda). partlatdyrmak işl., ser. Partlatmak. partlatmak işl. Bir zady gaty güýçli ýarmak. partlawuk [partlowuk], at. 1. Güýçli ýarylýan, partlap ses çykarýan. 2. ser. Partlaýjy. partlaýjy at. Partlap ýarylýan, partlap atylýan, partlamak häsiýetine eýe bolan. partlaýyş iş ady. Partlamak ýagdaýy. parz at, dini. 1. Yslam dininde hökmany ýerine ýetirilmeli iş. Kyýamat gün güwämiz - sünnet bilen parz dälmi? (Magtymguly). 2. Hökmany ýerine ýetirilmeli iş, hökmany düzgün. Ýagşyny görmek parz (Nakyl). parzy-wajyp [parzy-wa:jy:p], at. Yslam dininiň düzgünlerine görä hökman ýerine ýetirilýän işler.Ýagşylar yzynda ýörsem dowamat, Parzy-wajyp, terk etmesem hem sünnet (Magtymguly). pasly-bahar at. Bahar aýlary, ýaz wagty, bahar wagty. pasmanda [pasmanna], syp., gepl.d.Hiç işi başarmaýan, emelsiz. Özüm pasmanda bolsam-da, göwnüm asmanda (Aýtgy). pasport [pa:sport], at. 1. Eýesiniň şahsyýetini we raýatlygyny tassyklaýan resminama. 2. Maşynyň, hojalyk abzallarynyň, gurallarynyň hasaba alyş resminamasy. pasyban [pa:syva:n], at, kön.s.Garawul, sakçy. Işigiňde gije-gündiz pasyban oldum ýene (Şah Ysmaýyl). pasyk [pa:syk], syp. Bozuk, ýaramaz (adam hakynda). pasyl at. 1. Ýylyň ýaz, tomus, güýz we gyş möwsümleriniň birini öz içine alýan, üç aýdan ybarat bolan wagt, döwür. Gyş pasly sähra merdanlary üçin has jogapkärli möwsüm (“Türkmenistan”). 2. Belli bir wagt aralygyny öz içine alýan wagt, salym, mütdet. Baharda açylan reňbe-reň güller, Bir pasyl açylar, ýaza myhmandyr (Magtymguly). pasyllaýyn hal. Her bir pasylda bolup geçýän, pasylma-pasyl bolup durýan, paslyň dowamynda ýerine ýetirilýän.Pasyllaýyn iş. pasyrdama iş ady. Pasyrdamak ýagdaýy. pasyrdamak işl. 1. Ganat kakmak, ganat kakyp uçmak (guş hakynda). Symrug bolsa pasyrdap, asmana galýar (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Ýeliň, şemalyň ugruna galgap, pasyrdyly ses emele gelmek, seslenmek (baýdak we ş.m. hakynda). pasyrdamaklyk iş ady. Pasyrdamak ýagdaýy. pasyrdaşmak işl. Köpçülikleýin pasyrdamak, birnäçesi bilelikde pasyrdamak. Guşlar pasyrdaşyp uçup gitdiler. Jaýlaryň depesindäki baýdaklar şemala pasyrdaşýardy. pasyrdatdyrmak işl., ser. Pasyrdatmak. pasyrdatmak işl. Şemalyn ugruna galgatmak. Bedenterbiýeçiler ellerindäki baýdaklaryny pasyrdadyp, deňimizden geçip gitdiler. pasyrdy s.ş. aňl.söz. Baýdak, gelin-gyzlaryň uzyn keteni köýnegi, başyndaky öýmesi, gyňajy we ş.m. ýeliň ugruna galganda, guş ganatyny kakanda çykýan sesiň ady. Asuda asmanda ýaşyl baýdagyň pasyrdysy uzakdan eşidilýär. pasyr-pasyr s.ş.aňl.söz. Uly mata bölegi güýçli şemalyň ugruna galganda, guş ganatyny kakanda yzly-yzyna çykýan sesler. Pasyr-pasyr etmek. paş [pa:ş]: paş etmek köpe aýan etmek, äşgär etmek, mälim etmek. paşmak I, at. 1.Sygyr, goýun we ş.m. mallaryň syňrakly gaty dabany. 2. gepl.d. Köwüş. Pökgen ýatan paşmagy aýagyna sokup, daşary çykdy (A. Gowşudow). \n\n\n PAŞMAK II, işl., gepl.d. Iş ugruna bolmak, başa barmak, amala aşmak. Biz ony goldasak, onuň işi paşar (“Edebiýat we sungat”). paşmazlyk işl. Işiň uguna bolmazlyk. Etjek bolýan zadym paşmasa, oňa diňe men günäkärmi? paşşarma iş ady. Paşşarmak ýagdaýy. paşşarmak işl. Paşşyk hala geçmek, ýasy görnüşe eýe bolmak, paşşyk, ýasy bolmak. Ujy paşşarýan burnunyň iki gapdaly oýtak bolup, ýaňak süňkleri ýumralyşyp durdy (B. Kerbabaýew). paşşarmaklyk iş ady. Paşşarmak ýagdaýy. paşşartmak işl. Ýasy görnüşe salmak, paşşyk etmek. paşşarylmak işl. Paşşyk hala geçilmek, ýasy görnüşe eýe bolmak. paşşaryşmak işl. Azda-kände paşşyk görnüşe gelmek. paşşyk syp. Depesinden, ýokarsyndan, üstünden basylan ýaly görnüşde bolan, ýasy görnüşli. Orazgeldi paşşyk burnuny çekip, eli bilen sypalady. paşşyldama [paşşyllama], iş ady. Paşşyldamak ýagdaýy. paşşyldamak [paşşyllamak], işl. Käbir maşynyň bug, ýel goýbermegi sebäpli paşşyldyly ses çykmak, paşşyldyly seslenmek. paşşyldaşmak [paşşyllaşmak], işl. Paşşyldyly ses çykaryşmak, paşşyldyly seslenişmek. paşşyldatmak [paşşyllatmak], işl. Paşşyldyly ses çykarmak, paşşyldyly seslendirmek. paşşyldaýyş [paşşyllaýyş], iş ady. Paşşyldamak ýagdaýy. paşşyldy [paşşylly], at. Käbir maşynyň bug, tigriň ýel goýbermegi sebäpli çykýan sesiň ady. paşyrdamak işl. Ter önüm iýlende paşyrdyly ses çykmak, paşyrdyly ses döremek (esasan, gök, ter önüm hakynda). Paşyrdap duran hyýar. paşyrdaşmak işl. Yzly-yzyna paşyrdyly ses çykmak. paşyrdatmak işl. Paşyrdyly ses çykarmak. Paşyrdadyp terne iýmek. paşyrdawuk [paşyrdowuk], syp. Paşyrdap duran (esasan, gök, ter önüm hakynda). paşyrdy at. Ter gök önüm iýlende çykýan sesiň ady. pat [pa:t], at. Küşt oýnunda oýunçynyň öz şasyny howp astynda goýup göçmeli bolýan ýagdaýy. \n\n\n PAT s.ş.aňl.söz. Bir zat ýere gaçanda çykýan ses. Pat etdi, tabak gaçdy (Halk döredijiliginden). pata [pa:ta:], at. 1. Ata-ene we halypa tarapyndan aýdylýan alkyş sözi, dileg (ser. Ak pata bermek). 2. Ýogalan, aradan çykan adamyň patasy alynýan ýer. 3. Gurhanyň birinji Al-hamd (fatiha) süresi. \n\t‣ Pata almak belli bir hünäre, käre başlamaga, ýola düşmäge biriniň ýa-da köpçüligiň razylygyny, ygtyýaryny, ýagşy niýetini, alkyşyny almak, doga okap ýola salmak. Pata bermek ser. Ak pata bermek. Patasyny almak uruşda, uzak bir ýerde ölen adama merhuma edilýän sadakany etmek. Ak pata bermek ser. Ak. Ol kişi Bilbile ak pata berdi (“Gül – Bilbil”). pataçy [pa:ta:çy] at. Öleniň öýüne pata barýan adam. patallak at. Burnuň aşagyndaky çukurjyk. "Ady ýok" diýip, başdan sowma edýänlere burnuň aşagyndaky çukurjyga patallak, aşaky dodagyňdaka bolsa tibit diýilýändigini ýatladasymyz gelýär (“Watan”). patanaklama iş ady. Patanaklamak ýagdaýy. patanaklamak işl. 1. Iki öň aýaklarynyň hersini bir ýere basyp gitmek, patyrdyklamak (düýe hakynda). 2. gepl.d. Aýagaldygyna atan-satan bolup ylgamak, ýüwürmek. patanaklaşmak işl. Birnäçe bolup patanaklamak. Köşekler patanaklaşyp gitdiler. patarraky at. Biderek, ugursyz samyrdy, boş, ugursyz gürrüň. Gylyç hem agzyna gelen patarrakysyny urýar (A. Gowşudow). Şaýadyň patarraka uranyny aňlan sülçi gürrüňi başga ýana sowdy (B. Kerbabaýew). patda : patda kakmak duýduryş, yşarat üçin duýdansyz patladyp urmak. Ýoldan geçip barýanyň biri Begenjiň egnine patda kakdy (B. Kerbabaýew). patdyk-putduk : patdyk-putduk etmek 1) aýaklaryny çaýşyk basyp ýöremek, zordan ýöremek. Bilmedim, enesin saldymy ýada, Patdyk-putduk edip, ýene şol bada, Gapyny nazarlap öňe süründi (A. Kekilow). 2) zordan, çala (okamak, geplemek hakynda). Dili çolaşyp, patdyk-putduk geplänine özem düşünmedi (“Edebiýat we sungat”). patdyldamak [patdyllamak], işl. 1. Bir zat ýokardan gaçanda patdyldyly ses çykmak. 2. Ýaňy aýak biten çaga ýaly aýagyňy pat-pat edip ýere urup, zordan ýöremek. Patdyldap barmak. patdyldaşmak [patdyllaşmak], işl. Birnäçe bolup patdyldap ýöremek. patdyldatmak [patdyllatmak], işl. Aýagyňy, açyk eliň iç ýüzüni we ş.m. ýere urup, patdyldyly ses çykarmak. patdyldy [patdylly], at. Ýörelende, bir zat ýokardan ýere urlanda we ş.m. ýagdaýda çykýan sesiň ady. patlak at. Baldagy ýaprakly, çal reňkli ösümlik. patlamak [patylamak], işl. Agyr ýa-da gaty zat zarp bilen başga bir zada urlanda, ýere gaçanda ş.m. ýagdaýda patdyldyly ses çykmak, patdyldyly seslenmek. Kem-kemden bir tarapa agyp ugran göwre ahyry patlap düşdi (N. Jumaýew). patlaşmak [patylaşmak],işl. Ýere gaçýan birtopar zatdan patdyldyly ses çykmak. Agaçdaky almalar patlaşyp gaçdy. patlatmak [patylatmak], işl. 1. Agyr ýa-da gaty zady zarp bilen urup, gaçyryp, patdyldyly ses çykarmak, patdyldyly ses etdirmek. Kepje bilen bir gaýra böwediň öňüne patlatdy (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl d. Urmak. Onuň arkasyna eli bilen patladyp goýberdi. patrak [patyrak], at. Gowrulanda patraşyp, gowy açylan mekgejöwen dänesi. Etmekçidim patrak, Boldy bary çetrek (Halk döredijiliginden). Men saňa häzirjik patrak edip bereýin (G. Seýitmädow). patramak [patyramak], işl. Patrak ýaly açylmak, ýagty şöhle saçmak, ýalpyldamak. Gozalar patrap açylypdyr. patraşmak [patyraşmak], işl. Patrak ýaly agaryşmak. Ynha, derýa hiç darykman akyp dur, Ýyldyzlar patraşyp, maňa bakyp dur (N. Pomma). paty-puty at. Ownuk-uşak öý goşy, goş- golam, odur-budur. Düýämiziň üstüne paty-putymyzy atdym (“Edebiýat we sungat”). patyrdama iş ady. Patyrdamak ýagdaýy. patyrdamak işl. Dowamly, patyrdyly ses çykmak, patyrdyly seslenmek. patyrdamazlyk iş ady. Patyrdyly ses çykarmazlyk. patyrdaşmak işl. Yzly-yzyna patyrdyly ses çykmak, patyr-patyr edip durmak. patyrdatmak işl. Patyrdyly ses çykartmak, patyrdyly seslendirmek. patyrdaýyş iş ady. Patyrdamak ýagdaýy. patyrdy at.At çapylanda, yzly-yzyna ýarag atylanda we ş.m. döreýän dowamly sesiň ady. Itler düýeleriň patyrdysyna hasanaklaşyp turýarlar. patyrdyk at, ser. Patyrdy. Şol düýäniň patyrdysyna ürken beýleki düýeler hem patyrdyk urdy (B. Kerbabaýew). patyrdyklamak işl. Aýagaldygyna atan- satan bolup gaty gitmek, ylgamak, ýüwürmek. Patyrdyklap, oýun edip, Gezýär torum-köşekler (B. Kerbabaýew). patyrdyklaşmak işl. Birnäçe düýe bilelikde patyrdyklamak. Meýdanda mes düýeler eýläk-beýläk patyrdyklaşýardylar. patyr-patyr s.ş. aňl.söz. Yzly-yzyna patyrdap çykýan ses. patyşa [pa:tyşa:], at. Käbir ýurtlarda döwleti ýeke-täk özi dolandyrýan adam, şa. patyşalyk [pa:tyşa:lyk], at. 1. Patyşa wezipesinde bolmaklyk, şalyk. 2. Patyşa tarapyndan dolandyrylýan döwlet. Oňa sen çopan goşy diýmersiň, uly bir patyşalygyň saldyran köşgi diýersiň! (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Patyşalyk emläk patyşa değişli emläk. patyşaýy [pa:tyşa:ýy], at. Sary, gyzyl, ýaşyl gatyşykly ykyrdap duran ýüpek mata, şahy. pauza [pa:wuza], at, dil b. Sözleýiş intonasiýasyny emele getirýän serişdeleriň biri, üznüksiz sözleýşiň wagtlaýyn kesilýän ýeri, sözleýiş pursatyndaky iki sintagmanyň ýa iki frazanyň arasynyň bölünen, sesiň yrgyldysy bolmaýan boşluk ýeri, gürrüňiň arasyna dyngy berilýän ýeri. Mysal üçin: Ol – dag. Jeren – mugallym. 2. sazç. Çalynýan sazyň arasynda edilýän dyngyny we nota ýazgysynda pauzany bildirýän belginiň ady. 3. Sahna eserlerinde arakesmäniň ady. paý [pa:ý], at. 1. Bir zat paýlaşylanda her kime ýetýän hak, zat. 2. Umumy işde her bir gatnaşyjynyň ýerine ýetirmeli işi. 3. Toý-tomaşada berilýän, paýlanýan zat. Toý paýyny bolsa gelin gelensoň elterin (“Edebiýat we sungat”) \n\n\nPAÝ üml, ser. Päheý. – Paý, gorkak, towşan ýürek! – diýip, maňa gülýär hem öz hyrlysyny doldurýar (A. Gowşudow). paýa [pa:ýa], at. 1. Söýget üçin miweli agaçlara we ş.m. urulýan haçjaly agaç, direg. 2. kön.s. Birzadyň etegi, aşak tarapy. Gaplaň gürlär gaýasynda, Jeren gezer paýasynda (Mollanepes). 3. Çüýşeli çyranyň aşagynda goýulýan çyra götergiç. paýaçy [pa:ýaçy], at. Nowanyň, dommalyň kenara gelen wagty ýörite taýýarlanylan gazygyny (paýasyny) ýere dikip, bendili daňýan adam. paýakeş [pa:ýakeş], at. Hyzmatkär, gul. Paýakeş çilim getirdi (“Görogly”). paýalamak [pa:ýalamak], işl. Paýa söýemek, paýa urmak, paýa diremek, direg urmak. Miweli agaçlary paýalamak. paýalanmak [pa:ýalanmak], işl. Paýa direlmek, paýa urulmak, paýa bilen söýget edilmek, direg urulmak. Her paslyň her işi bar: ýazda üzüm paýalanýar (N. Baýramow). paýalaşmak [pa:ýalaşmak], işl. Paýa urmaga kömekleşmek, paýalamaga kömek etmek. Daýhana üzüm paýalaşmak. paýalatmak [pa:ýalatmak], işl. Paýalamak işini başga birine etdirmek. Üzümleri paýalatmak. paýalyk [pa:ýalyk], syp. Paýa etmek üçin niýetlenen. Ol agaçlar ýapragy gurçuga berlen tut çybyklaryndan paýalyk üçin saýlanyp alnan pytanakly taýajyklardy (A. Gowşudow). paýan [pa:ýa:n], at. Soň, ahyr, yz. Agalar, dünýäniň paýany bolmaz (Magtymguly). paýapyl at. Ýabyň üstünden pyýada geçmek üçin keseligine goýulýan agaç, galyň tagta. paýaw [paýow], at. Suwuň öňi beklenenden soňky syrygyp akýan suw. \n\t‣ Paýaw bolmak paýawlap barmak, tamamlanyp barmak, gutaraňkyrlamak. paýawlamak [paýowlomok], işl. Ahyryna ýetip barmak, gutaraňkyrlamak. Men indi ýüz ýigrimi ýaşymy paýawladym (“Görogly”). Akmyrat aga, otumyz paýawlap barýar (A. Gowşudow). paýawlanmak işl. Gutarmak, soňlamak, tamamlanmak. Yssy tomusy paýawlanyp, hoştap howaly güýz gelipdi (G. Gurbansähedow). paýçy [pa:ýçy], at. Bileleşigiň agzasy bolup, paý tölegini tölän, paý eýesi. paýdar [pa:ýdar], at. 1. Paýnamalaryň eýesi, paýnamalaryň esasynda işleýän kärhana gatnaşyjy, onuň şärikli eýesi. 2. Paýnamalara degişli bolan, paýnamalara esaslanýan. \n\t‣Paýdarlar jemgyýeti paýdarlar jemgyýetine gatnaşyjylaryň paýdarlar jemgyýeti babatdaky borçnamalaýyn hukuklaryny tassyklaýan, paýnamalaryň belli bir sanyna bölünen, fiziki ýa-da ýurudik şahslaryň goýumlarynyň esaslyk maýasyna birleşen kärhana. paýdaş [pa:ýdaş], at. Paýlanylýan zadyň bir böleginiň eýesi, şärik. paýeki [pa:ýeki], at, kön.s., taryh. Hyzmatkär. Çaýpuruşlar çaý äkeldi, – aşbazlar nahar äkeldi, paýekisi çilim äkeldi (“Görogly”). paýendaz [pa:ýenna:z], 1. at, kön.s.Aýak aşagyna düşelýän düşek. Atyň aýagynyň teýine mahmaldan paýendaz düşäýinmi? (“Görogly”). 2. göç.m. Gurban, sadaga. paýende [pa:ýenne], hal, k.d. 1. Müdimi, hemişelik, baky. Bilbil paýende arzuwlar, Täze gunça, gül-de seni (Magtymguly). 2. Berkarar. Hak size ýaman getirmesin! Döwletiňiz paýende olsun, hanym, heý! (“Gorkut ata”). paýendeki [paýenneki], at. Gyşa saklanýan gawunyň bir görnüşi.– Azyp dagy paýendeki bor öýdýärmiň (A. Salyh). paýhas at. Dury akyl, sagdyn düşünje, pähim, parasat. Adamzat öz paýhasyna, eliniň işine guwanyp biler (“Edebiýat we sungat”). paýhaslanmak işl. Aňly-düşünjeli bolmak, pähimlenmek, akyl ýetirmek. Tagan heniz hem özüne bu işi etdireniň nämeligini paýhaslanyp bilmeýärdi (B. Soltannyýazow). paýhasly syp. Aňly-düşünjeli hereket edýän, pähimli, paýhas edýän. paýhaslylyk at. Paýhasy barlyk, akyllylyk. Onuň syraty, onuň akyly-huşy, paýhaslylygy terezide ölçärden agyrdy (“Edebiýat we sungat”). paýhassyzlyk at. Paýhasly dällik, paýhasy ýokluk. paýhyn : paýhyn etmek ser. Paýhynlamak 1,2. Mallar ýorunjany paýhyn edipdir. paýhynlama iş ady. Paýhynlamak ýagdaýy. paýhynlamak işl. 1. Weýran etmek, haraplamak, zaýalamak. Ýüpden boşan mallar gök ekini paýhynlapdyr. 2. göç.m. Gyrgyna bermek, gyryp gutarmak, gyrmak; öldürmek, ýok etmek. paýhynlamaklyk iş ady. Paýhynlamak ýagdaýy. paýhynlanmak işl. 1. Harap edilmek, weýran edilmek, zaýalanmak. 2. göç.m. Köpçülikleýin gyrylmak, gyrylyp gutarmak. paýhynlatmak işl. 1. Paýhynlamagyna ýol bermek, harap etdirmek, weýran etdirmek, zaýalatmak. Malyň ugruna seretmän, ekinleri beýle paýhynladaýmak bolarmy? 2. göç.m. Paýhynlamaga mejbur etmek, köpçülikleýin gyrdyrmak, gyrdyryp gutartmak, paýhyn etdirmek. Obalary paýhynlatmak. paýhynlaýyş iş ady. Paýhynlamak ýagdaýy. paýlama [pa:ýlama], iş ady. Paýlamak ýagdaýy. paýlamak [pa:ýlamak], işl. 1. Her kime ýetdik paýyny bölüp bermek. Paýdarlara düşewüntden ýetýän puly paýlamak. 2. Köpçülige dargatmak, ile ýaýratmak, ýetirmek. Toý çakylygyny paýlamak. Toýy gutlamaga gelenlere elýaglyk paýlamak. paýlamaklyk [pa:ýlamaklyk], iş ady. Paýlamak ýagdaýy. paýlanmak [pa:ýlanmak], işl. 1. Her kime ýetdik paýy bölünip berilmek. 2. Köpçülige ýaýradylmak, adamlara berilmek. paýlanyşyk [pa:ýlanşyk], ser. Paýlaşyk. paýlaşdyrmak [pa:ýlaşdyrmak], işl. Birnäçe zady bir ýan ujundan adamlara paýlap çykmak; birnäçe ýere bölüşdirmek. paýlaşmak [pa:ýlaşmak], işl. Öz aralarynda paýlamak. Soňra sakyrtga, göle we geçi harmany paýlaşypdyrlar (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Biriniň hasratyny, kynçylyklaryny deň çekişmek. Şatlygy, gaýgyny bile paýlaşdyk (A. Kowusow). paýlaşyk [pa:ýlaşyk], at. Paýlaşmaklyk, üleşik, paýlanyşyk. Şeýlelikde, oňa düşmedi diýende paýlaşykdan hem elli-altmyş manat pul düşýär (N. Pomma). paýlatmak [pa:ýlatmak], işl. Paýlamak işini başga birine etdirmek, paýlamaga mejbur etdirmek, paýlamaga mümkinçilik bermek. Pul paýlatmak. Ýer paýlatmak. Çakylyk paýlatmak. paýlaýjy [pa:ýlaýjy], at. Paýlanýan zady bölüji, üleşdiriji. paýlaýyş [pa:ýlaýyş], iş ady. Paýlamak ýagdaýy. paýnama [pa:ýna:ma], at. Kärhananyň tertipnama (esasnama) gaznasyna belli bir mukdarda goýlan goýuma güwä geçýän we onuň eýesine şol kärhananyň işlerine we girdejilerine gatnaşmaga hukuk berýän gymmatbaha kagyz. paýpyldama [paýpyllama], iş ady. Paýpyldamak ýagdaýy. paýpyldamak [paýpyllamak], işl. Yranyp, agras ädimläp ýöremek, paýpyl-paýpyl edip ýöremek. paýpyldamaklyk [paýpyllamaklyk], iş ady. Paýpyldamak ýagdaýy. paýpyldaşmak [paýpyllaşmak], işl. Birnäçe bolup paýpyllap ýöremek. paýpyldaýyş [paýpyllaýyş], iş ady.Paýpyldamak ýagdaýy. paýpyl-paýpyl : paýpyl-paýpyl etmek ser. Paýpyldamak. Ýeri, garga dost, halklar saňa: "Paýpyl-paýpyl ýörişli, ýany gara gylyçly" – diýip, matal düzüpdirler diýdi (“Türkmen halk ertekileri”). paý-pyýada [pa:ý-pyýa:da], at, ser. Pyýada 1. Paý-pyýada gezdi uly diýary, Baryp ýatan hakykatçy ýigitdi (M. Seýidow). paýrama iş ady. Paýramak ýagdaýy. paýramak işl. Her biri bir ýana seçelenip ýaýramak, dargap gitmek, pytramak.Çabga ýaly eňýän açmaňyz gyzyl bugdaýlar aýaklarynyň töwereklerine paýrap düşdi (B. Kerbabaýew). paýramaklyk iş ady. Paýramak ýagdaýy. paýraşmak işl. Seçelenişip ýaýramak, dargaşmak, pytraşmak. Bagy üzülen hünjüler paýraşyp ýatyrdy. paýratmak işl. 1. Paýrap gider ýaly etmek, pytratmak, dargatmak. 2. Yzyny üzmän atmak, üznüksiz atmak. Paýradyp atmak. paýraýyş iş ady. Paýramak ýagdaýy. paýtagt [pa:ýtağyt], at. Bir döwletiň baş şäheri, ýurduň merkezi. paýtagtly [pa:ýtağytly], syp. Paýtagtda, merkezde ýaşaýan. paýtun [paýtu:n], at. Üsti açylyp ýapylýan, saýawanly, at goşulyp münülýän ýeňil araba. Paýtuna goşulan atlaryň jyňňyrdysy eşidilýärdi (B. Kerbabaýew). paýtunçy [paýtu:nçy], at. Paýtun sürýän adam, paýtun sürüji. Meret paýtunça rugsat berip, ýabysyna gamçy basdy (A. Durdyýew). paýyrdama iş ady. Paýyrdamak ýagdaýy. paýyrdamak işl. 1. Sesli sepelenip dökülmek, gaçmak. 2. Birden ýyrtylmak, tikini sökülip, sesli ýyrtylmak. paýyrdamaklyk iş ady. Paýyrdamak ýagdaýy. paýyrdaşmak işl. 1. Paýyrdap dökülmek (köp sanly ownuk zat hakynda). 2. Paýyrdyly seslenişmek. paýyrdatmak işl. 1. Sesli sepelendirip dökmek, gaçyrmak. 2. Birden ýyrtmak, sesli ýyrtyp goýbermek. 3. Paýyrdyly ses çykaryp atmak. paýyrdaýyş iş ady. Paýyrdamak ýagdaýy. paýyrdy at. Alma, erik ýaly miweler kakylanda, at çapylanda we ş.m. paýyrdap çykýan sesiň ady. \n\t‣Paýyrda bermek 1) köpçülik bolup at çapmak. 2) dyr-pytrak bolup gaçmak. paýyr-paýyr s.ş.aňl.söz, ser. Paýyrdy. paýyş [pa:ýyş], at. Birine gahar bilen aýdylýan medeniýetsiz hapa, gödek, ýaramaz söz. Paýyş söz. paza [pa:za], at. Azalyň ujundaky ýere girýän ýiti ýasy demri. Paza biriniň aýagyna düşdi (H. Derýaýew). pazlama [pazylama], iş ady. Pazlamak ýagdaýy. pazlamak [pazylamak], işl. Birbada paz edip ýanmak, birden tutaşmak, ot almak. pazlaşmak [pazylaşmak], işl. Paz-paz edip seslenişmek. Ojaklarda ýakylan gazlar pazlaşyp ýanýardylar. pazlatmak [pazylatmak], işl. Pazlar ýaly edip işletmek, herekete getirmek. Derrew ussa aganyň garşysyna geçdim, körügi pazladyp başladym (R. Gelenow). pazyl [pa:zyl], at. Gawun, garpyz, kädi, hyýar ýaly bakja ekinleriniň gol atyp ýaýran ýaprakly baldagy, biýara. Öýleriň töweregindäki gawun- garpyzyň pazyllary solupdy (H. Garabaýew). pazza : pazza ýanmak derrew ot almak, çalt ýanmak. pazzyldama [pazzyllama], iş ady. Pazzyldamak ýagdaýy. pazzyldamak [pazzyllamak], işl. Dowamly pazzyldyly ses çykmak, pazzyldyly seslenmek. pazzyldaşmak [pazzyllaşmak], işl. Yzly- yzyna pazzyldyly ses çykmak. pazzyldatmak [pazzyllatmak], işl. Pazzyldyly ses çykarmak, pazzyldyly ses etdirmek. pazzyldaýyş [pazzyllaýyş], iş ady. Pazzyldamak ýagdaýy. pazzyldy [pazzylly], at. Gaz, ownuk odun, otluçöp we ş.m. ýananda ýa-da oduň üstüne suw dökülende we ş.m. çykýan sesiň ady. pe [pe:], Türkmen elipbiýiniň "P" harpynyň ady. peç at. Jaýy gyzdyrmak, nahar bişirmek we ş.m. üçin kerpiçden örülen ýa-da demirden ýasalan enjam. peçan [peça:n]: peçan bolmak masgara bolmak, ile gülki bolmak. Seniň derdiňden ile peçan bolduk-la! Peçan etmek masgara etmek, il gülküsi etmek . peçek at. Çyrmaşyklar maşgalasyna degişli, inçeden uzyn baldakly, ýere we başga ösümliklere çyrmaşyp ösýän köpýyllyk ot. peçiz [peçi:z], at. 1. Ýedi sany ýylanbaş atylyp oýnalýan milli oýun. 2. Peçiz oýnunda aty ýigrimi bäş öý göçmäge mümkinçilik (bäş ýylanbaş dükge, iki ýylanbaş jikge düşse, peçiz bolýar). peder at, k.d. Ata, kaka. Pederim Azady ötdi, galmady käbäm enem (Magtymguly). pedernälet [pedernä:let], syp. "Ataňa, kakaňa nälet" diýen manyda aýdylýan sögünç söz. pekge syp. Aýdylan sözi ýatda saklap bilmeýän; gepe-söze düşünmez, kelesaň. pekgelik at. Aýdylan sözi ýatda saklap bilmezlik; gepe-söze düşünmezlik, kellesaňlyk. pekgi , syp, ser. Pekge. Pekgi adam. pel at. 1. Ekin ekmek üçin töweregi çillenen dört burç görnüşli ýer, atyz. Güýzde däne ekilmedik ýer juda bir köpem däldi. Esasan, täze açylan ak ýerlerdi, kiçeňräk hemem suw çykmasy kynrak par pellerdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). 2. Suw saklamak üçin peliň dört töweregine galdyrylan gum, raýyş, çil. pelek at. 1. k.d. Gök, asman. Pil burnun pelege tutar (Magtymguly) 2. Ykbal, täleý. Almany göge zyň, ýere düşýänçä ýa pelek (Nakyl). \n\t‣Pelek tutmak (urmak) işiň gaýtmak, şowsuzlyga, betbagtçylyga uçramak. Indi saňa ne pelek urdy (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). peleň at. Pişikler maşgalasyndan bolan güýçli, ýyrtyjy haýwan, bars. pelesaň : pelesaň urmak (kakmak) iki baka hars urmak, iki ýana urunmak, alakjamak. pelesaňlamak işl. Biriniň ýa-da bir zadyň ugrunda hars urmak, alakjamak, pelesaň urmak. peläket [pelä:ket], at. Şum, ýaramaz, bezzat, pelit. Heý peläket, urjakmy, ýok (S. Myradow). pelit [peli:t], syp. 1. Hapa, nejis; pis. Ol pelitler kylmagaý erdi uruşnyň adyny (Magtymguly). 2. Sögünç sözi. pelle I, at, ser. 1. k.d. Basgançak; dereje, iň ýokary dereje. Luw ýylynda düşdi magraç gullasyna, Byrag münüp çykdy arş pellesine (Magtymguly). 2. Pellehana.Her kim pellä golaýlaşýan atlaryň tomaşasyndan galyp barýan ýaly, ileri süýşýärdiler (G. Kulyýew). 3. ser. Pille. Arada dyngy berlen wagty Guwanç oňa: – Häzir hem bir pelle! – diýdi (A. Gowşudow). \n\n\n PELLE II, at. Deň iki kesilen garpyzyň, gawunyň bir bölegi. Içi gyrlyp taşlanan pelleler baýryň bir bölegi ýaly küde bolup ýatyr(B. Kerbabaýew). pellehana [pelleha:na], at. Dürli görnüşli sport ýaryşlarynda (ylgamakda, at çapdyrylanda, maşyn, motosikl, tigir ýaryşlarynda we şm.) iň soňky barylmaly ýer, pelle; toýhana. Atlar pellehana golaýlaşypdyrlar (Ý. Mämmediýew). pellik at. Gawun, garpyz we ş.m. gök önümleriň pazylyndan, biýarasyndan ýolnup aýrylýan ýerindäki düýbi, sapagy. pelpelleme iş ady. Pelpellemek ýagdaýy. pelpellemek işl. 1. Howada dowamly ganat germek, ganat kakyp durmak. Laçynlar pelpelläp galar asmana (Magtymguly). 2. Galgamak, ýelkildemek. 3. gepl.d.Ynjalyksyz, aladaly ýagdaýda biriniň ýa-da bir zadyň daşynda pyrlanmak, oda-köze düşmek, kebelek bolup aýlanmak. Ene uzyn ömrüne çagalarynyň daşynda pelpelläp, ahyry olary adam edip ýetişdirdi. pelpelleşmek işl. 1. Birnäçe guş howada pelpellemek. Torgaýlar pelpelleşýärler. 2. gepl.d.Birnäçe bolup daşynda pyr-pyr aýlanmak, perwaz urmak. pelpelletmek işl. Pelpellemek derejesine ýetirmek; pelpellemäge mümkinçilik döretmek, ýol bermek, pelpellär ýaly etmek. pelpelleýiş iş ady. Pelpellemek ýagdaýy. pelsepe at. Tebigatyň, jemgyýetiň we pikirlenmäniň ösüşiniň esasy kanunlary hakyndaky ylym, filosofiýa. \n\t‣Pelsepe otarmak akyl satyp, esassyz pikir ýöretmek. pelsepewi [pelsepewü], ser. Pelsepeçilik. pelsepeçilik [pelsepeçilik], syp. Pelsepe ylmyna degişli, pelsepä has, mahsus. pelte at. 1.Çyra, şem we ş.m. yşyklandyryjy enjamlarda ýüplükden işilip, örülip ýa-da dokalyp ýasalan ýüp. Ömrüň şugla ursa, ýürek ýagyňdyr, Ýag tükener, peltäň söner, öçer sen (Magtymguly). 2. Çakmaksyz tüpeňlerde därä ot düşürmek üçin ulanylýan pagta bölegi. Gow bilen ot aldy we ony pagtadan edilen peltä düşürdi (A. Gowşudow). \n\t‣Peltesine ot bermek (ýag damdyrmak) derdini gozgamak, meçew bermek, öjükdirmek. Köşeşdirmegiň ýerine, sen onuň peltesine ýag damdyrýarsyň (B. Pürliýew). peltek syp. Käbir sesi dogry aýdyp bilmeýän. Ogrudan baý bolmaz, peltekden – bagşy (Baýly şahyr). peltekleme iş ady. Pelteklemek ýagdaýy. pelteklemek işl. Käbir sesleri nädogry aýdyp geplemek, bolşundan üýtgedip aýtmak. Çary hem zol-zol Aşyryň sözlerini gaýtalap, peltekledi durdy (“Edebiýat we sungat”). pelteklemeklik iş ady. Pelteklemek ýagdaýy. peltekleşmek işl. Birnäçe bolup pelteklemek. peltekletmek işl. Güýçli ruhy ýa-da başga täsir netijesinde diliňi pelteklemek derejesine ýetirmek. Ol dilini peltekledip, sakynyp gepledi (G. Kulyýew). peltekleýiş iş ady. Pelteklemek ýagdaýy. pelteklik at. Peltek bolmaklyk, käbir sesleri dogry aýdyp bilmezlik, peltegiň ýagdaýy. pelteli syp. 1.Pelte arkaly ýanýan, peltesi bar bolan. Sona çaý-nahar taýynlamak bilen boldy, pelteli çyrany otlady (G. Ezizow). 2. Peltäniň kömegi bilen atylýan, göçýän (tüpeň hakynda). Pelteli tüpeň. pena [pena:], at. 1. Bir zatdan goranar ýaly ýer, buky. 2. göç.m. Hossar, arka, daýanç, arkadag. Dogan dogana penadyr (“Görogly”). Iki söýgülä ýagşylyk edip, pena beren ol goňşy indi ýokdy (A. Gowşudow). 3. Bir zadyň öňüne tutulýan gorag, taşa, padar. Ol (sazak) howa bulaşanda, mallar üçin pena bolýar, çopanlara ýakmaga ýaraýar (“Edebiýat we sungat”). 4. Oglana dakylýan at. penakär [pena:kä:r], at. Pena bolýan, goldaw edýän, gorag edýän. Olar aýdym mirasynda, Wasp edermiş penakäri (M. Seýidow). penakärlik [pena:kä:rlik], at. Penakär bolmaklyk, arka, arkadaýanç, hossar bolmaklyk. penalama [pena:lama], iş ady. Penalamak ýagdaýy. penalamak [pena:lamak], işl. 1. Gorag ýa-da görünmezlik üçin bir zadyň arkasyna dolanmak, pena edinmek. Keýik owlajygy enesini penalap durdy. 2. göç.m. Arka tutmak, hossar edinmek, arka tutunmak. Annadurdy murt rejäniň geň däldigini bilip, derrew bizi penalady (N. Pomma). penalamaklyk [pena:lamaklyk], iş ady. Penalamak ýagdaýy. penalanmak [pena:lanmak], işl. 1. Goranyp saklanmak, görünmezlik üçin bir zady pena edinmek, bir zada bukulmak. Penjirämiziň öňünde ösüp oturan goja tuda penalandy (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Birini özüne pena edinmek, arka edinmek. penalatdyrmak [pena:latdyrmak], işl., ser. Penalatmak. penalatmak [pena:latmak], işl. Goranyp saklanmak, görünmezlik üçin bir zady pena etdirmek. penalaýyş [pena:laýyş], iş ady. Penalamak ýagdaýy. penaly [pena: ly], syp. Arka daýançly, goldawly. penalyk [pena:lyk], at. Hossarlyk, arkadaýançlyk. – Şahyr, bilýärmisiňiz, siziň penalyk eden adamyňyz kim? – diýip, kiçijik gözlerini güldürip sorady (G. Kulyýew). penalylyk [pena:lylyk], at. Penaly bolmaklyk, penasyz dällik. penasyz [pena:syz], syp. Penasy ýok, penaly däl. penasyzlyk [pena:syzlyk], at. Penasy ýokluk, penaly dällik, penasyz bolmaklyk. pendigöl [penniğö:l], at. Pendi halysyna salynýan ullakan göl. penje at. 1.Barmaklary bilen birlikde tutus eliň iç ýüzi. 2. Käbir haýwanlaryň,guşuň dyrnakly aýaklary. 3. Penjelenip alnan mukdardaky zat, şol zadyň ölçegi. Her penjesi bir gadak, Tiz ganaryň doldurýar (A. Kekilow). \n\t‣Bir penje (gysym) bolmak horlanmak. Penjesine düşmek biriniň girisine düşmek, özüňi tutdurmak, tutulmak. Düşdi duşman penjesine, Ýaş Jemile bilen çaga (Ç. Aşyrow). penjegoçak [penjeğoçok], at. Çyrpa, kürtä, halynyň gyrasyna salynýan tegelek ýaýraň goçak. penjek at. Serpme ýakaly we öňüniň iki syýyna çenli açyk ýeri iliklenýän kurtka – kostýum- balagyň ýokarky bölegi bolan eşik. Nury iki elini penjeginiň jübüsine sokup, açyk aýnadan howlynyň içine seretdi (B. Seýtäkow). penjeleme iş ady. Penjelemek ýagdaýy. penjelemek işl. 1. Penje bilen gysymlamak, tutmak, penjesine salmak. Ýerden bir gysym topragy penjeledi-de, ony eliniň aýasynda saklap, gözüni aýyrman, uzak wagtlap oňa seredip durdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Penje urmak, penje salmak; ýolmalamak. Aýyjyk derýada ýüzüp baryp, uklap ýatan balykçyny penjelemelidi (“Edebiýat we sungat”). penjelemeklik iş ady. Penjelemek ýagdaýy. penjelenmek işl. 1. Penje bilen gysymlanmak, tutulmak. Indi ol ussa aganyň ýanyna baranda, penjelenjek ýaly busulmady (R. Gelenow). 2. Penje urulmak, ýapyşylmak, ýolmalanmak. penjeleşdirmek işl. Bir zady birnäçe gezek penjelemek, penje urmak, penjeläp çykmak. penjeleşmek işl. Biri-birine penje urmak, biri-birine penje salmak. penjeletmek işl. 1. Penje bilen gysymlatmak, tutdurmak. 2. Penje urdurmak, ýapyşdyrmak, ýolmalatmak. penje-penje at. Birnäçe penje, birnäçe bölekden ybarat, topbak-topbak. Oglanjyk gölejige penje-penje ýorunja berdi. penjire at. 1. Äpişge. Otagyň penjiresi. 2. Pelteli çyranyň bokurdagyndaky çyra çüýşesini saklaýan deşik-deşik tegelek demir. Ol çyra nebit guýdy, penjiresini arassalap, çüýşe oturtdy. pensioner [pensiýone:r], at. Pensiýa alýan adam. pensiýa [pe:nsiýa], at. Garrylyk, maýyplyk we ş.m. boýunça maddy taýdan üpjün etmek üçin tölenýän yzygiderli pul tölegi. Beýik Watançylyk urşunyň weteranlarynyň, olaryň ýanýoldaşlarynyň we tylda zähmet çeken weteranlaryň pensiýalarynyň aýda iň ýokary möçberini 638 manat möçberinde bellemeli (“Türkmenistan”). penşenbe [penşemme], at. Hepdäniň dördünji gününiň ady. pent at. Birine berilýän nesihat, öwüt, tabşyryk, edilýän wesýet. Sözleri pent bolup galdy tillerde… (Magtymguly). \n\t‣Pent almak berilýän pendi kabul etmek, berjaý etmek. Söz sorana diýrem aklym ýetenden, Pent alana biýrin zehnim tutandan, Tä ölinçä aýyrmasyn watandan Hiç bir bendesini huda, Seýidi! (Zelili). Atanyň pendini alan goç ogul… (K.Gurbannepesow). Pent bermek, 1) nesihat etmek, wesýet etmek, öwüt bermek. Gapynyň agzynda ak saçly ene, Pent berip otyrdy perzentlerine: «Eýläk pyrlansaň – Başyň aýlanar, Beýläk pyrlansaň – Düzeler ýene (K.Gurbannepesow). 2) kimdir birine ejir çekdirmek, horlamak. Pent berýän oguldan özi saklasyn. Pent tutmak berilýän pendi ýatdan çykarman berjaý etmek. Onuň özi seýle-de etdi, meniň muňa näderejede hötde gelip bilendigimi bilemok, ýöne su pendi tutmaga yhlas edýärin (Ahmet Gurbannepesow). per I, at. 1. Guşlaryň uly ýeleginiň aşagyndan ösýän näzik ýelejik. 2. gepl.d. Ýelek, ganat. \n\n\n PER II, at. Suw degirmenini, gämileri we uçarlary herekete getirýän çarh şekilli enjam. \n\n\n PER III: per bermezlik boýun egmezlik, guýruk tutdurmazlyk, eýgertmezlik. Men size per bermerin. perde I, at. 1. Sahnanyň öňüne tutulýan uly tuty. Sahnanyň öňüni baglap duran perde-de syryldy (T. Taganow). 2. Gapa, penjirä tutulýan tuty (bu manyda seýrek ulanylýar). 3. Drama eseriniň bir bölegi, bölümi. Dört perdeli komediýa. 3. anat. Örtük, ýuka gabyk, gaýganak. Gulak perdesi. Öýken perdesi. 4. göç.m. Gelin-gyzlaryň ýuka matadan ýüzüne tutýan örtgüsi, nykap. Bir zaman perdäňi syrsaň ýüzüňden, Ak ýüzüňde hally juwan islärin (“Görogly”). 5. Tuwak. 6. Gyza dakylýan at. \n\n\n PERDE II, at, sazç. Kirişli saz gurallarynyň sapynyň sim bilen boglup goýulýan ýeri. Baş perde. Nowaýy perdesi. Ýokarky perde. Bäş perde. Aşaky açyk (orta) perde. Şirwan perdesi. \n\t‣ Bir perdeden gopmak umumy dil tapmak, ylalaşmak. perdeleme iş ady. Perdelemek ýagdaýy. perdelemek I, işl. 1.Tuty tutmak, perde tutmak. Aýnalary perdelemek. 2. Nykap çekmek, örtgi örtmek. 3. göç.m. Ýaşyrmak, gizlemek, üstüni basyrmak. \n\n\n PERDELEMEK II, işl., sazç. Kirişli saz gurallarynyň sapyna perde etmek. Dutary perdelemek. perdelemeklik iş ady. Perdelemek ýagdaýy. perdelemezlik işl. Perde tutmazlyk; ýaşyrmazlyk. perdelenmek I, işl. 1. Tuty tutulmak, perde tutulmak. 2. göç.m. Ýüzi örtülmek, üsti basyrylmak, gizlenmek, ýaşyrylmak. \n\n\n PERDELENMEK II, işl., sazç. Kirişli saz gurallarynyň sapyna perde edilmek.Perdelenip goýlan dutarlar. perdeleşdirmek işl. Birnäçe aýna, gapa perde tutup çykmak, tuty tutuşdyrmak. Aýnalary perdeleşdirmek. perdeleşmek işl. Perde, tuty tutmaga kömekleşmek. perdeletmek I, işl. Perdelemek işini başga birine etdirmek; perdelemäge ýol bermek; perdelemäge mejbur etmek. \n\n\n PERDELETMEK II, işl. Kimdir birine dutar we ş.m. saz gurallarynyň sapyna perde goýdurmak. Dutary perdeletmek. perdeli syp. 1. Tuty tutulan; perde asylan, perde gerlen. Perdeli penjire. 2. teatr. (Bir ýa birnäçe) bölümden durýan, bölümden ybarat. Üç perdeli drama. 3. Ýüzi nykap bilen örtülen, ýapylan. 4. Tuwakly. 5. Adama dakylýan at. \n\t‣Ýüzi perdeli 1) özüniň hakykat ýüzünde erbet adamdygyny gizläp saklaýan (adam hakynda). 2) utançly, haýaly, sypaýy. perdelik syp. Tutulyk, tuty etmek üçin, tuta niýetlenen. Perdelik mata. perdiwal [perdi:wa:l], at. Tama pürs atylandan soňra goýulýan ýarym gor. perenje at, ser. Bürenjek. Başy göwşüldän perenjeli, egni sowsany köýnekli çal saç bir aýaldy (B. Kerbabaýew). pereň at. Pyçagyň bir görnüşi. perganat [perğa:nat], at, ser. Dikuçar. Dikuçara peri ganatyň hyzmatyny ýerine ýetiýändigi üçin perganat diýýänler hem bar. peri at. 1.Ertekilerde, hyýaly eserlerde: owadan gyz. Bilgiçler: – Eý köşegim, bu bag perileriň bagydyr – diýdiler (“Saýatly – Hemra”). 2. göç.m. Gözel, owadan. perik at. 1. Daşyna keleplenen ýüplük geýdirilip çözlenýän ýa-da ýumaga, tütä saralan sapaklar kelep edilýän tara guraly. 2. Suw degirmeniniň çarhy. Indi negada bir gün diýäýmeseň perigiňem, suwuňam sesi eşidilenokdy (R. Gelenow). peri-peýker at. Peri keşpli, peri surat. Ol peri-peýker sypatly ýary gördüm, şondadyr (Magtymguly). perişan [peri:şa:n], syp. 1. Gamgyn; erbet, ýaramaz. Köňlüm perişandyr, sähwim derazdyr (Magtymguly). Altynyň halynyň perişan bolup oturanyny aňlaýanlar bardy (N. Saryhanow). Aýdyp otur, neçün halyň perişan? (G. Ezizow). 2. Dagynyk, bulaşyk, tertipsiz. Onuň perişan saçlary eginlerine dökülipdir (“Edebiýat we sungat”). perişanlyk [peri:şa:nlyk], at. Perişan halda bolmaklyk. Ýüzümiň perişanlygy we onuň geljegi meni köp närahat edýär (A. Gowşudow). perişde [peri:şde], at. Dini düşünjä görä hudaý tarapyndan ýaradylan we asmanda ýaşaýan juda görmegeý hem-de gowy häsiýetli melek. Olar: – Sen ynsmysyň, jynsmysyň, almyň ýa-da perişdemiň? – diýip soradylar (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣Perişde ýaly arassa, päkize, päk. Perişde ýaly garry. Peýdasyz perişde her näçe gowy hem bolsa, başga kişä peýdasy degmeýän, haýry ýetmeýän adam. Peýdasyz perişdeden aşna döw ýagşy (Atalar sozi). perizat [peri:za:t], at. 1. Adamyň gözüne görünmeýän, görke, husna baý bolan periden doglan peri çagasy. Birazdan soň bolsa bir perizat köşkden gizlinlik bilen sallanyp düşýär (“Türkmen halk ertekileri”). Mejnun Leýli perizady Söýen dek söýmüşem seni (Magtymguly). 2. göç.m. Görmegeý, gözel, näzenin. perman [perma:n], at. 1. Döwlet baştutanynyň kadalaşdyryjy hukuk häsiýeti ýa-da kanun güýji bolan namasy. Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň 54- nji maddasyna laýyklykda Türkmenistanyň Prezidenti Türkmenistanyň bütin çäginde hökmanylyk güýji bolan permanlary çykarýar (Türkmenistanyň Konstitusiýasy). 2. Oglana dakylýan at. perpendikulýar [perpendikulýa:r], at, geom. 1. Şol bir göni çyzyk ýa-da tekizlik bilen 90º burçy emele getirýän göni çyzyk. 2. Perpendikulýar bolan. Perpendikulýar çyzyk. perraç [perra:ç], at, kön.s. Nöker, esger. Nazar perraç oňa başgaça düşündi (A. Gowşudow). pers at, kön.s. Görnüş, şekil, boluş, keşp; durk. Eli palçyga batan ýaly hemişe bulaşyp oturmak gelşikli öýüň persini bozjak (B. Kerbabaýew). \n\t‣Ýüzüniň persi üýtgemek ýüzüniň keşbi üýtgäp gitmek. persala [persa:la], syp. Çyzym-çyzym edilen, çylgym-çylgym ýara salnan, ýaralanan. Demirtiken, gyzgan, ýandak ýaly tikenli çöpler aýagyny pers-ala etse-de, azasyny duýmady (H. Derýaýew). pert hal. Buýtar-suýtar etmän, örän düşnükli görnüşde. Bu şonuň işi diýip pert aýtdy (N. Baýramow). Pert jogap bermek. pert-pert hal. Yzly-yzyna pert görnüşde. Birdenkä-de başyny galdyryp, edil ýygnakda gürrüň edýän ýaly, pert-pert sözledi (B. Kerbabaýew). perwana [perwa:na], at. 1. Kebelek. Senem bilen aýralygyň oduna, Perwana dek ýana-ýana gelemen (“Şasenem – Garyp”). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Perwana bolmak biriniň yşkyna düşmek, biri diýip ýanyp köýmek, däli-diwana bolmak, daşynda kebelek bolmak. Perwana dek (ýaly) pyrlanmak gowy görünjek bolup, daşynda kebelek bolup aýlanmak. Ol seniň daşyňda perwana dek pyrlanýar (“Edebiýat we sungat”). perwaý [perwa:ý], at, kön.s. Alada, gorky, gaýgy, azar, ünji. \n\t‣Perwaýyna däl azaryna däl, piňine däl. Ol seretdimi, seretmedi, Amanlynyň perwaýyna däl (N. Pomma). perwaýsyz [perwa:ýsyz], syp. Hiç bir zadyň pikirini etmeýän, bolup duran zatlara üns bermeýän, biperwaý. Ol hiç diýdi-de, perwaýsyz jogap berdi (“Edebiýat we sungat”). perwaýsyzlyk [perwa:ýsyzlyk], at. Perwaýsyz bolmaklyk, biperwaýlyk. Perwaýsyzlyk etmek. perwaz [perwa:z], at. 1. Jaý basyrylanda pürsleriň üstünden goýulýan gysgajyk tagta(lar). 2. Agajyň ýapraklarynyň şygyrdysy, guşuň ganatlarynyň hereketi netijesinde döreýän ses. Bilbil perwaz eder gunça güllerde (“Saýatly – Hemra”). \n\t‣Perwaz eýlemek uçmak, ganat kakmak. Perwaz eýläp, seýran etdim dünýäni (Magtymguly). Perwaz urmak (bolmak) uçganaklap, daşyndan aýrylmazlyk, oda-köze düşmek, biriniň göwnüni awlajak bolmak, kökenek bolmak, perwazlamak. Perwaz urup kän aýlandym daşynda (A. Salyh). perwazlamak [perwa:zlamak], işl., gepl.d. Aýrylyp bilmän, biriniň daşynda aýlanmak. perýat [perýa:t], at. 1. Ýangynly, gynançly agy, dady-perýat, ahy-nala. – Bilbil, ýagty jahany görse, bir perýat urar – diýdi (“Hüýrlukga – Hemra”). 2. Arz, nalyş. Ol perizat perýadymy aňmazmy? (G. Muhtarow). \n\t‣Perýat kylmak kömek sorap perýat etmek, dat etmek. perzent at. Çaga, zürýat. Dogan doganyň daşy, Perzent ýüregiň başy (Nakyl). Perzent perzent bolar, ata-da ata (G. Ezizow). perzentlik at. Perzende degişli, perzende laýyk. Perzentlik borjumy berjaý etmesem bolmaz. perzentsiz [perzenssiz], syp. Perzendi ýok, perzendi bolmadyk. Perzentsiz adam. perzentsizlik [perzenssizlik],at.Perzentsiz ýagdaýda bolmaklyk,çagasyzlyk, zürýatsyzlyk. Perzentsizlik zaryn çekdim (“Görogly”). perzi at. Küşt oýnunda mallaryň iň güýçlüsi, şadan soňky ikinji esasy mal. Uly malyndan-da ikisini gideripdi, hatda perzisiniň-de göçeri azalýardy (B. Kerbabaýew). pes 1. syp. Boýy ýeterlik derejededen gysga, kelte. Selim şyh pes boýlurak gaty gujurly adam (Ç. Aşyrow). 2. Çöket ýer, oý. Pis pisi tapar, suw – pesi (Nakyl). 3. Kanagatlanarly däl, ortadan aşak, orta derejä ýetmedik, bellenen hilden ýaramaz, bellenen möçberden kem, az. Gelin, onyň dogry welin, meniň beýleki halylarym hiç bir halydan pes däldir (A. Gowşudow). 4. Adamkärçilik, gylyk-häsiýet taýdan ýaramaz. Ol pes adam eken. \n\t‣Pese düşürmek peseltmek. Sen öz dostlaryň öňünde abraýyňy nähili pese düşüripsiň (B. Pürliýew). Pese gaçmak (düşmek) öňki derejesinden peselmek, aşak düşmek. Dünýä biržasynda gyzylyň bahasy pese gaçypdyr. Pes göwünli özüni kiçi tutýan, sada, pes pälli. peselişmek işl. Kem-kemden peselmek, dura-bara peselmek, az-kem peselmek, birneme peselmek (peselmek işliginiň 1-5 manylary boýunça). peselme iş ady. Peselmek ýagdaýy. peselmek işl. 1.Boýy kemelmek, pes bolmak. Üstünden köp wagt geçensoň, gala birneme peselen ýaly görünýär. 2. Aşak düşmek, aşaklamak, azalmak. Suwuň meseleni bilen peseleniniň onçakly tapawudyny hem bilip duramok (B. Kerbabaýew). 3. Keseliň, syrkawyň ugry gaçyp başlamak, ýagdaýy agyrlaşmak, ýaramazlaşmak, erbetleşmek. 4. Nyrhy, gymmaty kemelmek, pese düşmek, arzanlamak. Harytlaryň nyrhy peselmek. 5. Gowşamak, ýuwaşamak, haýallamak. Saz kä peselip, kä batlanýar. peselmeklik iş ady. Peselmek ýagdaýy. peselmezlik iş ady. Pes bolmazlyk, pese gaçmazlyk, aşak düşmezlik. peseltdirmek işl., ser. Peseltmek. Eýsem ýerasty suwlaryň derejesini nähili peseltmeli... – munuň hem çözgüdi tapyldy (“Türkmenistan”). peseltmek işl. 1. Boýuny kemeltmek, peseltmek, gysgaltmak. 2. Aşak düşürmek. 3. Ýagdaýyny, halyny erbetleşdirmek, ýaramazlaşdyrmak. 4. Bahasyny, gymmatyny azaltmak, kemeltmek, arzanlatmak. 5. Gowşatmak, ýuwaşatmak, haýallatmak. Ol basym sesini peseldip, hemişeki parahat gürrüňine öwürdi (A. Gowşudow). peseň 1. syp. Pesräk. 2. at. El terezisiniň iki tarapyny deňlemek üçin ýeňil tarapyna dakylýan agramlyk daş. pesinden [pesinnen], hal. Hiç bolmanda, iň bolmanda, azyndan. pesine [pesi:ne], at. Galoşyň apgyrdynyň içinden tikilýän gaýyş. peslemek işl. Pes oturmak, ýuwaşamak.. Olam-a peslär ýaly däl, eden işini oňarýar. peslik at. 1. Pes ýer, çöketlik, oý ýer. 2. Gysgalyk, keltelik. Onuň boýy birneme peslik edýär. 3. Adamkärçiligi, gylygy ýaramaz bolmaklyk. Göripçilik etmek peslik dälmidir? pespäl [pespä:l], syp. Adamkärçilikli, göwni pes, ulumsy bolmadyk. Pespäl adam. pespällik [pespä:llik], at. Kiçi göwünlilik, päli peslik, men-menlik etmezlik, gopbamsy dällik. pespällilik [pespä:llilik], at. ser. Pespällik. pessaý [pessa:ý], syp., hal. Ýuwaşlyk bilen, ýuwaşjadan, çalaja (ýel hakynda). Pessaý şemal gelen wagty, Gozganýar agaç depesi (R. Seýidow). Ol pessaý hiňlenip ugrady. pessaýlama [pessa:ýlama], iş ady. Pessaýlamak ýagdaýy. pessaýlamak [pessa:ýlamak], işl. 1. Ýuwaşap ugramak, gowşamak (esasan, şemal, ýel hakynda). Pessaýlap öwüsýärdi ýazyň şemaly (A. Kekilow). 2. Kem-kemden aşaklamak, pese inmek, aşak inmek. Kä belentläp uçdum, käte pessaýlap (K. Gurbannepesow). pessaýlamaklyk [pessa:ýlamaklyk], iş ady. Pessaýlamak ýagdaýy. pessaýlaşmak [pessa:ýlaşmak], işl. 1. Kem- kemden pessaýlap ugramak, gowşamak. Şemal pessaýlaşdy. 2. Ýuwaşlyk bilen aşak inmek, kem- kemden aşaklamak, pese düşmek. Pessaýlaşyp uçup barýan guşlara gözüm düşdi. pessaýlatmak [pessa:ýlatmak], işl. 1. Ýuwaşadyp ugratmak, gowşatmak. 2. Ýuwaşlyk bilen aşak indirmek, kem-kemden aşaklatmak. pessaýlyk [pessa:ýlyk], at. Ýuwaşlyk, mylaýymlyk (ýel hakynda). Ýaz şemaly pessaýlyk bilen ösýärdi. pessaý-pessaý [pessa:ý-pessa:ý], hal. Ýuwaş-ýuwaşdan, kem-kemden, usullyk bilen, assa- assa, emaý bilen. Aýlanyp-aýlanyp, bizi tapmansoň, Pessaý-pessaý aşak inip başlady (Ş. Kekilow). Onuň giden yzy bilen Pessaý-pessaý gadam urdy (Ç. Aşyr). pessewe [pessöwö], at, kön.s. Gadym zamanlarda atly gezýän hanyň, harby ýolbaşçynyň attutary. Görse bu sapar munuň ýanynda diňe pessewesinden başga adam ýok (A. Gowşudow). peş I, at. Köplenç, ak reňkli uzyn in matadan kellä oralýan selle, çalma. Aýagy çepekli, kellesi peşli, Pete-pet çykandyr, ýadaw bir fellah (K. Gurbannepesow). \n\n\n PEŞ II, at. Gyzgyn çägede gowrulan mekgejöwen dänesiniň açylany. peşe at, ser. Çybyn. Duşmanyň peşeçe bolsa, pilçe gör (Nakyl). Hiç-haçan deň gelmez pil bilen peşe, Garaňkylyk dyza çöker hemişe (A. Kekilow). \n\t‣ Peşeden pil ýasamak ujypsyz zady ulaltmak, çendenaşa çişirmek. peşehana [peşeha:na], at. Çybyndan, aýakçydan goranmak üçin hasadan tikilen çadyr. peşehorda [peşeho:rdo], at. Awuly çybynlaryň çakmagy sebäpli adamyň bedenine çykýan hem-de, köplenç, ýere ilkinji gyraw düşýänçä gutulmaýan agyrysyz baş, ýara. Onuň sag dulugynda peşehordanyň yzy bildirýärdi (A. Gowşudow). peşemek işl. Aýaklary bilen ýeri dörmek, dörjelemek, oýmak. Horaz bolsa eşegiň üstünde aýaklary bilen peşäp, küli tozadyp gelýär, ýakyn geldigiçe hem tozany köpelýär (“Türkmen halk ertekileri”). peşene at. Görk-görmek, owadanlyk, gelşik, syrat, sypat. peşeneli syp. Ýüz keşbi gelşikli, owadan, görmegeý, syratly. Şol wagt köpçüligiň içinden peşeneli bir ýaşuly saýlanyp orta çykýar (G. Ezizow). peşenelilik at. Peşeneli görnüşde bolmaklyk, görmegeýlik, syratlylyk. peşeň at. Düýbündäki deşijegine mis oturdylýan we içine däri, seçme, gülle salynýan demirden ýa-da gaty kagyzdan edilen turbajyk şekilli partladyjy guty, gap. peşeşdirmek işl. Köp ýeri peşäp çykmak. peşeşmek işl. Bilelikde yzly-yzyna peşäp durmak. peşetmek işl. Öň aýaklary bilen ýeri dördürmek, dörjeletmek, oýdurmak, peşäp durmagyna ýol bermek, peşemeginiň öňüni almazlyk. peşew [peşöw], at. Böwrek üsti bilen bölünip, siýdiklik arkaly çykýan suwuklyk; siýdik. \n\t‣ Peşew etmek buşukmak, siýmek. peşewhalta [peşöwhalta], at. Siýdik ýygnanýan beden agzasy, siýdikhalta. peşgeş [peşğeş], at. Sylag, sowgat hökmünde mugt berilýän zat. peşmek at. Düýbi inçe, ýokarsy gaba, telpekläp ösýän ýabany ot we onuň guran görnuşi. \n\t‣ Peşmek ýaly 1) ýeňil; 2) gabarasyna görä agramy ýok. peşşap [peşşa:p], at, taryh. Şalaryň, hanlaryň saklaýan gullukçy hyzmatkäri, ýasawul. Sen bu ýerde kän durma, biziň peşşaplarymyz seni görseler, öldürerler (“Görogly”). peşşerilmek işl. Pezzerişmek, hüžžerişmek. peşşermek işl. Pezzermek, çişmek, hüžžermek. peşşertmek işl. Pezzermek, hüžžertmek. pet I, at, kön.s. Ýüz. \n\t‣Petine gar ýagmak işi gaýtmak, şowsuzlyga uçramak, erbet ýagdaýa düşmek. \n\n\n PET II, at. Matany petlemek üçin suwa un goşup, ýörite taýýarlanylýan suwuklyk. petde I, at. Ýandak, ýowşan we ş.m. ösümlikleriň ýyglyp, depelenip üýşürilen üýşmegi, topbagy. Ullakan petde etdim-de, suwuň öňüni basjak boldum (B. Japarow). \n\n\n PETDE II, at, ser. Toraňňy. petdeleme iş ady. Petdelemek ýagdaýy. petdelemek işl. Ýandak, ýowşan we ş.m. otlar ýyglandan soň, olary depeläp, petde görnüşine getirmek, petde etmek. Ýandak petdelemek. petdelemeklik iş ady. Petdelemek ýagdaýy. petdelemezlik iş ady. Petde etmezlik. Ýandagy petdelemän üýşürmek. petdelenmek işl. Petde görnüşine getirilmek, petde edilmek. Petdelenen ýandaklary bir ýere basyp goýmak. petdeleşdirmek işl. Bir ýan ujundan petde-petde edip çykmak, petde-petde edişdirmek (köp sanly petde hakynda) . petdeleşmek işl. 1. Birine petdelemäge kömekleşmek. 2. Birnäçe adam bir wagtda bilelikde petdelemek. Olar ýatyrylan ýandaklary petdeleşip ýördüler. petdeletmek işl. Depeläp, petde görnüşine getirtmek, petde-petde etdirip goýdurmak; petdelemäge mümkinçilik döretmek, ýol bermek. – Aşyr, ýygan ýandaklaryňy maňa petdeledäý, men senden gowurak petdelärin. petde-petde 1. at. Köp sanly petde. Petde- petde ýandaklar meýdanda ýaýrap ýatyrdy. 2. gepl.d. Daňy-daňy (köp sanly daňy). Petde-petde pul bermek. petek at. Aýakgabyň içine düşemek üçin ýörite kesilen keçe bölegi, olduryk. Köwşüň petegi. peteke at. 1.Guşlaryň döşüniň iç ýüzünde iýmit ýygnaýan ýeri. 2. Kükregiň ýokarky gapyrgadan döş süňküniň gutarýan ýerine çenli bolan aralygy, kükrek. \n\t‣Petekesinden otlamak golaý aralykdan atmak, döşünden çenäp atmak. Petekesini gaýşartmak özüni hondan bärsi saýmak, ulumsylyk, gopbamsylyk etmek, eýemsiremek. Hil bir iş bitiren ýaly bolup, petekesini gaýşartdy (R. Gelenow). peteklemek işl. Köplenç, keçe bolegini laýyklap kesip, köwşüň içine petek etmek; köwşüň içine petek salmak. peteň : peteň etmek bizar etmek, ýürege düşmek, irizmek, ýadatmak. Ol özüniň guduzlygy bilen ähli obany peteň edipdi (Ç. Aşyr). peteň-bizar [peteň-miza:r]: peteň-bizaryny çykarmak biriniň halys ýüregine düşmek, kimdir birini bizar etmek, halys irizmek. Wagtynda hiç zadyň etmän azaryn, Tanyş-bilişleriň peteň-bizaryn Çykarypdy, sorap kömek bermegin (A. Kekilow). pete-pet hal. Ýüzbe-ýüz, garşyma-garşy, gabatma-gabat. Öwrümde ol ikimiz pete-pet geldik. petigara [petiğara], syp. Işi gaýdan, bagtsyz, gara maňlaý, biçäre, görgüli. Bu peti garany öldüren bolaýmaýyn diýip gorkdy (A. Gowşudow). petiguly [petiğuly]: petigulusyny bermek kesgitli jogap bermek, gaýtargysyny bermek, geplemez ýaly etmek, ikini islemez ýaly etmek. petik at. Bent edilen, öňi baglanan, beklenen, ýapylan. petikleme iş ady. Petiklemek ýagdaýy. petiklemek işl. Öňüni baglamak, bentlemek; dyky we ş.m. zat bilen beklemek, ýapmak, dykmak. Işini bitiren dessine-de deşigi köne pagta bilen petikläpdir (R. Gelenow). petiklemeklik iş ady. Petiklemek ýagdaýy. petiklenmek işl. Öňi baglanmak, dyky we ş.m. zatlar bilen dykylyp beklenmek, ýapylmak. petikleşdirmek işl. Ähli ýerini ýapyp, bekläp çykmak. petikleşmek işl. Petiklemäge, ýapmaga, dykmaga kömekleşmek. petikletdirmek işl. Birine öňüni baglatmak, dyky dykyp bekletmek, ýapdyrmak. petikletmek işl. Petiklemek işini başga birine etdirmek, petiklemäge mejbur etmek. petikleýiş iş ady. Petiklemek ýagdaýy. petir [peti:r], at. Tutuş ýüzi , köplenç, ik bilen dürtülip, hamyry aldyrylman bişirilýän çörek. Meniň jigim gerekli, Eli petir çörekli (Hüwdüden). \n\t‣Petir bezelen ýaly deşik-deşik, dürtük-dürtük. Ýeriň ýüzi petir bezelen ýaly çukanak bolup görünýärdi (B. Kerbabaýew). petiş syp. Dymyk, dymyljyk, demikdiriji, kapas (şemalsyz yssy howa hakynda). Agşamlaryna dymyk hem petiş bolýardy (A. Gowşudow). petişlenmek işl. Petiş bolmak, dymyk bolmak, demikdiriji, tutuk bolmak, kapaslanmak (howa hakynda). Gijara ýel turjak ýaly, howa totlandy-da petişlendi (B. Kerbabaýew). petle [petile/petle], at. Gabsadyr äpişgäni çarçuwa, söýä berkitmek üçin içine eplenýän ýasy demir enjam. petleleme [petleleme], iş ady. Petlelemek ýagdaýy. petlelemek [petlelemek], işl. Petle kakmak, petle oturtmak. petlelemeklik [petlelemeklik], iş ady. Petlelemek ýagdaýy. petlelemezlik [petlelemezlik], iş ady. Petle oturtmazlyk. petlelenmek [petlelenmek], işl. Petle oturdylmak. Täze salnan jaýlaryň gapylary petlelenipdir. petleleşdirmek [petleleşdirmek], işl. Petle oturdyp çykmak. petleleşmek [petleleşmek],işl. 1. Petle oturtmaga kömekleşmek. Agama täze jaýlarynyň gapylaryny petleleşdim. 2. Birnäçe bolup petlelemek. Agaç ussalary mekdebiň täze jaýynyň äpişge- gapylaryny petleleşip durdular. petleletmek [petleletmek],işl. Petle oturtmak işini başga birine etdirmek. Gapydyr äpişgeleri petleletmek. petleleýiş [petleleýiş],iş ady. Petlelemek ýagdaýy. petleme iş ady. Petlemek ýagdaýy. petlemek işl. Erişlik, argaçlyk ýüpegi, ýüplügi boýalandan soň petli suwa batyryp çykarmak, pet bermek. petlemeklik iş ady. Petlemek ýagdaýy. petlemezlik iş ady. Petli suwa batyryp, pet bermezlik. petlenmek işl. Petiň içine salnyp çykarylmak, pet berilmek. Erişleriň-de girjegi girip, petlenjegi petlendi (N. Pomma). petleşdirmek işl. Ýüpek sapaklary, ýüplükleri bir ýan ujundan petläp çykmak. petleşmek işl. 1. Birine petlemäge kömekleşmek. Ýüplük petleşmek. 2. Birnäçe bolup, bilelikde petlemek. Aýallar ýüplük petleşip otyrdy. petletdirmek işl., ser. Petletmek. Köýnegiň ýakasyny petletmek. petletmek işl. Petlemek işini başga birine etdirmek, petlemäge mejbur etmek, petlemäge ýol bermek. petli syp. Pete ýatyrylan, pet berlen. Petli mata. petredişmek [petiredişmek], işl. Birnäçe adam bir wagtyň içinde gözüni petretmek. petremek [petiremek], işl. Gözi hanasyndan çykaýjak ýaly mölermek, alarmak (göz hakda) . Ýyldyz sanaýan ýaly, ýüzüni diň göge tutup, gözüni petredip dur (N. Pomma). Gözüňi petredip seretmek petreşmek [petireşmek], işl. 1.Gözleri hanasyndan çykaýjak ýaly bolup durmak. Ýyldyzlar petreşip ýüzüne bakýar, Göýä söýgüli ýar gaşyny kakýar (A. Kekilow). 2. Açyk, aýdyň görnüşip durmak, ýaldyraşmak. Ýyldyzlar örän aşakdan petreşip görünýärdiler (B. Seýtäkow). petretmek [petiretmek],işl. Gözlerini hanasyndan çykaraýjak ýaly etmek. Ol gözlerini petredip, daş-töweregine garanjaklady. peý : peýini tapmak ser. Peýlemek. Günleriň bir gününinde peýini, ebeteýini agtaryp, öz sözüni aýdyp goýdy (B. Kerbabaýew). peýan [peýa:n], at. 1. k.d. Ykrar, durnuk, haýyr, peýda. Panydyr, hiç kime peýany bolmaz (Magtymguly). 2. Peýda, haýyr. Jepasyny çekmeseň, peýany bolmaz (“Görogly”). \n\t‣Peýan bermezlik ynamy ödemezlik, tamany ödäp bilmezlik, wepa bermezlik, haýyr etmezlik. peýansyz [peýa:nsyz], syp. Ykrarsyz, durnuksyz, wepasyz. "Ah, peýansyz dünýä inenler!" diýip, elimi silkip goýberdim (R. Gelenow). peýansyzlyk [peýa:nsyzlyk], at. Peýany ýokluk,ygrarsyzlyk, durnuksyzlyk. peýda [peýda:] I, at. 1. Oňaýly netije, haýyr, nep. Seniň maslahatyň peýdasy bolarmyka? 2.Ýardam, kömek. Ol maňa uly peýda berdi (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣Peýdasy degmek peýdasy bolmak, peýdaly bolmak, haýyr etmek. Şu dermanyň kellagyryma peýdasy degermikä? \n\n\n PEÝDA [peýda:] II: peýda bolmak ýüze çykmak, görünmek, gelmek; döremek. Kerwenleriň içinde wagtyhoşluk peýda boldy (“Hüýrlukga – Hemra”). peýdakeş [peýda:keş], at. 1. Haýyr görmek üçin alyş-çalyş, söwda-satyk bilen meşgul bolýan ownuk söwdagär. Bizler peýdakeş däl, çarwa adam (“Görogly”). 2. gepl.d.Haýryna, peýdasyna çapyjy. peýdakeşlik [peýda:keşlik], at. Peýda, haýyr görmek maksady bilen alyp satmaklyk, peýdakeşiň käri. peýdalanmak [peýda:lanmak], işl. 1. Öz geregine ulanyp bilmek, işletmek. 2. Bir zatdan haýyr, nep, peýda görmek, düşewünt düşürmek. peýdaly [peýda:ly], syp. Netijesi gowy, haýyrly, nepli. Peýdaly iş. peýdalylyk [peýda:lylyk], at. Peýdasy barlyk, peýdaly bolmaklyk, peýdasyz dällik. peýdasyz [peýda:syz], syp. Peýdasy bolmadyk, peýdasy ýok, haýyrsyz. Peýdasyz perişdeden aşna döw ýagşy (Nakyl). peýdasyzlyk [peýda:syzlyk], at. Peýdasy ýokluk, peýdaly dällik, peýdasyz bolmaklyk. peýkal [peýka:l], at. 1. Çarhyň içinden geçip, degirmen daşyny aýlaýan dik sütüniň aşaky çiş ujy. 2. Bir bölek ekin meýdany. Garawekiliň jaryna düme ekilen bir peýkal ýerde bugdaýdyr künjüden özlerine zähmet güni hökmünde lomaýja paý ýeter öýdüpdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). Bir gün ýandak çapýarlar, bir gün bugdaýa suw tutýarlar, atyzlary giňeltmek, birleşdirmek üçin beýigräk ýerleriň gumuny jara döküp gelmek işinde işleýärler, garasaý, kolhoz näme iş buýursa, dannawsyz edip ýör, arasynda dümeçiligimizdäki peýkalymyza barybam işläp gaýdýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). peýkam [peýka:m] I, at. 1. Ýaý okunyň ujuna geýdirilýän ujy çiş demir. Ilki gören zady ok bilen peýkam (K. Gurbannepesow). 2. gepl.d.Ýaýyň oky. Peýkam aldy çep gözüni, Kör arçyndy soňky ady (Ç. Aşyrow). 3. gepl.d.Sagadyň dili. Sagadyň peýkamlary on ikini görkezýärdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Peýkam nagşy el işlerine salynýan, ýaý okunyň ujundaky peýkama meňzeş nagyş. peýker at., k.d. Beden, ten; şekil, surat, keşp (ser. Peri-peýker). peýleme iş ady. Peýlemek ýagdaýy. peýlemek işl. Bir zadyň amatyny tapmak, maýyny agtarmak, çemini gözlemek. peýleýiş iş ady. Peýlemek ýagdaýy. peýman [peýma:n], at. Berlen söz, edilen äht, wada. Ol ne kimse ötendir, äht ile peýmany dört (Magtymguly). Seniň her bir sözüň, her bir arzuwyň, Mukaddes peýman dek ýerine ýeter (A. Kekilow). peýmana [peýma:na], at, k.d. 1. Berlen ömür, müddet, pursat. 2. Käse, pyýala. \n\t‣ Peýmanasy dolmak sanaglysy dolmak, aradan çykmak, ölmek, ýogalmak, dünýäden gaýtmak. Ajal ýetip, peýmanamyz dolmasa, Ýyglama, Senem gyz, gitsem gelermen (“Şasenem – Garyp”). Toba jamyn noş kyl ol peýmana dolmazdan burun (Magtymguly). peýmen at. Galla salmak üçin ýörite dokalýan alty-ýedi putluk çuwal. Uşakgöz elekden geçirilen künjüleri ýörite peýmenlere salarlar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). Bir hepdäniň dowamynda taýýarlanylan künjüli, çowdaryly peýmenleri, sarganlary, kaklary, sökleri maşyn bilen araba mas ýüklärdiler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). \n\t‣Peýmen etmek önen dänäni daýhan bilen ýer eýesiniň peýmene salyp bölüşmegi. peýni at. Palasa, kilime salynýan ownuk gara nagyş. peýnir [peýni:r], at. Dowar süýdünden ýörite uýadylyp, sykylyp taýýarlanýan iýmit. peýnirmaýa [peýni:rma:ýa], at. Peýnir taýýarlamakda ulanylýan maýa. peýşin [peýşi:n], at. Öýle wagtyndan ikindä çenli bolan wagt aralygy, günüň öýleden agan wagtlary. Asmana seretdim, gün eýýäm peýşin (K. Gurbannepesow). peýwer [peýwör],at. Bagşylaryň biriniň beýlekisine eýerip ýerine ýetirýän aýdyşyk aýdymy. Ikisi peýwer aýdyşdy (“Görogly”). peýwagtyna [peýwağtyna],hal. Iş bilen däl- de, öz erkine. Obadaşlar! Men siziň ýanyňyza öz peýwagtyma, ýönekeý gelemok (B. Kerbabaýew). peýwendi [peýwönnü], syp. Sapylan, peýwent edilen (miweli agaçlar hakynda). Olaryň bäri ýanynda iki sany uly peýwendi tut garalyp otyr (K. Jumaýew). peýwent : peýwent etmek miweli agajyň hilini gowulandyrmak üçin onuň gabygyny ýaryp, oňa ikinji bir miweli agajyň gözüni berkitmek arkaly täze ösüntgi almak, sapmak. pezzerilmek işl. Gabarylmak, hüžžerilmek. pezzerişmek işl. Gabarylyşyp, hüžžerişip durmak. pezzerme iş ady. Pezzermek ýagdaýy. pezzermek işl. Gabarmak, tike-tike bolmak (saç, murt, sakgal hakynda). Onuň gözleri uçganaklady, murty pezzerdi, gollaryny çyzgap, ellerini owkalaşdyrdy (B. Kerbabaýew). pezzertmek işl. Gabartmak, hüžžertmek. Murtuny pişge ýaly pezzerden dilmaç geldi (B. Kerbabaýew). pezzik syp. 1.Gabaryp duran, hüžžerip duran. 2. Ýalaňy odun ýakanyňda köz galmaýan çöp-çalam. Pezzik ýowşan. päh üml., ser. Päheý. päheý üml.Haýran galmagy ýa-da makul bilmezligi aňladýar. Päheý! Çagalar üçin dil öwrenmek kyn zatmy? (H. Ysmaýylow). pähim at. Aň-düşünje, paýhas, akyl. 2. Pähimli, parasatly sözler. \n\t‣Pähim etmek akyl ýetirmek, aňmak, göz ýetirmek. Kimse pähm etmez bu derdim, bolmuşam dermanda men (Magtymguly). Mähri! Sen öz hatyň nähili günlere hiç bir oslanylmadyk ýerden maňa gelip ýetişenini bir pähim edip gör (A. Gowşudow). Pähimi ýetmek düşünip bilmek, aňy ýetmek, akyly çatmak. Akyl äriň pähmi ýeter bu söze (Magtymguly). pähimdar [pähimda:r], syp., ser. Pähimli. Pähimdar adam. pähimdarlyk [pähimda:rlyk], at, ser. Pähimlilik. pähimlenmek işl. Akylyňy durlap paýhaslanmak, pähim etmek, paýhaslanmak, oýlanmak. pähimli syp. Akyl ýetirýän, pähim edýän, paýhasly, pähimdar. Mert oldur ki, bolsa köňli rehimli, Göwresi giň gerek, özi pähimli (Magtymguly). pähimlilik at. Bir işi oýlanyp etmeklik, akyl ýetirmeklik, pähimli bolmaklyk, paýhaslylyk, pähimdarlyk. pähim-parasat [pähim-parasa:t], at, ser. Pähim-paýhas.Ata-babalarymyzyň pähim-parasady. pähim-paýhas at, ser. Pähim. pähimsiz syp. Oýlanyp iş etmeýän, pähim etmeýän, paýhassyz. Pähimsiz adam. pähimsizlik at. Pähimi ýokluk, pähim etmezlik, paýhassyzlyk. päk [pä:k], syp. 1. Tämiz, päkize, arassa, dury, hapa bolmadyk. 2. göç.m. Sap wyždanly, hoşniýetli, açyk göwünli. päk-arassa [päğ-arassa], syp. Hemme tarapdan arassa. Päk-arassa adam. päki [pä:ki], at. Saç-sakgal syrmak üçin çakgy kysmy bir ýüzli ýiti gural. Ol sakgalynyň aşagyny hem päki bilen syryşdyrdy (A. Durdyýew). \n\t‣Päki ýaly örän ýiti, kesgir. päkibaş [pä:kivaş], at. "Aşgabat, Ahal " nusgaly tekegöl nagşy salnan halyda gölüň başlanýan we gutarýan ýerindäki açylan päki şekilli nagyş. päkileme [pä:kileme], iş ady. Päkilemek ýagdaýy. päkilemek [pä:kilemek], işl. Päki bilen syrmak, päki bilen aýyrmak. päkilemeklik [pä:kilemeklik], iş ady. Päkilemek ýagdaýy. päkilenmek [pä:kilenmek], işl. Päki bilen syrylmak, päki bilen aýrylmak. päkiletmek [pä:kiletmek], işl. Päki bilen syrdyrmak, päki bilen aldyrmak, aýyrtmak (saç, sakgal hakynda). päkileýiş [pä:kileýiş], iş ady. Päkilemek ýagdaýy. päkize [pä:ki:ze], syp., 1. Arassa, tämiz, hapa däl. 2. Sap wyždanly, hoşniýetli, açyk göwünli. päkizeleme [pä:ki:zeleme], iş ady, ser. Pakizleme. päkizelemek [pä:ki:zelemek], iş ady, ser. Pakizlemek. Olaryň üstüne päkizelenen çäýnekler bilen çaý çekildi (N. Saryhanow). päkizleme [pä:ki:zleme], iş ady. Päkizlemek ýagdaýy. päkizlemek [pä:ki:zlemek], işl. Päkiz etmek, arassalamak, tämizlemek. päkizlemeklik [pä:ki:zlemeklik], iş ady. Päkizlemek ýagdaýy. päkizlenmek [pä:ki:zlenmek], işl. Päkiz edilmek, arassalanmak, tämiz edilmek. päkizleşmek [pä:ki:zleşmek], işl. Päkizlemäge kömekleşmek. Gyzy ejesine çäýnek- käseleri päkizleşdi. päkizletmek [pä:ki:zletmek], işl. Päkizlemek işini başga birine etdirmek. päklemek [pä:klemek], işl. Arassalamak. Ýanymdan aýrylsa, ogluň ýoklar men, Gülap suwun berip, ýüzün päklär men (“Saýatly – Hemra”). päklenmek [pä:klenmek], işl. Päkizlenmek. päkletmek [pä:kletmek], işl. Päkizletmek. päklik [pä:klik], at, ser. Päkizlik. päl [pä:l], at. Adamyň hyýaly, maksady, niýet- pikiri. Seniň päliň nedir, ne hyýaldadyr? (Halk aýdymyndan). \n\t‣Päl däldir1) niýet däl, isleg däl. 2) gabahat, gaty erbetlik. Onuň ýüzüni görmegem päl däldir. Päli azan erbet, bozuk pikirli, bozuk niýetli. Päli azan tilki hinine bakyp uwlar (Nakyl). Päli bozuk niýeti erbet, ters hyýala münen, ters ugra giden. Päline jyzar bolmak pälinden tapmak, eden ýaramaz işine görä jezasyny çekmek. Päliňden el çekmek ser. Päliňden gaýtmak. Päliňden gaýtmak edýän ters hereketiňden, niýet-hyýalyňdan dänmek, toba etmek, päliňden el çekmek.Päliňden tapmak niýetiňe görä erbetlige uçramak, ýamanlygyň üstünden barmak, päliňe görä tapmak. Päliňe görä tapmak ser. Päliňden tapmak.Päli pes bespäl, hoşniýetli, isleg- maksady arassa, adamkärçiligiň çäginden çykmaýan päk hyýally. Päli ýaman erbet niýetli, ýaramaz pikirli, betniýet, betpäl.Buz üstünde tozan araýan päli ýamana bahana gerekdi (A. Nazarow). päle [pä:le], at, taryh. Patyşa Russiýasy döwründe işçi batalýony görnüşinde uruş döwri üçin guralan iş. Patyşa ýerli-ýerden tyl işine päle almaga başlady (K. Işanow). päleçi [pä:leçi],at, taryh. Pälä gidýän adam, pälede işleýän adam. päleçilik [pä:leçilik], at, taryh, ser. Pälelik. Emma Gulman arçyn ol ikisini hem öz doganlarynyň ýerine päleçilige iberipdir (A. Gowşudow). pälelik [pä:lelik], at, taryh. Päleçi, işçi bolup işlemeklik, päläniň ýagdaýy, päleçilik. Ol bir ýyl ömrüni pälelikde geçirse, indi ýarym ýyl bäri dul gezip ýör (B. Kerbabaýew). päl-niýet [pä:l-niýet], at, ser. Päl.Her kimiň päli-niýeti öz ýoldaşy bolsun (Dileg). pälwan [pä:lwa:n] I, at. 1. Göreş bilen meşgullanýan, göreş tutujy türgen. Göreş köpe çekdi, pälwanlar ýadady (Ç. Aşyrow). 2. göç.m. Güýçli, daýaw, batyr, edermen, zor. Pälwan syratly ýigidiň raýyny ýykmady (H. Garabaýew). 3. Oglana dakylýan at. \n\n\n PÄLWAN [pä:lwa:n] II, at. Nawyň bogaldaklary dört tarapyndan berkidilýän urgan. Pälwanlar seslenýär, üýrýär it ýaly, Şemal güýjäp ugran wagty mazaly (Ş. Borjakow). pälwançylyk [pä:lwa:nçylyk], at, ser. Pälwanlyk.Seniň pälwançylyk bilen işiň ýok ýaly-la? (“Görogly”). pälwanlyk [pä:lwa:nlyk], at. Edermenlik, batyrlyk, işjeňlik, juda güýçlülik, zorluk. Her ädimi edeňde, gudratyňy duýsunlar, Pälwanlykda kemi ýok, tüýs atasy diýsinler (M. Seýidow). päsgel [pä:sğel], at. Ýerine ýetmeli bir hereketiň, işiň öňe gitmegine böwet bolýan kynçylyk, garşylyk, bökdençlik. päsgelçilik [pä:sğelçilik], at. 1. ser. Päsgel. 2.Sportuň dürli görnüşlerinde: tebigy ýa-da emeli päsgelçilik desgasynyň üstünden badyňy gowşatman böküp, ylgap, ýöräp ýa-da çapyp geçmek. päsgelçilikli [pä:sğelçilikli], syp. Böwet bolýan, kynçylyk döredýän, päsgelçilik berýän. päsgelçiliksiz [pä:sğelçiliksiz], syp. Päsgelçiligi bolmadyk, bökdençsiz. päsgelsiz [pä:sğelsiz], syp. Garşylyksyz, bökdençsiz, kynçylyksyz, böwetsiz. Päsgelsiz okap bilmek. päýendeki [päýenneki], at, ser. Paýendeki. päýnek [pä:ýnek], at. 1. Pyçagyň, gylyjyň ujy deşmez ýaly gynyň ujuna berkidilýän galyň teletin ýa-da metal bölegi. Günem lowurdadýar gyljyň päýnegin (N. Pomma). 2. gepl.d. Çäýnegiň jüründiginiň ujy döwlende, metaldan ýasalyp geýdirilýän jüründik. pianino [piýani:no / piýany:na], at. Kirişleri dikligine çekdirilip dartylan, äpet gapyrjak görnüşli, barmaklar bilen basylyp çalynýan saz guraly. pianinoçy [piýani:noçy / piýani:naçy], at. Pianino çalýan sazanda. pida [pida:], at. Bir zat sebäpli ýa-da bir zat ugrunda gurban bolmaklyk, janyňy gurban etmeklik, ölüm.Urşuň pidalary. Ýer titremesiniň pidalary. Adam pidalary bolan heläkçilik. \n\t‣ Pida bolmak janyňy gurban etmek, janyňy bermek, ölmek. Pida etmek biriniň ýa-da bir zadyň ugrunda öz janyňy gurban etmek, ömrüňi bagyşlamak. pide : pide bolmak çüýräp owranmak, çüýräp gitmek, gurap owranmak, owranyp kül bolmak. Ýandagy bassaň küde bolar, bedäni bassaň – pide (Nakyl). pidul [pidu:l], at. Içigara, içi ýaramaz pikirli adam. Ol pidulyň kimdigini, Ahyry bildim mazaly (Ç. Aşyrow). pidulçylyk [pidu:lçuluk], at,ser. Pidullyk. pidullyk [pidu:lluk], at. Pidulyň käri, pişesi, arabozujylyk. pikir at. 1. Adamyň akyl ýetiriş ukybynyň netijesi, jemi. 2. Bir zada bolan garaýyş, nukdaýnazar, düşünje. Beýle pikirler durmuşyň talaplaryna gabat gelmeýär (N. Jumaýew). 3. Bir zat hakynda peýda bolýan niýet, hyýal. \n\t‣Pikir alyşmak bir iş, mesele hakynda belli bir netijä gelmek maksady bilen özara maslahatlaşmak, bir mesele dogrusynda biri-biriňe pikiriňi aýtmak. Pikir basmak ýüze çykan aladalar basmarlamak. Pikir bermek 1) üns bermek; alada etmek. 2) üns berip diňlemek, gulak asmak. Pikir derýasyna gark bolmak ser. Pikire batmak.– Sözlesene, Berdi, meniň pikir derýasyna gark bolanym ýeterlik dälmi? (H. Derýaýew). Pikir derýasynda (kölünde) ýüzmek çuň pikire gitmek, köp pikir etmek. Pikire batmak ser. Pikire gitmek. Pikire batmak çuňňur oýlanmak, oýa batyp pikirlenmek. Ol agyr pikirlere batypdy (B. Seýtäkow). Pikire çümmek ser. Pikire batmak. Pikire gelmek belli bir karara gelmek, belli bir netijä gelmek. Pikire gitmek çuň pikir edip, bir zada bar ünsüňi gönükdirmek, pikire çümmek, pikire batmak. Meret çaýyny içip bolup, dikeldi-de, pikire gitdi (A. Durdyýew). Pikiri bölmek ünsüňi başga bir ýaňa, başga tarapa sowmak. Pikiriňi durlamak paýhaslanyp başlamak, gowy akyl ýetirip başlamak, aýdyň pikirde bolmak. Pikir ýöretmek bir zat hakynda bir pikiri öňe sürmek. Pikir ýumagyny çözlemek (çöşlemek) ýadyňda galan zatlary ýaňadan paýhasdan geçirmek, ýatlamalara gümra bolmak, bir ýan ujundan aňyňdan geçirmek. Ol bu baradaky pikir ýumagyny näçe çözlese-de, onuň soňuna çykyp bilenokdy (“Edebiýat we sungat”). pikirdeş syp. Pikirleri biri-biriniňkä meňzeş, bir pikirli, pikirleri deň gelýän. pikirdeşlik at. Biri bilen meňzeş pikirde bolmaklyk, pikirleri deň gelmeklik. pikir-hyýal [pikir-hyýa:l], at, ser. Pikir 3. Onuň endamynyň azarlarymy, ýaralarynyň azarlarymy ýa-da pikir-hyýal ony horlaýarmy, garaz, Gurduň gözüne uky gelmeýärdi (A. Gowşudow). pikiri-zikiri at. Bar pikiri, bar zikiri, ünsi, bar aladasy, küýi-köçesi. Biziň pikirimiz-zikirimiz, işimiz-aladamyz, bütin ünsümiz gözel durmuşymyzy ýene-de gözellendirmek (B. Kerbabaýew). pikirlene-pikirlene hal. Öwran-öwran pikirlenip, gaýta-gaýta pikir edip, oýlana-oýlana. Pikirlene-pikirlene, ahyrynda: – Üçimiz hem bile gaçalyň! – diýipdirler (“Türkmen halk ertekileri”). pikirlenişmek işl. Bir mesele hakynda pikir alyşmak. Şo daşyň üstünde dyzyňy epäý, bileje pikirlenişeli (“Edebiýat we sungat”). pikirlenme iş ady. Pikirlenmek ýagdaýy. pikirlenmek işl. Bir zat hakda oýlanmak, pikir öwürmek. pikirlenmeklik iş ady. Pikirlenmek ýagdaýy. pikirlenmezlik işl. Bir zat hakynda pikir etmezlik, oýlanmazlyk. pikirli syp. 1. Pikirlenip hereket edýän, akylly, düşünjeli. Bu garyp hem gaty pikirli eken (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Aladaly, ünjüli. Gözüniň gytagy bilen oglunyň azrak solgun, pikirli ýüzüne seretdi (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Içi pikirli köpbilmiş, mekir. pikirlilik at. Pikirli halda bolmaklyk;düşünjelilik, paýhaslylyk. pikirsiz syp. Pikiri bolmadyk, pikiri ýok. Pikirsiz adam. pikirsizlik at. Pikiri ýokluk, pikiri bolmazlyk. pil at. 1. Uzyn holtumly we iki sany uzyn gyýakly äpet süýdemdiriji haýwan. Düýeden uly pil bar (Nakyl). 2. küşt. Küşt tagtasynda burçdan burça göçýän mal. \n\t‣Piliň gulagynda uklamak dünýäden bihabar galmak, töwerek-daşdaky wakalar hakda hiç zat bilmezlik. Sakgaldaş, görýän weli, sen piliň gulagynda uklap galan bolara çemeli (B. Seýtäkow). \n\n\n PIL [pi:l], at. Ýer depmek ýa-da ýer gazmak üçin ulanylýan, demirden ýasalan ýasy, uzyn agaç saply gural. \n\t‣Piliň gulagyndan çörek iýmek daýhançylyk edip ýaşamak, ekerançylyk bilen meşgullanyp eklenmek. Çepbekeý pil ser. Çepbekeý. Saglakaý pil ser. Saglakaý. pilçe [pi:lçe], at. 1. Kiçijik pil, kepje. 2. anat. Goluň gutaran ýerindäki kiçijik pil görnüşli ýasy suňk. pildar [pilla:r], at, taryh. Pil sürýän esger. Dört müň pildary bar gala ýykardan (Magtymguly). pile [pi:le], at. Ýüpek almak üçin ýörite saklanýan ýüpek gurçugynyň saraýan kiçijik ýumurtga şekilli önümi. \n\t‣Pile saramak ýüpegini öz daşyna orap başlamak (ýüpek gurçugy hakynda). pilek at. 1.El degirmeniniň bugdaý guýulýan deşiginiň içinde keseligine ýerleşýän, dänäni kadaly dökmek hem-de ýokarky daşy oka berkitmek üçin hyzmat edýän agaçjyk. 2. Suw çiliminiň temmäki guýulýan, temmäki durýan ýeri. pilik at. Suw çilimiň dykysy. pilis at. Heň, zeň. pilislemek işl. Heňlemek. pilisli syp. Heňli. pille at. Bir zadyň bolup geçýän çagy, wagty, pursady, mütdeti. Häli hem bir pille, eý adam ogly (Magtymguly). Şol pis ýagdaýyň öňüni almak üçin, şindiz hem bir pilledir (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ölüm pillesi tutmak öljek bolup ýatmak. Ol ölüm pillesi tutup ýatyrdy. pinek : pinek etmek az wagt ymyzganmak, irkilmek, gözüň awusyny almak. pineklemek işl., Keýpden ýaňa özüňi bilmän ýatmak, bihuş halda bolmak. ser. Pinek etmek. piň : piňine däl bir zadyň aladasyny etmeýär, haýsydyr bir zada biperwaý. Bolşuň nähili, basym synaglar başlanýar, seniň bolsa piňiňe-de däl. pir [pi:r], at. 1. Garry, goja, ýaşuly. 2. Sopularyň başlygy, ýolbaşçysy, ýokary dini at. Her kim güýçli bolsa, oňa pir diýrler (Magtymguly). 3. gepl.d. Bir hünäriň, käriň düýbüni tutujy ussat, şol hünäri, käri belent derejä ýetiriji. \n\t‣ Pire gol bermek sopy bolmak. Pirini kädä gabamak sypara ýer goýmazlyk. pirim at. Hile, aldaw. pirimçi at. Hileçi, aldawçy, mekir, ýalançy, sapalakçy. pirimli syp. Içi pikirli, sapalakçy, hilegär, mekir. pirimlilik at. Içi pikirlilik, sapalakçylyk, hilegärlik, mekirlik. Pirimlilik açyk göwünlilik däl. pirimsiz syp. Hilesiz, mekir däl. pirimsizlik at. Pirimli dällik, pirimi ýokluk. pirlik [pi:rlik], at. Piriň ýagdaýy. \n\t‣Pirlik satmak her bir zady öňünden bilen bolmak, welilik satmak. pis [pi:s], syp. 1. Myrtar, ýaramaz, erbet, ýaman. Pis pisi tapar, suw – pesi (Nakyl). 2. lukmanç. Reňkleýji maddanyň ýetmezçilik etmegi sebäpli onuň käbir ýerleriniň agarmagy görnüşinde ýüze çykýan beden keseli. \n\t‣Pis açmak teniňi ak, ala edýän kesele duçar bolmak. Pisiňi aşyryp ýörmek piserilip ýörmek, gözden düşmek, ýigrenji görünmek. pisat [pisa:t], syp., kön.s .Myrtar, ýaramaz, erbet. pisint syp. Daş görnüş, sypat, keşp. Gaz pisint jisim. \n\t‣ Pisindiň oturmak bir zat göwnüňe jaý bolmak, pikiriňe dogry gelmek, maňzyňa batmak, birine göwnüň ýetmek. Pisint etmezlik biriniň bolşuna göwni ýetmezlik, biriniň bolşuny halamazlyk, äsgermezlik. pisintli syp. Sypatly, görnüşli, çalym edýän, çalymdaş. Üç gerçegiň hersi Görogly pisintli ýigitlerdendi (“Edebiýat we sungat”). pisleme [pi:sleme], iş ady. Pislemek ýagdaýy. pislemek [pi:slemek], Näletlemek, masgaralamak, gowy görmezlik. Eger şeýtse, elbetde, ol aýaly uly il pislär ahyry, çünki Gurt hem onuň üçin söweşdi (A. Gowşudow). pislemeklik [pi:slemeklik], iş ady. Pislemek ýagdaýy. pislenmek [pi:slenmek], işl. Erbet görülmek, ýek görülmek, näletlenmek, masgaralanmak. pisleşmek [pi:sleşmek], işl. Öňkiňden pis, erbet, ýaman bolup başlamak. Ol ozalkysyndan-da pisleşipdir. pisletmek [pi:sletmek], işl. Biriniň pislemegine ýol bermek, biriniň pislemegini gazanmak. pislik [pi:slik], at. Pis häsiýetli bolmaklyk, erbetlik, ýaramazlyk, nejislik. pisse at. 1. Pisseler maşgalasyna degişli boýy 5-7 m. ýetýän, ýaýraň köp şahaly, üç bölekden ybarat ýumurtgapisint dykyz ýaprakly agaç ösümligi we onuň içi maňyzly, daşy gaty gabykly miwesi. \n\t‣Pisse dahan (şahyr.) pisse ýaly kiçi, gelşikli agyz. Pisse dodak, inçe bil, alma ýaňakly söwdügim (A. Salyh). Pisse dodak ýukajyk, kiçiden süýnmek dodak. pisselik at. Pisse agajynyň köp sanlysynyň gögerip oturan ýeri, pisse agajynyň köp biten ýeri. \n\t‣Bir pisselik ujypsyz, azajyk. Bir pisselik peýdaň ýok. piş üml. Pişigi kowmak üçin aýdylýar. pişe [pi:şe], at, gepl.d. Boş oturmaz ýaly, güýmener ýaly bir işjagaz. \n\t‣ Pişe etmek bir iş bilen meşgullanmak. pişek I, at. Ýanlyk ýaýmak üçin atanak agaja dikleýin sap berkidilen gural. Mama pişegini ýanlyga sokdy (B. Kerbabaýew). \n\n\n PIŞEK II, at. Aýagy maýyp, şikesli adamlaryň goltugynyň aşagyna direg, söýeg hökmünde ýöremek üçin ulanýan enjamy. Şol barmana-da agramyny pişeklerine atyp, ýerinden turdy (R. Gelenow). pişekleme iş ady. Pişeklemek ýagdaýy. pişeklemek işl. Ýanlyk ýaýylanda, pişek urmak, pişek bilen ýanlyk ýaýmak. pişeklenmek işl. Pişek bilen ýaýylmak. pişekleşmek işl. 1. Pişekläp ýanlyk ýaýmaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup pişeklemek. Iki sany daýaw aýal ertirden bäri ýanlyklaryny pişekleşip durdular. pişekletmek işl. Pişeklemek işini başga birine etdirmek, pişeklemäge mejbur etmek; pişeklemäge ýol bermek. Seniň özüň ýaramasaň, ýanlygy kime pişekletjek? – Eje, ýanlygy maňa pişekledäý, başarmaz-a öýtme. pişekleýiş iş ady. Pişeklemek ýagdaýy. pişekli syp. Pişege daýanyp ýöreýän. Pişekli adam. pişge [pişğe], at. Darakda daralyp, egirmäge taýýar edilip goýlan bir düýrüm ýüň . \n\t‣Pişge murt pezzerip duran murt. Aly beg uzyn boýly, agaç etli, ullakan burunly, pişge murt adamdy (A. Gowşudow). pişgeleme [pişğeleme], iş ady. Pişgelemek ýagdaýy. pişgelemek [pişğelemek], işl. Ýüňi darap, pişge görnüşine getirmek. pişgelemeklik [pişğelemeklik], iş ady. Pişgelemek ýagdaýy. pişgelenmek [pişğelenmek], işl. Pişge görnüşine getirilmek. pişgeleşdirmek [pişğeleşdirmek], işl. Daran ýüňlerini birnäçe pişge edip çykmak. pişgeleşmek [pişğeleşmek], işl. Ýüňi darap, pişge etmäge kömekleşmek. Daralan ýüňi pişgeleşmek. pişgeletmek [pişğeletmek], işl. Pişgelemek işini başga birine etdirmek. pişik at. Süýdemdirijiler maşgalasyndan bolan ýabany hem öýdeçi haýwan (ýolbars, gaplaň hem şol maşgala degişlidir). Pişikler syçanlary, alakalary ýok edýär. Pişigiň ýyndamlygy samanhana çenli (Nakyl). \n\t‣Pişik basyşyny etmek emaý bilen daraklygyňa basyp, ýuwaşja ýöremek. Pişik yzy pişigiň yzyna meňzedilip, halynyň gyrasyna salynýan ownuk nagyş. Pişik ýuwnuşyny etmek el-ýüzüni çala öllemek, çalak-çulak ýuwunmak. pişikdyrnak at. Baldagy tikenli, gülläp, miweläp ösýän, boýy 30-40 sm ýetýän, köpýyllyk ýabany ösümlik. pişikguýruk at. Däneliler maşgalasyna degişli ýasy uzyn ýaprakly ösümligiň bir görnüşi. pişim-pişim [pişim-pişim], üml., ser. Piş-piş. pişme at. 1. Ýaýylan hamyrdan dürli görnüşde gytak dörtbuç kesilip, ýagda bişirilýän iýmit, bogursak. Görsem ejem gazanyň başynda oturyp, pişme bişirýärdi (R. Gelenow). 2. Keçä salynýan pişmä kybapdaş bir gülüň ady. 3. zergärç. Şaý- sepleriň ýüzüne salynýan nagyş ady. piş-piş [piş-viş], üml. Pişigi çagyrmak üçin aýdylýar. piti I, at. Çoýundan, demirden, alýuminden ýasalan nahar bişirilýän agzy gapakly gap. \n\n\n PITI II, at, kön.s. Nohut atylyp bişirilýän etli çorba. Bir tabak piti getirip, oňa berdiler (N. Saryhanow). pitik I, at. Başam barmagyň ujuny orta ýa-da süýem barmagyň ujuna diräp, barmaklary zarply açan ýagdaýyňda döreýän urgy. \n\n\n PITIK II, at. Gapanyň keçesine berkidilýän iki- üç kertiklije kiçijik demir ýa-da agaç bölegi. \n\t‣Pitige münmek soňky hetde ýetmek, çözgüde ýakynlamak. Gudalar arasyndaky gürrüň gutaryp, mesele ýokarky pitige mündi (B. Kerbabaýew). pitikleme iş ady. Pitiklemek ýagdaýy. pitiklemek işl. Pitik bilen kakmak, pitik bilen urmak. \n\t‣ Pitikläp almak köp zadyň içinden iň gowusyny saýlap almak. pitiklemeklik iş ady. Pitiklemek ýagdaýy. pitiklenmek işl. Pitik bilen urulmak, pitik bilen kakylmak. Ol ertesi irden ýaňagynyň ýuwaşjadan pitiklenmegine oýandy (B. Soltannyýazow). pitikleşdirmek işl. Pitikläp çykmak, yzly- yzyna pitikläp görmek. pitikleşmek işl. Biri-biriňi pitiklemek. pitikletdirmek işl., ser. Pitikletmek. pitikletmek işl. Pitiklemek hereketini birine etdirmek, biriniň pitiklemegine ýol bermek. Näme, ondan çekinýäňmi, ýöne maňlaýyňa pitikledip dursuň?! pitikleýiş iş ady. Pitiklemek ýagdaýy. pitirdemek işl. Çüýremek, könelmek netijesinde owranmak, tüýdülmek (mata we ş.m. hakynda). Ol ýama-da tutanok, tutan ýeriň pitirdäp barýar (B. Kerbabaýew). pitiwa [pitiwa:]: pitiwa etmezlik biriniň haýsydyr bir hereketine, işine we ş.m. göwni ýetmän, oňa ähmiýet bermezlik. Ol bu gürrüňlere çigit ýalyjagam pitiwa etmedi. pitjiň : pitjiň atmak birine göwnüň ýetmän, äsgermezçilik edip, gyşyk sözler aýtmak, jort atmak. pitne at. Döwlet häkimiýetine garşy dildüwşükli ýaragly çykyş, gozgalaň. pitre [pitire], at. Yslam dini boýunça baş saglygy üçin mätäçlere berilýän belli bir möçberdäki bugdaý ýa-da berilýän bugdaýyň bahasyna barabar pul we ş.m. poçta [po:çta/po:çuto], at. 1. Iberilýän hatlary, puly we ş.m. ýollaýan hem-de almaly adamsyna gowşurýan edara. 2. Şol edaranyň gowşurýan hatlary we beýleki zatlary. poema [poýe:ma], at, edeb. Şygyr bilen ýazylan iri göwrümli eser. Şeýdaýynyň "Oguzhan" poemasy. pol [po:l], at. Tamyň, jaýlaryň içine ýere ýazylýan dürli görnüşli düşeklik (tagta, parket, laminat, kafel, guýma düşek). pola [po:lo], syp., gepl.d. Goram-gowşak, gowuşgynsyz (çaga hakynda). polat [polot],at. 1. Uglerodyň belli bir mukdarynyň demir bilen birleşmeginden emele gelen kümüşsöw reňkli metal. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Polady berk adam süňňi sagat, bedeni berk adam. Polady ýumşak adam örän mylaýym, ýakymly adam. Ol polady ýumşak, süýji dilli adamdy. polisiýa [poli:siýa], at. Jemgyýetçilik tertibini goramak we jenaýatçylyga garşy göreşmek boýunça döwlet gullugy. polýus [po:lýus]: geografik polýuslar (Demirgazyk we Günorta) Ýeriň we ýeriň üstüniň aýlanýan hyýaly okunyň kesişýän nokady. Demirgazyk polýusy. Günorta polýusy. Geografik polýuslar. polýak [polýa:k], ser. Polýaklar. polýaklar [polýa:klar], at. Polşanyň esasy ilatyny düzýän halk. pomidor [pamado:r], at. Birýyllyk gök ekin hem-de onuň dürli reňkdäki (gyzyl, sary, gök we ş.m.) we ululykdaky hasyly. Näzik eje bir tabak gowurma, bir jamda dogralan pomidor, sogan, ýene bir tabakda hem üzüm getirişdirip goýdy (A. Gowşudow). popuş syp. Pökgi, etlek, semiz (ýüz hakynda). Gajar onuň popuş gyzyl ýüzüne müňkür seredip: – Ugruňyz nirä?– diýdi (N. Jumaýew). porhan [porha:n], at. Dürli hereketler bilen adama täsir edip, kesel bejerýän adam. \n\t‣Däli porhan bolmak bir zadyň täsiri netijesinde gaty şatlanyp, çendenaşa gaty gürläp hem gülüp oturmak. porhançylyk [porha:nçylyk], at, kön.s. Dürli jadygöýlik bilen kesel bejermeklik, porhanlyk. porhanlyk [porha:nlyk], at, ser. Porhançylyk. porruk at. 1. Sogan düýp urup başlandan soň, onuň ortasyndan turbajyk şekilli ösüp çykýan hem-de tohum berýän gaty ýaşy, baldagy, sokarryk. 2. Ýegen ösümliginiň köki. 3. Gamşyň köki. 4. Çüýrük, boş, ýeňil, pak. porruklama [porruklomo], iş ady. Porruklamak ýagdaýy. porruklamak [porruklomok], işl. Sogan ýetişiberende ýaşlarynyň ortasynda baldak görnüşli porruk emele gelmek, sokarryk çykarmak (sogan hakynda). Belki, olar soganlaryň porruklamagyna garaşýandyrlar (“Edebiýat we sungat”). porruklatmak [porruklotmok], işl. Porruk emele getirtmek, porruk çykarmagyna mümkinçilik bermek. Soganlary ýygman porrukladypsyňyz. pors : pors atmak gopbamsyramak, hondanbärsi bolup gomparmak. Ylýas gaýşarylyp, "Gör, men nähili ýigit" diýip, pors atýan ýaly, gülümsiräp durdy (G. Kulyýew). porsamak [porsomok], işl. 1. Ynjap, zaýalanyp, ýakymsyz ys çykmak, yslanmak (esasan, et, balyk we ş.m. hakynda). 2. gepl.d.Birine paýyş, sögünç söz aýtmak, sögmek. Özüňçe görmän, üstüne porsap durma. porsaňňyza [porsoňňuzo], at. 1. Ösümlikleriň saýawan güllüler maşgalasynyň çomuçlar urugyna degişli bir görnüşi. 2. Şol ösümligiň şiresinden alynýan we derman hökmünde peýdalanylýan şepbigi. porsaşmak [porsoşmok], işl. 1. Zaýalanyp, ynjap yslanyşyp ýatmak, aňkaşmak (köp zat hakynda). 2. göç.m. Biri-biriňe paýyş, hapa söz aýtmak. porsatdyrmak [porsotdurmok], işl., ser. Porsatmak. porsatmak [porsotmok], işl. Zaýalanyp ýakymsyz yslandyrmak, ynjatmak, harap edip, erbet yslandyrmak. Eti porsatmak. porsuderman [porsuderma:n], at. Tehnikada ulanylýan hem-de ýüň matalara, sütükli derilere güýe düşmezlik üçin sepilýän ýiti ysly jisim, naftalin. Gyş geýimlerine porsuderman sepip goýmak. porsuja [porsujo], at. 1. Ownuk ýumşak ýaprakly, sary gülli dik ösýän porsy ot. 2. Adamyň dişiniň düýbünden, goýnuň syňragynyň arasyndan dömüp çykýan gabarçakly ýara. porsukert at. Boýy 30-50 santimetre ýetýän köpýyllyk ýarym gyrymsy ösümlik. porsulyk [porsuluk], at. Ýakymsyz yslylyk, ynjamak sebäpli erbet ysy barlyk. porsy syp. Ýakymsyz ýiti ysly, ynjap erbet ys berýän, aňkap duran. Pişik agzy ýetmedigine porsy diýer (Nakyl). port I, syp. Berk däl, çydamsyz, ýolnup, üzülip, döwlüp duran, çüýräp başlan. Alma agajy port bolýar (K. Jumaýew). \n\n\n PORT II, at. Gämilere ýük urulýan, ýük düşürilýän, olar bejerilýän ýörite abzallaşdyrylan ýer, gämi duralgasy. portlawuk [portlowuk], at. Ýasy, tegelegräk ýaprakly ot. portugal [portuğa:l], at, ser. Portugallar. Portugal halky. Portugal dili. portugallar [portuğa:llar], at. Portugaliýanyň esasy ilatyny düzýän halk. pos at. Demre kislorodyň täsir etmegi netijesinde onuň ýüzünde emele gelýän we iýlip gitmegine sebäp bolýan gyzylymtyl-goňur gatlak, pilis. Pos aýyrýan suwuklyk. \n\t‣ Pos bolmak ähli zatlary ýüregiňe almak, içiňe salmak, bütin duýgularyňy gizlemek, islendik bir zat hakynda pikiriňi aýtmazlyk. Ýüregiň posuny dökmek ynanyşyp ýüregiňdäki zatlaryň baryny aýtmak, ähli duýgularyňy beýan etmek, bir zat hakynda pikiriňi doly aýtmak. posa [po:so], at. Birini ýa-da bir zady söýýändigiňi, gowy görýändigiňi aňlatmak üçin, köplenç, ýüz-gözüne dodagyňy degirmeklik. Sözlegen sözleri misli bal kimin, Ýaňagyndan posa alasyň geler (Magtymguly). Bir posa talap kyldym, "Lazymdyr ölüm" diýdi (Mollanepes). posalak [posolok], syp. Etli-ganly, näzik, akja, gelşikli (çaga hakynda). Ak posalak oglanjyk. poslama [poslomo], iş ady. Poslamak ýagdaýy. poslamak [poslomok], işl. Ýüzüni pos basmak, pos bilen örtülmek. Bu demir poslapdyr. poslamaklyk [poslomokluk], iş ady. Poslamak ýagdaýy. poslaşmak [posloşmok], işl. Birnäçe demir bölegi we demirden ýasalan zatlar poslamak. Poslaşyp ýatan demirler ony görende, edil Dawut pygamberi gören ýalydy (N. Pomma). poslatmak [poslotmok], işl. Poslamak derejesine ýetirmek, poslamagyna ýol bermek. Piliňi hara saklap, gaty posladypsyň. poslaýyş [posloýuş], iş ady. Poslamak ýagdaýy. poslulyk [posluluk], at Posy barlyk, posly bolmaklyk. posly syp. Ýüzüni pos basan, ýüzi pos bilen örtülen. Ýerde ýatan ...posly demirlere gözüni gezdirmäge başlady (A. Durdyýew). possuk at. 1. Aldyrylmadyk hamyrdan sozulyp, ýagda bişirilýän tegelek görnüşli iýmit, byzmyk. Ýoldaşy: – Ejeň possuk bişirip berer weli, sen oňa: "Eje, şunuň ýanynda üç bajym hem bolan bolsady, onda gaty gowy bolardy diý!" – diýipdir (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣Possuk ýaly ýumşak, myssyk. possun at. Goýun dersinden ýüň tarapy içine edilip tikilýän daşky eşik, içmek. Ýalaňajy ursaň, possunly gorkar (Nakyl). possunçy at. Possun tikmek bilen meşgullanýan adam, içmek ussasy, içmekçi. possunlyk [possunluk], syp. Possun etmek üçin niýetlenen. Bir possunlyk deri. possuz syp. Ýüzüni pos basmadyk, ýüzi pos bilen örtülmedik, poslamadyk. poşşubaşy [po:şşuvaşy], at, taryh. 1917-nji ýyldan öň türkmenlerde atly goşunyň başlygy. poşşuçylyk [po:şşuçuluk], at, taryh, ser. Poşşulyk. poşşulyk [po:şşuluk], at, taryh. Poşşy bolup gulluk etmeklik, poşşynyň ýagdaýy. poşşy [po:şşy], at, taryh. 1917-nji ýyldan öň türkmenlerde atly goşunda gulluk eden jigit, esger. Pökgen poşşy bolup köp ýyl gulluk etdi (A. Gowşudow). potrat [poturot], at. Borçnama boýunça kesgitli töleg bilen ýerine ýetirilýän iş. potratçy [poturotçy], at. Potratyna iş alyp işleýän ýa-da bir işi belli bir haka gepleşip, ýerine ýetirýän adam. potratçylyk [poturotçuluk], at. Potratyna iş alyp işlemeklik. powest [po:vest], at. Kyssa bilen ýazylan edebi eseriň bir görnüşi. Powest ýazmak üçin, elbetde, ýazyjynyň belli derejede durmuş tejribesi, ýazyjylyk endigi bolmaly (N. Pomma). pozzam [pozzom], at. Telpek we ş.m. depilip, urlup oýnalýan oýun we şol oýnuň ady. Men bular bilen pozzam oýnajak däl ahyry (“Görogly”). \n\t‣Pozzam telpek gyýkyndyk deriden tikilen gurnama telpek. Birden öýüň ýeňsesinden pozzam telpek, mele göz, gap-gara adam gelip, Alymuhammede salam berdi (B. Soltannyýazow). pök s.ş.aňl.söz. Ýumşak ýere gatyrak zat batly urlanda çykýan ses. pökgerilmek [pökgörülmök], işl. Pökgerilip durmak, çişip durmak. pökgerişmek [pökgörüşmök] işl. Pökgerilişip durmak, çişişip durmak. pökgerme [pökgörmö], iş ady. Pökgermek ýagdaýy. pökgermek [pökgörmök], işl. 1. Näsaglyk zerarly ýellenip çişmek, çişip gübermek, ýellenmek. Onuň gabaklary pökgerip, ýüzi ýellenip durdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir zadyň içi başga zatdan dolmak (ýel, iýilýän we ş.m. zatlar bilen). Çaganyň garynjygy pökgerip dur. 3. Garny ýognamak, garyn salmak. 4. göç.m. Çişip ölmek, ýogalmak. Göjele iýen it ýaly birden pökgeräýmesem- de biri! (N. Pomma). pökgermeklik [pökgörmöklük], iş ady. Pökgermek ýagdaýy. pökgertdirmek [pökgörtdürmök], işl., ser. Pökgertmek. pökgertmek [pökgörtmök], işl. 1. Çiş emele getirtmek, çişirmek. Ary çakan ýerini pökgertdi. 2. Gübertmek, pökgi etmek. 3. göç.m. Ýaşaýyşdan mahrum etmek, öldürmek. – Edil genderewden doýan mal ýaly pökgerdäýýär – diýdi (N. Pomma). pökgi [pökgü] I, at. Çagalar oýnar ýaly ýa-da ýörite sport oýunlarynda oýnamak üçin içine ýel berlen we zyňlanda, depilende, böküp-böküp gidýän şar görnüşli, rezinden edilýän top. \n\n\n PÖKGI [pökgü] II, syp. 1. Güberip duran, çişen, güberçek. 2. Çişik, ýogyn, semiz. Pökgi adam. pökgüldemek [pokgüllömök], işl. Pök-pök etmek, pökgüldili ses döremek. pökgüldeşmek [pökgüllöşmök], işl. Pök- pök edişmek, pökgüldili ses emele getirişmek, pökgüldeşip seslenişmek. pökgüldetmek [pökgüllötmök], işl. Pök- pök etdirmek, pökgüldili ses emele getirmek, döretmek. pökgülik [pökgülük], at. Çişiklik, ýogynlyk, semizlik. pök-pök s.ş.aňl.söz. Ýumşak ýere gatyrak zat yzly-yzyna urlanda çykýan sesler. Alan hamyryň üstünden el bilen urlanda, pök-pök edýär. pökürdeme [pökürdömö], iş ady. Pökürdemek ýagdaýy. pökürdemek [pökürdömök], işl., gepl.d. Gury, boş, biderek gürlemek, ýaňramak, lakgyldamak. Pökürdäp irizmek. pökürdemeklik [pökürdömöklük], iş ady. Pökürdemek ýagdaýy. pökürdeşmek [pökürdöşmök], işl., gelp. d. Birnäçe bolup pökürdemek, ýaňramak, lakgyldamak. pökürdetmek [pökürdötmök], işl., gelp. d. Biriniň pökürdemegine ýol bermek, biderek gürletmek, ýaňratmak, lakgyldatmak. pökürdeýiş [pökürdöýüş], iş ady. Pökürdemek ýagdaýy. pökürdi [pökürdü], at, gelp. d. Biderek boş gürrüň. Ertirden bäri onuň pökürdisi tükenmedi. pökür-pökür : pökür-pökür etmek ser. Pökürdemek. pörsüldemek [pörsüllömök], isl., ser. Pösürdemek. Elinden iňňe pörsüldäp geçipdir. pösürdeme [pösürdömö], iş ady. Pösürdemek ýagdaýy. pösürdemek [pösürdömök], işl. Çiş,temen ýaly ujy ýiti zatlar ýumşak zada çümdürilende pösürdili ses çykmak. pösürdetmek [pösürdötmök], işl. Pösürdili ses çykartmak. pösürdeýiş [pösürdöýüş], iş ady. Pösürdemek ýagdaýy. pösürdi [pösürdü], at. Çiş ýaly ujy ýiti zatlar ýumşak zada çümdürilende we ş.m. ýagdaýda çykýan sesiň ady. pösürt s.ş.aňl.söz, ser. Çiş ýaly ujy ýiti zatlar ýumşak zada çümdürilende çykýan ses. Pösürt etmek. pöt s.ş.aňl.söz, ser. Pat. pötleme [pötülömö], iş ady. Pötlemek ýagdaýy. pötlemek [pötülömök], işl., gepl.d., ser. Patlamak. Pökgi onuň arkasyna pötläp degdi. pötletmek [pötülötmök], işl., gepl.d., ser.Patlatmak. Pötledip urmak. pötleýiş [pötülöýüş], iş ady. Pötlemek ýagdaýy. pöwhe [pöwhö], syp. 1. Başarnyksyz, tagaşyksyz, iş oňarmaýan adam. 2. Boş, biderek. pöwhelik [pöwhölük], at. Gabarasy uly bolup, elinden iş gelmezlik, başarnyksyzlyk, tagaşyksyzlyk, iş oňarmazlyk. pöwh-pöwh : pöwh-pöwh etmek ser. Pöwhüldemek 1. pöwhüldeme [pöwhüllömö], iş ady. Pöwhüldemek ýagdaýy. pöwhüldemek [pöwhüllömök], işl. 1. Pöwhüldili ses etmek, gürpüldili ses çykmak (alan hamyr hakynda). 2. Boş-boş gürlemek, uly-uly geplemek. pöwhüldemezlik [pöwhüllömözlük], iş ady. Pöwhüldäp ses çykmazlyk. pöwhüldeşmek [pöwhüllöşmök], işl. Pöwhüldili seslenişmek. pöwhüldetmek [pöwhüllötmök], işl. Pöwhüldili ses çykarmak. Jeren görse, guş görse, Pöwhüldedip atardy (M. Myşşyýew). pöwhüldi [pöwhüllü], at. 1. Tüpeň atylmak, suwa agyr, uly zat gaçmak netijesinde döreýän pagşyldyly, güwwüldili sesiň ady. 2. Boş-boş gürrüň. pöwrize [pöwrüýzö], at. Daşyň ýaşyna görä gögümtil reňkden açyk ýaşyl reňk aralygyndaky orta gymmat bahaly daş. – Meňli, men saňa pöwrize gaşly, kökenli ýüzük ýasap getirdim – diýip, şahyr gyrmyzy donuňyň goltugyndan ýüzüne gyzyl çaýylan kökenli ýüzük çykardy (T. Taganow). praktika [pra:ktika], at. 1. Önümçilik işiniň dowamynda tebigaty we jemgyýetçilik aragatnaşygyny üýtgetmeklik, bir zady amala aşyrmaklyk üçin alnyp barylýan iş. 2. Bir işiň ýerine ýetiriliş usullarynyň, endikleriniň, adaty tärleriniň jemi, tejribesi. 3. Nazary ýol bilen alynan bilimleri iş ýüzünde peýdalanmaklyk, berkitmeklik. praktiki [pra:ktiki], syp. 1. Praktika degişli bolan, praktika esaslanýan. 2. Praktika üçin zerur bolan. prezident [prezide:nt], at. 1. Türkmenistanda Prezident döwletiň we ýerine ýetiriji häkimiýetiň baştutany. 2. Respublika gurluşly ýurtlarda belli bir döwre saýlanýan döwlet ýolbaşçysy. 3. Käbir jemgyýetçilik we ylmy edaradyr guramalaryň saýlawly ýolbaşçysy, başlygy. Ýaponiýaly myhmanlar Türkmenistanyň Prezidentini bu hormatly sylag bilen gutlap, türkmen Liderine Federasiýanyň prezidenti Sasagawa Takaşiniň goly bilen tassyklanan degişli sertifikaty we ýörite kimonony gowşurdylar (“Türkmen dünýäsi”) prezidentlik [prezide:ntlik], at. Prezidentiň wezipesi, käri. professor [profe:ssor], at. Ýokary okuw mekdepleriniň mugallymlaryna, ylmy guramalaryň işgärlerine şol edaralaryň alymlar (ylmy-tehniki) geňeşleriniň beren attestasiýa resminamalary boýunça berilýän ýokary alymlyk ady. professorlyk [profe:ssorluk], at. Professoryň käri, wezipesi we ady. programma [pyrağyra:mma], at. ser. Maksatnama. 2. Hasaplaýyş maşynlarynyň ýa-da ýörite programma arkaly işleýan mehanizmleriň hereketini üpjün edýän meýilnama, ýumuş; şeýle meýilnamanyň, ýumşuň ýerine ýetirilişiniň ýörite dilde ýazylan beýany. progres [proğre:s], at. Osüşiň has ýokary basgançagyna geçiş, gowulyga tarap özgerme, täze, oňdebaryjy zatlaryň ösüşi. – Sport – munuň özi gujur- gaýratyň, gözelligiň, sagdynlygyň we progresiň belentliklerine tarap ymtylyşyň janly beýanydyr (Gurbanguly Berdimuhamedow). progressiw [proğre:ssiw], syp. 1. Güýçli depginde ösýän, öňe gidişli ösüşi amala aşyrýan, şoňa ýetmäge çalyşýan. 2. Ösüşe, öňdebaryjylyga ymtylýan, kem-kemden güýçlenýän, ýuwaş- ýuwaşdan ösýän, köpelýän, öňe gidişli. prokuratura [purokuratu:ra], at. Kanunlaryň dogry berjaý edilişine gözegçilik edýän döwlet guramasy. prokuror [purokuro:r / pürküro:r], at. 1. Kanunlaryň dogry ýerine ýetirilişine döwlet gözegçiligini edýän wezipeli adam. 2. Kazyýetde işe seredilýän döwürde işi kanuny esasda ýerine ýetirýän hünärmen. prorektor [purore:ktor], at. Rektoryň orunbasary. Okuw bölümi boýunça prorektor. prosent [pyrase:nt /gepl.d. piresent], at. 1. Bitewi hökmünde kabul edilýän sanyň ýüzden bir ülüşi (% belgisi bilen aňladylýar). 2. Birlik hökmünde kabul edilen hasydyr bir zadyň ýüzden bir ülüşlerinde ölçelýän mukdar. Girdejiniň 100 prosenti. proses [pyrase:s], at. Belli bir netije almaga gönükdirilen hereketleriň jemi. Okuw-terbiýeçilik prosesi. Önümçilik prosesi. Tehnologik proses. proza [puro:zo]at, edeb. Şygyr bilen däl-de, gürrüň, kyssa görnüşinde ýazylýan eser. publisist [publisi:st] at. Publisistik makala, eser ýazýan ýazyjy. publisistika [publisi:stika] at, edeb. Çeper edebiýatyň bir görnüşi bolup, jemgyýetiň gündelik durmuşynyň wakalaryna, hadysalaryna işjeň seslenýän žanr (onuň makala, oçerk, pamflet, feleton görnüşleri bolýar). puç [pu:ç], syp. Biderek, boş, ugursyz, hiç zat. Al gerek bolsa! Onda, mundan öňki sözleriň bary puç-da?! (B. Kerbabaýew). \n\t‣Puç bolmak biderek bolmak, netijesiz bolmak. Senden edýän tamalarym puç bolmady (B. Japarow). Puja çykmak ser. Puç bolmak. puçlamak [pu:şlomok], işl. "Ýüzük" oýnunda "sen boş" diýip aýtmak, puç etmek. Meni puçlasaň, edil agzyňa zäk atylan ýaly ederin (B. Kerbabaýew). puçlanmak [pu:şlonmok], işl. Puç bilinmek, hasapdan çykarylmak, boş hasaplanmak. puçlatmak [pu:şlotmok], işl. Puç etdirmek, boş hasaplatmak. puçluk [pu:şluk], at. Bidereklik, boşluk. Wadasynyň puçlugyny bildik. pudak [pu:dok], at. 1. Ösümligiň, agajyň owunjak pürli şahasy, baldagy, çybyk. 2. Bir işiň, ylmyň, önümçiligiň aýratyn bir ugry. 3. Keçäniň arka ýüzüne basylýan ýaprakly çybyk şekilli nagyş. 4. Oglana dakylýan at. pudaklama [pu:doklomo], iş ady. Pudaklamak ýagdaýy. pudaklamak [pu:doklomok], işl. Pudak çykaryp başlamak, pudak ösüp başlamak. pudaklaýyn [pu:dokloýun], hal. Pudaklar, ugurlar boýunça. pudaklaýyş [pu:dokloýuş], iş ady. Pudaklamak ýagdaýy. pudalmak [pu:dolmok], işl. Pudaklary kesilip ýylmalmak, pudaklary çapyşdyrylyp aýrylmak, çapylmak. Onuň diňe başyndaky topbaja pudagyndan başga şahalary pudalan bolmaga çemeli, ol goýy gara dumanyň arasynda käbir wagt salgym atyp görünýärdi (A. Gowşudow). pudama [pu:domo], iş ady. Pudamak ýagdaýy. pudamak [pu:domok], işl. Artyk pudaklaryny kesip ýylmamak, pudaklaryny çapyp aýyrmak. Göýä gurçuk üçin pudalan tuduň, Kellesi ýalydy ýumrugnyň hersi (K. Gurbannepesow). pudamaklyk [pu:domokluk], iş ady. Pudamak ýagdaýy. pudarlama [pu:dorlomo], iş ady. Pudarlamak ýagdaýy. pudarlamak [pu:dorlomok], işl. Bölek- bölek edip kesmek, böleklere bölüşdirmek (et hakynda). Kerim ýeňini çermäp, bir salymyň içinde goýny pudarlady (Ý. Mämmediýew). pudarlamaklyk [pu:dorlomokluk], iş ady. Pudarlamak ýagdaýy. pudarlanmak [pu:dorlonmok], işl. Bölek- bölek edilip kesilmek, böleklenmek. Goýnuň eti pudarlanyp, ýüpden asyldy (“Edebiýat we sungat”). pudarlaşdyrmak [pu:dorloşdurmok], işl. Pudarlap çykmak (et hakynda). pudarlaşmak [pu:dorloşmok], işl. 1. Pudarlamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde pudarlamak. Adamlar öldürilen sygryň etini pudarlaşyp otyrdylar. pudarlatmak [pu:dorlotmok], işl. Pudarlamak işini başga birine etdirmek. pudarlaýyş [pu:dorloýuş], iş ady. Pudarlamak ýagdaýy. pudaşmak [pu:doşmok], işl. 1. Pudamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup pudamak. Adamlar ýoluň gyrasyndaky agaçlary pudaşyp ýör. pudatmak [pu:dotmok], işl. Pudamak işini başga birine etdirmek, ýylmatmak. Bu giden bagy kime pudatsam diýýäň? pudaýyş [pu:doýuş], iş ady. Pudamak ýagdaýy. pudra [pu:dra], at. Kosmetikada ýüze çalmak üçin giňden ulanylýan un görnüşindäki hoşboý ysly gözellik serişdesi. pudralamak [pu:drolomok], işl.Pudra çalmak. pugta [puğto], syp. 1. Mäkäm, berk, ykjam. Onuň ellerinden pugta tutup, owadan gözlerini äriniň gözüne dikdi (B. Seýtäkow). 2. Berk, gowy, mazaly, oňat, doly. Aýdanlarymy pugta ýadyňda sakla. 3. Özüne bek, etjegini bilýän. Ol gaty pugta adamdyr. pugtalama [puğtolomo], iş ady. Pugtalamak ýagdaýy. pugtalamak [puğtolomok], işl. 1. Mäkämlemek, berkitmek, berkleşdirmek, pugta etmek. 2. Geplemeli, geplemesiz, etmeli, etmesiz zatlary gulagyna guýup, öz diýşiň ýaly etmelidigini duýdurmak, agzyna berk bolmagyny tabşyrmak, berklemek. Ýoldaşyňy pugtalaweri, ýogsam aýtmasyz zatlary aýdybermesi bardyr. pugtalamaklyk [puğtolomokluk], iş ady. Pugtalamak ýagdaýy. pugtalandyrmak [puğtolonnurmok], işl. Mäkämleşdirmek, berkleşdirmek. pugtalanmak [puğtolonmok], işl. 1. Has mäkäm edilmek, berkidilmek. 2. Has mäkäm bolmak, berkemek. pugtalatmak [puğtolotmok], işl. Pugtalamagy başga birine etdirmek, mäkämletmek, berkitdirmek. pugtalaýyş [puğtoloýuş], iş ady. Pugtalamak ýagdaýy. pugtalyk [puğtoluk], at. 1. Berklik, mäkämlik. 2. göç.m. Özüňe pugta bolmaklyk, durnuklylyk. pugtama [puğtomo], iş ady. 1. Pugtamak ýagdaýy. 2. Aýal köýneginiň ýakasy, begres, çabyt, geýim, don, çäkmen, jübüleriniň agyzlary we ş.m. jäheklenenden ýa-da balakýüpi tutulanyndan soň, gyralaryna, agzyna berklik üçin, dürli reňkdäki sapak bilen edilýän sanjym nagşy. pugtamak [puğtomok], işl. Köýnegiň ýakasyna, donuň, çabydyň jübüsiniň agzyna, geýimiň etegine we ş.m. berklik üçin jähegiň ýa-da balakýüpiniň ýüzünden pugtama nagşyny salmak. pugtamaklyk [puğtomokluk], iş ady. Pugtamak ýagdaýy. pugtaşmak [puğtoşmok], işl. 1. Pugtamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup pugtamak. Joralary çykjak gyzyň jäheklenip bolnan eşiklerini pugtaşyp otyr. pugtatmak [puğtotmok], işl. Pugtamak işini başga birine etdirmek. Ejesi köýneginin ýakasyny gyz agtygyna pugtatdy. pugtuk [puğtuk], at.Aýal geýiminiň balak ýüpüniň sag we çep tarapyny berkitmek üçin salynýan nagyş. pugtuma [puğtumo], at, ser. Pugtama 2. puhary [puhory], at. Jaýyň diwarynyň iç ýüzünden, burçundan ýasalýan ojak. pukara [pukora:], syp. 1. Barly däl, garyp, ýoksul. Bize şa gyzy-da, geda gyzy-da gerek däl, bize özümiz ýaly pukara gyz gerek (S. Myradow). 2. göç.m. Biçäre, görgüli. Ýeri, pukarany munça azara goýup, ondan näme çykdy diýsene? (A. Gowşudow). 3. göç.m. Gepsiz-gürrüňsiz, sesi-üýni ýok, ýuwaş. Gyzyň kakasy Musa öz bagbançylygy bilen mydar edip ýören bir pukarady (B. Soltannyýazow). pukaraçylyk [pukora:çylyk], at, ser. Pukaralyk. Gurban aganyň aýaly Jumagül köp pukaraçylygy başyndan geçiren daýaw, eli-aýagy işe gelşip duran garaýagzyň görmeklisidi (A. Durdyýew). pukaralyk [pukora:lyk], at. Pukaranyň hal- ýagdaýy. Ol öz pukaralygyna garaman, il bähbidi bardyr öýden ýerinde janyny aýamaýardy (B. Kerbabaýew). pukarasyramak [pukora:syramak], işl. Pukara bolan bolmak, özüni pukara edip görkezjek bolmak. Dogrusy, daşyndan göräýmäge süýji dilli pukarasyran bolup ýören bu türkana garry ýeser adamdy (T. Gurbanow). pukarasyraşmak [pukora:syraşmak], işl. Birnäçe bolup pukarasyramak. pul at. 1. Harytlaryň bahasynyň ölçegi hem-de töleg serişdesi bolan metal şaýylyklar we kagyz belgileri. 2. Baýlyk; maýa. \n\t‣ Pula gyzmak pula nebsiňi şaglatmak, pul diýip ölüp barmak. Puluň ýesiri pula erkini aldyran, puldan başga zady bilmeýän. puldar [pulla:r], syp., ser. Pully. Puldar baýlar pul berýär (“Görogly”). puldarlyk [pulla:rlyk], at. Köp pullulyk, köp puluň eýesi bolmaklyk. pullanmak [pullonmok], işl. Puluň köpelmek, pully bolmak, baýlaşmak. Akja palçy oglunyň çöle gidip, pullanyp gelmeginiň sebäbini düşündirdi (N. Baýramow). pullulyk [pulluluk], at. Puly köplük, puly barlyk, puldarlyk. pully syp. 1. Puly kän, puldar. Pully adamyň gepi-sözem üýtgeşik bolýar. 2. Mugt däl, pul tölenýän, puluna. 3. Içine pul salnan. Pully gapjyk. 4. Pula dahylly, pula degişli, pul bilen baglanyşykly, pul hakyndaky. Soň pully gürrüň näme bilen gutardy, gürrüňiň şol ýeri gyzykly. pulsuz syp. 1. Pully däl, mugt. 2. Puly bolmadyk, puly ýok, kör-köpüksiz. Pulsuz bazara barandan, köpünsiz göre giren ýagşy (Nakyl). pulsuzlyk [pulsuzluk], at. Puly ýokluk, puly bolmazlyk. pursat [pursot], at. 1. Wagt, möhlet, çag, mütdet, puryja. 2. Gysga wagt aralygy, amatly wagt. Pursat bir guşdur, elden sypdyrsaň, uçar gider, ony gaýdyp tutmak bolmaz (A. Gowşudow). 3. Bir zadyň maýy, ýagdaýy, çemi. Pursat tapan mahaly, it gaçjak bolup, bar güýji bilen özüni bir tarapa baka oklady (A. Gowşudow). pursatlaýyn [pursotloýun], syp. Belli bir pursatda, pursat içinde bolup geçýän, wagtlaýyn, möhletleýin. Pursatlaýyn iş. puryja [puruýjo], at, ser. Pursat , möhlet. Sizlere ertire çenli puryja bereýin (“Görogly”). puşda [puşdo], at, gepl.d. Joýalaryň aralygyndaky zolak ýer, iki joýanyň arasy. Murtuny towlap, goluny ýaýyp, puşdanyň üstüni basyp, biri- birine ýetipdir (N. Pomma). puşman [puşma:n], at. Nädogry, galat edilen işe soňundan edilýän ökünç, ýalňyşlyk bilen bolan işe çekilýän ahmyr, arman. Garyp köşkden çykyp gaýdansoň, Şasenem öz eden işine puşman etdi (“Şasenem – Garyp”). Puşmanda men eden-etmiş kärimden, Biperwaýam bolan-bolmuş barymdan (Magtymguly). \n\t‣Puşmana getirmek toba etdirmek, amana getirmek, edenine ökündirmek. Puşmana töleg töleg tertip-düzgüni bozulanda tölegiň yza çekdirilen her bir güni üçin üstüne mündürilip alynýan üste pul, töleg. puşt at, kön.s.Deri, ham. Nesimi dek puştun nähak soýdular, Seniň ogluň iki gözün oýdular (“Hüýrlukga – Hemra”). put at. 16 kilograma deň agyrlyk ölçegi. Her gezekde putdan agyr çygly gum gaçyň gapdalyna güpläp düşýärdi (B. Kerbabaýew). putlaýyn [putloýun], hal. Put-putdan, put-put görnüşinde. putluk at. 1. Bir puta deň. Ol bäş putluk haltany göterdi. 2. Agramy puta deň bolan agyrlyk ölçeg daşy. püçek [püçök]: püçege çykarmak adam sanyna goşmazlyk, ýagşy-ýamanyny gömmek, sansyz hasaplamak; puja çykarmak, biderek etmek, zaýalamak. Älhepus, meni püçege çykardyň-aý! Bir püçek etmek (bolmak) biderek hasaplamak. Sen-ä ony bir püçek etdiň-de oturyberdiň?! püf üml. Ýakymsyz ys alnanda aýdylýan söz. püffüldi [püffüllü], at. Üflemekden çykýan sesiň ady. pür I,at.Ýylgyn, sazak, çerkez, çeti, arça ýaly käbir agaçlaryň iňňe şekilli inçejik ýapraklary. \n\n\n PÜR II, syp., kön.s. Akylly, akylly-başly. Är ogul balasy bara pür bolar, Gamçysy elinde, ýaman zor bolar (Magtymguly). pürçük at. Seçegiň we ş.m. ujunda seçelenip duran ýüpek sapaklar. \n\t‣Gyzyl pürçük bolmak ýiti reňkli eşik geýmek, al-ýaşyl geýinmek. Gyzyl pürçük bolup gelýän gyz- gelinler gyz çykýan öýe tarap ýöneldiler. pürdelemek [pürdölömök], işl. Yzygiderli pürdemek. pürdeme [pürdömö], iş ady. Pürdemek ýagdaýy. pürdemek [pürdömök], işl. 1. Agajyň gapdal ownuk pudaklaryny, pürlerini çapyp, kesip aýyrmak. Pürslük kesilen agaçlary pürdemek. Üzümi çyrp diýsem, ähli çybyklaryny pürdäýipsiň-le? 2. göç.m. Uçdantutma gyrmak, zaýalamak, ýoklamak. Bu iki çaga gülleri pürdemäge başladylar (A. Gowşudow). pürdemeklik [pürdömöklük], iş ady. Pürdemek ýagdaýy. pürdemezlik [pürdömözlük], iş ady. Pürdäp çykmazlyk. pürdeşmek [pürdöşmök], işl. 1. Pürdemäge kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup, bilelikde pürdemek. pürdetmek [pürdötmök], işl. Pürdemek işini başga birine etdirmek, pürdemäge mejbur etmek; pürdemäge ýol bermek. Üzümleri beýle-de bir pürdetmek bolarmy, ähli üzüm getirýän çybyklaryny hem aýrypdyrlar. püre-pür [pürö-pür],hal.Gabyň erňegiňe çenli guýlan, dos-doly, erňegi bilen deňleşen (suwuklyk hakynda). püre-pürlemek [pürö-pürlömök], işl. Erňegiňe çenli doldurmak, püre-pür edip guýmak, doldurmak. Aralyk käsäni püre-pürläp doldurdylar (G. Şamyýew). püre-pürlenmek [pürö-pürlönmök], işl. Gabyň erňegiňe çenli dolmak, gyra-gyrma bolmak. Olaryň aýmança okarajyklary-da ýagyş suwundan püre-pürlendi (Ý. Durdyýew). püre-pürletmek [pürö-pürlötmök], işl. Püre-pür etdirmek, gabyň erňegine çenli doldurtmak. pürkar [pürka:r], at. Pürküp, jybarlap ýagýan ýagyş. pürkaw [pürka:w], at, ser. Pürkar. pürkdürmek [pürükdürmök], işl. Pürkgüç we ş.m. enjam bilen ýa-da agzyna suw aldyryp sepeletmek, sepeledip dökdürmek. Güllere suw pürkdürmek. pürkgüç [pürükgüç], at. Suw ýa-da suwuklyk sepmek, pürkmek üçin bedre görnüşli, jüründigi deşik-deşik enjamly gap. pürkmek [pürükmök], işl. 1. Pürkgüç we ş.m. bilen ýa-da agzyňa suw alyp sepelemek, sepmek. 2. Ýagyş owunjak damjalap ýagmak. Daşarda ýagys pürküp dur. pürkülmek [pürkülmök], işl. Owunjak damja görnüşinde syçrap sepelenmek (suwuklyk hakynda). pürküşmek [pürküşmök], işl. 1. Pürkmäge kömek etmek, sepelemäge kömekleşmek. 2. Biri- biriňe pürkmek, biri-biriň üstüne sepmek, sepişmek. Çagalar biri-birine suw pürküşip, üst-başlaryny öl- myžžyk etdiler. pürlek [pürlök], syp. Pür bilen örtülen, durşuna pür bolup duran, pürli. pürli [pürlü], syp. 1. Ýaprak ýerine püri bolan. 2. Oglana dakylýan at.Sazanda Pürli Saryýew pür-pudak [pür-pu:dok], at. 1. Agajyň pürleri, pudagy, şahasy. Erik, alma, şetdaly, Mekdep daşyn bezeýär, Göýä bäsleşýän ýaly, Pür-pudagy uzaýar (N. Omadow). 2. göç.m. Nesil. Pür-pudak ýaýradar alkyş kylanym (Magtymguly). pürreleme [pürrölömö], iş ady. Pürrelemek ýagdaýy. pürrelemek [pürrölömök], işl. 1. Hemmesini kesişdirmek, döwüşdirmek (ösümlik hakynda). 2. Barysyny ýolup almak. Gawuny ýygmaly bolupdyr diýip ýördüm weli, menden öňürtiläp, pürreläp gidipdirler. 3. göç.m. Bir ýan ujundan ýok etmek, bir ýan ujundan gyrmak, öldürmek. pürreleşmek [pürrölöşmök], işl. 1. Pürrelemäge kömek etmek. 2. Birnäçe ýa-da köp bolup pürrelemek (pürrelemek sözüniň 1-3 manylary boýunça). pürreletmek [pürrölötmök], işl. 1. Pürrelemek işini başga birine etdirmek. 2. göç.m. Bir ýan ujundan ýok etdirmek, bir ýan ujundan gyrdyrmak, öldürtmek. pürreleýiş [pürrölöýüş], iş ady. Pürrelemek ýagdaýy. pürs at. Gapdaldan çykan pudaklary aýrylyp ýylmanan uzyn agaç. pürslük [pürüslük], syp. Pürs etmek üçin niýetlenen, pürs eder ýaly. Pürslük agaç. püwdürilmek [püwdürülmök], işl. Zogdurylyp batly akyp çykmak, zarply akyp başlamak. püwdürmek [püwdürmök], işl. Zogduryp bat bilen akdyryp çykarmak. pyçak at. Bir zat kesmek üçin metaldan ýasalan gezlik, sowuk ýarag. \n\t‣Pyçak arka azajyk, birneme, sähelçe aradaşlyk. Pyçak syrmak eli pyçakly howp salmak, öldürjek bolmak, pyçak gezemek. Pyçak ýalamak gepl.d. pyçaklamaga meýilli bolmak, pyçakly haýbat atmak. pyçaklama iş ady. Pyçaklamak ýagdaýy. pyçaklamak işl. Bedene pyçak sokmak, pyçak urmak. pyçaklamaklyk iş ady. Pyçaklamak ýagdaýy. pyçaklamazlyk iş ady. Bedene pyçak sokmazlyk, pyçak urmazlyk. pyçaklanmak işl. Bedene pyçak sokulmak, pyçak urulmak. pyçaklaşmak işl. Biri-birini pyçaklamak. pyçaklatmak işl. Pyçaklamaga mejbur etmek, pyçaklanmagyna mümkinçilik döretmek, ýol bermek. pyçaklaýyş iş. ady. Pyçaklamak ýagdaýy. pygamber [py:ğammer] at. Allanyň buýruklaryny we habarlaryny ynsanlara ýetirýän şahs. \n\t‣Pygamberler ýorgudy bolsun! "düýş ýorýan adamyň ýorgudy çyn bolsun, hakykat bolsyn" diýen manyda aýdylýan dileg. pygamberlik [py:ğammerlik], at. Pygamberiň derejesi, pygamberiň ýagdaýy. pygan [pyğa:n], at, kön.s.Ahy-nala, agy, yzlaşyk. Bilbil hüjüm eýlän howaly baglar, Bilbil senden geçer, pygan eglenmez (Magtymguly). pygyl [pyğyl], at. Ýaramaz pikir, erbet niýet, ýaman päl. Onuň pygly gowy däl. pygylly [pyğylly], syp. Ýaramaz pikirli, erbet niýetli, ýaman pälli. Käbir bet pygylly adamlary paş etmeli (R. Allanazarow). pykyrdama iş ady. Pykyrdamak ýagdaýy. pykyrdamak işl. Pykyrdyly gülmek, pykyr- pykyr etmek. Gelin-gyzlar pykyrdap güldüler. pykyrdaşmak işl. Birnäçe bolup pykyr- pykyr etmek. Ýoldaşlary gülesleri gelmese-de, onuň göwni üçin pykyrdaşyp gülüşdiler (N. Pomma). pykyrdawuk [pykyrdowuk], syp. Pykyrdyly ses çykarmak häsiýeti bar bolan, pykyrdap duran. pykyrdaýyş iş ady. Pykyrdamak ýagdaýy. pykyrdy at. Pykyr-pykyr edip gülnende çykýan sesiň ady. pykyr-pykyr s.ş.aňl.söz.Pykyrdap gülnende çykýan sesler. \n\t‣Pykyr-pykyr etmek ser. Pykyrdamak. pylan [pyla:n], Haýsydyr bir näbelli zady, wagty, orny aňladýan çalyşma. Pylan kişi. Pylan adam. Pylan zat. Pylan wagt. Pylan ýerde. pylança [pyla:nça], çal. Näçe? diýen soraga jogap bolýan sözleriň ýerine ulanylýan çalyşma. Pylança adam. Pylança wagt. pylankes [pyla:nkes], çal, ser. Pylany. Ertir pylankeslere, pylankeslere telefon etmeli (H. Ysmaýylow). pylan-pismidan [pyla:n-pismida:n], çal., ser. Pylan. Pylan-pismidan diýip, halys bizar petegimi çykardyňyz (A. Nazarow). \n\t‣Pylan zat diýip bilmezlik biri, bir zat hakynda belli bir kesgitli zat aýtmazlyk, gowy ýa erbet diýip bilmezlik. Men onuň ogluna pylan zat diýip biljek däl. pylany [pyla:ny], çal. Adamyň adynyň ýerine ulanylýan söz, pylan adam. Pylany bilen ýoldaş boldum. pylçalmak işl Biri tarapyndan ýokaryk galdyrylyp, ýere urulmak. pylçamak işl. Biriniň göwresini ýokaryk galdyryp, aýlap, ýeriň ýüzüne ýazmak, çalmak. Göreş tutýanlaryň biri beýlekisiniň aýagyny ýerden üzägede, pylçap goýberdi. \n\t‣Pylçap urmak ýere ýykmak, ýere ýazmak. Biriniň aty ürküp, üstünde oturan eýesini pylçap urdy (H. Derýaýew). pylçamaklyk iş ady. Pylçamak ýagdaýy. pylçatmak işl. Pylçamagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Göreşde ýykylan özüni garşydaşyna nädip pylçadandygyna düşünip bilmedi. pylçaýyş iş ady. Pylçamak ýagdaýy. pynhan [pynha:n], syp. Ogryn, gizlin, ýaşyryn; hiç kime duýdurman. Garawullar bir pynhan ýerde garap durdular (“Saýatly – Hemra”). Emma jülgelerniň içine girseň, Çagyrar özüniň iň pynhan öýne (K. Gurbannepesow). pynhanlyk [pynha:nlyk], at. Pynhan ýagdaý, gizlinlik, ogrynlyk, ýaşyrynlyk. pyntyk at. Agaçlaryň ýaprak, çybyk çykarýan gözi. Pyntyga jan beren sähramyň ýeli (G. Ezizow). Alabaharyň mährine pyntyk ýaran daragtlaryň arasy bilen ýörediler (N. Jumaýew). pyntyklama iş ady. Pyntyklamak ýagdaýy. pyntyklamak işl. Pyntyk ýarmak, pyntyk çykarmak. Pyntyklap üzümler, tallar, Gülläpdir erik- almalar (Ç. Aşyr). pyntyklamaklyk iş ady. Pyntyklamak ýagdaýy. pyntyklaşmak işl Pyntyk ýaryp başlamak, pyntyk çykaryp başlamak (bir topar agaç hakynda). Agaçlar pyntyklaşyp başladylar (B. Soltannyýazow). pyntyklaýyş iş ady. Pyntyklamak ýagdaýy. pyňkyrma iş ady. Pyňkyrmak ýagdaýy. pyňkyrmak işl Saklanyp bilmän; birden batly gülüp goýbermek. Men pyňkyranymy duýmandyryn (B. Hudaýnazarow). pyňkyrtmak işl. Pyňkyrmaga mejbur etmek. pyňkyryş iş ady. Pyňkyryşmak ýagdaýy. pyňkyryşmak işl. Birnäçe bolup pyňkyryp gülmek, özara pyňkyryp gülüşmek. Çagalar ýene pyňkyryşdylar (B. Kerbabaýew). pyrgun [pyrğu:n] I, at, taryh. Gadymy Müsürde patyşa, faraon. Pyrgun patyşa. \n\n\n PYRGUN [pyrğu:n] II, at, gepl.d. Ata, düýä tirkelip sürülýän dört tigirli araba. Ol obanyň gyrasyna geleninden pyrgundan towsup düşdi-de, tüssäniň içinde gözden ýitdi (H. Ysmaýylow). pyrka at, k.d. Topar, partiýa. Adamzadyň kaýsy pyrka, kowmy sen? (Zynhary). pyrkat at, k.d.Aýralyk. Şum pelekde ýok utanç, saldy-la pyrkat hilesin (Magtymguly). pyrkyldama [pyrkyllama], iş ady. Pyrkyldamak ýagdaýy. pyrkyldamak [pyrkyllamak], işl. Bir zat çala täsir edende pyrk edip ýarylmak ýa-da döwülmek. Pyçagyň ujy çala galtaşan dessine waharman pyrkyldap çylgym jaýryk atdy. Çyra çüýşesini seresap saklamasaň, birden pyrkyldap gider. pyrkyldamaklyk [pyrkyllamaklyk], iş ady. Pyrkyldamak ýagdaýy. pyrkyldatmak [pyrkyllatmak], işl. Burnunyň içini arassalamak üçin arasyny kesip-kesip, batly howa çykarmak. Burnuna gar kepegi girip, Meleguş temegini pyrkyldadýardy (B. Kerbabaýew). pyrkyldaýyş [pyrkyllaýyş], iş ady. Pyrkyldamak ýagdaýy. pyrkyldy [pyrkylly], at. Bir zat döwlen, ýarylan wagtynda pyrk edip çykýan sesiň ady. pyrlama iş ady. Pyrlamak ýagdaýy. pyrlamak işl. 1. Bir zady (mysal üçin, igi ) eliň bilen bat berip, öz okunyň daşynda aýlamak.Ýaňy igini eline alyp, pyrlamaga başlan Nabat ümsümligi bozdy (A. Gowşudow). 2. Ýelgamagy şemala tutup ý-da saklap durkaň öňe tarap ylgap pyrlandyrmak. Ýelgamagy pyrlamak. 3.Çaganyň iki elinden tutup, ýerden ýokarda öz daşyňdan aýlamak. Çagany daşyňda pyrlamak. pyrlamaklyk iş ady. Pyrlamak ýagdaýy. pyrlampaç [pyrlampa:ç], at. 1. Çagalaryň biri-biriniň elinden tutup, gezekme-gezek aýlap oýnaýan oýny. 2. Üstüne münlüp, aýlanylyp uçulýan enjam. pyrlandyrmak [pyrlannyrmak], işl Aýlap hereket etdirmek. pyrlanmak işl. 1. Bir zat (mysal üçin, ik ) okunyň daşynda aýlanmak. Onuň öwrendekli elinde ik pyrlanyp ugrady (A. Atajanow). 2. Ýelgamak öňünden urýan şemalyň, ýeliň täsiri bilen aýlanmak. 3. Duran ýeriňi üýtgetmän töwerek şekilinde aýlanmak. Gyzjagaz iki elini gerip, ýykylman pyrlanyp durdy. 4. göç.m. Gowy görünmek, ýaranmak üçin birine öte hyzmat etmek, daşynda hozanak bolmak, pyr-pyr aýlanmak. Äriniň daşynda onuň ýaly pyrlanýan aýal az-azdyr. pyrlanyşmak işl. Yzygiderli pyrlanyp durmak (birnäçe pyrlanýan zat, adam hakynda). pyrlaşmak işl. 1. Pyrlamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup, bilelikde pyrlamak. Garry aýallar ellerindäki iklerini pyrlaşyp, ik egirýärdiler. pyrlatmak işl.Pyrlamak işini başga birine etdirmek. Oglanjyklar ellerindäki ýelgamaklaryny pyrladyp, iki-baka at salýardylar. pyrlawaç [pyrlowa:ç], at, ser. Ýelgamak. Çagalar pyrlawaçlaryny ýele tutup ylgaşýardylar. pyrlaýyş iş ady. Pyrlamak ýagdaýy. pyr-pyr : pyr-pyr aýlanmak 1) çalt-çalt, yzly- yzyna aýlanmak. 2) yhlasly hyzmat etmek. Biçäre Gülaýym Ärhasanyň daşyndan pyr-pyr aýlandy (“Görogly”). pyrra : pyrra öwrülmek (aýlanmak) dessine, basym, çalt, derrew, birden yzyňa dolanmak ýa-da aýlanyp başlamak. Aman yzyna pyrra öwrüldi. pyrryk syp., gepl.d.Biderek azap. Işler-ä paşmady, bar edenimiz pyrryk boldy. pyrryldak [pyrryllak], at. Sapalak, hile, pirim. pyrryldakçy [pyrryllakçy], at. Sapalakçy, hilegär, pirimçi, pyrryldak gurýan adam. Ol tüýs baryp ýatan pyrryldakçy eken. pyrtykal [pyrtyka:l], at. 1. Tropik we subtropik howaly ýerlerde bitýän sitrus agajy. 2. Şol agajyň çala gyzyl öwusýän sary reňkli, turşumtyk- süýji tagamly, ýumşak gabykly miwesi. pys s.ş.aňl.söz. Köplenç, tigir ýelini goýberip, pyssaranda we başga ýagdaýlarda ýuwaşlyk bilen çykýan ses. \n\t‣Pys bolmak puç bolmak, puja çykmak, netijesiz bolmak; ugry gaçmak, ýaramazlaşmak. Pys geçmek puç geçmek, boş geçmek, sowa geçmek, degmezlik. Atylan ok pys geçdi. pyssarma iş ady. Pyssarmak ýagdaýy. pyssarmak işl. 1.Ýeli gitmek, ýeli boşamak. Maşynyň tigri pyssardy. 2. Bir zatdan basylyp ejizlemek, ruhdan düşmek, müzzermek. Mellegi gowy tanaýanlar bolsa onuň häzirki zemzen ýaly çişişiniň deşilen tulum ýaly pyssarjagyny gowy bilýärdiler (B. Kerbabaýew). 3. gepl.d.Myssarmak. pyssarmaklyk iş ady. Pyssarmak ýagdaýy. pyssartmak işl. Bir zady pyssarar ýaly etmek. pyssaryş iş ady. Pyssarmak ýagdaýy. pyssaryşmak işl. Birnäçe zat pyssarmak. Gawunlar ýumşap pyssaryşypdyr. pyssyldama [pyssyllama], iş ady. Pyssyldamak ýagdaýy. pyssyldamak [pyssyllamak], işl. Pyssyldyly ses çykmak, pyssyldyly seslenmek. Ok hem tüpeňden çykan badyna unly halta degen ýaly bolup, pyssyldaýdy (“Edebiýat we sungat”). pyssyldatmak [pyssyllatmak], işl. Pyssyldyly ses çykarmak. pyssyldaýyş [pyssyllaýyş], iş ady. Pyssyldamak ýagdaýy. pyssyldy [pyssylly], at. Ýel berlende, ýel çykanda we ş.m. arkaly ýuwaşjadan çykýan sesiň ady. pyssy-pyjurlyk [pyssy-puju:rluk], at. Agzalalyk döretmek bilen meşgullyk, gara ýüreklilik, ýaramazlyk. Näme, seniň edip ýören pyssy- pyjurlygyňy il bilmeýämişmi? (“Edebiýat we sungat”). pysyrdama iş ady. Pysyrdamak ýagdaýy. pysyrdamak işl. Guşjagaz çalt-çaltdan ganatlaryny kakanda pysyrdyly ses çykmak, pysyrdyly seslenmek, pysyr-pysyr etmek. Guşjagazyň-da çüňkünden tutup, aşak sallasaň, pysyrdaýar (A. Durdyýew). pysyrdamaklyk iş ady. Pysyrdamak ýagdaýy. pysyrdaşmak işl. Birnäçe ýa-da köp guş pysyrdamak. Serçeler guma agynaşyp pysyrdaşýardylar. pysyrdatmak işl. Ganatlaryny pysyrdyly seslendirmek. Çaga kepderiler uçup bilmän, ganatlaryny pysyrdadýardy. pysyrdaýyş iş ady. Pysyrdamak ýagdaýy. pysyrdy at. Guşlaryň ganatynyň pysyrdamagyndan we ş.m. sebäpli çykýan sesiň ady. Guşlaryň pysyrdysy eşidilýär. pysyr-pysyr s.ş.aňl.söz. Guşjagaz çalt- çaltdan ganatlaryny kakanda çykýan sesler. \n\t‣Pysyr-pysyr etmek ser. Pysyrdamak.Çaga guş uçup bilmän, pysyr-pysyr etdi. pyşbaga [pyşba:ğa], at. Üstki çanagy güberçek, aşaky çanagy ýasy buýnuz gabykly, gysga aýakly süýreniji jandar. Pyşdyl, pyşdyl, pyşbaga, Pyşdyllap gider daga (Sanawaç). pyşdyl at, gepl.d., ser. Pyşbaga. pyşdyldama iş ady. Pyşdyldamak ýagdaýy. pyşdyldamak [pyşdyllamak], işl. Aýaklaryny ýuwaş basyp ýöremek. Aňyrdan elini arkasyna tutup, pyşdyldap gelen Näzik eje onuň edýän işlerini synlady (B. Öwezow). pyşdyldaşmak [pyşdyllaşmak], işl. Birnäçe adam, at aýaklaryny ýuwaş basyp ýöremek. Öz maýdalyna pyşdyldaşyp gelýän ýabylar gumuň ýapysyna dyrmaşyp başlady (“Edebiýat we sungat”). pyşdyldaýyş [pyşdyllaýyş], iş ady. Pyşdyldamak ýagdaýy. pyşdyldy [pyşdylly], at. Aýaklary ýuwaş basylyp ýörelende çykýan sesiň we emele gelýän şekiliň ady. pyşdylýaka at. Gartaşan adamlaryň köýnekleriniň ýakasynyň iki egniň üstünden açylyşynyň bir görnüşi. Ol içki syryny töweregindäkilere duýdurmazlyk niýeti bilen pyşdylýaka köýnegini ýelpedi (B. Kerbabaýew). pyşgyrma [pyşğyrma], iş ady. Pyşgyrmak ýagdaýy. pyşgyrmak [pyşğyrmak], işl. 1. Sowuklanyňda we ş.m. ýagdaýda agyz boşlugyndan, burundan zarp bilen her hili nem gatyşykly howa çykarmak. Birden ol tarapdan hokranan atyň, pyşgyran düýäniň sesi eşidildi (B. Soltannyýazow). 2. gepl.d.Bir zat hakynda ýaňzytmak, aýtmak, diýmek. Mergen onuň sebäbini sorap durmady-da, ilki bilen onuň özüniň pyşgyraryna garaşdy (“Edebiýat we sungat”). pyşgyrmaklyk [pyşğyrmaklyk], iş ady. Pyşgyrmak ýagdaýy. pyşgyrtmak [pyşğyrtmak], işl. 1. Agyz boşlugyndan, burnundan zarp bilen her hili nem gatyşykly howa çykartmak. 2. gepl.d.Bir zat hakynda ýaňzytdyrmak, aýtdyrmak, diýdirmek. pyşgyryş [pyşğyryş], iş ady. Pyşgyrmak ýagdaýy. pyşgyryşmak [pyşрyryşmak], işl. Birnäçe adam bilelikde pyşgyrmak. Üşediňizmi, baryňyz pyşgyryşyp otyrsyňyz? pyşşyk syp., ser. Paşşyk.Burny pyşşyk adam. pyşşyldama [pyşşyllama], iş ady. Pyşşyldamak ýagdaýy. pyşşyldamak [pyşşyllamak], işl. Yzly- yzyna paşşyldyly seslenmek. Agyr ýük astynda galan ýaly pyşşyldady. pyşşyldatmak [pyşşyllatmak], işl. Agyr dem alnanda, burnuňy hyşşyldatmak. pyşşyldy [pyşşylly], at. Agyr dem alnanda çykýan hyşşyldyly sesiň ady. pyşt at. 1.Ata-baba nesli taýdan garyndaşlyk, arka, tohum-tiç. 2. Guzlaýan towugyň tohumy. \n\t‣ Ýedi pyşdyna ýetmek tohum-tijine sögmek. pyşyrdama iş ady. Pysyrdamak ýagdaýy. pyşyrdamak işl. Örän ýuwaş gürlemek, pyşyr-pyşyr edip geplemek. Ol ýoldaşynyň gulagyna bir zatlar pyşyrdady. pyşyrdamaklyk iş ady. Pyşyrdamak ýagdaýy. pyşyrdaşmak işl. Biri bilen bile pyşyrdap gürleşmek. pyşyrdatmak işl. Pyşyrdyly ses çykarmak. pyşyrdaýyş iş ady. Pyşyrdamak ýagdaýy. pyşyrdy at. Gaty ýuwaş geplenende çykýan sesiň ady. Göýä diýersiň çawuş çakýan ýaly, pyşyrdy bilen sözledi (B. Kerbabaýew). pyşyr-pyşyr s.ş. aňl.söz. Gaty ýuwaş geplenende çykýan we eşidilýän sesler. Pyşyr-pyşyr edip oturma-da, eşitdirip gürläber. pyt s.ş.aňl.söz. Kiçiräk zat ýere gaçanda çykýan ses. Pyt edip ýere gaçan zat kiçijik gutyň ekenmi? pytanak at. Käbir agaçlaryň şahalaryna çykýan ujy ýiti ösüntgi. pytanakly syp. Pytanak-pytanak bolup duran, pytanagy bar bolan. Pytanakly agaç. pytdyldamak [pytdyllamak], işl. 1. Pyt-pyt edip ýöremek (aýak bitip ugran çaga hakynda). Pytdyldap ýöremek. 2. ser. Mytdyldamak. pytdyldy [pytdylly], at. Pytdyldap ýörelende çykýan aýak sesi. pytdy-sytdy at. Bolgusyz, biderek gümmi- sümmi, ugursyz gep, gürrüň. Pökgen oýan-buýan, pytdy-sytdy sebäpler görkezdi (A. Gowşudow). pyt-pyt s.ş.aňl.söz. 1. Kiçiräk zatlar yzly- yzyna ýere gaçanda çykýan sesler. Bir zatlaryň pyt- pyt edip ýere gaçanyny aňdym. 2. Ýaňy aýak bitip ugran çagajyk aýagyny yzly-yzyna ýere basanda çykýan sesler. Çagajyk aýaklaryny pyt-pyt edip ýere basyp ýöräp ugrady. pytlamak [pytylamak], işl. Kiçiräk bir zat pyt edip ýere gaçmak. Keçäň üstüne pytlap düşen zat näme? pytrama [pytyrama],iş ady. Pytramak ýagdaýy. pytramak [pytyramak],işl. 1. Bitin zat ownuk böleklere bölünip dargamak. Ýekedaban bilen üstünden urlan daş bölegi pytrap gitdi. 2. Meňzeş zatlardan durýan tutuş zat bir täsir bilen seçelenip gitmak, ýaýrap gitmek. Düzüm monjugyň sapagy üzülip, monjuklaryň her haýsy bir ýere pytrap gitdi. 3. Üýşüp duran adamlaryň her haýsy bir tarapa gitmek, dagamak. Çagalar ertir ýene gizlenpeçek oýnamaga ýygnanyşmagy wadalaşyp pytradylar. pytramaklyk [pytyramaklyk],iş ady. Pytramak ýagdaýy. pytramazlyk [pytyramazlyk], iş ady. Pytramak hereketi amala aşmazlyk (pytramak sözüniň 1, 2, 3 manylary boýunça). pytraňňy [pytyraňňy], syp., at. 1. Her haýsy bir tarapa pytrap giden, ýaýrap ýatan, selçeň, dagynyk. 2. Dogan-garyndaş, ilen-çalan, tohum-tiç. Onuň pytraňňysy köpdür, ýeke däldir. pytraňňylyk [pytyraňňylyk],at. Pytraňňy ýagdaýda bolmaklyk, dagynyklyk, selçeňlik. pytraşmak [pytyraşmak],işl. Birnäçe zat, birtopar adam pytramak. Ýere gaçan salkymyň üzüm däneleri pytraşyp ýatyr. Çagalar pytraşyp gitdi. pytratmak [pytyratmak], işl. Her haýsyny bir tarapa dagadyp goýbermek, ýaýratmak, seçelendirmek, dargatmak. pytraýyş [pytyraýyş] iş ady. Pytramak ýagdaýy. pyýada [pyýa:da], syp., hal. 1. Gatnaw serişdesiz barýan, ulagsyz. Zynhary eşegine-de münmän, pyýada ýola düşdi (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Erkek adam. Bu pyýadanyň beden gurluşynda, hereketinde berklik, zähmetsöýerlik, çydamlylyk görnüp durdy (H. Derýaýew). 3. Küşdüň iň kiçi ähmiýetli çöpüniň ady. Ol oýnuň başynda pyýadasyny mugt berdi. pyýadakazy [pyýa:daka:zy], at. Nika gyýlanda, gyz bilen ýigidiň nika razylygyny alýan adam, nika şaýady. Bellediler goşa pyýadakazy, Gitdi şolar gyzdan almaga sözi (B. Kerbabaýew). pyýadalamak [pyýa:dalamak], işl. Ulagdan peýdalanman, öz aýagyň bilen ýöremek. pyýala [pyýa:la], at. Käse. Bir pyýala suw. pyzdyrmak [pyzzyrmak], işl. 1. El ýa-da aýak bilen pyzmaga mejbur etmek, pyzmagyny gazanmak; pyzmaga ýol bermek. 2. Birini işinden, wezipesinden aýyrtmak, kowdurmak. Seni işiňden pyzdyraryn. pyzma iş ady. Pyzmak ýagdaýy. pyzmak işl. 1. Bir zady ýatan ýerinden galdyrman, ýeriň ýüzi bilen itmek. Babaly eliniň tersi bilen kagyzy yzyna pyzdy (B.Kerbabaýew). 2. göç.m. Işden boşatmak, işinden aýyrmak, kowmak. pyzmaklyk iş ady. Pyzmak ýagdaýy. pyzylmak işl. 1.Bir zat duran ýerinden itilmek. Aýagyndan sypan galoşy pyzylyp, arkan entän Äşebibi ýykylman, köwşüni çalasyn geýdi-de, ýumrugyny gezedi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Işinden boşadylmak, aýrylmak, kowulmak. pyzyş iş ady. Pyzmak ýagdaýy. pyzyşdyrmak işl. Birnäçe zady pyzyp çykmak. pyzyşmak işl. Birnäçe bolup pyzmak. Gezekme-gezek ylgaşyp çykyp, telpek pyzyşardylar (A. Gowşudow). pyzzyldama [pyzzyllama], iş ady. Pyzzyldamak ýagdaýy. Öl odunyт pyzzyldamasy galmady. pyzzyldamak [pyzzyllamak], işl. Gyzgyn zada, oda suw syçranda, öl odun ýakylanda we ş.m. ýagdaýda pyzzyldyly ses çykyp ýanmak. pyzzyldatmak [pyzzyllatmak], işl. Pyzzyldyly ses çykarar ýaly etmek. Pyzzyldadyp ýakmak. pyzzyldaýyş [pyzzyllaýyş], iş ady. Pyzzyldamak ýagdaýy. Çary agaň köne maşynynyň pyzzyldaýşy traktoryňkydan hem beterdi. pyzzyldy [pyzzylly], at. Gyzgyn zada, oda suw syçranda, öl odun ýakylanda we ş.m. ýagdaýda döreýän sesiň ady. r Türkmen elipbiýiniň ýigrimi birinji harpy. rabat [yrava:t], at, kön.s. Gala, berkitme. Tahyr üçin kanda rabat salarlar (“Zöhre – Tahyr”). radar [rada:r], at. Radiotolkunlar arkaly giňişlikdäki zatlaryň ýerleşýän ýerini anyklamak we ulaglaryň tizligini kesgitlemek üçin ulanylýan enjam. radio [yra:dyýo / yra:dyýa], at. 1. Elektromagnit tolkunlarynyň kömegi bilen sesleri we belgileri aradaşlyga bermek we kabul etmek usuly. 2. Şol usul bilen ses kabul edýän enjam. rafyk [yrafy:k], at, k.d. Ýoldaş, ülpet. Söýeni söý, söýene sen bol rafyk, Söýmedikden yrak eýle özüňni (Magtymguly). ragbat [yrağvat], at. Hereket edip bilmäge mümkinçilik berýän ysgyn, güýç, kuwwat, tap, mejal. Köp geplemäge ragbatym ýokdy (H. Meläýew). ragbatsyz [yrağvassyz], syp. Ragbaty bolmadyk, ysgynsyz, güýçsüz, kuwwatsyz. Ol ragbatsyz ýagdaýda bir elini ýere direýşine doňup galdy (H. Derýaýew). ragbatsyzlyk [yrağvassyzlyk], at. Ragbaty ýokluk, ysgynsyzlyk, güýçsüzlik, kuwwatsyzlyk. ragna [yrağna:], at. 1. ösüml.d. Ýakymly ys ýaýradýan gülüň ady. Eý ýaranlar, bir ýüzi gül Aýa aşyk bolmuşam, Barçalar maksudy – gül ragnaýa aşyk bolmuşam (Magtymguly). 2. göç.m. Owadan, görmegeý, syratly. Aldy janym ýüzi enwer, kamaty ragna ýigit (“Zöhre – Tahyr”). 3. Gyza dakylýan at. ragnalyk [yrağna:lyk], at. Owadanlyk, görmegeýlik, syratlylyk. rahat [yra:hat], syp. 1. Asudalyk, parahatlyk. Rahat durmuş. Gijäňiz rahat bolsun (Dileg). 2. Ynjalykly, ümsüm, arkaýyn ýagdaýy. Rahat uka gitmek. Rahat ýatyp-turanyň nämä degmeýär. Rahat oturyň. 3. ser. Rahatlyk. Biakyllar heňňam gurar Eşret isläp rahat bile (Magtymguly). rahatlandyrmak [yra:hatlannyrmak], işl. Rahatlanar ýaly etmek, köşeşdirmek, birahatlygyňy ýok etmek, aýyrmak. Onuň sözleri meni rahatlandyrdy. rahatlanma [yra:hatlanma], iş ady. Rahatlanmak ýagdaýy. Lukmanyň eminden rahatlanma tapan nähoş uka gitdi. rahatlanmak [yra:hatlanmak], işl. Rahat bolmak, ynjalmak, köşeşmek. Deňiz birneme rahatlandy. rahatlanmaklyk [yra:hatlanmaklyk], iş ady. Rahatlanmak ýagdaýy. rahatlanmazlyk [yra:hatlanmazlyk], iş ady. Rahatlanyp bilmezlik. rahatlanyş [yra:hatlanyş], iş ady. Rahatlanmak ýagdaýy. Ýüreginden önen balasynyň rahatlanyşyny gören enäniň ýüzi ýagtylyp gitdi. rahatlaşmak [yra:hatlaşmak], işl. Birneme rahatlanmak, ýuwaş-ýuwaşdan rahatlyk aralaşmak. rahatlyk [yra:hatlyk], at. 1. Asuda ýagdaý, goh-galmagal ýokluk, ümsümlik, dynçlyk. 2. Ruhy taýdan rahat, gorky-ürküsiz ýagdaý, arkaýynlyk. Biriniň rahatlygyny bozmak. Jany rahatlyk tapan çaga ertire çenli ýatdy. rahatsyz [yra:hassyz], syp. Rahady ýok, birahat. rahatsyzlanmak [yra:hassyzlanmak], işl. Birahat bolmak, rahadyň gaçmak, ynjalyksyzlanmak. rahatsyzlyk [yra:hassyzlyk], at. Rahady ýok, birahat ýagdaý. Ýaşaýyş şertleriniň rahatsyzlygy aradan aýryldy. rahman [yrahma:n], syp. 1. Rehimli, rehim edýän. 2. Alla Tagalanyň bir ady. Rahman aýdar: "Nebs umydyn üzegoý" (Magtymguly). 3. Oglana dakylýan at. raketa [rake:ta], at. 1. teh. Öz massasynyň bir bölegini taşlan wagtynda ýüze çykýan reaktiw güýjüň hasabyna hereket edýän uçujy apparat. 2. harb. Silindr şekilli, uç tarapy çowly reaktiw söweş topy, snarýad. raks [yrakys], at, k.d. Oýun, tans. \n\t‣Raks etmek tans etmek; oýnamak. Magtymguly, ol mekanda meks etdi, Şyhlar turdy, ýigitler deý raks etdi (Magtymguly). rakyp [yraky:p], at. 1. Duşman, keseki, ýat. Rakyp duýsa, bizi kylar äşgärä, Melamat köp bolar, tow düşer ara (“Zöhre – Tahyr”). 2. göç.m. Mähirli, rehimli, mähriban, rehimdar. Eje! Heý dünýäde senden eziz, senden rakyp adam barmyka? (T. Gurbanow). ralli [yra:lly], at, sport. Ýörite taýýarlanylan awtoulaglarda, motosikllerde geçirilýan köp günlük sport ýaryşlary. ..."Ýüpek ýoly 2009" rallisiniň guramaçylyk komitetiniň ýokary Kubogyna mynasyp bolmagy milli Liderimiziň halkara ykrarnamasyna eýe bolýandygyny aňyrýany bilen subut edýär (“Saglyk”). ram [yra:m], at. Öwrenilen endik \n\t‣Ram bolmak endige öwrülmek. Ram etmek endik etmek. ras [yra:s], gepl.d., ser. Rast. raslama [yra:slama], iş ady. Raslamak ýagdaýy. raslamak [yra:slamak], işl. Özüňi dürsemek, demiňi-dynjyňy almak. Aljyran gyzymyz özün raslap, Aýlawly bir jogap tapyldy toslap (A. Kekilow). raslamaklyk [yra:slamaklyk], iş ady. Raslamak ýagdaýy. raslamazlyk [yra:slamazlyk], iş ady. Özüňi dürsemezlik. raslatmak [yra:slatmak], işl. Raslamaga mümkinçilik bermek. rast [yra:s], hal. Dogry, çyn. Nadan köňli ýalgan söze rast diýr (Magtymguly). \n\t‣ Rast gelmek gabat gelmek, dogry gelmek, miýesser bolmak. rastlamak [yra:slamak], işl. 1. Ýürege, göwne jaý etmek, anyklamak. Rastlap aýtmak. Rastlap gürrüň bermek. 2. Dogry gönükdirmek, dogrulamak, gönülemek. Mawynyň nyşanadan rastlap atan soňky oklary biderek hem geçmedi (B. Kerbabaýew). Nyşana rastlap atmak. Akgyz rastlap onuň ýagyrnysyna depdi (“Edebiýat we sungat”). rawy [yra:wy], at, kön.s. Geçmişde bolup geçen wakalar hakda rowaýatlar aýdýan adam, gürrüňçi, hekaýa aýdyjy, hekaýaçy, rowaýatçy. Rawylar andag rowaýat kylarlar kim, gadym zamanda Müsür welaýatynda Hysraw diýen bir patyşa bar erdi (“Hüýrlukga – Hemra”). raý [yra:ý] I, at. Bir zada bolan isleg, niýet, göwün, meýil, pikir. Aşyk bolan magşuk raýyny ýykmaz (Magtymguly). Ol atynyň başyny çekip, raýyna goýberdi. \n\t‣ Raýyny ýykmazlyk göwnüni ýykmazlyk, göwnüni syndyrmazlyk. Çaganyň raýyny ýykmaň. \n\n\n RAÝ [yra:ý] II: raý bolmak çaşmak, bihuş bolmak, huşuňy ýitirmek, özüňden gitmek. Raý bolan çaga ýaly, çiň arkan gaýyşdy (“Edebiýat we sungat”). raýat [yra:ýat], at. Belli bir döwletiň resmileşdirilen ýaşaýjysy, bir döwletiň raýatlygyndaky adam. \n\t‣Raýat jemgyýeti azat raýatlaryň we meýletin dörän guramalaryň döwlet bilen bilelikde ösen hukuk gatnaşyklaryny döredýän jemgyýeti. raýatlyk [yra:ýatlyk], at. Bir döwletiň raýaty bolmaklyk. raýdaş [yra:ýdaş], syp. Belli bir mesele, iş, hereket boýunça pikirdeş, meslekdeş, duýgudaşlyk bildirýän. Kärdeşleri alymyň ylmy pikirlerine raýdaşlygyny bildirdiler. raýdaşlyk [yra:ýdaşlyk], at. Raýdaş ýagdaýda bolmaklyk, ylalaşykly gatnaşyk, biri-biriňe bolan duýgudaşlyk, pikirdeşlik. Işgärleriň özara raýdaşlygy myhmanda içki guwanç duýgusyny döredýär. raýon [yraýo:n], at, taryh. TSSR döwründe oblastlaryň içindäki kiçi administratiw-çäk birligi. Ol kimdir birine ýardamynyň degjegini bilse, raýon merkezine, hatda Aşgabada gidip gelmäge-de ýaltanmaýar, garaňky düşensoň bolsa, daşyna adamlary üýşürip, türkmeniň geçmişinden gyzyklydan gyzykly wakalary gürrüň berýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). raýyş [yra:ýyş], at. Ýap gazylanda iki tarapa oklanyp çykarylýan gum, üýşürilen gum seňňeri. Gatlanyň raýyşy. raýyşly [yra:ýyşly], syp. Gyrasyna, kenaryna raýyş galdyrylan. Belent raýyşly ýap. raz [ra:z], at, k.d. Gizlin gürrüň, syr. \n\t‣ Raz aýdyşmak ikiçäk gürleşip, içki syryňy äşgär etmek. Çölde gezdi raz aýdyşyp halyk bile (Magtymguly). razy [yra:zy], hal. 1. Bir zada özüniň razylygyny bildirýän, razyçylyk berýän, ylalaşýan. Kimde-kim şol teklibe razy bolsa, goluny galdyrsyn (B. Kerbabaýew). 2. Birinden göwni hoş bolan, hoşal. Men senden razy. razyçylyk [yra:zy:çylyk], at, ser. Razylyk. Guda bolmaga razyçylyk berdi. razylaşdyrmak [yra:zy:laşdyrmak], işl. Biri-birinden närza adamlary ylalaşdyrmak. Dawagärleri razylaşdyrmak. razylaşma [yra:zy:laşma], iş ady. Razylaşmak ýagdaýy. razylaşmak [yra:zy:laşmak], işl. 1. Razy bolmak, razylyk bildirmek, razylyk bermek, ylalaşmak. Ol ahyry pikirim bilen razylaşdy. 2. Ölümli hassa "razy bol" diýip hoşlaşmak. razylaşmaklyk [yra:zy:laşmaklyk], iş ady. Razylaşmak ýagdaýy. razylaşmazlyk [yra:zy:laşmazlyk], iş ady. Razy bolmazlyk, ylalaşmazlyk; hoşlaşmazlyk (agyr hassa bilen). razylaşyk [yra:zy:laşyk], at. Bir mesele, pikir hakda özara ylalaşyk. Ýagşysy, razylaşyk etmek gerek (“Görogly”). razylaşyş [yra:zy:laşyş], iş ady. Razylaşmak ýagdaýy. Bu razylaşyşyň çig, ak göwünden razylaş. razylyk [yra:zy:lyk], at. 1. Razy bolmaklyk, razyçylyk. Men oňa öz razylygym bilen gelýänimi beýan etdim (“Görogly”). 2. Bir zatda göwni hoşluk, bir zat üçin minnetdarlyk, hoşallyk. Ol razylyk bilen başyny atdy. re [re:] I, at. Saz ýazgysyndaky ikinji ses. \n\n\n RE [re:] II, at. Türkmen milli elipbiýiniň ýigrimi birinji harpynyň ady. reaktiw [reakti:v], syp., teh. Hereketlenýän jisime şol jisimden çykyp, onuň ugrunyň tersine hereket edýän jisim akymynyň (gaz, bug we ş.m.) yza depýän güýjüniň täsiri netijesinde döreýän herekete degişli. Reaktiw hereket. Reaktiw hereketlendiriji (motor). Reaktiw uçar. reda [reda:], at, k.d. Ruhanylaryň geýýän dony. Iýgenim awy sandym, geýgenim reda bildim. Şunça köýdüm, ýar-dostlar, örtendim, eda boldum (Magtymguly). 2. Derwüşleriň omuzlaryna atýan, gerek ýerinde namazlyk we ýorgan deregine ulanýan ýüň matasy. redaksiýa [ireda:ksyýa], at. 1. Çap etmek üçin biri tarapyndan tertibe salnan, düzedilen iş. 2. Neşir ediljek işleri çapa taýýarlaýan edara we onuň jaýy. redaktor [ireda:ktyr], at. 1. Neşir, çap ediljek işleri gözden geçirip, tertibe salýan, redaktirleýän adam. 2. Gündelik metbugatyň, gazetiň, žurnalyň jogapkär ýolbaşçysy. reforma [refo:rma], at. Haýsydyr bir zady (oba hojalygyny, bilim ulgamyny we ş.m.) özgertmeklik, üýtgedip gurmaklyk. rehil [irehil], at, kön.s. Üstünde kitap goýup okamaga hyzmat edýän açylyp-ýapylýan ganat şekilli tagta. rehim [irehim], at. Biriniň agyr, gözgyny halyna, ýagdaýyna, çekýän gam-gussasyna, hasratyna bildirilýän duýgudaşlyk, şepagat. Hany seniň enä bolan rehimiň? (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Rehimi inmek (gelmek) biriniň agyr ýagdaýyna nebsiň agyryp, dözmezlik etmek. Garry onuň bolup oturyşyny görüp, oňa nebsi agyrdy hem-de rehimi indi (N. Saryhanow). Kim bilsin, ne pikir geçýär başyndan, Emma rehmiň gelýär, görseň daşyndan (A. Kekilow). rehimdar [irehimda:r], syp. Kalby rehimden doly, rehimli. rehimdarlyk [irehimda:rlyk], at. Kalby rehimden dolulyk, rehimlilik. rehimli [irehimli], syp. Birine ýa-da bir zada rehimi gelýän, rehim edýän, ýüregi ýuka, şepagatly, rehimdar. Rehimli adam. rehimlilik [irehimlilik], at. Rehimi barlyk, rehimli bolmaklyk, rehimdarlyk, rehim-şepagatlylyk. Rehimlilik etmek. rehimsiz [irehimsiz], syp. Hiç zada rehimi gelmeýän, rehim etmeýän, rehim-şepagatsyz, birehim. Rehimsiz zalymlar bagry daş bolar, Barar ýere kesek atyjy bolma (Magtymguly). rehimsizlenmek [irehimsizlenmek], işl. Rehimsiz bolup başlamak, birehim bolmak. Rehimsizlenip başlamak. rehimsizlik [irehimsizlik], at. Rehimsiz bolmaklyk, rehimi ýokluk, rehimli dällik, rehim- şepagatsyzlyk, birehimlik. rehim-şepagat [irehim-şepa:ğat], at. Rehim we hemaýat. rehim-şepagatsyz [irehim-şepa:ğassyz], syp. Rehim-şepagaty ýok. Rehim-şepagatsyz adam. rehim-şepagatsyzlyk [irehim- şepa:ğassyzlyk], at. Rehim-şepagaty ýokluk, rehim- şepagatsyz bolmaklyk. rehmet [irehmet], at, k.d. 1. Ýuka ýüreklilik, mähirlilik. 2. göç.m. Peýdaly ýagyş. Asmanam, goý, rehmet nuruny saçsyn (A. Atabaýew). rehnet [irehnet], at. Bir zatdan görülýän eşret, lezzet, maza. Zähmet soňy – rehnet (Nakyl). rehnetli [irehnetli], syp. Rehneti bar bolan, eşretli. Ol sazlaryň hemmesinde-de rehnetli zähmet wasp edilýär. reje [ireje], at. 1. Boluş, ýagdaý. Howanyň rejesi gowy däldi (G. Kulyýew). 2. göç.m. Niýet, hyýal, pikir. Olaryň öz çüri üçekli öýlerine gaýtmak rejesi ýokdy (“Edebiýat we sungat”). 3. Tertip, düzgün. Reje bilen edilen, içine at keçesi düşelen teläriň goýry kölegesi bardy (B. Kerbabaýew). rejelemek [irejelemek], işl. 1. Tertibe salmak, tertipli etmek, tertipleşdirmek. Indi olar reňklemek, suwamak, rejelemek işlerini özbaşdak amala aşyrýarlar. 2. Ýerli-ýerinde, ýerbe-ýer edip goýmak, jaýlaşykly ýerleşdirmek. Ýorgan-düşeklerini rejeläp ýygnaşdyrýardy (B. Seýtäkow). 3. Timar bermek, gelşikli etmek, taraşlamak, timarlamak, ýylmamak. rejelenmek [irejelenmek], işl. Tertibe salynmak, ýerli-ýerinde goýulmak. Kitaplar rejelenip goýlupdyr. rejeleşdirmek [irejeleşdirmek], işl. Rejeläp çykmak. Düzedişdirmek gerek bolmasa-da, düşekleri rejeleşdirdi (R. Gelenow). rejeleşmek [irejeleşmek], işl. 1. Rejelemäge kömek bermek. 2. Biri bilen ýa-da birnäçe bolup bilelikde rejelemek. rejeletmek [irejeletmek], işl. Rejelemek işini başga birine etdirmek. Oduny rejeledip basdyrmak. rejeli [irejeli], syp. Tertibe salnan, tertipli; gelşikli; talabalaýyk. Tebigy serişdeleri rejeli peýdalanmak. 2. Ýerbe-ýer edilip goýlan, ýerli- ýerinde goýlan, jaýlaşykly. Jaýdan üç sany halyny çykaryp, rejeli ýazdy (A. Nazarow). rejelilik [irejelilik], at. Tertibe salnan ýagdaýda bolmaklyk, tertiplilik, ýerbe-ýerlik, gelşiklilik. Öýüň içiniň rejeliligine göwnüň ýetmezçe däldi. rejesiz [irejesiz], syp. Tertibe salynmadyk, tertipsiz, bulam-bujar. Ol özüniň tegelenip duran bugdaýreňk ýüzündäki rejesiz ösen gara sakgalyny sypalap goýberdi (B. Pürliýew). rejesizlik [irejesizlik], at. Rejelenmedik, rejesi ýokluk, rejeli dällik. rejeýüp [irejeýüp], at. Gurluşykda diwaryň, haly dokalanda gyrasynyň dogrulygy olaryň daş ýüzünden çekilip barlanýan ýüp. režissýor [režisso:r], at. Teatr, kino we telewizion, radio oýunlaryny we gepleşiklerini goýýan çeper ýolbaşçy, guramaçy. reklama [rekla:ma], at. Harytlara we dürli görnüşli hyzmatlara isleg döretmek maksady bilen olaryn häsiýetli alamatlary hakynda maglumat beriş, mahabat. Söwda reklamasy. Teatr reklamasy. rektor [re:ktyr / re:ktor], at. Ýokary okuw mekdebiniň ýolbaşçysy. rels [re:ls], at. Demir ýollarda şpallara berkidilen, üstünden otlynyň tigirleri ýöreýän insizje polat ýol. remel [iremel], at, şahyr. Goşgy düzmegiň aruz ölçeginiň bir görnüşi. remezan [iremeza:n], at. 1. Kamary aýlarynyň dokuzynjysy, oraza aýy. Remezan aýynda on tördi gije, Gözeller üýşerler, bir zyban kakar (Mollanepes). 2. Oglana dakylýan at. renç [irenç], at. Biriniň ýa-da bir zadyň ugrunda görülýän görgi, çekilýän jepa, azap. Näler çekdim biwepanyň renjini, Rakyplar emmesin lebiň gandyny (“Saýatly – Hemra”). rençli [irenşli], syp. Jebirli, azaply; görgüli. Rençli iş. rende [irenne], at. Agaç ussasynyň agaç, tagta ýonmak, ýylmamak üçin ulanýan el guraly, sürgi. Ol agaç ýonulanda rendäni nähili tutmalydygyny öwredýärdi. rendeleme [irenneleme], iş ady. Rendelemek ýagdaýy. rendelemek [irennelemek], işl. Rende bilen ýonmak, ýylmamak, sürgülemek. rendelenmek [irennelenmek], işl. Rende bilen ýonulmak, ýylmanma, sürgülenmek. Rendelenip ýonulan agaç. rendeleşdirmek [irenneleşdirmek], işl. Rendeläp çykmak, sürgüläp çykmak, hemmesini rendelemek. Tagtalary rendeleşdirmek. rendeleşmek [irenneleşmek], işl. 1. Rendelemäge kömek bermek. Agaç ussasyna tagta rendeleşmek. 2. Bilelikde rendelemek. Agaç ussalary gapy ýasaljak agaç-tagtalary rendeleşip durdular. rendeletmek [irenneletmek], işl. Rendelemek işini başga birine etdirmek; rendelemäge ýol bermek. Tagtalary maňa rendeletjekmi? rendeleýiş [irenneleýiş], iş ady. Rendelemek ýagdaýy. rentgen [rentge:n], at. 1. Şöhlelenmäniň ölçeg birligi. 2. Rentgen şöhleleri arkaly beden agzalaryny surata düşürýän enjam, gural, abzal. reňbe-reň [ireňme-reň], syp. Dürli reňkde bolan, her hili reňkli. Baharda açylan reňbe-reň güller, Bir pasyl açylar, ýaza myhmandyr (Magtymguly). reňbe-reňlik [ireňme-reňlik], at. Dürli reňklilik, her hili reňklilik, dürli reňkde bolmaklyk. Baýdaklaryň reňbe-reňligi älemgoşary ýadyňa salýar. reňgi-roý [ireňňi-ro:ý], at, k.d. Ýüzüň reňki. Ol seniň üçin reňgi-roýun saraldyp, sabyr-karardan aýryldy (“Görogly”). Hemra diýer, reňgi-roýum saraldy, Ýana-ýana bagrym başy kül boldy (“Saýatly – Hemra”). reňk [ireňk], at. 1. Boýamak, reňklemek işinde giňden ulanylýan madda, boýag. 2. Bir zadyň tebigy öwüşgini. Oglum, ol atyň reňki, sypaty nähili? (“Görogly”). Gündogarda bolsa dürli reňk bilen boýalan älemgoşar peýda bolupdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Reňk açmak reňki durlanmak, reňki gowulanmak, owadanlanmak, ýalpyldamak. Körleç gyzgylt şöhle durdugyça reňk açýardy (A. Gowşudow). Reňki durlanmak 1) bişip başlamak, süýjäp başlamak. 2) daýanyp, ýüzüň nurlanmak. Reňki (ebti) agmak gaty ýadamak, gorkmak we ş.m. ýagdaýlar sebäpli ýüzüň üýtgemek, ysgynyň gaçmak. Reňkiň gaçmak kesele duşup, tapdan düşmek. Syrkawyň reňki gaçypdyr. Reňkiň öçmek kesellilik ýa-da güýçli gorky sebäpli, ýüzüň gany gaçmak, reňkiň üýtgemek. Reňkiň saralmak näsaglyk, iglilik sebäpli reňki öçmek, horlanmak. reňkdar [ireňkda:r], syp. Gowy reňkli. Men hiç wagt şeýle uly hem reňkdar güli görmändim. reňkdeş [ireňkdeş], syp. Meňzeş reňkli, reňki meňzeş, bir meňzeş reňkde bolan. Reňkdeş mata. reňkleme [ireňkleme], iş ady. Reňklemek ýagdaýy. reňklemek [ireňklemek], işl. 1. Reňke ýatyryp boýamak, reňk aldyrmak. Halynyň ýüpüni özümiz reňkledik. 2. Ýüzüne reňk çalmak, ýüzüni reňk bilen örtmek. Maşyny reňklemek. reňklemeklik [ireňklemeklik], iş ady. Reňklemek ýagdaýy. reňklemezlik [ireňklemezlik], iş ady. Reňklemek işini etmezlik. reňklenmek [ireňklenmek], işl. Reňke ýatyrylyp boýalmak. reňkleşmek [ireňkleşmek], işl. 1. Reňklemäge kömek bermek. Goňşusyna gapylary reňkleşdi. 2. Bilelikde reňklemek. Aýallar uly gazanda mata reňkleşip durdular. reňkletmek [ireňkletmek], işl. Reňklemek işini birine etdirmek. Ýüpek reňkletmek. Solak matany reňkletmek. reňkli [ireňkli], syp. 1. Haýsydyr bir reňke boýalan ýa-da belli bir reňkdäki, agam däl, gara-da. Bu gyzyl reňkli güllerden, gör, nähili çemen baglap boljak (“Edebiýat we sungat”). 2. Dürli reňkdäki (ser. Dürli: dürli galam). Reňkli galam. \n\t‣Reňkli film dürli reňkde surata düşürilen film. Reňkli metallar mis, galaýy, alýuminiý, nikel, sink, gurşun we käbir beýleki metallar. reňklilik [ireňklilik], at. Reňki barlyk, reňksiz dällik. reňk-pet [ireňk-pet]: reňk-petine gelmezlik gaty gorkmak, gaharlanmak sebäpli, ýüzüniň adaty reňki galmazlyk. Reňkine-petine gelmän, ýüzi birhili sargylt öwüsdi (B. Kerbabaýew). Ýüzünde reňk-pet galmazlyk horlanmak sebäpli ýa-da ýakymsyz habaryň täsiri netijesinde ýüzi ak tam bolmak, reňki agarmak. reňksiz [ireňksiz], syp., hal. 1. Reňk, boýa ýok ýagdaýynda. Men dükandan reňk almandyryn, indi reňksiz nähili boýaýyn? 2. Reňk çalynmadyk, reňklenmedik, reňke boýalmadyk. Reňklenmedik gapy. reňksizlik [ireňksizlik], at. 1. Reňk ýok ýagdaýy. 2. Reňkli dällik, reňki ýokluk, boýalan ýagdaýda dällik. repide [irepi:de], at. Tamdyra çörek ýapylanda, eliňi ýakmazlyk üçin we üstüne hamyr goýmak üçin galyň matadan syrdalyp tikilen, ele geýdirilýän tegelek esbap. Ejem gyzan tamdyra hamyry çalt ýapyp, repidäni maňa tarap oklap goýberdi-de, sorag berdi (H. Garabaýew). resim [iresim], at. Däp, adat, däp-dessur, adaty düzgün-tertip. Ony söýmek bize gadymdan resim (K. Işanow). resmi [iresmi:], syp. 1. Döwlet işlerini ýerine ýetirmek bilen baglanyşykly bolan, hökümet, ýolbaşçylyk tarapyndan bellenen. Resmi sapar. \n\t‣ Resmi habar döwlet edaralarynyň habar beriş serişdeleriniň üsti bilen ýaýradýan ýörite habary. resmileşdirmek [iresmi:leşdirmek], işl. Resmi görnüşde ýerine ýetirmek, kanunlaşdyrmak. resmilik [iresmi:lik], at. Resmi görnüşde bolmaklyk, resmi ýagdaý. Duşuşugyň resmiligi. resminama [iresmina:ma], at. Bir delili ýa-da bir zada bolan hukugy tassyk edýän iş bilen baglanyşykly resmi güýje eýe bolan kagyz. Ylalaşyk Türkmenistanyň işeňňir ykdysady hyzmatdaşlary bolup durýan ýurtlaryň köpüsi bilen gol çekilen ikitaraplaýyn resminamalaryň toplumyna girýär (“Türkmenistan”). Işe, okuwa girmek üçin zerur bolan resminamalary tabşyrmaly. respublika [respu:blika], at. 1. Ýokary häkimiýet edaralary belli bir möhletlik saýlanýan döwlet dolandyryş görnüşi. 2. Şol hili häkimiýeti bolan ýurt. resul [iresu:l], at. l. kön.s. Ilçi. 2. Allanyň ibereni, pygamber. 3. Oglana dakylýan at. ret [iret]: ret etmek bir zady inkär etmek; bir zatdan boýun gaçyrmak; bir pikir we ş.m. bilen razylaşmazlyk. rewolýusion [revolýusiýo:n], syp. Rewolýusiýa degişli, rewolýusiýanyn ideýalaryny aňladýan. Rewolýusion göreş. rewolýusiýa [revolýu:syýa], at. Jemgyýetçilik-syýasy gatnaşyklarda düýpli öwrülişik. rezolýusiýa [rezolýu:syýa], at. Haýsydyr bir meseläniň ara alnyp maslahatlaşylmagy netijesinde kabul edilen karar (gurultaýda, ýygnakda we ş.m.). Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň 1995-nji ýylyň 12-nji dekabryndaky ”Türkmenistanyň hemişelik bitaraplygy” Rezolýusiýasy dünýäniň syýasy jemgyýetçiliginde, halkara syýasatynda täze bir sahypany açdy. reýgan [ireýğa:n], syp. Biderek, puç, netijesiz. Gaýgy-gamda eziz ömrüm solduryp, Şum pelek azabym reýgan eýledi (Magtymguly). Azabyň reýgan bolmak. reýhan [ireýha:n], at. ösüml.d. 1. Ýakymly ysly, süýrüje ýapragynyň gyrasy kertik-kertik, gögümtil gyzyl öwüşginli iýilýän ot. Gark bolmuş reýhana çöli türkmeniň (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. reýis [ireýis], at, k.d. Başlyk. Ol ýeriň reýsi: – Eý şazada, zemistan wagtydyr, Arzyrum sowuk bolar – diýdi (“Asly – Kerem”). rezin [irezi:n / irzi:n], at. Süýnmäge ukyply, maýyşgak jisim. rähnet at, ser. Rehnet. Birewge beripdir gaýgy-gam, mähnet, Ömründe bir zaman görmedi rähnet (Magtymguly). rişbent [iri:şvent], at, kön.s. Goraýjy geýim. Olaryň ikisi-de rişbende degip, yzyna syçrap gitdi (“Görogly”). rişde [irişde], at. 1. Sapak, eriş, ýüp, bag, baglanyşyk. Şiwe birle, gözelim herdem bakyp gyýa sen, Goluňa hanjar alyp, jan rişdesin gyýa sen (Talyby). 2. Unaş. \n\t‣ Rişdäňi üzmek bir zat bilen bagly edýän tamaňdan el çekmek, isleýşiň ýaly bolmajagyna göz ýetirmek. rol [yro:l / uro:l], at. Aktýoryň sahna eseriniň haýsydyr bir gahrymany bolup janlandyrýan keşbi. Aktýoryň ýerine ýetiren rollary. 2. Maşynyň roly. romal [yroma:l], at, kön.s. Ýaglyk; elýaglyk. Söwdügine romal atar her biri (“Zöhre – Tahyr”). roman [yrama:n], at, edeb. Halkyň jemgyýetçilik durmuşynyň möhüm meselesine bagyşlanan uly göwrümli kyssa eseri. Roman ýazmak. Gyzykly roman. romans [yrama:ns], at, sung. Gahrymanyň içki duýgularyny beýan edýän kiçiräk aýdym. rowa [yrowa:], hal. Bir zada mynasyp, laýyk. Men sen ýaryň yşkyňda ölmekligim rowadyr, Mähriňe dawagär men, iki gözüm güwädir (Mollanepes). Arz eýlesem, rowadyr keremli soltanyma (Talyby). \n\t‣ Rowa görmek (bilmek, kylmak, eýlemek) mynasyp bilmek, laýyk bilmek. Asly toprakdan bolan adama özüňi näme rowa görýärsiň? (“Görogly”). Awy salma meniň içen aşyma, maňa aýralykny rowa eýleme? (Andalyp). Aşygyň öldürmäge neçün rowa kyla sen? (Dosmämmet). rowaç [yrowa:ç], syp. Sow, şowly, oňaýly, oňuna. Bar onda, keýgim, işiň rowaç bolsun! (T. Gurbanow). \n\t‣ Rowaç almak (bolmak) sow almak, şowuna bolmak, ugruna bolmak, rowaçlanmak. Rowaç tapmak ser. Rowaç almak. Rowaç tap, işleriň, tutumlaryň şowly bolsun. rowaçlandyrmak [yrowa:şlannyrmak], işl. Rowaçlanmak derejsine ýetirmek. Hojalygyň işini rowaçlandyrmagyň giň maksatnamasy düzülipdir. rowaçlanma [yrowa:şlanma], iş ady. Rowaçlanmak ýagdaýy. rowaçlanmak [yrowa:şlanmak], işl. Rowaç almak, şowly bolmak, oňuna bolmak, üstünlikli ýaýbaňlanmak. Işiňiz has-da rowaçlansyn. rowaçlanmaklyk [yrowa:şlanmaklyk], iş ady. Rowaçlanmak ýagdaýy. rowaçlanmazlyk [yrowa:şlanmazlyk] iş ady. Rowaç bolmazlyk. Işleriniň rowaçlanmazlygy telekeçini ruhdan düşürmedi. rowaçlanybermek [yrowa:şlanyvermek], işl. Rowaçlanyp başlamak; rowaçlanmagyny dowam etdirmek. Onuň işi ahyry rowaçlanyberdi. rowaçlanyş [yrowa:şlanyş], iş ady. Rowaçlanmak ýagdaýy. rowaçlyk [yrowa:şlyk],at. Rowaç bolmaklyk, şowlulyk. Rowaçlyk arzuw etmek. rowana [yrowa:na]: rowana bolmak bir ýere ugramak, ýola düşmek, bir ýana gitmek. Elgaraz, Hemra sözüni tamam edip, ýarag-esbabyny taýýarlap, ýolga rowana boldy (“Saýatly – Hemra”). Ýüzün tutup ummana, Aşyk ýigit ýoluna Bolanmyşyn rowana (K. Gurbannepesow). rowaýat [yrowa:ýat], at. Geçmiş hakynda halk arasynda ýaýran, nesilden-nesle, dilden-dile geçen gürrüň. Baba aga käwagt oňat maslahatlar berýärdi we şolara degişli rowaýatlar aýdyp gülüşdirmegi oňarýardy (N. Esenmyradow). rowaýatçy [yrowa:ýatçy], at. Rowaýat aýdýan adam, hekaýaçy. – Sakgaldaş! – diýip, ol ýaňky rowaýatçy ýaşula ýüzlenýär (B. Hudaýnazarow). roý [yro:ý], at, k.d. Ýüz, meňiz. Ak ýüzünde haly taýly Şirin sözli, hoş roýly Uzyn boýly, göwsi jaýly, Gelinler geçen ýoldur bu (Zelili). roýal [yraýa:l], at, sung. Doly sesli, uzyn kirişleri, uly gapyrjagy bolan klawişli saz guraly. roza [yro:zo], at, ser. Oraza. Ömür az, döwran deraz, ne roza bar, ne namaz (Magtymguly). Roza, namazlarynyz kabul bolsun! (Dileg). rozugär [uro:zuğä:r], at. 1. Ýaşaýyş, durmuş. Bipaýan perzende ýörme, guwanma, Indi maňa özge rozugär olmaz (“Hüýrlukga – Hemra”). 2. Gün- güzeran. Magtymguly niçik geçse rozugär, Haka şükür et, barma namarda, zynhar (Magtymguly). Narly, tüweleme, zor, hemişe rozygäriň aladasy bilen (O. Ödäýew). rozy-magşar [uro:zy-mağşar], at. Ahyret, kyýamat. Mähribanlyk babydan dilber, maňa rehm eýleseň, Rozy-magşarda saňa lutf eýlegeý perwerdigär (Gaýyby). röwşen [üröwşön], at. 1. Ýagtylyk, nur. Gitdi gözlerim röwşeni, ol şirin jandan aýrylyp (Magtymguly). 2. Ýagty, parlak. Röwşen geljegimiz. 3. Oglana dakylýan at. röwüş [üröwüş], at. 1. Ýagdaý, görnüş, hal. Bu röwüşde köp wagtlar geçdi (“Zöhre – Tahyr”). 2. Ýol, ýörelge, usul, tär. Suratkeşiň öz garaýşy ileri tutýan röwüşleri kem-kemden aýyl-saýyl bolup başlaýar (“Edebiýat we sungat”). rubab [uruba:p], at, sazç. Kiriş kakar bilen çalynýan gadymy saz guraly. Saz eýlese gyjagu-dutar, çeň birle Rubab, Hoş owaz geýendeli, bir destan istär köňül (Seýdi). rubagy [uruba:ğy], at, edeb. Bir bentde gutarnykly many aňladýan dört setirli goşgy. rubaýy [uruba:ýy], at, edeb., ser. Rubagy. rudypaý [uru:dupa:ý], at. Adam şekilli hyýaly jandar. Göroglynyň nesihatyn almadyň, Owal neçüýn rudypaýdan gaýtmadyň... Barjamyzy ýakyp oda, Biz rudypaýa uçradyk (“Görögly”). rugsat [uruğsot], at. 1. Bir zady amala aşyrmak üçin ygtyýar. 2. Işleýän, okaýan adama ýylda bir sapar dynç almak üçin berilýän wagt. Öten ýyl rugsadymyň köpüsini Tejende geçirdim (A. Gurbanow). rugsatly [uruğsotly], syp. Rugsat berlen. Rugsatly okuwçy. Rugsatly gelmek. rugsatsyz [uruğsossuz], syp. Rugsady ýok, rugsady bolmadyk, birugsat. ruh [uru:h] I, at. 1. Akyl, aň arkaly emele gelýän içki duýgy. Durmuşa göz ýetirýän adamyň ruhy hem belent bolýar. 2. Ölen adamyň hyýaly ruhy. Adam ölse-de, ruhy gezer ýörermiş. 3. Jismi däl, bedensiz mahluk, perişde. \n\t‣Ruhdan düşmek sustuň pes bolmak, bir zada bolan ynamyň gaçyp, göwnüçökgün ýagdaýa düşmek. Bize ruhdan düşmek gelişmeýär. Ruhuny götermek galkyndyrmak, gylawlandyrmak, keýpini götermek. Bu ýagdaý biziň ruhumyzy göterdi (“Edebiýat we sungat”). Ruhy öçmek gaty horlanmak ýa-da gaty gorkmak zerarly ýüzüňde gan- pet galmazlyk, ýüzüň nury gaçmak. Ruh bolup galmak eti-gany dökülip, gaty horlanmak. Oňa näme bolýarka, ruh bolup galaýypdyr. Ruha dönmek ser. Ruh bolup galmak. \n\n\n RUH [uru:h] II, at. Küşdüň ýokarsy tegelek görnüşli esasy maly. Agaçdan ýonup perzi, pil, ruh, şa, at ýasapdyrlar (A. Gowşudow). ruhany [uru:ha:ny], at. Dine hyzmat edýän adam (molla, ahun). ruhanylyk [uru:ha:nylyk], at. Ruhanynyň käri. ruhlandyrmak [uru:hlonnurmok], işl. Ruhuny götermek, ruhuny galkyndyrmak, ylham bermek, ruhy taýdan güýç-kuwwat bermek. ruhlandyryjy [uru:hlonnurujy], syp. Ylham beriji, güýç-kuwwat beriji, ruhuny göteriji, galkyndyryjy. Ruhlandyryjy sözler. ruhlanma [uru:hlonmo], iş ady. Ruhlanmak ýagdaýy. ruhlanmak [uru:hlonmok], işl. Ruhy göterilmek, ylham almak, galkynmak, ruhy taýdan joşmak. ruhsuz [uru:hsuz], syp. Ruhy bolmadyk, ruhdan düşen, göwnüçökgün, sussupes. ruhubelent [uru:huvelent], syp. 1. Ruhy, göwni göterilen, galkynan, keýpi kök. Sen özüňi ruhubelent tut. 2. Daşoguz welaýatynda bir etrabyň ady. ruhubelentlik [uru:huvelentlik], at. Ruhubelent halda bolmaklyk. ruhy [uru:hy], syp. Adamyň içki dünýäsi bilen baglanyşykly, adam ruhuna degişli. ruhyýet [uru:hyýet], at. Adamyň ruhy dünýäsi bilen baglanyşykly düşünjeleriň jemi. rumyn [rumy:n], at, ser. Rumynlar. rumynlar [rumy:nlar], at. Rumyniýanyň esasy ilatyny düzýän halk we şol halkyň wekilleri. rupyýa [uru:pyýa], at. Hindistanyň pul birliginiň ady. rus [rus/orus], at, ser. Ruslar. ruslar [ruslor/oruslor], at. Russiýa Federasiýasynyň esasy ilatyny düzýän halk we şol halkyň wekilleri. rüstem [ürüssöm], syp. 1. Başarnygy taýdan kim-de bolsa birinden artyk, ökde, üstün çykýan, asgyn däl. Mesele çözmekde Aman synpda iň rüstemidi (“Edebiýat we sungat”). 2. Oglana dakylýan at. rüstemlik [ürüssömlük], at. Güýji ökdelik, asgyn dällik. \n\t‣ Rüstemlik satmak uly-uly, gopbamsy gürlemek, batyrlyk satmak. rysgal [yrysğal], at. Taňrynyň beren paýy, rysk (ilki-ilkiler azyk, iýilýän-içilýän zatlar hakynda ulanylyp, soň-soňlar baýlyk, mal-mülk bilen baglanyşykly manyda-da gelip ugrapdyr). Baýguşuň rysgaly agzyna geler (Nakyl). rysgally [yrysğally], syp. Rysgaly köp bolan, rysgaly bar bolan. Bolsa-da, rysgally ýigit eken. rysgallylyk [yrysğallylyk], at. Rysgaly barlyk, rysgally bolmaklyk. rysgalsyz [yrysğalsyz], syp. Rysgally däl, rysgaly ýok, kemrysgal. Rysgalsyz adam. rysgalsyzlyk [yrysğalsyzlyk], at. Rysgally bolmazlyk, rysgalsyz bolmaklyk, rysgaly ýokluk, rysgally dällik, kemrysgallyk. rysk [yrysk], at, ser. Rysgal \n\t‣ Ryskyny aýyrmak öýüni aýyrmak, özbaşdak hojalyk etmek (öýlenen ýigit hakynda). Rysky daş ýarmak işi şowuna, edeni oňuna bolup durmak. Seniň ryskyň daş ýarýar eken (R. Gelenow). ryswa [yryswa:], syp. Ýaman atly, masgara, betnam, biabraý. Ýa-da meniň gizlin syrym paş bolup, Ile ryswa bolarmykam, ala göz (Baýly şahyr). ryswalyk [yryswa:lyk], at. Ryswa bolmaklyk, ýaman atlylyk, masgaralyk, betnamlyk, biabraýlyk. Halk bolsa onuň ryswalygy hakynda gürrüň edişip, bizi gezer ýaly etmedi (“Türkmen halk ertekileri”). ryýal [yryýa:l], at. Käbir Gündogar ýurtlarynyň pul birliginiň ady. ryzk [yryzk], at, ser. Rysgal.Öz ryzkyna hiç kanagat etmedik, Gözün diker, kişi aşyna zar bolar (Magtymguly). Guş-gumrular hem öz ryzklaryny çöpläp, iýşip ýörler (H. Derýaýew). s Türkmen elipbiýiniň ýigrimi ikinji harpy. saba [sava:] I, hal, şahyr. 1. Irden, ir-ertir, säher. Her saba gelerdim mekdep ýoluna, Garamazdym sagy bilen soluma (Andalyp). 2. Geljekki gün, indiki gün, ertir. Saba bolar, tagt üstüne han çykar (“Asly– Kerem”). \n\n\n SABA [sava:] II, at, şahyr. Mylaýym ýel, ýakymly ösýän şemal. Säher çagy ösen saba, Neýleý indi nara döndi (Magtymguly). Eý, saba, zarym meniň arz ile jananymga aýt (“Zöhre – Tahyr”). sabama [sa:vama], iş ady. Sabamak ýagdaýy. sabamak [sa:vamak], işl. 1. Zat galman tükenmek, gutarmak, boşamak. Ýollardaky hereket sabapdy. 2. Bir zadyň galyndysyndan, hapasyndan arassalanmak, saplanmak. 3. Keselden gutulmak, açylmak, sagalmak. Hudaýyň meniň gözýaşyma rehimi gelip, keselden sabar ýaly, saňa gujur-gaýrat bermegini dileýän (“Edebiýat we sungat”). sabamaklyk [sa:vamaklyk], iş ady. Sabamak ýagdaýy. sabamazlyk [sa:vamazlyk], iş ady. Bir zatdan saplanmazlyk. sabaşmak [sa:vaşmak], işl. 1.Birnäçe adam, zat, ýer sabamak (sabamak sözüniň 1-nji, 2-nji, 3-nji manylaryna hem degişli). 2. Belli derejede aýrylmak, sabamaga golaýlamak (kesel hakynda). Ýolukman geçen, wagt-wagt sabaşan hem bolýardy, ýöne ýene duýman durkaň burup başlaýardy (T. Gurbanow). sabatdyrmak [sa:vatdyrmak], işl. Sabar ýaly etdirmek. sabatmak [sa:vatmak], işl. Sabamak derejesine ýetirmek. Kesellileri keselinden sabatmak ýeňil iş däl. sabaýyş [sa:vaýyş], iş ady. Sabamak ýagdaýy. sabry-kanagat [savry-kanağat], at. Sabyrlylyk hem-de kanagatlylyk, takat (ser. Sabyr we Kanagat). Göterlip mähri-şepagat, Gidipdir sabry-kanagat (Seýdi). sabry-karar [savry-kara:r], at. Sabyr edip, kanagat edip oturmak duýgusy. Bu durmuşa Hemranyň sabry-karary galman,bir söz diýdi (“Saýatly – Hemra”). Obada ol gyzy göreli bäri, Gaçypdy ol ýigdiň sabry-karary (A. Kekilow). sabyn [sa:vyn], at. Ýag we aşgardan taýýarlanýan, suwda ereýän gaty bölek ýa-da goýy önüm (kir, el-ýüz ýuwmak üçin ulanylýar). Onuň sabyn gaýnadýan kärhanasy bardy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Sabyn garasyny görmezlik köp wagtdan bäri sabynly ýuwunmazlyk, suwa düşmezlik. sabynlabermek [sa:vynla:vermek], işl. Sabyn çalyp başlamak. Ol ýuwup oturan eşiklerini sabynlaberdi. sabynlama [sa:vynlama], iş ady. Sabynlamak ýagdaýy. sabynlamak [sa:vynlamak], işl. Ýuwmak üçin sabyn çalmak. Soň elini, ýüzüni sabynlap ýuwdy (K. Jumaýew). sabynlamaklyk [sa:vynlamaklyk], iş ady. Sabynlamak ýagdaýy. sabynlamazlyk [sa:vynlamazlyk], iş ady. Sabyn çalmazlyk. sabynlanmak [sa:vynlanmak], işl. 1. Sabyn çalynmak. 2. Öz eliňi-ýüzüňi, endamyňy sabynlamak. sabynlaşmak [sa:vynlaşmak], işl. 1. Sabynlamaga kömekleşmek. Gel, şu ýüňleri sabynlaş. 2. Birnäçe bolup bile sabynlamak (hal işligiň -yp goşulmasyny kabul eden sabynlaşmak işliginden soň durmak, oturmak işligi getirilip ulanylýar). Sabynlaşyp durmak. Sabynlaşyp oturmak. sabynlatmak [sa:vynlatmak], işl. Birine sabyn çaldyrmak, sabynlamak işini başga birine etdirmek. sabynlaýyş [sa:vynlaýyş], iş ady. Sabynlamak ýagdaýy. sabynpez [sa:vynpez], at, kön.s.Sabyn ýasaýan adam. Görse, birisi bir şäherde sabynpeziň sabynyny gaýnadýan bolup işleýän ekeni (“Türkmen halk ertekileri”). sabyr [savyr], at. 1. Çydam edip garaşmak ukyby, takat. Sabyr soňy – sap altyn (Nakyl). Sabryň bolsa subhan ýeter dadyňa, Jeňňi-jedel laýyk däldir adyňa (Magtymguly). 2. Adam ady. \n\t‣ Sabryň gaçmak garaşyp halys bolmak, garaşara takat galmazlyk. Sabyr etmek (eýlemek) sabyrlylyk bilen garaşmak, çydamak, howlukmazlyk, gyssanmazlyk. Sabyr käsäň dolmak bir zada garaşyp, sabyr edip halys bolmak, garaşyp garaşmaz bolmak. sabyrly [savyrly], syp.1.Sabyr edýän, takatly, gyssanman garaşmagy başarýan. Sabyrly ýigit aşa ýeter (Nakyl). 2. Gyza dakylýan at. sabyrlylyk [savyrlylyk], at. Sabyrly bolmaklyk, sabry-karary barlyk, sabyrsyz dällik, takatlylyk. sabyrlyrak [savyrlyra:k], syp. Azda-kände sabyrly.Göwün islegiňe ýetmek üçin sabyrlyrak bolmaly. sabyrlysyramak [savyrlysyramak], işl. Sabyrly, takatly bolan bolmak, çydamly bolan bolmak. Onda-da äheňini üýtgetmän, sabyrlysyrap gepledi (G. Kulyýew). sabyrsyz [savyrsyz], syp. Sabry bolmadyk, sabry ýok, sabyrly däl. Possunyny geýip üşemez ýaly, Basgylap garlary, barýar sabyrsyz (N. Pomma). Sabyrsyz adam. sabyrsyzlyk [savyrsyzlyk], at. Sabyrsyz bolmaklyk, sabry ýokluk, takatsyzlyk. Ol Zyba sabyrsyzlyk bilen garaşdy (Ý. Mämmediýew). sabyrsyzrak [savyrsyzyra:k], syp. Azda- kände sabyrsyz. sabyr-takat [savyr-ta:kat], at. Sabyr etmek, takat etmek duýgusy. Mahym gyzda sabyr-takat galmaý, gün-günden derdi artyp, ýüzleri zagpyran dek saralar erdi (“Zöhre – Tahyr”). saç at. Adamyň kellesine çykýan tüýler, gyl örtügi we olaryň bejerilen, örülen we ş.m. şekildäki görnüşi. Gözüňe sürme ýaraşar, Biliňe tirme ýaraşar, Saçyňa örme ýaraşar, Saçlary şamar Hatyja (Seýdi). Aýşanyň kömür ýaly şar gara, ýogyn saçy-da beýleki gyzlarda juda seýrekdi (S. Myradow). Gür saç. Gara saç. Ak saç. Dört örüm saç. Iki örüm saç. Saç örmek. Saçy hynalamak. \n\t‣ Saç bagy saçyň örüminiň uç tarapynyň pugta durmagy üçin örümiň gap bilinden başlap saç bilen bile örülip, onuň ujragynda bir-iki gezek aýlap daňylýan reňkli ýüp. Saç ýaýmak saçyň örümini çözüp, ýas tutup aglamak. Ýaka ýyrtyp, saçyn ýaýyp ýüzüne, Gelin-gyzlar, ança juwan aglaşar (Misgingylyç). \n\n\n SAÇ [sa:ç], at. Içinde gutap, et, heýgenek we ş.m. zat gowrulýan, bişirilýän tegelek ýalpak gap. Saçda heýgenek bişirmek. saçak at. 1. Nahar iýlende ýazylýan, içine çörek dolanýan ýörite tutulan mata; supra, desserhan. Onuň saçagynda bu gün nany bar, Onuň hemme ýerde beýik sany bar (R. Seýidow). 2. Içine çörek, pişme, gant we ş.m. zatlar salnyp, toý ýerine eltilýän sowgat. Her gün saçak, pişme-köýmetli gelýän aýallar oglany ýüzüne sylýarlar (A. Gowşudow). 3. göç.m. Mukaddes zat, mukaddeslik. \n\t‣ Saçagyňyz egsilmesin! rysgalyňyz egsilmesin, horluk görmäň diýlip aýdylýan alkyş. Saçakly gatnaşmak iki maşgalanyň agzalary biri-biri bilen ýakyndan gatnaşmak. Aýsoltan eje olar bilen saçakly gatnaşyk ederdi (N. Pomma). saçakçy at. Tapan iýmitini iýýän gara-goňur reňkli, uzyn murtly, göni ganatly mör-möjek, tarakan. Gara saçakçy. Kiçijik saçakçy. saçakdaş syp. Biri bilen bir saçakda iýip- içýän (adam). Saçakdaş bolmak. saçaklyk 1. syp. Saçak etmek üçin niýetlenen (mata). 2. at. Toýa gidilende saçaga salmak üçin alynýan köke, süýji we ş.m. zatlar. saçaktorba [saçakto:rvo], at, kön.s. Öňki wagtlarda toýa, hudaýýola gidilende iki, üç saçak salnyp äkidilýän torba. saçalamak işl. Saçyp durmak, ýaýradyp durmak. Güller müşk-anbar ysyny gysganman, dumly-duşa saçalaýar (H. Derýaýew). saçalanmak işl. Yzygiderli saçmak. Ýaradan gan saçalandy. saçbag [saçva:ğ], at, ser. Saç: saç bagy. Saçbagyň ujunyň simdir işmesi, Üstünden ýol düşse kyndyr aşmasy (Magtymguly). saçdyrmak [saşdyrmak], işl. Dökdürmek (köplenç, der, gan hakynda). Derini saçdyrmak. Ganyny saçdyrmak. saçlagrak [saşlağyra:k], syp. Saçy adatdakysyndan, bolmalysyndan gürräk, ösgünräk. Ol garaýagyzdan saçlagrak oglandy. saçlak [saşlak], syp. Gür, ösgün saçly. Saçlak, süňkbaşy iri, mylaýym adam bular içeri girenden ýerinden turdy (B. Seýtäkow). saçly [saşly], syp. 1. Saçy düşmedik, saçy bar. 2. Saç goýberden, saçyny ösdürip goýberen, saçyny syrdyrmadyk. 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Gara saçly molla gepl.d. aýal maşgala, aýal. saçlyk [saşlyk], at, zergärç. Saçyň üsti bilen goýberilýän, ujy şelpeli ýa-da düwmeli, gaşly, gyzyllanan, köplenç, kerpiç-kerpiç, bölekleri biri- birine halkajyklar bilen birleşdirilen bezeg şaýy. saçlyrak [saşlyra:k], syp. Biraz saçly. saçma iş ady. Saçmak ýagdaýy. saçmak işl. 1. Syçratmak. Mest iner dek ak köpükler saçypdyr, Oglan, alla ýaryň, bargyl diýdiler (Magtymguly). 2. Dökmek. Der saçyp işlemek. Ýüz- gözüňden ganyňy saçmak. 3. Ýaýratmak. Şöhle saçmak. Nur saçmak. saçmaklyk iş ady. Saçmak ýagdaýy. saçmonjuk [saçmo:njuk], at, zergärç. Iki setir edilip düzülen, arasy gulply, gyranly, saçyň aralaryny çatmak üçin dakylýan bezeg şaýy. saçpaý [saçpa:ý], at. Durmuşa çykan gyzyň saçy arkasyna atdyrylanda, baş salnanda gaýynlary tarapyndan saçyna dakmak üçin berilýän serpaý. saçujy [saçu:jy], at, zergärç.s. Saçbagy bilen berkidilip, saçyň ujuna dakylýan düwmeli ýa-da şelpeli bezeg şaýy. saçuzyn [saçuzuýn], at. Oňurganyň iki tarapyndan uzap gidýän gyzylymtyl-sary damar, siňir. saçybermek [saçyvermek], işl. Saçyp başlamak; saçmagy dowam etmek. saçylmak işl. Dökülmek. Gyzyldan gyrmyzy ganlar, Saçylar meýdan içinde (“Görogly”). saçyş iş ady. Saçmak ýagdaýy. saçyşmak işl., gepl.d. Birnäçe bolup bilelikde saçmak, pytratmak, dagatmak. Näme bulary töwerege saçyşyp otyrsyňyz. saçýoldy [saçýolly]: saçýoldy oýnamak biri-biriň saçyny ýolup uruşmak, ýolmalaşmak. saçýuwluk at, ser. Başýuwluk. saçýüzi [saçýüzü], at, zergärç. Saçbaga düzülip, saçyň örümleriniň arasyndan çykarylýan ýüzi gaşly ýa-da gaşsyz kümüşden ýasalan bezeg şaýy. sada [sa:da], syp. 1. Türkana, ýönekeý, hilegär däl, mekir däl. 2. Düşünmesi kyn däl, aňsat, ýeňil, düşnükli, aýdyň. Til bilmez bela duş etme, Sada dil bolsun türkana (Magtymguly). 3. Onçakly zynat, haýbat berilmedik, ýönekeý, dabaraly däl. Ony sada görnüşli bir garryja aýal menzile çenli ugratdy (A. Gowşudow). 4. Gurluşy, ýasalyşy, edilişi boýunça ýönekeý, çylşyrymly bolmadyk, tilsimsiz. Bu maşyn ýönekeý, sada maşyn däl, Beýlekiler ýaly ýörese-de ýol (A. Kekilow). 5. Örän ýüzleý, çuň däl, aňly- düşünjeli däl, dar, ýönekeý. Salaý ekäniň dünýä garaýşy sadady, çylşyrymly däldi (B. Seýtäkow). \n\t‣ Sada habar (sada eýe, sada aýyrgyç) dil b. diňe bir sözden bolan habar (diňe bir sözden bolan sözlem agzasy). sadaga [sadağa], at. Pida, gurban. Özge gözel ähli şoňa sadaga, Aga jan, Arabyň gyzyn bereýin (“Görogly”). Kaşyk ganym Zöhre jana sadaga (“Zöhre – Tahyr”). sadaja [sa:daja], syp. Sada we göze gelimli. sadaka at. Hudaýyň ýoluna aýdylyp berilýän hudaýýoly. \n\t‣ Sadakada san ýetmez ugursyz. sadalaç [sa:dalaç], syp. Sadarak, azda-kände sada. sadalaşdyrmak [sa:dalaşdyrmak], işl. Sada görnüşe getirmek, ýeňilleşdirmek. sadalaşma [sa:dalaşma], iş ady. 1. Sadalaşmak ýagdaýy. 2. dil.b. Sözleriň fonetik özgermelere sezewar bolup, bir sada, ýönekeý söze öwrülmek hadysasy. Mysal üçin, bilek ýüzük sözi fonetik sadalaşmanyň netijesinde bilezik diýen ýeke- täk söze öwrülipdir. sadalaşmak [sa:dalaşmak], işl. Has sada görnüşe gelmek, ýönekeýleşmek. Maşynyň çylşyrymly gurluşy sadalaşypdyr. sadalaşmaklyk [sa:dalaşmaklyk], iş ady. Sadalaşmak ýagdaýy. sadalyk [sa:dalyk], at. 1. Sada bolmaklyk, türkanalyk, ýönekeýlik. Permanyň sadalyk bilen seredýän gözleri dileg ediji nazar bilen oňa dikilip durdy (T. Taganow). 2. Düşünmesi kyn dällik, aňsatlyk, düşnüklilik, aýdyňlyk, ýeňillik. Eseriň dili örän sadalygy bilen tapawutlanýar. 3. Gurluşy, ýasalyşy, edilişi boýunça ýönekeýlik, çylşyrymly dällik. sadap at. zergärç. s. 1. Şaý sepleriň ýüzüne gaş edip oturdylýan sary reňkli orta gymmatbaha daş. Täze helal ogşar ýaryň gaşyna, Sadaplar reşk eýlär göwher dişine (Talyby). 2. Deňziň düýbünden alynýan balykgulaklaryň içinde emele gelýän dür. Sadapda saklanan damja dür bolar (Aýtgy). 3. gepl.d. Ilik, düwme. Köýnegiň sadaby. 4. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Sadap ýaly (dek) ak reňkli, ýalpyldap duran. Hasapçy gyz ýylgyranda, onuň sadap ýaly ak dişleri ýaldyrap göründi (N. Jumaýew). sadarak [sa:dara:k], syp. Az-kem sada. Sadarakdan agrasrak bolmak – gelin-gyzlara mahsus häsiýetleriň biridir. sadasyrama [sa:dasyrama], iş ady. Sadasyramak ýagdaýy. sadasyramak [sa:dasyramak], işl. Sada, türkana bolan bolmak, sada bolmasa-da, özüni sada häsiýetli edip görkezmäge çalyşmak. Onuň alkymyna baragada, sadasyrap söz gatdy. sadasyramaklyk [sa:dasyramaklyk], iş ady. Sadasyramak ýagdaýy. sadasyraşmak [sa:dasyraşmak], işl. Birnäçe adam sadasyramak, özleri sada bolmasalar- da, sada adam ýaly görünmäge çalyşmak, sada bolan bolmak. sadasyraýyş [sa:dasyraýyş], iş ady. Sadasyramak ýagdaýy. sadranç [sadyranç], at, kön.s. Küşt. Hemranyň agalary hem şu gyz patyşa bilen sadranç oýnardylar (“Hüýrlukga – Hemra”). \n\t‣ Sadranç ýaly dim-dik bolup duran, direnip duran (esasan, dogumly hem syrdam ýaş ýigitler hakynda). Sadranç ýaly bolup gerşiň üstüne çykdylar (A. Gowşudow). Dem salym durdular, gürrüňleşdiler, Daýaw ýigit bolsa misli bir sadranç (K. Gurbannepesow). sadyk [sa:dyk], syp. 1. Tüýs ýürekden berlen, wepaly, wepadar. Yşk ähli bolmaýyn yşkyňda sadyk bolmasam (Baýram han Türkmen). 2. Oglana dakylýan at. sadyklyk [sa:dyklyk], at. Sadyk häsiýetlilik, wepalylyk. Abdylmejit han sadyklyk bilen baş egdi (G. Kulyýew). sadylla [sa:dylla:]: (sary) sadylla bolmak köp garaşmak, intizar bolmak. (sary) sadylla etmek köp garaşdyrmak, intizar etmek. sadyr [sa:dyr], syp. Porsap giden, ýaramaz, hapa, köne (ýata suw hakynda). Suw hem bir ýerde köp ýatsa, sadyr bolýar (B. Seýtäkow). Obanyň erkekler topary bolsa: "Wepadan beýle sadyr iş çykmaz, munuň bir emmasy bardyr" diýip goýdular (A. Gowşudow). \n\t‣ Sadyr atmak ýata suw hapalanyp yslanmak. sag [sağ] I, 1. syp. Saglygy gowy, oňat, sagat, sagdyn, keselli däl. Sag ýatsa ýaman, syrkaw – gezse (Nakyl). – Näme, oglum, janyň sag dälmi? – diýip sorady (B. Kerbabaýew). Jany saga bu işler işem däl. 2. Akyly ýerinde (adam hakynda). \n\t‣ Sag bol! 1) hoşlaşylanda birek-birege saglyk arzuw edilip aýdylýan edep aňlatmasy. Hoş, sag bol! 2) eden ýagşylygy, kömegi üçin minnetdarlyk, hoşallyk bildirilip aýdylýan edep aňlatmasy. Kömek edeniň üçin sag bol. \n\n\n SAG [sağ] II, at. Soluň, çepiň garşylykly tarapy. Sag aýak. Sag göz. Sag tarap. Köçäniň sagy bilen gidiber. \n\t‣ Sag el iň ýakyn kömekçi, geňeşde, maslahatda, işde iň ýakyn adam (degişlilik goşulmasy goşulyp ulanylýar). Ol müdiriň sag elidir. sagadrak [sağadyra:k], syp. Saglygy az- owlak kadaly. Ol ýere sagadrak bolup gitmeseň, ýarawsyz adamlar ol ýola çydamaz. sagaldyjy [sağaldyjy], at. Saglygyny gowulandyryjy, dikeldiji, ýagdaýy oňatlaşdyryjy, daýandyryjy, gurplandyryjy. sagaldyş [sağaldyş], iş ady. 1. Sagaltmak ýagdaýy. 2. Saglygy gowulandyrýan, dikeldýän, saglyk ýagdaýyny oňatlaşdyrmaga, gurplandyrmaga hyzmat edýän. Sagaldyş öýleri. sagalma [sağalma], iş ady. Sagalmak ýagdaýy. Şu dermany içirseň, elinden çekilen ýaly kem-kemden sagalma bilen boluberer. sagalmak [sağalmak], işl. Saglygyň gowulanmak, keselden açylmak. Beýtme gyz, beýtme gyz, ýylgyr-da assa, Rehim et ýigide, sagalsyn hassa (R. Seýidow). sagalmazlyk [sağalmazlyk], iş ady. Saglygy gowulanmazlyk, keselden açylmazlyk. sagaltmak [sağaltmak], işl. Biriniň sagalmagyny gazanmak. Her zat etmeli weli, ony sagaltmaly (B. Seýtäkow). sagalybermek [sağalyvermek], işl. Saglygy gowulanybermek, sagalyp başlamak. sagalyş [sağalyş], iş ady. Sagalmak ýagdaýy. sagalyşmak [sağalyşmak], işl. 1. Dura-bara saglygy gowulaşmak. Sagalyşan bolsaň bolýar. 2. Birnäçe adam bilelikde sagalmak. Hassalar derrew sagalyşyp gitdi. sag-aman [sağ-ama:n], hal. Sag-gurgun, sag- salamat, aman-esen. Gullukdan sag-aman geldiňizmi? sag-amanlyk [sağ-ama:nlyk], at, ser. Saglyk-amanlyk. sagan [sağan], at, ösüml.d.Ketigene meňzeş, reňki sarymtyl, kiçijik tikenli gytyk boýly ösümlik. sagana [sağana], at. Içi otag ýaly, kerpiçden örülen mazar gümmezi. Bu ýer – sagananyň içi eken (N. Jumaýew). sagaňkyrlamak [sağaňkyrlamak], işl. Süýdüni sagyp bolaňkyrlamak. saga-sola [sağa-so:lo], hal. Hem saga, hem çepe, iki baka, eýläk-beýläk. Ol bir zatdan howatyr edýän ýaly, saga-sola seredip gelýärdi. \n\t‣ Saga-sola sowurmak (pytratmak) puly, baýlygy we ş.m. bisarpa tutmak, biderek harçlamak. sagat [sağat], syp.1. Saglygy gowy, keselsiz, sagdyn. Ol süňňi sagat adam. Ýüregi sagat. On iki synasy sagat.2. gepl.d. Harap bolmadyk, döwülmedik, gurat, abat. Bu maşyn gaty sagatdyr. \n\t‣ Sagadyna çykmak keselinden saplanyp, sagat bolmak. Ol köp wagtlap iňňelik iýen ýaly bolup gezdi, ýöne indi her näme bolsa-da, sagadyna çykypdyr. Sagadyna (magadyna) ýetmek bir zadyň anygyna ýetmek, hak ýa-da nähakdygyny anyklamak. Men bu gürrüňiň sagadyna ýetdim (A. Durdyýew). \n\n\n SAGAT [sa:ğat], at. 1. Bir gije-gündiziň çäginde wagty ölçemek üçin enjam, mehanizm. Asma sagat. Elektron sagat. Goşar sagady. Jaňly sagat. Diwar sagady. Jübi sagady. 2. Altmyş minuta deň bolan wagt aralygy. Men saňa bir sagatdanam köp garaşdym. 3. Günüň ýarymyndan ýa-da ýarygijeden başlap hasaplanýan 60 minuta barabar möhlet. Öýlän sagat üç. Agşam sagat ýedi. Gije sagat iki. 4. Okuw mekdeplerinde okadylýan sapaga berilýän wagt. Meniň mekdepde iki sagat okuwym bar. 5. gepl.d. Umuman wagt. Ol aýdan sagadyň taýýardyr. sagatçy [sa:ğatçy], at. 1. Sagat bejerýän ussa. Sagatçy äýnegini maňlaýyna goýup, sagadyň içine seredýär (B. Kerbabaýew). 2. Wagty belleýji, wagty ölçeýji. 3. taryh. Suw paýlaşygy döwründe her kime düşýän suwy sagatma-sagat bölüp goýberýän ýörite bellenen adam, mirap. sagatlanmak [sağatlanmak], işl. Keselden açylmak, sagalmak. sagatlap [sa:ğatla:p], hal. Sagadyň içinde, sagadyň dowamynda. Annaguly käwagtlar bir hana sogrup, lap edip aýtdygym däl, hut üç düýp gowaçanyň daşyndan bir sagatlap aýrylmady (A. Durdyýew). Birnäçe sagatlap. Iki sagatlap. Üç sagatlap. sagatlaşmak [sağatlaşmak], işl. Saglygyň öňküsinden gowulaşmak, keselden açylyşmak, sagalyp başlamak. Birneme sagatlaşanymdan soň işe çykaryn. sagatlaýyn [sa:ğatlaýyn], hal. Dowamlylygy sagat bilen ölçelýän. Sagatlaýyn iş. sagatly [sa:ğatly], syp. 1. Sagat dakylan; sagat goýlan. Ol sagatly elini uzatdy. Üsti sagatly stol. 2. Sagatlaýyn. Sagatly iş. sagatlyk [sağatlyk], at. Sagat bolmaklyk, sagdynlyk, jany saglyk, hiç hili keseli ýokluk. Sagatlyk hemme kişä ýetdirýän zat däl. \n\n\n SAGATLYK [sa:ğatlyk], syp. Dowamlylygy bir sagada çekýän, bir sagadyň içinde ýerine ýetirip bolýan. Bir sagatlyk arakesme. Bir sagatlyk iş. sagatma-sagat [sa:ğatma-sa:ğat], hal. 1. Gymyldy-hereketiň amala aşan her bir sagady boýunça. Seniň işe gelen, işden gaýdan wagtlaryňy sagatma-sagat, hatda minutyna çenli belläp goýdum. 2.Her sagatda, yzygiderli, yzyny üzmän. Şemal çäge depelerini emaý bilen sagatma-sagat, minutma-minut süýşürip barýandyr. sagatsaýyn [sa:ğassa:ýyn], hal. Sagat yzyndan sagat geçdigiçe. Ýazyň ilki aýlarynda howa sagatsaýyn üýtgeýärdi, birden bulutlaşyp şemal turýardy (B. Kerbabaýew). sagbollaşmak [sağvolloşmok], işl. Biri bilen hoşlaşmak, sag bol diýişmek. Eýsem, şol hoşlaşykda il halky bilen sagbollaşyp, özi ýaly gerçeklere baş bolup, Watan goragyna meýletin giden ýigit kim? (“Edebiýat we sungat”). sagbollaşmazlyk [sağvolloşmozluk], iş ady. Biri bilen "sag bol" diýişmezlik. Onuň bilen sagbollaşman gidip biljek däl. sagdak [sağdak] I, at. Ýaýyň oky salnyp, heýkelleýin asylýan gap. Atam altyn sagdagym, enem unly bogdagym (Nakyl). Sagdagymda segsen okum bar, biri hata gitmez! (“Saýatly – Hemra”). \n\n\n SAGDAK [sağdak] II, at, dokm. Gölçäniň ortasyna, halynyň gyra nagşyna salynýan sekiz ýaprakly, bir ýa-da dört sany açylan güle meňzeş nagyş. Sagdak salnan gölçe. sagdyn [sağdyn], syp. 1. ser. Sagat 1. Sagdyn adam. 2. Güýçli, daýaw, gujurly. Sagdyn gollar. 3. göç.m. Bolgusyz pikirlere gulluk etmeýän, arassa, sap. Sagdyn pikirli adam. sagdynlaşdyrmak [sağdynlaşdyrmak], işl. Ýagdaýy, gatnaşygy gowulandyrmak. sagdynlaşmak [sağdynlaşmak], işl. 1. ser. Sagatlaşmak. Ol öňküsinden-de sagdynlaşdy. 2. Ýagdaý, durmuş, gatnaşyk gowulaşmak, berkleşmek. sagdynlyk [sağdynlyk], at. 1. ser. Sagatlyk. 2. Ruhy-ahlak taýdan arassalyk. Jemgyýetde goňşusyna kömek etmek duýgusy höküm sürýän bolsa, onda bu milletiň ahlak taýdan sagdynlygyna şaýatlyk edýär (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). sagdynrak [sağdynyra:k], syp. Az-kem sagdyn. sagdyrmak [sağdyrmak], işl. 1. Sagmak işini başga birine etdirmek. Sygyr sagdyrmak. 2. Süýt bermek, süýdüni kesmezlik.Sygyr ýedi-sekiz aýa çenli sagdyrýar. 3. göç.m. Baýlygyň ep-esli bölegini iýdirmek, eliňden aldyrmak, ütdürmek. Ol işiňi bitirdim, bu işiňi etdim diýip aldap ýören kezzaba, baý, sagdyransyň-a. sag-gurgun [sağ-ğurğun], hal, ser. Sag- aman.Olar hernä sag-gurgun gezişip ýörendirler-dä? (“Edebiýat we sungat”). sag-gurgunçylyk [sağ-ğurğunçuluk], at, ser. Sag-amanlyk. – Sag-gurgunçylykmy? – diýip sorady (B. Seýtäkow). sag-gurgunlyk [sağ-ğurğunluk],at, ser. Sag-amanlyk. saglak [sağlak], syp., ser. Saglakaý. saglakaý [sağlakaý], syp. 1. Çep eline garanda sag eli bilen, ýer depende bolsa, tersine, sag aýagy bilen däl-de, çep aýagy bilen piliň çep gulagyna basyp has gowy işläp bilýän. 2. Sag eli, ýer depilende bolsa sag aýagy bilen däl-de, çep aýagy bilen işleýänler üçin ýasalan. Saglakaý orak. Saglakaý pil. saglamak [sağlamak], işl. Anygyna, magadyna ýetmek, anyklamak. Her zadyň aslyny saglamak gerek (Baýly şahyr). saglaşmak [sağlaşmak], işl., gepl.d. Ugradylanda ýa-da wagtlaýyn aýrylyşylanda "sag bol" diýişmek, sagbollaşmak, hoşlaşmak. Ol kim bilen hoşlaşjagyna, kim bilen saglaşjagyna-da akyly ýetmän, ýeňsesini öwürdi (B. Kerbabaýew). saglaýyn-sollaýyn [sağlaýyn- so:lloýun], hal. Hem sagdan, hem soldan, hem sagyndan, hem çepinden. – Dogryňy aýtmasaň, ynha, şu gamçy kebzäňde oýnar – diýip, biçäräni saglaýyn- sollaýyn saýgylamaga durdy (G. Kulyýew). saglyk [sağlyk], at. 1. Jany sagatlyk, guratlyk, gurgunlyk, keselli dällik, sagdynlyk. Saglyk bolsa, beglik bolar (Nakyl). Saglygym – baýlygym (Nakyl). 2. Aman-esenlik, sag-salamatlyk. \n\t‣ Saglygy goraýyş ilatyň saglygyny goramaklyk we arassaçylyk düzgünlerini berjaý etmekligi durmuşa geçirmeklik. Saglyk öýi dürli hünärli lukmanlaryň (hekimleriň) gözegçilik etmeginde gatnalyp kesel bejerdilýän edara. Saglyk ýoly adamlaryň dynç günleri saglyklaryny berkitmek üçin dagdan geçýän ýoly. Talyplar säher bilen saglyk ýoluna çykdylar. saglyk-amanlyk [sağlyğ-ama:nlyk], at. Aman-esenlik, sag-gurgunlyk, gurgunçylyk. \n\t‣ Saglyk-amanlyk soraşmak salamlaşylandan soň biri-biriň saglygyny soramak. Olar saglyk- amanlyk soraşdylar. saglyk-esenlik [sağlyğ-esenlik], at, ser. Saglyk-amanlyk. Saglyk-esenlik soraşmak. saglyk-salamatlyk [sağlyk-sala:matlyk], at, ser. Saglyk-amanlyk. Saglyk-salamatlyk soraşdyk biz öň (A. Kowusow). sagma [sağma], iş ady. Sagmak ýagdaýy. sagmak [sağmak], işl. 1. Malyň emjegini gysyp, süýdüni almak. Her kim ýerli-ýerden goýunlary kökerip, sagmaga başlady (H. Derýaýew). Sygyr sagmak. Düýe sagmak. 2. göç.m. Aldaw, zorluk we şuňa meňzeş ýol bilen birinden ep-esli zat almak, ýonmak. Ol seni sagaýmasa, işiňi bitirer öýdemok. \n\t‣ Sag asmana süýdüňi eliňden gelenini aýama. sagmaklyk [sağmaklyk], iş ady. Sagmak ýagdaýy. sagmazlyk [sağmazlyk], iş ady. Sagmak işini ýerine ýetirmezlik. sagrak [sağrak], at, kön.s. Meý käsesi, meý jürdegi. Duşmanyň düşegine barmasyň, olaryň sagragyny sürmäsiň (“Kitaby dedem Gorkut”). \n\n\n SAGRAK [sağyra:k], syp. Saglyk ýagdaýy gowurak, sagdynrak. sagry [sağry], at. Uly malyň bilinden guýrugyna çenli bolan aralyk. Näbelet atyň sagrysyny sypalama (Nakyl). Sypalap goýberseň, sagryňdan öter, Tursaň saçyň ýere deger, Akmeňli (Kemine). \n\t‣ Sagry ädik uly malyň sagrysynyň eýlenen derisinden tikilen ädik. sag-salamat [sağ-sala:mat], hal. Aman- esen, sag-gurgun. sag-sol [sağ-so:l], at. Sag hem çep gapdal, tarap. Saga-sola garanjaklap oturmak. sagt [sağyt], at. Adam bedeniniň guruwy, durky, ýasalyşy (ser. Inçesagt). sagybermek [sağyvermek], işl. 1. Sagyp ugramak; sagmak işini dowam etdirmek. 2. göç.m. Köplenç, aldaw bilen biriniň zadyny alybermek. sagylmak [sağylmak], işl. 1. Saglyp süýdi alynmak. Saglan süýt. 2.Aldawçylyk bilen biriniň zady, puly we ş.m. alynmak. Ol aldawa düşüp, mazalyja saglanyny soň bilip galdy. sagym [sağym], at. 1. Maldan bir ýola saglyp alnan süýdüň mukdary. Sygryň ertirki sagymy.2. Mallardan süýt önümi saglyp alynýan döwür, wagt. Sagym golaýlaşýardy. \n\t‣ Sagymyna bakmak biriniň malynyň süýdüni sagyp, özüň üçin peýdalanmak maksady bilen bakyp bermek. Sygyrlary sagymyna bakmak. sagymçy [sağymçy], at. Sagymçylyk işi bilen meşgullanýan, sygyr, düýe, goýun, geçi sagýan aýal- gyz. sagymçylyk [sağymçylyk], at. Süýt sagyp almak işi, käri, sagymçynyň ýagdaýy. Ol on ýyl bäri sagymçylyk edýär. sagymlyk [sağymlyk], syp. Saglyp süýdi alynýan, sagyp süýdüni almaga niýetlenen. Sagymlyk düýe almak. sagynaklabermek [sa:ğynakla:vermek], işl., gepl.d. Sagynaklap başlamak. Kakasyny görenden sagynaklaberdi. sagynaklama [sa:ğynaklama], iş ady. Sagynaklamak ýagdaýy. sagynaklamak [sa:ğynaklamak], işl., gepl.d. Bir zada garaşýan ýaly ýaýdanjyramak, belli netijä, karara gelip bilmän ýaýdanmak, ikirjiňlenmek. sagynaklamaklyk [sa:ğynaklamaklyk], iş ady. Sagynaklamak ýagdaýy. sagynaklaşmak [sa:ğynaklaşmak], işl. Birnäçe bolup sagynaklamak. sagynaklatmak [sa:ğynaklatmak], işl. Bir zatdan ýaýdandyrmak, ikirjiňletmek, çekindirmek. Onuň hyrsyz ýüzi, mähirsiz gözi gyzy biraz sagynaklatdy. sagynaklaýyş [sa:ğynaklaýyş], iş ady. Sagynaklamak ýagdaýy. sagynç [sa:ğynç], at, gepl.d. 1. Az wagtlyk aýak çekme, ýaýdanyp saklanma, togtaýyş, duruş, egleniş. Jaýa girmän, sagynç etdi. 2.Belli karara, netijä gelmekden az-kem saklanma, ätiýaç etme, birden aýgytly karara gelmän ýaýdanyş. sagynçly [sa:ğynyşly], syp. 1. Ýaýdanar ýaly güne düşen, ýaýdançly. Gaýgyly är gojalar, sagynçly är saralar (Nakyl). 2. hal. Sagynç bilen, ýaýdanma duýgusynyň astyndan çykyp bilmän, ýaýdançly. Garry ene sagynçly gepledi (“Edebiýat we sungat”). sagynçsyz [sa:ğynşsyz], syp. Sagynman, hiç zat üçin ýaýdanman, derrew. Myrat bolsa hiç bir sagynçsyz: – Kaka, biz ol ýerimizi tagtdan çykaryp bilmeris – diýdi (A. Gowşudow). sagyndyrmak [sa:ğynnyrmak],işl. Sagynmaga mejbur etmek. sagynjaň [sa:ğynjaň], syp. Sagynagan, ýaýdanagan, ýaýdanjaň. Sagynjaň adam. sagynjaňlyk [sa:ğynjaňlyk], at. Sagynjaň häsiýetlilik. sagynjyramak [sa:ğynjyramak], işl. 1. Sagynyp, saklanyp durmak, ýaýdanjyramak, az-kem garaşmak. Ol birneme sagynjyrady. 2.Belli karara, netijä gelmekden ätiýaç etmek, çekinjiremek, ýaýdanjyramak. sagynma [sa:ğynma], iş ady. Sagynmak ýagdaýy. sagynmak [sağynmak], işl. Süýdi özi üçin sagmak. \n\n\n SAGYNMAK [sa:ğynmak], işl. 1. Bir zada ýaýdanyp, az-owlak saklanmak, garaşmak, säginmek. Sag sagynýança, däli ogluny iki öýerer (Nakyl). Soňun gözläp, sagnyp sözlär, her işinde zyýan görse (Magtymguly). 2. Belli karara, netijä gelmekden çekinmek, bada-bat näme etjegini bilmän saklanmak, oýlanmak. sagynmaklyk [sa:ğynmaklyk], iş ady. Sagynmak ýagdaýy. Ol meniň soragyma sagynmaklyk bilen jogap berdi. sagynmazlyk [sa:ğynmazlyk], iş ady. Sagynyp durmazlyk, ýaýdanmazlyk. Ol mugallymyň soragyna sagynman jogap berdi. sagynybermek [sa:ğynyvermek], işl. Sagynyp durmak, sagynyp başlamak. sagynylmak [sa:ğynylmak]; işl. Bir zatdan ýaýdanyp, çekinip durulmak. sagynyş [sa:ğynyş], iş ady. Sagynmak ýagdaýy. sagynyşmak [sa:ğynyşmak], işl. Birnäçe bolup sagynmak. Sagynyşyp durmaň-da ýola düşüň! sagynyşyk [sa:ğynyşyk], at. Sagynyp durmaklyk, ýaýdanjaňlyk, ýaýdanyşyk. Sagynyşyk esli wagta çekdi. sagyr [sağy:r], at, k.d. Kiçi, ýaş çaga; ejiz. Sagyr erdik, kebir etdiň bizi sen (Azady). \n\n\n SAGYR at, kön.s. Gulagy agyr, ker. Ýoluksa gözüňe güň-u sagyrlar, Olaryň halyna gülüji bolma (Magtymguly). sagyş [sağyş], iş ady. Sagmak ýagdaýy. sagyşmak [sağyşmak], işl. 1. Sagmaga kömekleşmek. Gyzy ejesine sygyrlaryny sagyşdy. 2. Bilelikde sagmak. Sagymçylar gara daňdandan sygyr sagyşyp ýördüler. sahaba [saha:va], at. Muhammet pygamberiň ýaranlary we egindeşleri. Hemme sahaba serweri, Meni ýetir perizada (“Görogly”). sahap [saha:p], at. Kitabyň, depderiň we ş.m. galyň daşy, daş, jilt. sahaplabermek [saha:pla:vermek], işl. Kitabyň ýa-da depderiň daşyny sahaplamaga, daşlamaga başlamak. sahaplama [saha:plama], iş ady. Sahaplamak ýagdaýy. sahaplamak [saha:plamak], işl. Kitabyň, depderiň we ş.m. daşyna sahap etmek, daşlamak, jiltlemek. sahaplamaklyk [saha:plamaklyk], iş ady. Sahaplamak ýagdaýy. sahaplamazlyk [saha:plamazlyk], iş ady. Kitabyň, depderiň daşyny daşlamazlyk. sahaplanmak [saha:planmak], işl. Kitabyň ýa-da depderiň daşy jiltlenmek, daşlanmak. Sahaplanan golýazma. sahaplaşmak [saha:plaşmak], işl. 1. Sahaplamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde sahaplamak. sahaplatmak [saha:platmak], işl. Sahaplamak işini başga birine etdirmek. sahaplaýyş [saha:plaýyş], iş ady. Sahaplamak ýagdaýy. sahawat [saha:wot / saha:wat], at. Eli açyklyk, sahylyk, jomartlyk. Ýagşylaryň ýagşylygyny aýt, sahawat gelsin, ýamanlaryň ýamanlygyny aýt, pälinden gaýtsyn (Nakyl). Halaýykda görelde ýok, görüm ýok, Baýlarynda sahawat ýok, berim ýok (Magtymguly). Baý bolsaň kylgyl sahawat, Mal goldan gitmezden burun (Şeýdaýy). sahawatly [saha:wotly / saha:watly], syp. Sahawat edýän. Sahawatly adam. sahawatlylyk [saha:wotluluk / saha:watlylyk], at. Sahawaty barlyk, sahawatly bolmaklyk. sahawatlyrak [saha:wotlura:k / saha:watlyrak], syp. Belli derejede sahawatly. Biraz sahawatlyrak bolsaňyz, hudaýyň özi sizi penasynda saklar. sahna at.1. Oýun görkezilýän, çykyş edilýän ýörite ýer. 2.göç.m. Teatr; oýun goýmak sungaty. Onuň uzyn ömri diýen ýaly sahna bilen baglanyşyklydyr. Sahna eseri. 3. Romanda, pýesada, filmde suratlandyrylýan wakadan bir bölek. 3.göç.m. Üýtgeşik bir waka, goh-galmagal. Kyýas bu sahnany görüp, ellerini daldalatdy (N. Jumaýew). \n\t‣ Sahnada goýmak pýesany (drama eserini, komediýany, tragediýany) sahnada görkezmek üçin oýun guramak, oýun taýynlamak, sahnalaşdyrmak. sahnalaşdyrma iş ady. Sahnalaşdyrmak ýagdaýy. Baýramçylyk çykyşlaryny sahnalaşdyrma işleri. sahnalaşdyrmak işl. Çeper eseri teatr sahnasynda goýmak. Pýesany sahnalaşdyrmak. sahnalaşdyrmaklyk iş ady. Sahnalaşdyrmak ýagdaýy. Oýny sahnalaşdyrmaklyk işi. sahnalaşdyrmazlyk iş ady. Pýesany sahnada goýmazlyk. sahnalaşdyrylmak işl. Sahnada goýulmak. Nurymowyň "Epgegiň tepbedi" eseri şowly sahnalaşdyryldy (“Edebiýat we sungat”). sahnalaşdyryş iş ady. Sahnalaşdyrmak ýagdaýy. Režissýoryň pýesany sahnaladyryşynda ussatlygy ýüze çykýar. saht syp., k.d. Berk, gaty, pugta. Derýadan baý nedir, daşdan saht nedir (Magtymguly). sahy [sahy: / sahy ], syp. 1. Eli açyk, gysganç däl, jomart, sahawatly. Sahylar şat bolar myhman gelende (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. sahylyk [sahy:lyk], at. Eli açyklyk, gysganç dällik, jomartlyk. Emma Mähri bu sahylygyň yzynyň bir çöpüniň bardygyny aňlady (A. Gowşudow). sahyp [sa:hy:p], at, k.d. 1. Eýe, hojaýyn; uly wezipeli adam. Bu çarbagda birnäçe sahyplar, şa ogly şazadalar, beg ogly begzadalar seýil edip ýörer erdiler (“Zöhre – Tahyr”). 2. Dost-ýar. sahypa [sahy:pa], at. Kitabyň, depderiň we ş.m. kagyzlarynyň bir ýüzi, bir tarapy. Onsoň onuň sahypalaryny göwünsizlik bilen agdaryşdyrmaga oturdym (N. Saryhanow). sahypalabermek [sahy:pala:vermek], işl. Sahypalap başlamak. sahypalama [sahy:palama], iş ady. Sahypalamak ýagdaýy. sahypalamak [sahy:palamak], işl. 1. Kitabyň, žurnalyň we ş.m. her bir sahypasyna yzygiderli san belgisini ýazyp çykmak. Ol elýazmany sahypalap otyrdy. 2. gepl.d. Kitaby we ş.m. sahypama-sahypa açyp agdarmak, okamak. Beýik akyldarlaryň arap, pars, çagataý dillerinde ýazan eserlerini ...juwanlyk höwesi bilen sahypalapdy (G. Kulyýew). sahypalamaklyk [sahy:palamaklyk], iş ady. Sahypalamak ýagdaýy. sahypalamazlyk [sahy:palamazlyk], iş ady. Sahypalamak işini ýerine ýetirmezlik. sahypalanmak [sahy:palanmak], işl. Kitabyň sahypalaryna yzly-yzyna tertip boýunça san belgisi ýazylmak. sahypalaşmak [sahy:palaşmak], işl. 1. Sahypalamaga kömek etmek. 2. Bilelikde sahypalamak sahypalatmak [sahy:palatmak], işl. Sahypalamak işini başga birine etdirmek, sahypa goýdurmak. sahypalaýyş [sahy:palaýyş], iş ady. Sahypalamak ýagdaýy. sahypama-sahypa [sahy:pama-sahy:pa], hal. Sahypa yzarlap, her sahypa boýunça, her bir sahypasyny aýratynlykda. Kitaby sahypama-sahypa agdaryp başladym. sahypjemal [sa:hy:pjema:l], syp., k.d. 1. Gözelligiň eýesi, owadan, gözel. Gören göž aýyrmaz, sahypjemaldyr, Gel, Seýdim, ýara seýle gideli (Zelili). 2. Gyza dakylýan at. sahypkerem [sa:hy:pkerem], at, k.d. Sahy, eli açyk. Döwletli sahypkerem, soltana arzym aýdaýyn (Kemine). sahyrak [sahy:ra:k], syp. Eli açygrak, jomardrak. sak syp. Çendenaşa ünsli, gaty seresap, hüşgär, eserdeň. Ol ukusyna diýseň sakdy (“Edebiýat we sungat”). Gaty sak bolmasaň, ekinleri mal-garadan goramak başartmasa gerek. Sak it. Sak adam. saka at. 1. Ýabyň, akaryň, derýanyň suwunyň bölünip, ikinji bir ýere akdyrylýan ýeri, teraz. Derýanyň sakasy. 2. göç.m. Bir zadyň esasy, başlanýan ýeri, gözbaşy. sakak at. 1. Uýanyň, kellekiniň we ş.m. alkym gaýşy, alkymsa. Ol atyň uýanynyň sakagyndan berk tutdy.2. Telpek, papak kellä geýlende gaçmaz ýaly aýlanýan bagjyk. 3. Aýallaryň alkymynyň aşagyndan geçirilýän we börügini saklaýan zolak mata. Müşki- anbar sepilmiş, simu sakaklaryňdan, Bir nokta ger bar bolsa, özüň ymarat eýle (Talyby). sakaklama iş ady. Sakaklamak ýagdaýy. sakaklamak işl. 1. Sakak dakmak. 2. Sakagyndan tutmak, alkym ýüpünden tutmak. Atyňyzy sakaklap duruň (A. Gowşudow). sakaklamazlyk iş ady. 1. Sakak dakmazlyk. 2. Sakagyndan tutmazlyk. Atlary sakaklamaň. sakaklanmak işl. 1. Sakak dakylmak. 2. Sakagyndan tutulmak. Atlar sakaklandy. sakaklaşmak işl. 1. Sakaklamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde sakaklamak. sakaklatmak işl. Sakaklamak işini başga birine etdirmek. sakaklaýyş iş ady. Sakaklamak ýagdaýy. sakaklyk syp. Sakak üçin niýetlenen. sakanaklamak işl., gepl.d., ser. Sakawlamak. – Başa näme gelse çydamaly, çekmeli – diýip, sakanaklady (A. Gowşudow). sakal at., ser. Sakgal. sakar I, syp. 1. Maňlaýy ak depelli (haýwanlar hakynda). Çep gulagy alykly, sag gulagy toýnuk tagmaly sakar işşekden-de derek tapmandy (B. Kerbabaýew). Alny sakar dor alaşa. 2. gepl.d. Maňlaý saçy düşen, takyr (adam hakynda). Onuň saçy depesine çenli ýygrylan sakar maňlaýy ýalpyldaýardy (B. Kerbabaýew). 3. Ýer-ýurt ady. \n\n\n SAKAR II, at, kön.s. Dowzah, tamy, jähennem. Yşkyň ody misli sakar, janymga düşmüş (Gaýyby). sakarbalak [sakarvalak], at, ser. Sakarbarak. Bular Garaguma täze gelen ördekler, gazlar, sakarbalaklar hem bu ýaňky suw guşlarydy (K. Berdiýew). sakarbarak [sakarvarak], at. Maňlaýy sakar, ak reňkli suw guşy, barak. sakargyşyk [sakarğy:şyk], at. Halynyň gyrasyndaky gözenek çyzyklaryň içine, dürli el işlerine salynýan garşylykly üçburçluklar we şolaryň aralygyndaky "T" harpyna meňzeş nagyş. sakarsiňek at. Maňlaýy ak, dişlek uly siňek. Aýnadaky sakarsiňek wazyrdap, äpişgäniň tä ýokarsyna çenli ýetip, şol ýerden özüni aşak goýberýärdi (H. Ysmaýylow). sakartorsuk at. Maňlaýy sakar, endamy zolak-zolak tüýli, uly bolmadyk ýabany ýyrtyjy haýwan, torsuk. sakarýorunja [sakarýorunjo], at. Ýabany ýorunja. sakaw [sakow], syp. Sakynyp gepleýän. Sakaw adam. \n\t‣ Sakawyň soňuna seret gürrüňiň netijesine garaş, diňle, aýdylýan zadyň netijesine seret. sakawlabermek [sakowla:vermek], işl. Birdenkä sakawlap başlamak. sakawlama [sakowlomo], iş ady. Sakawlamak ýagdaýy. sakawlamak [sakowlomok], işl. Howa geçiş ýolunyň birden baglanmagy sebäpli, sözleri sakynyp aýtmak. Sakawlap geplemek. sakawlamaklyk [sakowlomokluk], iş ady. Sakawlamak ýagdaýy. sakawlamazlyk [sakowlomozluk], iş ady. Sakynyp, sakawlap gürlemezlik. Ol ýagdaýy göreňsoň, sakawlamazlyk aňsat-aňsat başardanok- da. sakawlaşmak [sakowloşmok], işl. Bile sakawlamak. Olar belli bir zat aýdyp bilmän, sakawlaşyp durdular. sakawlatmak [sakowlotmok], işl. Sakawlamaga mejbur etmek. sakawlaýyş [sakowloýuş], iş ady. Sakawlamak ýagdaýy. sakawlyk [sakowluk], at. Sakynyp geplemeklik ýagdaýy. Sakawlygyňy goýjak bol! sakawrak [sakowra:k], syp. Az-kem sakaw. sakçy [sakçy / sakjy], at. Bir zada gözegçilik edýän, saklaýan, goraýan adam, garawul. sakçylyk [sakçylyk / sakjylyk], at. Sakçynyň käri, ýerine ýetirýän işi, garawullyk. sakçyçylyk [sakçyçylyk / sakjyçylyk], at, ser. Sakçylyk. Sakçyçylyk, beýleki diýýänlerine hem barasym gelenok (R. Gelenow). sakga I, hal. Garaşylmaýan halatda, birden, dessine. Gapdalymyzdan geçip barýan adamlar sakga aýak çekdiler. \n\n\n SAKGA II, at. Ýülmenip, içine gurşun guýlup, aşyk oýnalýan uly kenek. Onuň sakgasy goýy gyzyl reňke boýalyp gurşunlanypdy. sakgal [sakgal / sakal], at. Çekgä, duluga, eňege çykýan tüý örtügi. \n\t‣ Sakgaldan alyp, murta goýmak (ýelmemek) ýerliksiz iş etmek, peýdasyz iş etmek, işi bolmalysy ýaly etmezlik. Sakgalyndan hiňňildik uçmak erkek kişiniň erk-ygtyýaryny eliňe almak, diýeniňi etdirmek (aýal maşgala hakynda). Sakgalyny agartmak köp azar, ezýet bermek, ejir baryny görkezmek, janyny ýakmak. Şol jaýyň ugrunda sakgalym agaryp gitdi. Sakgalyny sallamak uly göwresini kiçeltmek. sakgaldaş [sakgallaş / sakallaş], at. 1. Ýaşlary bir çene ýeten, ýaşlary deň bolan erkek adamlar, sakaldaş. Ol sakgaldaşyna ýüzlendi. 2. Ýaşytdaşlaryň biri-birine ýüzlenip, ýüz tutup aýdýan ýüz tutma sözi. Bah-ow, sakgaldaş, bu ýaşdan soňam bir ýerde oturasyň gelenok öýdýän (Ş. Borjakow). sakgallak [sakgallak / sakallak], syp. Sakgaly gür çykan, gür sakgally. Olaryň biri sakgallak bolup, beýlekisi kösedi (B. Kerbabaýew). sakgally-sarmykly [sakgally-sarmykly / sakally-sarmykly], syp. Sakgal goýberden (orta ýaşly erkek adam hakynda). – Wiý, ussa aga, siziň aýalyňyz, ogluňyz bar ahyry. Özüňiz hem sakgally- sarmykly adam (A. Durdyýew). sakgalsapy [sakgalsapy / sakalsapy], at. Sakgalyň çekge saçy bilen birleşip gidýän ýeri. Onuň aşak sallanan murtlary, sakgalsapysy timarsyz sakgalyna gatyşýardy (B. Kerbabaýew). sakgal-sarmyk [sakgal-sarmyk / sakal- sarmyk], at, ser. Sakgal. sakgyç at. 1. Kepbegöwen, garnaýyç ýaly ösümlikleriň süýtli şiresi we ondan alynýan hem-de çeýnelýän önüm. 2. Çeýnemek üçin ýörite ýasalýan önüm. 3. göç.m., gepl.d. Ýaňra, manysyz köp gepleýän. sakgyçlamak [sakgyşlamak], işl., gepl.d. Bir zady ýanjap, gaýtalap oturmak. saklabermek [sakla:vermek], işl. Saklap başlamak; saklap ýörmek. Entek olary eliňde saklaber. saklama iş ady. Saklamak ýagdaýy. saklamak işl. 1. Eliň bilen tutup durmak, eliňde tutmak. Käte-käte penjireden yşyklap, Otyr kitabyny elinde saklap (B. Hudaýnazarow). 2. Duruzmak, togtatmak, hereketini ýatyrmak. Sürüji maşyny saklady. 3. Öz eklenjiňde, garamagyňda ýaşatmak, eklemek; idetmek. Mal saklamak. 4. Bek bellemek, unutmazlyk. Şu aýdanlarymy hergiz ýadyňda sakla. 5. Goramak. Ýüpegi saklamasaň ýüň bolar, aýaly saklamasaň – güň (Atalar sözi). Bendesini bela-beterlerden hudaýyň özi saklasyn. 6. Daýanç, direg bolup hyzmat etmek. Ýykyljak tamy ýeke kerpiç saklamaz (Atalar sözi). 7. Birini goýbermän eglemek, bir zada güýmäp, işinden, ýolundan goýmak. Saklamasaň, gitsem dogry ýol bilen, Ýeterdim maksada, käbäm atam jan! (A. Kekilow). 8. Wagtynda bermezlik, wagtynda ýerine ýetirmezlik. Arada gyzymyň kätmenini sapla diýip eltdim, şonam üç-dört gün saklady (A. Durdyýew). 9. Gizlemek, ýaşyrmak. Kem-käs ýalbaraýyn-da, etjek işimi öz ýanymda saklaýyn (B. Kerbabaýew). 10. Tussag etmek, tutmak. Jenaýatkäri saklamak. saklamaklyk iş ady. Saklamak ýagdaýy. saklamazlyk iş ady. Aýawly tutmazlyk, aýamazlyk. saklanmak işl. 1. Özüňi saklamak, özüňe erk edip bilmek, özüňe buýurmak. Her niçik-de bolsa, mugallym saklanyp: – Käýinmek gerek däl! – diýip ýüzlendi (N. Pomma). 2. Aýak çekmek, durmak, daýanmak. Ol yzyna seredip saklandy. 3. Bir ýerde az-kem eglenmek. Gelen myhman başlygyň kabulhanasynda birneme saklandy. Men köpräk saklanaýdym öýdýän, indi beri gaýdaýyn. 4. Idedilmek, eklenmek. Dynç alyş öýündäki çagalar gowy saklanýar. 5. Bar bolmak, bolmak. Zyýanly duzlaryň toprakda köp mukdarda saklanýandygy tejribe üsti bilen barlandy. 6. Ýygnalyp goýulmak, aýalyp goýulmak. Gymmatly golýazmalar ýörite jaýlarda saklanýar. Tohumlyk bugdaýlar ýörite ammarlarda saklanýar. 7. Öňünde durup bilmek, çydam etmek. Bent sil suwunyň öňünde saklanaýsa ýagşydyr. 8. Ýerine ýetirilmek, berjaý edilmek. Işde tertip-düzgün saklanýar. 9. Ýygnakda garşy bolubam, tarapdar bolubam ses bermezlik. Şu meseläni kabul etmeli diýen teklibe garşy, saklanan barmy? 10. Goralmak. Goraghanalar berk saklanýar. 11. Zaýalanman durmak, gowy durmak, üýtgemezlik. Ýapan hyýarlarym gowy saklanypdyr. 12.Garrylygyna garamazdan, bedeni, durky, guruwy gaty üýtgemezlik. Ol garrar ýaly däl, gaty gowy saklanypdyr. saklaşmak işl. 1. Saklamaga kömekleşmek. Baş öwredilýän atyň jylawyndan tutup saklaşdy. Çaga saklaşmak. 2. Bilelikde saklamak, saklap durmak. Agyr zady elinizde saklaşyp durmaň, ýerde goýuň. saklatmak işl. Saklamak işini başga birine etdirmek; saklamaga mejbur etmek; saklamaga mümkinçilik bermek, saklamaga ýol bermek. Puly bankda saklatmak. Kitaplary ýerde goýdurma, az wagtlyk elinde sakladaý. saklaw [saklow], at. Gorap saklamak üçin goýlan topar, gorag. Olaryň daşlarynyň saklawlary öňküsinden gowşamaýardy (A. Gowşudow). saklawly [saklowly], syp. Saklawy bar bolan, goragly. Oýuň töweregi saklawlydy (Ý. Mämmediýew). saklawsyz [saklowsuz], syp. Goralyp saklanmaýan, goragsyz. Gawun ekilen oýtagy saklawsyz goýmak bolmaz. saklaýyş iş ady. Saklamak ýagdaýy. saklyk at. Sak häsiýetlilik, eserdeňlik, hüşgärlik. sakman at. Guzuly goýunlar topary. Guzuly goýunlar uly sakmana, kiçi sakmana, kämahallar orta sakmana bölünýär. saksyz syp., gepl.d. Sakçysyz, saklanmaýan. saky [sa:ky], at. Meýlislerde arak-şerap guýup berýän adam. Gurup eşret üçin mejlis, pyýala tutdy sakylar (Gaýyby). Şeýle ajap saky ol, şowhun berýär giň jaýa, Oň aksakgal bolşuny diýsem, uly hekaýa (M. Seýidow). sakylyk [sa:kylyk], at. Sakynyň käri, ýagdaýy; saky bolmaklyk. sakyndyrmak [sakynnyrmak], işl. Sakynmaga mejbur etmek, sakynmagyna sebäp bolmak, sakynmak katdyna ýetirmek. Ol adamyň hyrsyz keşbi oglanjygy sakyndyrdy. sakynjyramak işl. Sakynybrak geplemek. Ol ýylnandan soň, bu wagtlar näme üçin gelendigini howlukman, käýerde sakynjyrap, käýerde sözleri gaýtalap, ýaşula gürrüň berdi (B. Seýtäkow). sakynma iş ady. Sakynmak ýagdaýy. sakynmak işl. Gepläp durkaň birden sözüň arasyny bölüp-bölüp aýtmak. Zordan goşa bardy, ak tamdy ýüzi, Haşylap sakynýar, sakaw dek özi (Ç. Gurbangylyjow). sakynmaklyk iş ady. Sakynmak ýagdaýy. sakynmazlyk iş ady. Sakynyp geplemezlik. sakynybermek [sakynyvermek] işl. Sakynyp ugramak.. sakynyş iş ady. Sakynmak ýagdaýy. sakynyşmak işl. Bilelikde sakynmak (birden köp bolup). Kimden gorkýarsyňyz, ýöne sakynyşyp dursuňyz. sakyrdabermek [sakyrda:vermek], işl. Sakyrdap ugramak. sakyrdama iş ady. Sakyrdamak ýagdaýy. sakyrdamak işl. Dyngysyz gürlemek, arasyny üzmän köp geplemek; ýaňramak. Men sakyrdap, seni güýmäp durmaýyn. sakyrdamaklyk iş ady. Sakyrdamak ýagdaýy. sakyrdamazlyk iş ady. Sakyrdap oturmazlyk, köp gürlemezlik. Oglanlar, ozalam kelläm agyryp dur, sakyrdaman otursaňyzlaň. sakyrdaşmak işl. Birnäçe bolup sakyrdamak. Şonuň üçin ol bular bilen kän sakyrdaşyp oturmady. sakyrdatmak işl. Sakyrdamaga mümkinçilik bermek. Näme ony sakyrdadyp otyrsyň? sakyrdaýyş iş ady. Sakyrdamak ýagdaýy. sakyrdy at. Dyngysyz gürrüň, yzy üzülmeýän, gutarar ýerde gutarmaýan manysyz gürrüň. Elini salgady-da, onuň sakyrdysyna gulak asman, ýüzüniň ugruna ýöräp gitdi (B. Kerbabaýew). Diýdi: – Dogan, sakyrdyň, Halys ýüregime düşdi (M. Garryýew). sakyr-sakyr : sakyr-sakyr etmek ser. Sakyrdamak. Ýaňky adam pil diýip gelipdir-de, sakyr-sakyr edip, gulak etimi iýdi (B. Seýtäkow). sakyrtga at. Mallaryň bedenine ýapyşyp, gan sorup ýaşaýan köp aýaklyja möjejik. Sähelçe hapaçylyk bolsa, sakyrtga peýda bolýar (K. Berdiýew). Günleriň birinde bir göle, bir geçi we bir sakyrtga şärikli ekin ekmäge çykanlar (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣ Sakyrtga dönmek mydama biriniň ýanyndan aýrylman ýöremek. Edil sakyrtga döndi, ýapyşdy, aýrylmady. Sakyrtga sykan ýaly önümsiz. Sakyrtga ýaly bolup dynnym ýaly bolup, dynnym ýaly halyna. Sakyrtga ýaly bolup, iş diýip ýapyşyp ýatyr. sakyrtgalabermek [sakyrtgala:vermek], işl. Sakyrtga düşüp başlamak. Hapa ýatakda janawarlar sakyrtgalaberdi. sakyrtgalama iş ady. Sakyrtgalamak ýagdaýy. sakyrtgalamak işl. Sakyrtga düşmek, sakyrtga basmak. Ýaş köşekler sakyrtgalapdyr. sakyrtgalamaklyk iş ady. Sakyrtgalamak ýagdaýy. sakyrtgalamazlyk iş ady. Sakyrtga düşmezlik. sakyrtgalatmak işl. Sakyrtgalamagyna ýol bermek, sakyrtga düşer ýaly etmek. Düýeleriň ýatagyna seretmän, olary sakyrtgaladypdyrlar. sakyrtgalaýyş iş ady. Sakyrtgalamak ýagdaýy. sakyz at. Kepbegöwen, garnaýyç ýaly käbir ösümliklerden alynýan ýa-da olardan çykýan we senagatda ulanylýan şepbeşik önüm. Şükür bazar güni çaýhanadaky bagşynyň gyjakçysyndan kemençä çalar ýaly sakyz diledi (“Edebiýat we sungat”) sal [sa:l] I, at. 1. Gapanyň iki ýaý görnüşli agzyny gysyp durýan ýasy polat ýaýjyk. Gapan ýazypdyr, emma onuň üsti boşdy, gapanyň salyndan diňe bir zat sallanyp durdy welin, ol oda köselen goýun aýagyna meňzeýärdi (A. Gowşudow). 2. Işilen sapagyň we ş.m. zadyň bir dini, gaty. \n\t‣ Saly gowşak tapdan düşen, özüne gurp edişi pes. Salyna (taryna) kakmak gürrüň üsti bilen biriniň pikirini ýa-da bir zady aňlajak bolmak, synap görmek, barlap görmek. \n\n\n SAL [sa:l] II, at. Suwda ýüzmek, suwdan geçmek üçin biri-birine berkidilip ýasalan birnäçe agaç. Ýolagçylar teriň suwda, Kä "naw, taýmyl, sal" diýip aglar (Zelili). \n\t‣ Salyň agmak ýagdaýyň agyrlaşmak, halyň harap bolmak. Saly (jany) suw üstünde galagoply ýagdaýda, howatyrly halda, gorky astynda. Ol kömek etmekden-ä geçen, özüniň saly suw üstündedi. \n\n\n SAL [sa:l] III, at, k.d.. Ýyl; ýaş. Ömür saly artar alkyş alanyň (Magtymguly). Güýç-kemala ýetişdiň, bardyň ýigrimi sala (Aşyky). sala [sala:], at. Geňeş, maslahat. Sala salmak geňeş etmek, maslahat salmak. Ýaşululara sala saldyk. Sala salşyk döwlet durmuşynyň haýsydyr bir möhüm meselesi boýunça ählihalk ses berlişigi. salajyn : agzyňy salajyn goýberme "agzyňa gelenini aýdyp, paýyş sözläp durma" diýen manyda ulanylýan aňlatma. salam [sala:m], 1. at. Birine duşanyňda saglyk- amanlyk soraşmak üçin aýdylýan ýüzlenme sözi (ser. Salawmaleýkim). Salam, mugallym. Salam, okuwçylar! 2. Dostluk duýgusyny aňladýan dabaraly gutlag sözi. Bäsleşige gatnaşyjylara ýalkymly salam! \n\t‣ Salam (salamyny) almak özüňe salam beren adamyň salamyna "Salam" diýip, gaýtargy bermek. Salam bermek öňüňden çykan ýaşula, tanşyňa we beýleki duşan adama "Salam!" diýip aýtmak. Salam haty uzak ýerden öz ýagdaýlaryň bilen tanyşdyrmak we salam iberýän adamyň hal-ýagdaýyny soramak üçin iberilýän hat. Salam ibermek başga birinden öz tanaýan ýakyn adamlaryňa salam sözüni ýollamak. – Salam iberenem, salam getirenem sag bolsun. Salam getirmek (gowşurmak) aýdylan salamy iberilen adama dil üsti bilen ýetirmek. salamat [sala:mat], hal. 1. Aman-sag, sag- gurgun, aman-esen, sag-aman; parahat. Istär ki gözel ýary, gördüm ki salamatdyr (Mollanepes). 2. Oglana dakylýan at. salamatlyk [sala:matlyk], at. Aman-saglyk, sag-gurgunlyk, aman-esenlik, sag-amanlyk; dynçlyk, parahatlyk. Saglyk, salamatlyk bir-bir sordular, Durmaň, ulug jaýa ýörgül diýdiler (Magtymguly). salamälik [sala:mä:li:k], at. Aýal maşgalanyň özünden ululara berýän salamy. Gartaşan aýal: – Salamälik! – diýip, öýe girdi. salam-helik [sala:m-heli:k], at. Biri bilen duşulanda alşylýan salam, salamlaşma. Garry ene: "Indiki ýaşlaryň birentegi salam-heligi-de bilenok" diýip zeýrendi. salamlaşma [sala:mlaşma], iş ady. Salamlaşmak ýagdaýy. salamlaşmak [sala:mlaşmak], işl. Birine salam bermek, salamyny almak; saglyk-amanlyk soraşmak. salamlaşmazlyk [sala:mlaşmazlyk], iş ady. Salam alyşmazlyk, sag-gurgunlyk soraşmazlyk. salamlaşybermek [sala:mlaşyvermek], işl. Salamlaşyp başlamak. Sen ol otagdakylar bilen salamlaşyber, menem häzir yzyňdan bararyn. salamlaşyş [sala:mlaşyş], iş ady. Salamlaşmak ýagdaýy. salamnama [sala:mna:ma], at, k.d., ser. Salam: salam haty. Mejnunyň atasy oňa salamnama ýazdyrdy we ony bir adamdan iberdiler (“Leýli – Mejnun”). salaty syp. Ýurtýykan, bozuk, ýaramaz (aýal hakynda). salatyn [sala:tyn], at, kön.s. Soltan, patyşa; hökümdar, hakim. \n\t‣ Salatyn boýly uzyn, görmegeý, syratly. Bir salatyn boýlym sallanyp geldi (“Saýatly – Hemra”). salawat [salowa:t], at. 1. Alkyş. Münen aty ýer böwsen, Geýen dony gül öwsen, Gidende çapar atly, Gelende salawatly (Halk döredijiliginden). 2. Oglana dakylýan at. salawmaleýkim [salowma:leýkim], at. Erkek adamlaryň biri-birine duşanda berýän salamy. Diňe Nurulla golaý gelip: – Salawmaleýkim, Magtymguly aga! – diýip, ýylgyryp, elini uzadandan soň, tanyş sypat huşuna geldi (G. Kulyýew). salçy [sa:lçy], at. Sal sürýän adam. saldam [sallam], at. 1. El bilen göterilip görlende duýulýan agram, agyrlyk. Daşyna solak gyzyl gülli çit çekilen galyň kitap ellerine saldam berip dur (N. Saryhanow). 2. Agyrlygyň öz-özünden salýan agramy. Agyr gozalar öz saldamyna yranýardy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Saldamyna goýbermek öz ugruna, öz badyna, öz hereketine goýbermek. Sen byçgyny öz saldamyna goýbereňok! (B. Kerbabaýew). saldamlamak [sallamlamak], işl., ser. Saldarlamak.Sen şol towugy maňa ber, men bir saldamlap göreýin – diýipdir (“Türkmen halk ertekileri”). saldamly [sallamly], syp. 1. Ele saldam berýän, agram salýan, agramy duýulýan. Şol ýükler onçakly gaba bolmasa-da, örän saldamly görünýärdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Paýhasly, salyhatly, ýerlikli (ýöreýiş, sözleýiş, hereket we ş.m. hakynda). 3. Önjeýli, ep-esli. Saldamly goşant. saldamlylyk [sallamlylyk], at. 1. Saldamly bolmaklyk, saldamy barlyk. 2. göç.m. Agraslyk, salykatlylyk, ýerliklilik (ýöreýiş, sözleýiş, hereket we ş.m. hakynda). Ol örän saldamlylyk bilen söze başlady. saldamlyrak [sallamlyra:k], syp. Bolmalysyna seredeňde agramlyrak, agramy köpräk. saldar [sallar]: saldar almak çyban, beze ýaly çykuwlar zarbygyp, sorkuldap agyryp ugramak. saldarlabermek [sallarla:vermek], işl. 1. Agramyny çaklap görübermek. 2. göç.m. Öz pikiriňdeaýlap görübermek. saldarlama [sallarlama], iş ady. Saldarlamak ýagdaýy. saldarlamak [sallarlamak], işl. 1. Ele alyp, agramyny çaklamak, bir zady eliňe alyp, agramyny barlap görmek. Näme diýjegini bilmän, gawuny eline alyp, saldarlap gördi (H. Garabaýew). 2. göç.m. Öz pikiriňde aýlap görmek, dogrulygy, nädogrulygy hakda oýlanyp, paýhas edip görmek. saldarlamaklyk [sallarlamaklyk], iş ady. Saldarlamak ýagdaýy. saldarlamazlyk [sallarlamazlyk], iş ady. Saldarlap görmezlik. saldarlanmak [sallarlanmak], işl. 1. Agramy barlanyp görülmek. 2. göç.m. Oýlap-ölçäp görülmek. saldarlaýyş [sallarlaýyş], iş ady. Saldarlamak ýagdaýy. saldyrmak [sallyrmak], işl. Salmak işini başga birine etdirmek, salmaga mümkinçilik döretmek, ýol bermek. Isgender, Jemşit saldyran, Beýik binalar görüner (Magtymguly). Patyşa şäherden sesýetim uzakda, görnükli ýerde belent minara saldyrypdyr (“Myraly”). Indi ýumruk ýaly çagalara kesek saldyrýaňmy? salgabermek [salğa:vermek], işl. Salgap ugramak. Aty görenden ýaglygyny salgaberdi. salgama [salğama], iş ady. Salgamak ýagdaýy. El salgama nämä gerek, özi gördi ahyry. salgamak [salğamak], işl. 1. Eliňi ýa-da eliňdäki zady howada bulaýlamak, galgatmak, hereket etdirmek. Märekäniň aňry çetinde duran bir adam maňa elini salgap, ýanyna çagyrdy. 2. Eliňi ýa- da eliňdäki gamçyny, taýagy urulmakçy bolunýan adama, ata we ş.m. tarap gönükdirip bulaýlamak. Maňa eliňi salgarça sen kimmişiň?! Gamçyny ata salgamak. 3."Diýilýän zada pitiwa edemok, ony oňlamok, kabul edemok" diýen manyda eliňi yzlygyna bulap goýbermek. "Işine gaty ökde diýilýan adam siz bilen işleýärmi?" diýip soradym weli, ol ýüz-gözüni bürüşdirip, elini salgap goýberdi. salgamaklyk [salğamaklyk], iş ady. Salgamak ýagdaýy. salgamazlyk [salğamazlyk], iş ady. Elini ýa-da elindäki zady howada bulaýlamazlyk, galgatmazlyk. salgaşmak [salğaşmak], işl. Biri-birine tarap ellerini galgatmak. Olaryň biri-birine ellerini salgaşyp, janygyp sözleşmekleri hem şony tassyklaýardy (B. Kerbabaýew). salgatmak [salğatmak], işl. Salgamaga ýol bermek. Oňa özüňe elini salgadyp durma (salgamak sözüniň 3-nji manysy boýunça). salgaýyş [salğaýyş], iş ady. Salgamak ýagdaýy. salgy [salğy], at. 1. Ugur ýa-da bir ýer soralanda berilýän maglumat, ugur görkezme. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň ýerleşýän ýeriniň nyşany, aýratynlygy, bellär ýaly alamaty. Onuň täze gala, kimiňkä gidenini salgy alyp, Gandym aksakgal şol tarapa at goýdy (A. Gowşudow). 3. Poçta üsti bilen iberilýän hatyň we beýleki zatlaryň ýüzüne barjak ýeriniň we iberilýän zady aljak adamyň, edaranyň we ş.m. ady görkezilen ýazgy. 4. Ýaşalýan ýeriň, jaýyň ýa-da edaranyň, kärhananyň, guramanyň ýerleşýän ýeri. salgyhana [salğyha:na], at. Adamlaryň ýaşaýan we edaralardyr guramalaryň ýerleşýän ýeri hakynda maglumat berýän ýörite edara. salgylanma [salğylanma] 1. iş ady. Salgylanmak ýagdaýy. 2.at. Köplenç, ylmy işlerde bir pikiri delillendirmek, anyklamak üçin gorkezilýän başga bir çeşme. salgylanmak [salğylanmak], işl. Köplenç, ylmy işlerde bir pikiri delillendirmek, anyklamak üçin başga bir çeşmä ýüzlenmek. Birnäçe mysallara salgylanalyň! salgylanmaklyk [salğylanmaklyk], iş ady. Salgylanmak ýagdaýy. salgylanmazlyk [salğylanmazlyk], iş ady. Anyklamak üçin ikinji bir zada ýüzlenmezlik. Statistiki maglumatlara salgylanmasaň hem ak mermerli Aşgabadyň keşbini görüp, haýran galýarsyň (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). salgylanylmak [salğylanylmak], işl. Anyklamak üçin beýleki bir zada ýüzlenmek. Işde görnükli alymlaryň işlerine salgylanylypdyr. salgylanyş [salğylanyş], iş ady. Salgylanmak ýagdaýy. salgym [sa:lğym], at. 1. Köplenç, günortanyň tüp yssy wagty gözýetimiň aňyrsynda ýok ýerden giden suwly ýeriň sudurynyň görünmegi arkaly ýüze çykýan hyýaly şekil. 2. Bir zadyň ýalan, bolup bilmejek alamaty. \n\t‣ Salgyma çapmak (kowalaşmak) bir zadyň anygyna ýetmän hereket etmek, biderek selpemek, zähmet çekmek. Salgym atmak salgymlap çala görünmek, ümezläp görünmek. Öýleriň hemmesi salgym atyp göründi (N. Saryhanow). Alys ýerden salgym atyp gözel jaý, Diýdirýär hiç ýerde ýokdur muňa taý (A. Kekilow). salgymlama [sa:lğymlama], iş ady. Salgymlamak ýagdaýy. salgymlamak [sa:lğymlamak], işl. Salgym atyp görünmek, daşdan çala görünmek, ümezläp görünmek. Oba salgymlap görünýär. salgymlamaklyk [sa:lğymlamaklyk], iş ady. Salgymlamak ýagdaýy. salgymlanmak [sa:lğymlanmak], işl. Daşdan çala görünmek, salgymlap görünmek. Üç- dört sany ot küdesi çala salgymlanyp görünýärdi (G. Kulyýew). salgymlaýyş [sa:lğymlaýyş], iş ady. Salgymlamak ýagdaýy. salgyt [salğyt], at. 1. Döwletiň kanun tarapyndan kesgitlenen düzgünlere laýyklykda kärhanadan, edaradan, adamlardan alýan hökmany ýygymy. Girdeji salgydy. Goşmaça gymmat salgydy. 2. Gyzyň hossary tarapyndan gelin edinjek tarapa gyz üçin talap edilýän töleg, galyň. Sawçylar gyzyň salgydyny soranda, Gül şu aşakdakylary sanapdyr (“Myraly”). salgytçy [salğytçy], at. Salgyt, ýygym ýygnamak işini alyp barýan adam. salham-sajak [salham-sa:jak] ser. Sallam- sajak. salkym at. Üzümiň bir sapakda ýerleşen topbagy, hoşasy. Bir salkymyň datmadyk, Çeker arman, halyly (M. Garryýew). salkyn I, syp. Mylaýym, aram, sergin howa. Yssy günler her kim salkyn ýeri agtarýar (A. Gurbanow). \n\t‣ Salkyn düşmek howanyň yssysy sowlup, mylaýym, sergin howa peýda bolmak. Agşam salkyny düşdi. \n\n\n SALKYN II, at. Ertirden günorta, öýleden gün ýaşýança wagt aralygy, günüň birinji ýarymy ýa-da günüň ikinji ýarymy. Ata bu salkynda ondan göni iki kilogram pagtany artyk ýygypdyr (B. Pürliýew). salkynlabermek [salkyn-la:vermek], işl. 1. Salkyn bolup başlamak. 2. Salkyn ýerde dem-dynç almaga başlamak. Sen şu ýerde otur-da salkynlaber. salkynlama iş ady. Salkynlamak ýagdaýy. Gün öýlä saýdygy howa salkynlama bilen boluberýär. salkynlamak işl. 1. Salkyn bolup başlamak, salkyn howa aralaşmak, salkyn düşmek. Howa salkynlap başlady. 2. Salkyn ýerde, salkyn howada dem almak. Salkynlaýyn diýip düşek atdym (“Görogly”). salkynlamazlyk iş ady. Salkyn bolup başlamazlyk. salkynlaşmak işl. Dura-bara salkynlamak, birneme salkyn howa aralaşmak, serginleşmek. Gündiziň gyzgyn howry sowlup, gije salkynlaşypdy (B. Kerbabaýew). Günem ýaşdy, Aý nur saçdy, Salkynlaşdy Aşgabat (R. Seýidow). salkynlatmak işl. Howany öňküsinden salkyn etmek. Ýagan ýagyş howany birneme salkynlatdy. salkynlaýyş iş ady. Salkynlamak ýagdaýy. salkynlyk I, at. Salkyn ýagdaýda bolmaklyk, aramlyk, serginlik. Gyzgyn howanyň deregine salkynlyk aralaşdy. \n\n\n SALKYNLYK II, syp. Ertirden günortana, öýländen gün ýaşýança wagt aralygy (iş hakynda). Bir salkynlyk iş. salkynrak [salkynyra:k], syp. Biraz salkyn. Salkynrak ýer. sallabermek [salla:vermek], işl. Sallap başlamak, ýokardan aşaklygyna goýberip başlamak. – Indi sallabereýinmi? – diýip, ýokardan gygyrdy. sallah syp. Aýaly bolmadyk, aýalsyz. sallahçylyk at, ser. Sallahlyk. sallahlyk at. Sallahyň ýagdaýy, aýalsyzlyk. Ol iş-alada bilen özüniň sallahlygyna-da onçakly parh goýmaýardy (B. Kerbabaýew). sallama iş ady. Sallamak ýagdaýy. sallamak işl. 1. Bir zady ýüpe baglap, ýokardan aşaklygyna goýbermek. Gowany guýa sallamak. 2. Adamyň elinden ýa aýagyndan tutup, ýa- da eline, aýagyna ýüp daňyp, asyl-asyl edip goýmak; aşaklygyna goýbermek. Başaşak sallamak. Çuň çukura sallamak. Gaýadan aşaklygyna sallamak. sallamaklyk iş ady. Sallamak ýagdaýy. sallamazlyk iş ady. Sallamak işini etmezlik. sallam-sajak [sallam-sa:jak], hal. Sallanyşyp duran, sal-sal bolan, eleşan, salham-sajak. Ol başy börükli, gyňajyny horazyň guýrugy ýaly sallam-sajak edip ýördi (A. Durdyýew). sallançak at. 1. Içine ýaş çaga salnyp üwrelýän enjam. Gülzar aglap başlan ogluny sallançakdan aldy, ýassyga gyşaryp ýanap başlady (B. Soltannyýazow). 2. gepl.d. Hiňňildik, bat. Ol gyz- da sallançak uçýar welin, goltugyndan şaýlar goýurt- goýurt ediberen (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣ Sallançagyny üwrän ýaly äsgermezlik, özüçe görmezlik. Sallançak bagy sallançagy üwremek üçin nagyş salnyp örülen ýa-da işilen inçe ala ýüp. Sallançak kilim sallançak etmek üçin ýörite nagyşlanyp dokalýan kilim. Sallançak ýüpi sallançak gurmak üçin işilen ýa-da örülen ala hem ýogyn ýüp. sallanjyrabermek [sallanjyra:vermek], işl. Sallanjyrap başlamak. sallanjyrama iş ady. Sallanjyramak ýagdaýy. sallanjyramak işl. Sallanybrak, ýüzüňi aşak salyp ýöremek, süýnüp-sarkyp näzli ýöremek. Onuň aý ýaly ýüzi, sallanjyrap ýöreýşi Soltansöýnüň bütin durmuşyny özüne çekipdir (“Myraly”). sallanjyramaklyk iş ady. Sallanjyramak ýagdaýy. sallanjyraşmak işl. Bilelikde sallanjyramak. Gyz-gelinler giň köçe bilen sallanjyraşyp barýardylar. sallanjyraýyş iş ady. Sallanjyramak ýagdaýy. sallanma iş ady. Sallanmak ýagdaýy. sallanmak işl. 1.Ýokardan aşaklygyna goýberilmek. 2. Özüňi beýik ýerden aşak goýbermek. Ol erik agajynyň berdaşly şahasyndan sallanyp ýere düşdi. 3. Çala ýere bakybrak, aýagyňy ýuwaşlyk bilen ýerden göterip ýöremek. Bag içine ýar sallanyp girende, Bilbiller saýramaz, haýrana galar (Mollanepes). 4. Sallangy ýagdaýda bolmak, asylyp durmak. Bişen iri-iri armytlar sapagyndan sallanyp, şahalarynyň başyny aşak egipdir. sallanyş iş ady. Sallanmak ýagdaýy. sallanyşmak işl. 1.Köp zat sallanyp durmak. Käsi suw kädi, käsi süýt kädi sypatynda dürli reňkdäki armytlar şahalarda sallanyşyp görünýär (B. Kerbabaýew). 2. Birnäçe bolup sallanyp ýöremek (ser. Sallanmak 3). sallaşmak işl. Sallamaga kömek etmek. Guýa gowa sallaşyp, suw çekişmek. sallatmak işl. Sallamak işini başga birine etdirmek. Guýa bedre sallatmak. salma I, iş ady. Salmak ýagdaýy. \n\n\n SALMA II, at. Ekin ýerlere suw tutmak üçin ene ýapdan bölünip gidýän kiçi ýap, aryk. salmak işl. 1.Jaý, ymarat we ş.m. bina etmek, gurmak. Bu görünýän owadan jaýlaryň köpüsini şol salypdy (B. Pürliýew). 2. Bir zadyň içinde goýmak, içinde, iç ýüzünde ýerleşdirmek, gapgarmak. Gap böwürde Akgyz köne horjuna çaý, çörek, tüňçe, käse salyp, garabaşyna gaý bolup otyrdy (G. Kulyýew). 3. Işe, okuwa, bir wezipä we ş.m. ýerleşdirmek, kabul etdirmek. Ony ol ýerdäki pagta arassalaýan kärhana eltip işe saldym (B. Seýtäkow). 4. Bir zady ikinji bir zada geýdirmek, dakmak. Ýabynyň rişmesini salyp, aýagyny çözdi (A. Durdyýew). 5. Bir zady bir tarapa batly zyňmak, taşlamak. Çagalar ellerine gar tokgalap, oňa salýardylar (A. Gowşudow). Onuň yzyndan kesek saldy. 6. Nyşan, bellik etmek. Tagma salmak. 7. Ýazmak, düşek atmak. Düşek salyň, ýatalyň. 8. Ötürmek, içine girizmek. 9. Toý ýerine eltilen sowgat üçin onuň gaýtargysy hökmünde bir zat bermek. Gelin toýuna köýneklik, ýüň gyňaç äkitdim, yzyna bir öwsüm pişme bilen ýüň ýaglyk salypdyrlar. 10. Kömekçi işlik hyzmatynda öňünden gelýän isimleriň manysy bilen baglanyşykly hereketi aňladýar: At salmak çapmak, gaty ylgamak. Bedew ölse, meýdan galar armanly, Hak yşkyna at sal meýdan ýoluksa (Magtymguly). Diň salmak biriniň ýa-da bir zadyň sesini eşitjek bolup ünsli diňlemek. Gulak salmak biriniň aýdýan zadyny eşitmek üçin diňlemek. Maslahat salmak biriniň maslahatyny isläp, oňa ýüz tutmak. Ýoldaşyma maslahat saldym. Nazar salmak Allanyň nazary eglenip, nury çaýylmak. Biziň ýurdumyz Allanyň nazar salan ýurdudyr. salmaklyk iş ady. Salmak ýagdaýy. salmazlyk iş ady. Salmak işini ýerine ýetirmezlik. \n\t‣ Göz salmak ser salmak, göz aýlamak. Ýarsyzlykdan ýaman iş ýok, Göz salyp gezsem her ýana (Magtymguly). Gözden salmazlyk ünsden düşürmezlik, göz-gulak bolup durmak. Halaýyklar gözden salmaz ýaşyny,Tanyşar, soraşmaz kowmy- hyşyny (Magtymguly). salparma iş ady. Salparmak ýagdaýy. salparmak işl. Belli bir sebäbe görä aşak sallanyp durmak, gowşamak. Atlaryň bilçekileri salparypdyr. salparmaklyk iş ady. Salparmak ýagdaýy. salparmazlyk iş ady. Salparyp durmazlyk. Çekiniň salparmazlygy üçin onuň bilinden berk aýlap daňdy. salpartmak işl. Salparyp durar ýaly etmek. Ýabysy näçe gulagyny salpartdygyça keýpi şonça kökdi (A. Durdyýew). salparybermek [salparyvermek], işl. Salparyp başlamak. Näme birden gulagyň salparyberdi-le? salparyş iş ady. Salparmak ýagdaýy. salparyşmak işl. Birnäçe zat salparyp durmak. Atlaryň çekileri salparyşyp durdy (B. Seýtäkow). salpaýak syp. Ugursyz sölpüldäp ýören, kärsiz, işsiz. Bu naýza her gezip ýören salpaýaga başartmaz (“Görogly”). salpy syp. Aşak sallanyp, halka atyp duran, salparyp duran. Onuň mähnet dor aty salpy gulaklaryny üşerdip, toýnagy bilen gum peşedi (B. Kerbabaýew). salpyrak [salpyra:k], syp. Birneme salpy. sal-sal [sa:l-sa:l], syp. Ýyrtylyp sallanyşyp duran, ýyrtyk-ýyrtyk, eleşan. Bu aralykda geýimi sal- sal bir adam geldi (B. Seýtäkow). salşykly : salşykly çemçe gezekleşikli durmuş, bir adamyň üstünde durmaýan ýagdaý. Aglama, balam, aglama! Bu dünýä salşykly çemçedir (B. Kerbabaýew). salt syp. 1. Ýaş çagasy bolmadyk, çagasyz (aýal). 2. Guzusy, owlagy ölen (dowar). saltyk syp. 1.Çagasyz, çagasy ýok (aýal). Pudak bagşy özüniň ýeňi ýoluk garypdygyny, bir dutary bilen Artyknyýaz diýen saltyk aýalyndan başga hiç zadynyň ýokdugyny aýdypdyr (N. Pomma). 2. Guzlamaýan, guzusyz (goýun). Saltyk goýunlaryň sürüsi. salybermek [sa:lyvermek], işl. Salyp ugramak, salyp başlamak. salyhat [saly:hat], at, ser. Salykat. salyk : ýüzi salyk tukat halda, gaýgy-gussaly. Otyr, ýüzi salyk, ynha jorasy, Bilýärdi, gelmäge ýokdy çäresi (A. Kekilow). Onuň ýüzi salyk, gaşlary çytykdy (B. Pürliýew). salykat [saly:kat/saly:hat], at. Edep-ekram, adamkärçilik, sypaýyçylyk. salykatlanma [saly:katlanma / saly:hatlanma], iş ady. Salykatlanmak ýagdaýy. salykatlanmak [saly:katlanmak /saly:hatlanmak], işl. Edep-ekramly bolmak, adamkärçilikli, sypaýyçylykly bolmak. salykatlanmazlyk [saly:katlanmazlyk / saly:hatlanmazlyk], iş ady. Edep-ekramly bolmazlyk. salykatlanybermek [saly:katlanyver- mek], işl. Salykatly bolubermek. salykatlanyş [saly:katlanyş / saly:hatlanyş], iş ady. Salykatlanmak ýagdaýy. salykatly [saly:katly / saly:hatly], syp. Edep- ekramly, adamkärçilikli, sypaýyçylykly. Ýöne men şeýle bir salykatly gyza birden bir zat diýmäge utanýan (A. Durdyýew). Ýüregi açykdy, örän sadady, Gaty salykatly, asylzadady (A. Kekilow). salykatlylyk [saly:katlylyk / saly:hatlylyk], at. Edep-ekramlylyk, adamkärçilikli bolmaklyk, sypaýyçylyklylyk. Aňkar kim – beýle salykatlylyk kim? (B. Kerbabaýew). salykatlyrak [saly:katlyrak / saly:hatlyrak], syp. Biraz salykatly. Salykatlyrak hereket etseň, özüňe-de, töweregiňdäkilere-de gowy bolar. salykatlysyramak [saly:katlysyramak / saly:hatlysyramak], işl. Salykatly bolan bolmak, özüňi salykatly görkezjek bolmak. Salykatlysyran bolsa-da, onuň elinden köp zat gelýändir. salym at. Uzak bolmadyk wagt, pursat, möhlet. Howa bijaý yssydy, az salym daşarda galsaň, essiň aýylýardy (T. Gurbanow). \n\t‣ Salym bermezlik ara wagt salman hereket etmek. Salymyny bermän, duşman bilen garpyşdylar (H. Derýaýew). Salym salmak ara wagt salmak, wagty gijikdirmek, birneme wagtyny uzaltmak. Ol ara birnäçe salym salyp, meniň saglygymy soraşdyryp başlady. salynmak işl. 1. Özüň üçin salmak, gurmak. Özüňe jaý salynmak. 2. Bina edilmek, gurulmak. Täze-täze ymaratlar salynýar. 3. Gapgarylmak, bir zadyň içinde ýerleşdirilmek. Goşlar sandyga salyndy. salyr-saryk [salyr-sa:ryk]: salyr-saryk ýoly Mary sebitleriniň bagşylarynyň aýdym aýdyş usuly. Bagşyçylygyň bu ýoluna jukguldy, hümmüldi häsiýetlidir. salyş iş ady. Salmak ýagdaýy. salyşdyrmak işl. Bir ýanyndan salyp, gurup, ýerleşdirip başlamak. Nabat eje onuň düşeklerini öýüne salyşdyrdy (A. Durdyýew). salyşmak işl. 1. Salmaga kömek etmek. 2. Bile salmak. 3. gepl.d. Biri bilen dawalaşmak. samaçaw [samaçow], at. Boýunturuk agajynyň deşiklerinden sokulyp, malyň boýnunyň iki gapdalyndan geçirilýän gysga agaç. Eýsem-de bolsa, öz işini çig galdyrmazlyk üçin, boýunturugyň samaçawlaryny öküzleriň alkymynyň aşagyndan daňypdyr (B. Kerbabaýew). samahyllabermek [samahylla:vermek], işl. Samahyllap başlamak, bolgusyz gürläbermek, ýaňrabermek. Näme birden bolar-bolmaz zatlary samahyllaberdiň?! samahyllama iş ady. Samahyllamak ýagdaýy. samahyllamak işl. Bolgusyz gürlemek, biderek, ugursyz gürrüň etmek, lakgyldamak, ýaňramak. Sen beýdip köp samahyllap oturma-da, tizräk ugra. samahyllamazlyk iş ady. Bolgusyz gürlemezlik, lakgyldamazlyk. samahyllaşmak işl. Birnäçe bolup samahyllamak, ýaňramak, bolgusyz zatlary aýtmak. Häzir iş wagty, samahyllaşyp durmaga pursat ýok (B. Kerbabaýew). samahyllatmak işl. Samahyllamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek, bolgusyz gürletmek, lakgyldatmak. samahyllaýyş iş ady. Samahyllamak ýagdaýy. samahylly at. Ugursyz, bolgusyz, biderek gürrüň. Nurjan onuň samahyllysyna çigit ýalyjak-da ähmiýet bermedi (B. Kerbabaýew). saman [sa:man], at. Döwlen bugdaýyň, arpanyň we ş.m. owranan sypaly. Gülälek ýapraklary bürşüp, solan otlaryň samany sargylt öwsüp, aýak astynda aýaz degen gar ýaly ykyrdaýardy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Saman astyndan suw goýberen baryp ýatan mekir, hilegär. Ol saman astyndan suw goýbereniň biridir. Saman kelle akylsyz, akmak. Belki, öz deň- duş oglanlary oňa: – Sen saman kelle – diýip igenerler (B. Kerbabaýew). samanhana [sa:manha:na], at. Saman saklanýan jaý, tam, kepbe. Pişigiň ýyndamlygy samanhana çenli. sammyk syp., gepl.d., ser. Samsyk. Özüň ýaly sammykdyr öýdýärmiň? sammyklabermek [sammykla:vermek], işl. Kimdir birine ugrunda ýok biderek sözleri aýdybermek. Näme birden sammyklaberdiň? sammyklaç syp. Gepi-sözi ugursyz, samsyklaç. sammyklama iş ady. Sammyklamak ýagdaýy. sammyklamak işl. Kimdir birine ugrunda ýok biderek sözleri aýtmak. Bagyşlaň, men ýersiz- ýere sammyklaýdym öýdýän (R. Gelenow). sammyklamaklyk iş ady. Sammyklamak ýagdaýy. Şol ýerde sammyklamaklyk nämä gerekdi. sammyklamazlyk iş ady. Ugrunda ýok biderek sözleri aýtmazlyk. sammyklaşmak işl. Birnäçe bolup bilelikde sammyklamak. Sammyklaşyp oturmaň-da, işiňiz bilen boluň! sammyklatmak işl. Sammyklamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Gowusy, ony sammyklatmaň! sammyklaýyş iş ady. Sammyklamak ýagdaýy. sammyklyk syp. Sammygyň gylyk-häsiýeti, samsyklyk. Ene, aý ene! Amanyň sammyklygyna seret-le! (B. Kerbabaýew). sammyksyramak işl. Sammyk bolan bolmak. sammyldabermek [sammylla:vermek], işl. Sammyldap başlamak, ugursyz gürrüň aýdybermek. Agzyňa gelenini sammyldaberme-de, işiň bilen bol. sammyldama [sammyllama], iş ady. Sammyldamak ýagdaýy. Günüň ýaryny bolgusyz sammyldama bilen geçirdiň. sammyldamak [sammyllamak], işl. Bolgusyz, ugursyz zatlar hakynda sözlemek, ugursyz- utgasyz gürlemek. Iň gowusy sammyldama-da, gowy sür-de ugra! (G. Muhtarow). sammyldamaklyk [sammyllamaklyk], iş ady. Sammyldamak ýagdaýy. sammyldamazlyk [sammyllamazlyk], iş ady. Ugursyz zatlary gürlemezlik. sammyldaşmak [sammyllaşmak], işl. Birnäçe bolup sammyldamak. Sammyldaşyp oturmakdan görýän peýdaňyz näme? sammyldatmak [sammyllatmak], işl. Kimdir birini bolgusyz gürletmek, sözletmek. Şol oturany bir biderek sammyldatmaň, başlasa soňundan goýduryp bolmaz. sammyldaýyş [sammyllaýyş], iş ady. Sammyldamak ýagdaýy. samrama iş ady. Samramak ýagdaýy. samramak işl. 1. Gaty gyzdyryp ýa-da düýşürgäp ýatan adamyň aýdýan her hili sözleri. Belki ýatanda düýşünde-de şeýle sözler samraýandyr (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Bolgusyz, biderek gürrüň etmek, boş samahyllamak, ýaňramak, sammyldamak. Ýigit bardyr, sana geçmez, Samrar otyr, üýni öçmez (Mollamurt). samramaklyk iş ady. Samramak ýagdaýy. Gerekli-gereksiz samramaklygyň soňy abatlygyň üstünden eltmez. samramazlyk iş ady. Düýşüňde alasarmyk sözler aýtmazlyk, biderek gürrüň etmezlik. samraşmak işl. Köp bolup, bilelikde samramak. samratmak işl. Samramak derejesine ýetirmek, samramagyna sebäp bolmak, samramaga mejbur etmek. Agyr gyzamyk çykarýan çagajygyň gyzgynynyň gaty galmagy ony samradyp ugrady. samraýyş iş ady. Samramak ýagdaýy. samsam at. Samsyk. Samsam adam bilen oturma, turma (Magtymguly). \n\n\n SAMSAM [samsa:m], at, kön.s.Kesgir, ýiti gylyç. Samsam gylyç bilen, düldül at bilen Tagty-sera degin bargan Alydyr (Magtymguly). samsygrak [samsyğyra:k], syp. Akyly kemräk; çalarak samsyk. samsyk syp. 1. Akyly kemter, ugursyz, kelesaň. Ýok, meniň özüm samsyk, size ynanyp, biriňize-de gözegçilik etmändirin (“Edebiýat we sungat”). 2. Käýinilip aýdylýan söz, käýinç sözi. \n\t‣ Samsyk gürrüň ugur-utgasyz aýdylan gürrüň, söz. Munuň aýdýan samsyk gürrüňine seret-le! (B. Kerbabaýew). samsyklabermek [samsykla:vermek], işl. Samsyklap başlamak. samsyklaç syp. Akyly kemräk, akyly gelip gitmeliräk, kelesaňrak. Onuň özüni samsyklaç alyp barşyna hem-ä gülkim tutdy, hem-de gaharlandym (H. Garabaýew). samsyklama iş ady. Samsyklamak ýagdaýy. samsyklamak işl. Akyly kemlikden bolgusyz zatlar aýdyşdyrmak. samsyklamaklyk iş ady. Samsyklamak ýagdaýy. samsyklamazlyk iş ady. Samsyklyk etmezlik. samsyklatmak işl. Birine samsyk gürrüň, hereket etdirmek. samsyklaýyş iş ady. Samsyklamak ýagdaýy. samsyklyk at. Samsygyň bolşy, gylyk- häsiýeti. Bir gezek samsyklyk etdim. \n\t‣ Samsyklyga salmak samsyk ýaly bolmak, özüňi samsyk edip görkezmek, samsyksyramak. Samsyklyga salyp, oňa sag adamyň aýdyp bilmejek sözüni aýtdyp goýberipdir. samsyksyramak işl. Özüňi samsyklyga salan bolmak, samsyk ýaly görünjek bolmak. samyr at. Goňur sütükli we gymmatbaha derili kiçiräk haýwan. Samyr derisinden gulakçynymyň, Nemlenen bagjygy doňdy bada-bat (B. Hudaýnazarow). samyrdamak işl., ser. Öz ugruna bir zatlar gürlemek, samramak.Ol käýarym bir zatlar samyrdaýardy. samyrdaşmak işl., ser. Samraşmak. Samyrdaşyp oturmasaňyz-la! samyrdatmak işl. Birini samyrdamaga mejbur etmek. Gyzgyn ýokary galyberse, adamy samyrdadýar. samyrdy at. 1. Ugursyz-utgasyz ýaňrama, boş samahylly gürrüň. 2. Huş ýitirilende ýa-da düýş görlende edilýän manysyz gürrüň. samyr-samyr s.ş.aňl.söz. Düşnüksiz samralyp oturylanda eşidilýän sesler. Samyr-samyr edip, halys ýadatdyň-la. samyr-sumur at. Düşnüksiz samyrdyly gürrüň. – Bir azajyk ýataýyn, nahary soň iýerin – diýip, ukynyň alasarmyklygynda samyr-sumur etdi. samyrtorba [samyrto:rvo], at. Guýy gazylanda gum çykarmak üçin ulanylýan berk dokalýan torba. samyrurgan [samyrurğon], at. Guýy gazylanda gum çekmek üçin samyrtorba berkidilýän üç bükdürilip işilen berk ýüp. Samyrurgan uzynrak boldugyça işiň öndürijiligi hem artýar. samy-sumy at, ser. Samyr-sumur.– Tüweleme, aw ganly-da, tüweleme! – diýip, samy- sumy etdi (“Edebiýat we sungat”). san [sa:n], at. 1. Bir zadyň hasabyny ýöretmek üçin mukdar düşünjesi, ululyk. Bitin sanlar. Drob sanlar. Rasional sanlar. 2. Zatlaryň, hadysalaryň we ş.m. mukdaryny, tertibini aňlatmak üçin hyzmat edýän belgi. Gazetiň soňky sanynda. 3. dil b. Grammatikada: hasap-hesip işinde zatlaryň mukdaryny, tertibini aňladýan söz topary. Mukdar we tertip bildirýän sözlere san diýilýär. 4. göç.m. Hatarda, hasapda görülmeýän (adam hakynda). Ol ýöne bir gury san. \n\t‣ Sana geçmek (geçirmek) belli bir derejede hasap edilmek, bir zadyň hataryna goşulmak. Şeýdip, janlarym, illäp-günläp, kel gyzy äre beren ýaly, muny-da bir sana geçireliň (A. Durdyýew). Sana goşmak (salmak, getirmek) 1) agyr hassany bejerip, adam etmek. Baku şäherinde bir keselhana, Meredow Welini goşupdy sana (B. Hudaýnazarow). 2) gowy adam edip ýetişdirmek, il hatarynda gowy terbiýe bermek. Sana goşulmazlyk adam hatarynda görülmezlik. Hiç sana goşulmaz, bir göze ilmez, Her ýigidiň golda maly bolmasa (Zelili). Sana kowalaşmak ýerine ýetirilýän işiň sanyny artdyryp, hiline üns bermezlik. Bu işde sana kowalaşmaga ýol bermek bolmaz. San belgisi kybapdaş, meňzeş zatlaryň içinde bir zadyň tertibini görkezýän san, nomer. 100-nji san belgili karar. 5-nji san belgili buýruk. Awtomobiliň san belgisi. San bolmak 1) adamlaryň biri bolmak, adamlar hatarynda durmak. Gezer erdim, il içinde san bolup, Gymmatdan düşüp men, derde hun bolup (Magtymguly). 2) abraýly adamlar hatarynda bolmak. Hyrka geýip, il içinde san bolsam (Magtymguly). San çalyşmasy sözlemde, esasan, sanlaryň ýerine ulanylýan sözler. Sandan aýrylmak at-abraýlylar hataryndan çykmak. Han hezretiň köňli bitdi, Biz weli sandan aýryldyk (Seýdi). Sandan çykan 1) harap bolan, zaýalanan. Sandan çykan araba. 2) ters ýola düşen. Düzelmeseň, sandan çykan adam bolarsyň. Sandan galmak 1) ulanmakdan galmak, halys könelmek. Sandan galan içmek. 2) zähmet ukybyny ýitirip iş-güýçden galmak, garramak, deregiň dagamak. Ony açyp-ýapmak sandan galan adamlaryň birine ynanylsa-da, oňarlar (“Edebiýat we sungat”). San gara elinden iş gelmeýän, iş oňarmaýan adam. Oňa ýöne bir sangara diýäýmeseň, bary-ýogy deňdir, elinden iş gelýän däldir. San ýokluk adam hatarynda görülmezlik. sanabermek [sana:vermek], işl. Sanap başlamak. – Men ony sanabereýinmi? – diýip, garşydaşynyň ýüzüne soragly bakdy. sanaç at. Geçi ýaly öý haýwanlarynyň derisi eýlenip, bujaklary daňlyp ulanylýan deri gap. Garry, sen menden bir sanaç uny köpräk iýensiň, sen ýagşa- ýamana düşünmelisiň (A. Durdyýew). \n\t‣ Sanajyna ýel bermek her hili gürrüňler, sözler bilen ýüregini çişirmek. sanadylmak [sa:nadylmak], işl. Kimdir birine jemini, mukdaryny hasaplatmak. Şolaryň näçe gezek sanadylandygyndan habaryň barmy? sanagly [sa:nağly] I, at. 1. ser. Sanalgy 2. Rubagy ýazýanlar sanagly bolar, Hemmesi-de ilde soragly bolar (K. Gurbannepesow). Sanagly günde baryp geldi. \n\n\n SANAGLY [sa:nağly] II, at. Adama berlen ömür. \n\t‣ Sanaglysy dolmak ömür tanapy kesilmek, ajaly ýetmek, ölmeli wagty gelmek. sanalgy [sa:nalğy], at. 1. Öňden sanalyp goýlan, hasaby çykarylan, sany belli edilen. 2. ser. Sanly 1. sanalmak [sa:nalmak], işl. Sany sanamak arkaly belli edilmek, anyklanmak. Onuň bakýan sürüsi sanaldy. sanama [sa:nama], 1. iş ady. Sanamak ýagdaýy. 2.ser. Sanawaç 2. sanamak [sa:namak], işl. Bir zadyň sanyny, mukdaryny, jemini hasaplap bilmek, hasaplamak. sanamaklyk [sa:namaklyk], iş ady. Sanamak ýagdaýy. sanamazlyk [sa:namazlyk], iş ady. Bir zadyň sanyny, mukdaryny hasaplamazlyk. sanaşdyrmak [sa:naşdyrmak], işl. 1. Birnäçe zady sanap çykmak. 2. Birnäçe zadyň adyny, sanyny yzly-yzyna aýtmak, diýmek. Ol bir topar zatlaryň adyny sanaşdyryp başlady (J. Akyýew). sanaşmak [sa:naşmak], işl. 1. Bir topar zady sanap çykmak. 2. Biri bilen bir zadyň jemini hasaplamak. – Iň gowusy, ýaş sanaşalyň, kimiň ýaşy uly bolsa, şol iýmeli – diýip, bir maslahat tapan (“Türkmen halk ertekileri”). 3. göç.m. Biri bilen gygyryşmak, sögüşmek, sene-mene edişmek. Meniň bilen sanaşmaga geldiňmi ýa-da başga ýumşuň barmy? (B. Seýtäkow). sanaşyk [sa:naşyk], at, taryh. Ýer, suw paýlanyşygynda sanawa girizmek düzgüni. Suw sanaşygynda, hada paýlanyşygynda, nobat aýlanyşygynda, seniň, asyl köpiňiziň agzyňyz mumly ýaly (B. Kerbabaýew). sanatmak [sa:natmak], işl. Bir zadyň sanyny birine hasaplatmak. Şolary bir-birden sanatdym. sanaw [sa:now], at. Bir zadyň sany, jemi, möçberi, mukdary hakynda maglumat. sanawaç [sa:nowa:ç], at, edeb. Oýunda eşekçini, döwçini, kimiň çykyp, kimiň galýandygyny belli etmek üçin sanalýan, ýerine ýetirilýän şahyrana halk döredijiliginiň bir görnüşi. – Ogul ýaşy uzyn bolsun! – diýip, tükeniksiz sanawaçlar sanarlar (A. Gowşudow). sanawçy [sa:nowçy], at, mat., ser. Sanawjy. sanawjy [sa:nowjy], at, mat. Drobuň üstündäki bölünýän san. sanaýyş [sa:naýyş], iş ady. Sanamak ýagdaýy. sançdyrmak [sanyşdyrmak], işl. 1. Sanjym etdirmek. 2. Ujy ýiti bir zady biriniň kömegi bilen dürtmek. 3. Agaç nahalyny ekdirmek, şitili oturtdyrmak. 4. lukmanç. Keseliň öňüni almak üçin, ýörite iňňe bilen derman goýbertmek. sançgy [sançğy] I, at, lukmanç., ser. Sanjym. \n\n\n SANÇGY [sançğy] II, at. Balygy sanjyp tutmak üçin ujuna üç sany demir çiş berkidilen uzyn taýak. sançma iş ady. Sançmak ýagdaýy. sançmak işl. 1. Ujy ýiti çişi, iňňäni we ş.m. bir zada çümdürmek, dürtmek, sokmak. 2. Agaç nahalyny ekmek, şitil oturtmak. Ýere sanjan zadyň hasyl berer. 3. lukmanç. Bedene ýörite iňňe arkaly derman goýbermek. Towuklaryň bir ýanyndan ählisini sanjyp çykmak Şüküre iki-üç gün iş boldy (T. Gurbanow). sançmaklyk iş ady. Sançmak ýagdaýy. sançmazlyk işl. Sançmak işini etmezlik. sandal [sannal], at. Demir, kümüş ussalarynyň üstünde demir we ş.m. süýmek, ýençmek üçin aýratyn görnüşli uly demir ýassygy. Ýekedaban bolsaň – urmak ýaraşar, Sandal bolsaň – çydap durmak ýaraşar (K. Gurbannepesow). sandaş [sa:nnaş], syp. San taýdan deň. Orta boýly bugdaýyň içinde egri oragy aýlap salýan orakçylar, selçeň gögeren günebakar bilen sandaşdy (B. Kerbabaýew). sandyk [sannyk], at. 1. Içine zat, goş salmak üçin agaçdan ýasalyp, köplenç, daşyna nagyşlanan demir çekilýän, gapakly, gulply uly gapyrjak. 2. Hala we käbir el işlerine salynýan sandyk görnüşli dörtburç nagyş. sandykgöl [sannykgö:l], at. Öýdüme bilen dokalýan önümlere salynýan sandyk görnüşli göl. Sandykgöl palas. sandyrabermek [sannyra:vermek], işl. Sandyrap ugramak, titräbermek. Gorkudan ýaňa sandyraberdi. sandyrak [sannyrak], syp., ser. Sandyrawuk. sandyraklabermek [sannyrakla:vermek], işl. Sandyr-sandyr edip başlamak. Gorkusyndan ýaňa sandyraklaberdi. sandyraklama [sannyraklama], iş ady Sandyraklamak ýagdaýy. sandyraklamak [sannyraklamak], işl. Sandyr-sandyr edip titremek, sandyrap durmak. sandyraklamaklyk [sannyraklamaklyk], iş ady. Sandyramak ýagdaýy. sandyraklamazlyk [sannyraklamazlyk], iş ady. Sandyr-sandyr edip durmazlyk. Olaryň bolşuny göreňde sandyraklamazlyk asla mümkin däl. sandyraklaşmak [sannyraklaşmak], işl. Birnäçe bolup bilelikde sandyraklamak. sandyraklatmak [sannyraklatmak], işl. Sandyraklamaga mejbur etmek, sandyraklamak katdyna ýetirmek. sandyraklaýyş [sannyraklaýyş], iş ady. Sandyraklamak ýagdaýy. sandyrama [sannyrama], iş ady. Sandyramak ýagdaýy. sandyramak [sannyramak], işl. Belli bir sebäbe görä süňňüne galpyldy aralaşmak, sandyr- sandyr etmek, titremek. Sähet öz gaharyny gizläp bilmän sandyrady (N. Jumaýew). sandyramaklyk [sannyramaklyk], iş ady. Sandyramak ýagdaýy. sandyramazlyk [sannyramazlyk], işl. Süňňüňde galpyldy gopmazlyk, sandyr-sandyr etmezlik. sandyraşmak [sannyraşmak], işl. Birnäçe bolup sandyramak, sandyr-sandyr etmek. Şonuň pälwan ogullarynyň beýle ýagdaýyny görüp, onuň nökerleri sandyraşyp başladylar (“Görogly”). sandyratmak [sannyratmak], işl. Sandyramaga mejbur etmek, sandyrar ýaly etmek, sandyramak katdyna ýetirmek. Ol elini kümüşçiniň eli ýaly sandyradyp, ine, şeýle ýazdy (N. Pomma). sandyrawuk [sannyrowuk], syp. Sandyr- sandyr edýän, titräp duran, sandyraýan. Onuň sesi hem diýseň sandyrawuk eşidilýärdi (“Edebiýat we sungat”). Sandyrawuk el. sandyrawuklyk [sannyrowukluk], at. Sandyrawugyň ýagdaýy, sandyrawuk halda bolmaklyk, titrewüklik. sandyraýyş [sannyraýyş], iş ady. Sandyramak ýagdaýy. sandyr-sandyr [sannyr-sannyr], s.ş. aňl.söz. Belli bir sebäbe görä süňňüne galpyldy aralaşyp, durky bilen titrände emele gelýän hereket. \n\t‣ Sandyr-sandyr etmek ser. Sandyramak. Onuň gaharynyň gelendigi hasam topbaran dodaklaryndan, sandyr-sandyr edip duran çekgelerinden aýandy (T. Gurbanow). Aýdylan paýyş söze gaty gahary gelip, nätjegini bilmedi, eli hem sandyr-sandyr edip başlady. sanduwaç [sannuwa:ç] , at. 1. k.d. Bilbil. Sebze içre sandywaç, Ýüz dilde kylyp äheň (Magtymguly). 2. gepl.d. Içine suw guýlup çalynýan, üfleseň guş saýraýan äheňde ses çykarýan, guş görnüşindäki oýunjak. sandyz [sannyz]: sandyz ýaly gaty, berk. Al ýorga bir durşuny üýtgetmän, sandyz ýaly sanjylyp durdy (B. Kerbabaýew). Sandyz ýaly daňmak. Sandyz ýaly saramak. sandyzlama [sannyzlama], iş ady. Sandyzlamak ýagdaýy. sandyzlamak [sannyzlamak], işl. Gatatmak, berkitmek; demrikdirmek. Ýogsam guýynyň sandyzlan diwaryny suw hiý böwsüp bilermi? (B. Kerbabaýew). sandyzlamaklyk [sannyzlamaklyk], iş ady. Sandyzlamak ýagdaýy. sandyzlaýyş [sannyzlaýyş], iş ady. Sandyzlamak ýagdaýy. sangy [sa:nğy], at, kön.s. Pikir, oý, hyýal. Köňle gelen herne käri, Sangy etmeý edejek sen (Magtymguly). Sangy etmän, ýygyp halal-haramy, Ahyr bir gün baryp, çaşyr gider sen (Zelili). sanjabermek [sanja:vermek], işl. Sanjap başlamak. Ýüreginiň güýçli sanjabermegi ony biynjalyk etdi. sanjak I, at. Aýal geýimlerinine salynýan üçburç şekilli dilkaw mata urundysy. \n\n\n SANJAK II, at, kön.s. Baýdak. \n\t‣ Sanjak ýaly syrdam boýly, gelşikli. Sanjak ýaly ýaş gelin ylgap geçdi köçeden (K. Gurbannepesow). sanjama iş ady. Sanjamak ýagdaýy. sanjamak işl. Bir zat sünjülýän, dürtülýän ýaly bolup agyrmak, ýiti agyrmak. Ýüregim sanjap agyrýar. sanjamaklyk iş ady. Sanjamak ýagdaýy. sanjar at. Uly deňiz haýwanlaryny, balyklary awlamak üçin işilen, gat-gat sim berkidilen naýza görnüşli metal ýarag. sanjaşmak işl. Bedeniň birnäçe ýeri sanjamak. sanjaýyş iş ady. Sanjamak ýagdaýy. sanjy at. 1. Köplenç, göwräň iç ýüzünde sanjylyp duýulýan ýiti agyry. Bir gün sanjy tutdy Gülsün ejäni, Ah-wahlap geçirdi uzyn gijäni (D. Baýmyradow). 2. göç.m. Alada, ünji, gam-gussa. Pökgeniň özüni gözläp gelmegi Ýelliniň böwründe sanjy bolup döredi (A. Gowşudow). sanjybermek [sanjyvermek], işl. 1. Haýsydyr bir zady sanjyp başlamak. 2. Nahal ekip, şitil oturdyp başlamak. – Bulary şu ýere sanjybereýinmi? – diýip, mugallymyň ýüzüne seretdi. sanjylamak işl. Sanjap durmak, sanjyp- sanjyp agyrmak. – Wepa, näme bir ýeriň sanjylaýarmy? – diýip seslendi (A. Gowşudow). sanjylmak işl. 1. Ýiti bir zat çümmek ýa-da çümdürilmek. Myssyjak gürrüň Orazlynyň tenine tiken bolup sanjyldy (R. Gelenow). 2. Nahal oturdylmak, ekilmek. 3. Bedene iňňe bilen derman goýberilmek. \n\t‣ Sanjylyp oturmak gözüne uky gelmän, dik oturmak. sanjym at. 1. Tikin, keşde işlerinde iňňe bilen sanjylyp edilýän bir gezekki tikin. Keşdesine iki sanjym kem berdi. 2.Keseliň öňüni almak ýa-da ony bejermek üçin onuň azajyk mukdaryny ýörite lukmançylyk enjamy bilen bedene goýbermeklik. Dümewe garşy sanjym etmek. sanjyş iş ady. Sançmak ýagdaýy. sanjyşmak işl. 1. Sançmaga kömekleşmek. 2. Biri-biriňe sançmak. Naýza, gylyç her uzanda, Sanjyşmadyk namart bolsun (“Görogly”). 3. Bilelikde sançmak. Maldogtorlar keseliň öňüni almak üçin goýunlary sanjyşyp ýör. sanly [sa:nly] syp. 1. San bilen işleýän, san bilen aňladylýan. Sanly telewideniýe. 2. Käbir wagt aňladýan sözler bilen gelip, "sähel, azajyk, az" manysynda ulanylýan söz. Uçar sanly sagatda Aşgabada gelip gondy. \n\t‣Az sanly san taýdan az. Az sanly adam. sanma [sa:nma], iş ady. Sanmak ýagdaýy. sanmak [sa:nmak], işl. 1. kön.s. Bir zadyň deregine hasap etmek, bir zadyň hasabynda görmek, saýmak, hasaplamak. Gulzumy gyr sanyp, kyrk ýol geçer men, Eger ki meýl etse, ýar bizim sary (Magtymguly). 2. Ýetmek, barmak, bolmak. Gün öýlä sananda, ol sürümiň hilini barlamak üçin jaryň ilersinde işleýänleriň ýanyna gitmekçi boldy (R. Allanazarow). sanmaklyk [sa:nmaklyk], iş ady. Sanmak ýagdaýy. sanma-san [sa:nma-sa:n], hal. Sany boýunça, sanyna laýyk, sanyna görä, ýeke-ýekeden sanamak arkaly. Senden alan zatlarymy sanma-san yzyna gaýtaryp bererin. sanmazlyk [sa:nmazlyk], işl. Bir zadyň deregine hasap etmezlik. Görüň, messana basyp, bizleri sanmaz gelin (Kemine). san-sajak [sa:n-sa:jak]: san-sajagy ýok örän köp, san taýdan gaty köp, sansyz. Akylyň gözbaşy ylym ojagy, Ýok munda okaýanyň sany-sajagy (A. Kekilow). san-sala [sa:n-sala:], at. Sylanyşyk, hormat. San-sala goýmadyň, ömrüm kül etdiň, Ýarym ýyldan geçdi, bendi – gul etdiň (Baýly şahyr). sansyz [sa:nsyz], çal. 1. Biçak köp, örän köp, ummasyz. Ýetime-ýesire dözseň, mal berseň, Sansyz sogap dörär barsaň yzyndan (Magtymguly). 2. göç.m. Adam sanyna geçmeýän, hiz zat oňarmaýan, elinden iş gelmeýän. Obada jeň tapsa, sansyz bidöwlet, Mert oglunyň depesinden muş döker (Magtymguly). sansyzrak [sa:nsyzyra:k], syp. Azda-kände sansyz. Ol oglan sansyzrak bolaýmasa?! sansyz-sajaksyz [sa:nsyz-sa:jaksyz], syp., ser. Sansyz 1. santimetr [santime:tir], at. 1. Metriň ýüzden bir bölegine barabar uzynlyk birligi. Hatarlaryň arasy 40 santimetr ekilen tohumlaryň üstüni 0,5 santimetr galyňlygynda çüýrüntgi bilen örtdük (“Mugallymlar gazeti”). 2. Uzynlyk ölçemek üçin santimetrlere bölünen çyzgyç. Tikinçi eline santimetri alyp, matany biçmäge başlady. sany [sa:ny], at. Meňzeş, kybapdaş zatlaryň biri (öňünden san görkezilip ulanylýar). Bäş sany kitap. Iki sany alma. sanyş [sa:nyş], iş ady. Sanmak ýagdaýy. sanýetmez [sa:nýetmez], syp., ser. Sansyz. saň at, kön.s.Daş. \n\t‣ Saň gaty bolmak 1) doňan ýaly gatap galmak, daş ýaly bolmak. Jany çykyp, saň gaty bolup ýatyr (“Görogly”). 2) dim-dik bolmak, gatan ýaly bolup dik durmak. Olar alyp gaçmak üçin ellerine göteren sebetlerini, ganarlaryny gaçyryp, reňklerini agardyşyp, saň gaty bolup durdular (B. Seýtäkow). saňalmak : saňalyp (saňalyşyp) durmak doňan ýaly bolup aňalyp durmak, aňk-taňk bolup dim-dik durmak. Ol döläniň içinde iki ädim ätläp, saňalyp durdy (A. Gowşudow). saňaltmak işl. Kimdir birini aňk-taňk etmek. Aýsoltan oturan adamlary öz hereketleri bilen saňaltdy. saňalyşmak işl. Doňan ýaly aňalyşýp durmak, aňk-taňk bolşup durmak. Näme saňalyşyp dursuňyz,işiňiz bilen boluň! saňky syp. Kellesine taýak degen ýaly, edenini-goýanyny bilmeýän, ederini bilmeýän, özüni örän gowuşgynsyz alyp barýan. Saňky adam. saňňy I, syp. Gyýalap çykan, gyşaryp duran (diş hakynda). Saňňy diş. \n\n\n SAŇŇY II, syp. Titräp, sandyrap duran (adam hakynda). saňňyldabermek [saňňylla:vermek], işl. Saňňyldap başlamak, sandyrabermek, galpyldabermek. Ol gorkusyndan ýaňa saňňyldaberdi. saňňyldama [saňňyllama], iş ady. Saňňyldamak ýagdaýy. saňňyldamak [saňňyllamak], işl. Belli bir sebäbe görä, saňňyl-saňňyl edip titremek, sandyramak, galpyldamak. Annaguly edil buzuň üstünde ýalaňaç oturan ýaly saňňyldap otyrdy (A. Durdyýew). saňňyldamaklyk [saňňyllamaklyk], iş ady. Saňňyldamak ýagdaýy. saňňyldamazlyk [saňňyllamazlyk], iş ady. Sandyramazlyk, galpyldamazlyk. saňňyldaşmak [saňňyllaşmak], işl. Birnäçe bolup, bilelikde saňňyldamak. Onuň iki budy hem saňňyldaşyp titreýärdi (A. Gowşudow). saňňyldatmak [saňňyllatmak], işl. Titretmek, sandyratmak. Ol ysgynsyz kellesini saňňyldatdy (A. Gowşudow). saňňyldawuk [saňňyllowuk], syp. Sandyrap, titräp duran, sandyrawuk, saňňyldap duran (adam, ses hakynda). saňňyldaýyş [saňňyllaýyş], iş ady. Saňňyldamak ýagdaýy. saňňyldy [saňňylly], at. Bedende döreýän galpyldy, titreme, sandyrama. Gandym aganyň bedeninde maýdaja saňňyldy peýda boldy (B. Pürliýew). saňňyl-saňňyl : saňňyl-saňňyl etmek ser. Saňňyldamak. Eý-ho! Men olara şu ýerden esedemde butlarym saňňyl-saňňyl edýär (G. Kulyýew). saňsar syp. Akylyna zeper ýeten, kelesaň, tentek. \n\t‣ Saňsar daşy yslam dininiň düzgünlerine görä günäkäri öldürmek üçin oňa zyňylýan daş. saňsarlyk at. Saňsaryň ýagdaýy, kelesaňlyk, tenteklik. saňsyraklama iş ady. Saňsyraklamak ýagdaýy. saňsyraklamak işl. Ukusyndan açylyp bilmän, alasarmyk ýagdaýda tentirekläp hereket etmek, saňsar ýaly özüni alyp barmak. Ünji- aladasynyň biçak agyrlygyndanmy ýa-da bütin gijäni saňsyraklap geçirenligindenmi, heniz hem süňňi gowşakdy (G. Kulyýew). Ol itiň üýrýän sesine oýanyp, saňsyraklap ýerinden galdy-da, gapa tarap ýönelmekçi boldy. saňsyraklamaklyk iş ady. Saňsyraklamak ýagdaýy. saňsyraklaşmak işl. Birnäçe bolup saňsyraklamak. Gara daňdandan saňsyraklaşyp, bu ýerde näme işleýärsiňiz? saňsyraklatmak işl. Saňsyraklamaga mejbur etmek. Ony gara daňdandan saňsyrakladyp turuzdylar. saňsyraklaýyş iş ady. Saňsyraklamak ýagdaýy. sap I, at. 1. Bir guralyň, enjamyň el bilen tutulýan tutawajy. Ýene bir sapy çykyp duran köne çekiçleri bardy (B. Kerbabaýew). 2. Dutaryň perdelenip, kädä berkidilýän bölegi. Dutaryň sapy berk erik agyjyndan ýasalýar. \n\t‣ Pil sapy aşak ujy piliň gumhanasyna geýdirilip, onuň ýokary ýanyndan pugta pile berkidilýän ýogyn taýak şekilli agaç bölegi. \n\n\n SAP II, at, ser. Sapalak. Müňde bir sapyndan peýdalanýan tilki aňsat atuwa gelmeýärdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Sap atmak aldaw bilen hereket etmek, pirim, hile bilen aldamak. \n\n\n SAP III, at, harb. Goşunyň hatary, setiri. Sap gurup, meýdanda dursa gerekdir (Magtymguly). \n\n\n SAP [sa:p], syp. 1. Hiç bir goşantsyz, garyndysyz, tüýs, hakyky. Sabyr düýbi sap altyn (Nakyl). 2. Päk, arassa, hakyky, wyždanly. Sap ýürekli adam. 3. Boýdan-başa, tutuş, uçdantutma. Baýyrlyga sap arça nahalyny oturtdyk. 4. Tämiz, arassa. Ertiriň sap howasynda uzakdan şaňňyja bir ses ýaňlanýardy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Sap girdeji önüm öndürmäge giden ähli çykdajylardan soňky galýan girdeýji. sapa [sapa:], at. 1. Aýşy-eşret, keýpi-sapa, keýp, lezzet, şatlyk. Seniň bilen sürjek bolup sapany, Kän garaşdym, görmedim hiç wepany (M. Seýidow). 2. Oglana dakylýan at. sapajak at, ser. Sapalak. sapajaklamak işl. Bir zatdan sypjak bolup buýtar-sujýtar etmek.Ýumrugymy daş dek düwüp, Mündüm ýaňkyň söbügine, Sapajaklap ýetäýende, Köne jaryň läbigine (K. Gurbannepesow). sapajaklatmak işl. Bir zatdan sypmak üçin ýüz-gözüňi üýtgetmek, bir zady bildirmezlik üçin garşyňdaky adamdan ýüzüňi gaçyrmak.Özüne seredilýänini görüp, ýörişini bozdy-da, ýüzüni sapajakladyp, biziň ýanymyza geldi (N. Saryhanow). sapajak-supajak [sapajak-supojok]: 1) sapajak-supajak etmek. Soltuk sapajak-supajak edip, gaçmaga maý agtardy (K. Jumaýew). 2) buýtar-suýtar etmek. Hiç haçan sapajak-supajak etmez, Görejiň içine dogry sereder şahyryň gözi (K. Gurbannepesow). sapak I, at. 1. Tikin tikmek üçin bükdürilen inçejik ýüplük. Olaryň käsi üzülen sapaklary daňyşdyrsa, käsi gurallaryň saz işleýşine gözegçilik edýär (“Edebiýat we sungat”). 2. Miwäni agajy, bakja ekinleriniň hasylyny biýarasy bilen birikdirýän inçejik baldak. Sary gawun bişipdir, Sapagyndan düşüpdir (Halk döredijiliginden). Tänip sapagyndan düşýär Gülabynyň gök, sarysy (R. Seýidow). \n\t‣ Sapak çekmek ýigitden peşgeş almak üçin, üme edip oturan gelin-gyzlar tarapyndan onuň ýakasyna ýa eline sapak dakylmak. Hemişe munuň ýaly ýere gelen ýigide gelin-gyzlar sapak çekerdiler (A. Gowşudow). \n\n\n SAPAK II, at. 1. Mekdeplerde aýry-aýrylykda okadylýan her bir ders. Edebiýat sapagy. Taryh sapagy. 2. Aýry-aýry derslere berilýän okuw sagady. Soňky sapak gutarmaga jaň boldy (A. Kekilow). \n\t‣ Sapak almak 1) hat-sowatly bolmak üçin birinden öwrenmek. Myraly bilen Soltansöýün bir öýde, bir otagda ýaşap, bir molladan sapak alypdyrlar (“Myraly”). 2) görelde almak, tälim almak, öwrenmek. Her bir aýdylýan sözden sapak alýardylar (B. Seýtäkow). 3) bir bolan zatdan ony geljekde gaýtalamazlyk üçin netije çykarmak, ony sapak edinmek. Sapak bermek 1) okatmak, okuw öwretmek, ders bermek. Şu gün mekdepde ilkinji gezek okuwçylaryň öňünde sapak berdim. 2) göç.m. ters görelde görkezmek, nädogry öwüt-nesihat etmek. Biwazylara sapak berýän asyl seniň özüň ekeniň! (A. Gowşudow). Sapak bişirmek gepl.d.geçilen sapagy gowy özleşdirmek, doly bilmek, öwrenmek. Ejesi ogluna: "Halys oýnasyň gelýän bolsa, sapagyňy gowy bişirip git" diýdi. Sapak bolmak öň goýberen ýalňyşyňy soň gaýtalamazlyk üçin sebäp bolmak. Zyýany ýok, bu oňa-da, maňa-da sapak bolar (A. Nazarow). Sapak edinmek her bir ýalňyşlykdan geljek üçin netije çykarmak. Goýberen ýalňyşlyklarymyza ökünmeli, ony geljek ýyllardaky işlerimizde sapak edinmeli (A. Gowşudow). sapakdaş at. Mekdepde biri bilen bile sapak geçýän okuwçy. Olar sapakdaşdylar. sapalak at. Bir zatdan sypmak, gutulmak we ş.m. maksatlar bilen edilýän hileli hereket, hile, pirim, sap, al. \n\t‣ Sapalak atmak ser. Sapalaklamak. Tilki näçe sapalak atyp gaçsa-da, satanlak ala köpek ony sypdyrmandyr (“Türkmen halk ertekileri”). sapalakçy syp. Sapalak atýan, hile, pirim salýan adam. sapalaklabermek [sapalakla:vermek], işl. Sapalaklap ugramak. sapalaklama iş ady. Sapalaklamak ýagdaýy. sapalaklamak işl. Sapalakly hereket etmek, sapalak, hile gurmak, sap atmak. Ol ok-ýaýyny almaga ýetişmän, sapalaklap özüni jara atdy. sapalaklamaklyk iş ady. Sapalaklamak ýagdaýy. sapalaklamazlyk iş ady. Sapalakly hereket etmezlik, hile gurmazlyk. sapalaklatmak işl. Biriniň sapalak atmagyna ýol bermek. sapalaklaýyş iş ady. Sapalaklamak ýagdaýy. sapaly [sapa:ly], syp. Göwün göterýän, eşretli, lezzetli, keýpli, hezil. sapalylyk [sapa:lylyk], at. Sapasy barlyk. sapan at. Iki ýany işilen uzyn ýüpli, ortasy atyljak daş, kesek salynýan örme esbaply enjam. \n\t‣ Sapan atmak daşy, golany sapanyň örme esbabynyň içine salyp, iki ýüpüniň ujyny bir eliň bilen tutup, başyňdan batly aýlap-aýlap, ýaňky aýlaw iň ýokary derejä ýetende golanyň ýa daşyň atylyp gitmegi üçin ýüpüň biriniň ujuny eliňden sypdyrmak, goýbermek. Syrtyna sapan degen ýaly bolmak bir sebäp bilen bir ýerden örän çalt gitmek. sapança at. Ýakyn aralyga ok atýan el ýaragy. sapanlama iş ady. Sapanlamak ýagdaýy. sapanlamak işl. Bir zady urmak üçin sapan atmak. Sakçylar üzüme çozýan serçeleri, sarlary sapanlaýardylar (A. Gowşudow). sapanlamaklyk iş ady. Sapanlamak ýagdaýy. sapanlamazlyk işl. Bir zady urmak üçin sapan atmazlyk. sapanlaşmak işl. Biri-biriňe sapan atmak.Oglanlar sapanlaşýardylar. sapanlatmak işl. Kimdir birine sapan atdyrmak. Üzüme çozýan serçeleri sapanlatsalar hem hezil bermeýärdi. sapar I, köm.s. 1. Ýola, gezek. Bir sapar hatardan çykypdyr Aly, Seýl üçin sähraga çykypdyr weli (Magtymguly). Bu sapar ol başga zat hakynda gürrüň etdi. \n\n\n SAPAR II, at. Hijri kamary ýyl hasabynyň ikinji aýynyň ady. Bisähet sapar aýy, Bezirgenim - ol ugrady (Magtymguly). Sapar aýynyň on dördüne, bäşine, Bu dagda bir maral ýaman zeýrendi (“Saýatly – Hemra”). 3. Adam ady. \n\n\n SAPAR III, at. Syýahat, gezelenç, seýil. \n\t‣ Iş sapary ser. Iş. Ol on günlük iş saparyna gitdi. sapdyrmak işl. Sapmak işini birine etdirmek. Üljäni erik agajyna sapdyrmak. saplabermek [sapla:vermek], işl. Pil, kätmen we ş.m. gurallara sap oturdyp başlamak. \n\n\n SAPLABERMEK [sa:pla:vermek], işl. Saplap başlamak, arassalabermek. saplama iş ady. Saplamak ýagdaýy. \n\n\n SAPLAMA [sa:plama], iş ady. Saplamak, arassalamak ýagdaýy. saplamak işl. Pile, kätmene we ş.m. sap oturtmak, sap etmek. Ussa kätmeni taňk-taňk edip derrew bejerdi-de, ony saplamaga oturdy. \n\n\n SAPLAMAK [sa:plamak], işl. 1. Garyndylardan, goşantlardan arassalamak, tämizlemek. 2. Halas etmek, gutarmak, bejermek. Derman otlaryň güýji ony ähli kesellerden saplady. 3. Ýygyp bolmak, ýygyp gutarmak, tamamlamak. Uç-gyraksyz pagta meýdanyny saplap çykdyk. saplamaklyk iş ady. Saplamak ýagdaýy. \n\n\n SAPLAMAKLYK [sa:plamaklyk], iş ady. Saplamak ýagdaýy. saplamazlyk iş ady. Sap oturtmazlyk. \n\n\n SAPLAMAZLYK [sa:plamazlyk], iş ady. Saplamak, arassalamak işini etmezlik. saplanmak işl. Sap oturdylmak. Kätmenler, piller saplandy. \n\n\n SAPLANMAK [sa:planmak], işl. 1. Arassalanmak, päkizelenmek; gutulmak. 2. Haýsydyr bir zady ýygnap gutarmak. Pagta meýdanlary pagtadan doly saplandy. 3. Keselden halas bolmak, dynmak, gutulmak. Men keselden saplandym. saplaşmak işl. 1. Sap etmäge, sap oturtmaga kömekleşmek. Ogly kakasyna pil saplaşdy. 2. Saplamak işini birnäçe bolup etmek. Ussanyň şägirtleri taýýar pilleri saplaşyp otyrdy. \n\n\n SAPLAŞMAK [sa:plaşmak], işl. Saplamaga kömek etmek. saplatmak işl. Başga birine sap etdirmek, sap oturtdyrmak. Daýhanlar hemişe özleriniň saplatmaga goýan pilleriniň yzyndan günüň şu wagty gelýärdiler (A. Gowşudow). \n\n\n SAPLATMAK [sa:platmak], işl. Saplamak işini başga birine etdirmek. saplaw [saplow], at. Suwuk nahary susup almak üçin ulanylýan uzyn saply susak. saplaýyş iş ady. Saplamak ýagdaýy. Pilimi saplaýşyňa göwnüm ýetdi. \n\n\n SAPLAÝYŞ [sa:plaýyş], iş ady. Saplamak ýagdaýy. saplyk syp. Sap eder ýaly, sap etmek üçin niýetlenen (agaç). Saplyk söwüt agajy. \n\n\n SAPLYK [sa:plyk], syp. 1. Goşantsyzlyk, arassalyk, garnuwsyzlyk. Nesliň saplygy. 2. Akgöwünlilik, päklik. Siziň saplygyňyzy, halys ýürekden eden hyzmatyňyzy nazara alyp, men sizi bagyşlaýaryn (B. Kerbabaýew). saplyk-süplük at. Süpürilip, syrylyp alnan çöp-çalam, süplük. Burugsap duran saplyk-süplügiň ajy tüssesi gözümi ýaşartdy. sapma 1. iş ady. Sapmak ýagdaýy. 2. syp. Sapylan (nahal, agaç). Özüniň ýetişdiren dürli görnüşli sapma almalaryny görkezdi. sapmak işl. 1. Iňňäniň gözünden sapak geçirmek, sapak ötürmek. 5. Bir ösümligiň çybygynyň gabygyny ýaryp, oňa ikinji bir ösümligiň gözüni berkitmek arkaly täze ösüntgi ýetişdirmek. 2. Iki zady, ýüpi we ş.m. biri-birine ulaşdyryp uzaltmak. Tanapymyzyň ujuna birneme ýüp sapaýmasak, odun bize çykatjak däl. 3. Gürrüňiň arasyny üzmän, başga bir gürrüňe, meselä ýazdyrmak. Durdy gürrüňiň yzyny halkara ýagdaýyna sapyp goýberdi (N. Esenmyradow). 4. Çitim etmek, çitmek. Ünsüni başga ýana sowup, mämişiň ýerine sary çitip, göge derek ak sapyp oturanlar azmy näme? (“Edebiýat we sungat”). 5. Iňňäniň gözünden sapak geçirmek. Häli- hä ýagşy, ýogyn iňňä sapagy kömekçi- siz sapyp bilýän (A. Gowşudow). sapmaklyk iş ady. Sapmak ýagdaýy. Bagbanlar agajy bir-birine sapmaklyk işini alyp barýarlar. sapmatut [sapmatu:t], at. Sapmak arkaly ösdürilip ýetişdirilen tut. sapmazlyk işl. Sapmak işini amal etmezlik. sap-sagdyn [sap-sağdyn], syp. Jany örän sag. Dap-daýaw, sap-sagdyn, bili bükülmez, Göreş etse, duşmanyndan ýykylmaz (A. Salyh). sap-sap syp. Hatar-hatar, setir-setir. Bir ýerde top bile baýdak dikilsin, Goşun iki ýandan sap-sap çekilsin (Seýdi). sap-sary [sap-sa:ry], syp. Gaty sary, örän sary, jylk sary. Sap-sary kagyz. sapylmak işl. 1. Iňňä sapak ötürilmek. Sapak sapylan iňňäni eline aldy. 2. ösüml. d. Sapmak arkaly döredilýän täze görnüşli ösümlik. Sapylan pyntyklaryň kadaly ösmegine yzygiderli gözegçilik edýärler (“Mugallymlar gazeti”). 3. Çitim çitilmek. Älem sapylyp, gyra syrylýardy (“Edebiýat we sungat”). sapynmak işl. Özüň üçin sapmak. Gelin keşde iňňesine sapak sapynyp, onuň ujuny düwdi. sapyran [sa:pyra:n], at, ösüml.d. Elde oýnamak üçin daşy dilim-dilim, içi çigitli kädijik. Bu wagtlar obanyň arçyny elindäki sapyranyny beýläk oklap, häliden bäri içinden öwrüp oturan pikirini orta atdy (H. Derýaýew). sapyş iş ady. Sapmak ýagdaýy. Iňňä sapak sapyşyna göz ilmeýärdi. sapyşdyrmak işl. Köp zady sapyp çykmak, ählisini sapmak. Men olary sapyşdyryp hem gördüm, sapman-da gördüm (N. Pomma). sapyşmak işl. 1. Bir zady sapmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde sapmak. Gyzlar iňňelere sapak sapyşyp otyrlar. sar I, at. Serçeler maşgalasyna degişli bolan gara-ala ýelekli jok-joky pisint guş. Ol tygly malahdyr – jöwen ganymy, Gürlär, howa galar, sar sesin aňsa (Zelili). \n\n\n SAR II, at. 1. Deriniň, içmegiň we ş.m. ýylmanak ýüzi. Ertir turup seretsem – dag keýginiň derisi, Saryna ýagyş degen, hiç galmandyr sarysy (Kemine). 2. Berklik, durk, gaýymlyk, çydam. Köýnegiň sary gidendir, gaty ýuwsaň ýyrtylar. \n\t‣ Sary gaçmak (gitmek) geýlip, könelip ýyrtylyp başlamak, könelmek. Şu aralykda onuň sary giden alaça köýneginiň ýeňleri ýyrtyldy (B. Seýtäkow). sarabermek [sara:vermek], işl. Sarap başlamak. Indi ýumaklary sarabermeli. sarag [sarağ], at, gepl.d. Ýara ýa-da başga bir zadyň daşyna saramak üçin zolak mata, sargy, daňy. Çapany bar egri dyzdan, Saragy bar gara bizden (Ç. Aşyrow). saraldybermek [sa:raldyvermek], işl. Saraldyp başlamak, saraldyp ugramak. saraldylmak [sa:raldylmak], işl. Reňki sary edilmek. saralma iş ady. Saralmak ýagdaýy. \n\n\n SARALMA [sa:ralma], iş ady. Saralmak ýagdaýy. saralmak işl. Bir zadyň (naýçanyň, tütäniň, dükjäniň we ş.m.) daşyna oralmak. Gazanlarda bökjekleýän pileler tutguçlaryň kömegi bilen, göze çala ilýän sapaga öwrülip, beýle ýüzdäki leklekilere saralyp dur (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n SARALMAK [sa:ralmak], işl. 1. Sary reňke öwrülmek, sary bolmak. Garamtyl murtunyň towlanyp duran ujy biraz saralypdyr. 2. göç.m. Belli bir sebäbe görä reňkiň üýtgäp horlanmak. Ol çöp ýaly boldy, reňki saraldy, gözleri hanasynyň içine gitdi (B. Seýtäkow). saralmaklyk [sa:ralmaklyk], iş ady. Saralmak ýagdaýy. saraltmak [sa:raltmak], işl. 1. Sary reňke öwürmek, sary etmek. Ýüpi boýap saraltmak. 2. Belli bir sebäbe görä horlatmak, igletmek. Ilki Zylyhany ejesiniň ölümi saraltdy, soňam pahyr öýden ulukjyn aldy (“Edebiýat we sungat”). saraly [sa:ra:ly], at. Garaly ýaly miwe getirýän agaç we onuň sary miwesi, saryluw. Şu ýyl saralydyr garaly agaçlarynyň hasyly gowy boldy. saralyp-solmak [sa:ralyp-solmok], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň gaýgysyny, aladasyny edip horlanmak. saralyş iş ady. Saralmak ýagdaýy. \n\n\n SARALYŞ [sa:ralyş], iş ady. Sary bolmak ýagdaýy. saralyşmak [sa:ralyşmak], işl. Sary reňke öwrülişmek, saralyp başlamak. Agaçlaryň saralyşan ýapraklary ýere döküldi. sarama iş ady. Saramak ýagdaýy. Türkmenlerde bukjanyň daşyny alaja bilen sarama däbi bar. saramak işl. 1. Bir zadyň daşyna ýüp, sargy we ş.m. oramak, orap daňmak. 2. Ýüpi, ýüplügi bir zadyň daşyna oramak. On barmaga synym düşdi, Naýça ýüpek sarap durka (K. Gurbannepesow). saranmak işl. 1. Bir ýeriňi sargy bilen saramak, daňmak. 2. Özüň üçin sapak saramak. saraşdyrmak işl. 1. Sargy bilen sarap, orap çykmak, oraşdyrmak, daňyşdyrmak. Kim gamyş baglaryny, kim söýe baglaryny saraşdyrýardy (“Edebiýat we sungat”). 2. Ýüplükdir sapak ýaly zatlary ýumaga sarap çykmak..Asman eje ýüplügini, Mäşirigine saraşdyrdy (K. Gurbannepesow). saraşmak işl. 1. Saramaga kömekleşmek. 2. Bilelikde saramak. Iki sany gelin çarhda naýçalara argaçlyk ýüplükleri saraşyp otyrdy. saratmak işl. Saramak işini başga birine etdirmek. Ýumak saratmak. Naýça saratmak. Tüte saratmak. saraý at. 1. k.d. Köşk. 2. Içinde mal-gara daňylýan, saklanýan giden giň howly. Saraýda atyny baglap, şanyň ýanyna salama bardy (“Nejep oglan”). Ol jaýyň içi edil saraýyň içi ýaly giňdi hem şaglap duran salkyndy (A. Gowşudow). 3. gepl.d. Mal bazary. saraýjy at. Kärhanalarda ýüpek, sapak saramak işini ýerine ýetirýän (işçi, gural we ş. m hakynda). Ol saraýjy bolup işleýär. saraýman [saraýma:n], at, kön.s.Saraý sakçysy, saraý garawuly. Saraýmanyň ogly bu guly äkidip, patyşanyň gyzyna alty ýüz teňňä satdy (“Türkmen halk ertekileri”). saraýyş iş ady. Saramak ýagdaýy. Garry enäniň ýumak saraýşyna ünsli seret, şeýtseň özüňem öwrenersiň. sarç syp. Adama, ele öwrenişmedik, tez. Sarç at onuň bilen gaty bir ugurdaşam gopaýmady (Ý. Mämmediýew). sarçlyk [sarşlyk], at. Sarç malyň ýagdaýy, tezlik. sardoba [sardo:vo], at. Çöl içinde ýagyş- ýagmyryň suwy ýygnalyp saklanýan üsti ýapyk howuz. sargalmak [sarğalmak], işl. 1. Bir ýumşy bitirtmek üçin haýyş edilmek, sargyt edilmek, ýumuş buýrulmak, sarylmak. sargama [sarğama], iş ady. Sargamak ýagdaýy. sargamak [sarğamak], işl. 1. Birine bir zady berk tabşyrmak. "Geläýse bazara barsyn" diýip sargap gaýdan ekeniň (H. Derýaýew). Atasy ogullaryna hemişe: "Eliňizden gelse, adama ýagsylyk ediň" diýip sargardy. 2. gepl.d. Biriniň bir zat alyp gelmegini sargyt etmek, sarmak. Tapmadym men bazardan, Seniň sargan armydyň (K. Taňrygulyýew). sargamaklyk [sarğamaklyk], iş ady. Sargamak ýagdaýy. Gazet sargamaklyk üçin geldim. sargamazlyk [sarğamazlyk], iş ady. Sargyt etmezlik. sargan [sarğan], at. Owuz süýdünden bişirilip taýýarlanýan önüm. Süýdünden sargan bolar, Ýüňünden urgan bolar (Halk döredijiliginden). Ak goýun süýdünden edilýän sary sarganyň tagamy nähili! (B. Hudaýnazarow). sargarmak [sarğarmak], işl., k.d. Saralmak. Sepil boldum, jümle jahany ýörüp, Gapyl galdym, gam öýünde sargaryp (Magtymguly). sargaryp-solmak [sarğaryp-solmok], işl., ser. Saralyp-solmak. Seniň hasratyňdan sargaryp- soldum, Jebri-tygyň bilen bagrymy dildiň (Halk aýdymyndan). sargaýyş [sarğaýyş], iş ady. Sargamak ýagdaýy. sargy [sarğy], at. 1. Ýara ýapylýan bejergi daňysy. Ol ýaramyň sargysyny täzeledi. 2. Atyň keçesiniň üstünden bilini saramak üçin öýdüme bilen owunjak nagyşlar salnyp dokalýan insizje zolak. 3. Dokmanyň kiçijik kelep ýaly edilip saralan argaçlyk ýüpi. sargylt [sa:rğylt], syp. Sary öwüsýän, sarymtyl. Ol enaýy saýraýan sargylt bilbili görmek niýeti bilen, ondan-oňa ylgaýardy (B. Kerbabaýew). sargyt [sarğyt], at. 1. Biriniň başga birine bir zady aýtmagy, tabşyrmagy, ýerine ýetirmegi hakynda edilýän haýyş, tabşyryk. 2. Bir ýerden haryt, önüm we ş.m. almak üçin edilýän tabşyryk, buýurma ýumuş. sarkdyrmak [sarykdyrmak],işl. Syrykdyryp akdyrmak, syrykdyrmak. Iýmek isleýärdi öwrenen garyn, Gyllygyn sarkdyrýar süýt içen erin (P. Körpäýew). Ganyny sarkdyrmak. sarkma [sarykma],iş ady. Sarkmak ýagdaýy. sarkmak [sarykmak],işl. Syrygyp akmak, dökülmek, dammak. Oraga kesdiren elinden ýere gany sarkyp ugrady. sarkmaklyk [sarykmaklyk],iş ady. Sarkmak ýagdaýy. sarkybermek [sarkyvermek], işl. Sarkyp başlamak. sarkyndy [sarkynny], at. 1. Gazanyň düýbünde nahardan galan ýuwundy şekilli galyndy. 2. gepl.d. Suw akan ýapdan syrygyp, ýygnanyp akýan azajyk suw. sarkyrma iş ady. Sarkyrmak ýagdaýy. sarkyrmak işl. Çäýnegiň düýbünde galan çaýy syrykdyryp aýyrmak, dökmek. sarkyrmaklyk iş ady. Sarkyrmak ýagdaýy. sarkyrmazlyk iş ady. Çäýnegiň düýbünde galan çaýy syrykdyryp aýyrmazlyk, dökmezlik. sarkyrtmak işl. Çäýnegiň düýbünde galan çaýy syrygyp gutarýança aýyrtmak, sarkyrmaga mejbur etmek. sarkyrynmak işl. Iň soňky damjasyna çenli zat galdyrman käsäňe guýunmak. sarkyryş iş ady. Sarkyrmak ýagdaýy. sarkyş iş ady. Sarkmak ýagdaýy. sarkyşmak işl. Birnäçe ýerinden sarkmak. Ol ýagyş suwy sarkyşyp duran ýapynjasyny çykardy. sarly syp. 1. Berk, pugta. Sarly mata. 2. göç.m. Ýürege täsir edýän ýagdaýlara döz gelip, çydap bilýän. Onuň ýüregi sarlymyka diýýän. \n\t‣ Sarly tutmak berk, pugta, ykjam tutmak, batyrgaý ýapyşmak. sarlyrak [sarlyra:k], syp. Birneme sarly, az- owlak sarly. Maňa mundanam sarlyrak mata gerek. sarmaçuwal [sarmaçuwol], at. Öýdüme bilen dokalýan, däne, un guýulýan çuwal. sarmak I, at.1. Gulaç, dolak, çäkmenlik dokalanda ige atanaklaýyn saralyp, erşiň içinden geçirilýän argaç. 2. ser. Çüýke. \n\n\n SARMAK II, işl. Biriniň bir zat alyp gelmegini sargyt etmek, sargamak (2-nji manysy). Biriniň bir zat alyp gelmegini sargyt etmek, sarmak. Ol bazara gidende her kim bir zat sarýardy. sarmaklaşmak işl., gepl. d, ser. Sarmanaklaşmak. Oglan bagşy bilen esli sarmanaklaşdy (“Edebiýat we sungat”). sarmanaklaşmak işl., gepl.d. Biri bilen salyşmak, tutluşmak (uruş, basalaşyk we ş.m. hakynda). Bike eje meniň aýalym bilen ýaka tutuşyp, tasdan sarmanaklaşypdy (N. Pomma). sarmyk at. Gerek uzynlykda ýazylgy eliň daşyndan saralan we bir ujy bilen emele gelen halkanyň gap bilinden bir gezek aýlap boglan ýüp. sarnabermek [sarna:vermek], işl. Sarnap ugramak. sarnalmak işl. Ugursyz gürrüň edilmek, boş samahyllanmak. sarnama 1. iş ady. Sarnamak ýagdaýy. 2. Many bermeýän söz utgaşmasy. Bu goşgy setirleriň, göwnüme bolmasa, sarnama bolup çykypdyr. sarnamak işl. Boş samahyllamak, bolgusyz, ugursyz gürrüň etmek, ýaňramak. Şonuň üçin pursatdan peýdalanyp, üsti-üstüne sarnap ugrady (B. Kerbabaýew). sarnamaklyk iş ady. Sarnamak ýagdaýy. sarnaşdyrmak işl. Yzly-yzyna sarnamak. Bagty bile gelewersin, Diýişdirip gaýta-gaýta, Ýetişdigme sarnaşdyrdym (K. Gurbannepesow). sarnaşmak işl. Biri bilen uzak wagtlap bolgusyz gürrüň edişmek. Siz bilen sarnaşyp durmaga bir eli boş adam gerek. sarnatmak işl. Bolgusyz gürrüň etdirmek, ýaňratmak. sarnaýyş iş ady. Sarnamak ýagdaýy. sarp : sarp bolmak harç bolmak, harçlanmak, ýoklanmak, sowlup tükenmek. Olaryň köp wagty iliň işine sarp bolýar (A. Gowşudow). Sarp ediş jemgyýetçilik önümini adamlaryň islegini kanagatlandyrmak üçin peýdalanma. Sarp etmek islegi kanagatlandyrmak üçin peýdalanmak; harçlamak. sarpa at. Birine goýulýan hatyra, hormat, sylag, gadyr-gymmat. \n\t‣ Sarpa goýmak hormat goýmak, hormatlamak. sarpaly syp. 1. Gadyr-gymmat goýulýan, hatyraly, hormatly, sylagly, sarpasy bar bolan. 2. Tygşytly, aýawly. Suwy sarpaly tutuň. sarpalyrak [sarpalyra:k], işl. Gadyr- gymmaty deňeşdirilýäniňkä garaňda köpräk, hormatlyrak, hatyralyrak. sarpasyz syp. Gadyr-gymmat goýulmaýan, hormatsyz, sylagsyz, hatyrasyz, sarpasy bolmadyk. sarsa : sarsa bolmak çaganyň dogulmasy agyr bolmak, kynlyk bilen dogulmak. sarsak syp., ser. Sarsaňňy. sarsaklyk at. Sarsagyň ýagdaýy, tenteklik. Sarsaklyk etmäň! sarsaňňy at. Edenini-goýanyny bilmeýän, saňsar bolan, tentek. sarsdyrmak [saryssyrmak], işl. 1. Titretmek, yrgyldy emele getirtmek. Goşuň ileri burçunda ýatan iki adamyň horruldysy ýer sarsdyrýardy (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Alada goýmak; ýürek gopdurmak, elendirmek. Bu sorag olaryň bütin durkuny sarsdyrdy (“Edebiýat we sungat”). sarsgyn [sarysğyn], at. Güýçli urgy, zarba we ş.m. netijesinde döreýän titreme, yrgyldy. sarsma [sarysma],iş ady. Sarsmak ýagdaýy. sarsmak [sarysmak],işl. Sarsgyn, güýçli yrgyldy emele gelmek, titremek. Kuwwat-zorundan bütin kenar sarsyp gidýärdi (B. Hudaýnazarow). sarsmaklyk [sarysmaklyk], iş ady. Sarsmak ýagdaýy. sarsmaz [sarysmaz], syp. Örän berk, pugta, mäkäm. sarsmazlyk [sarysmazlyk], iş ady. Sarsgyn, yrgyldy emele gelmezlik, titremezlik. sarsybermek [sarsyvermek], işl. Ýuwaş- ýuwaşdan sarsyp başlamak. sarsyş iş ady. Sarsmak ýagdaýy. sarun [sa:ru:n], at. Uly basyş bilen gysylyp, ýagy alnan pagta çigidiniň galyndysy. sarwan [sarwo:n], at, k.d. 1. Düýe çopany. Adyňnedir, ýigit? Diýdi: Ýa-da sen sarwanmy sen, çopanmy sen, bişikde galan doganjygymmy sen? (“Kitaby dedem Gorkut”). 2. Kerweniň başyny idýän adam, düýekeş. Gidermen kerwen bolup, Kerwene sarwan bolup (Halk döredijiliginden). sary [sa:ry] I, syp. 1. Altynyň, bürünjiň, misiň reňkine meňzeş reňkdäki. Sary ýaprak. 2.Oglana dakylýan at. \n\t‣ Saryň gaýnamak gyzylödegiň garyn bilen birleşýän ýerinde ýanyp barýan ýaly ýakymsyz duýgy döremek. Şeýle bolanda, birden gäkiligiň azyp, saryň gaýnamagy mümkindir (B. Kerbabaýew). Sary sadylla bolmak näme etjegiňi bilmän ýaýdanmak, intizar bolmak, garaşyp durmak. Sary ýüplüge dönmek reňkiň saralyp, gaty horlanmak. \n\n\n SARY [sa:ry] II, k.d. Tarap, ugur we ş.m. many aňladýan kömekçi söz. Gulzumy gyr sanyp, kyrk ýol geçer men, Egerki meýl etse, ýar bizim sary (Magtymguly). Iş başynda ýatdan çykar gaýgy-gam, Boş bolsaň, sen sary urýar ol gadam (A. Kekilow). sarybalyk [sa:ryva:lyk], at. Kiçijik, altynsow reňkli, teňňeli ýasyrak balyk. sarybaş [sa:ryvaş], at, ser. Saryganat. saryburuk [sa:ryvuruk], at. Keçäniň gyrasyna sary ýüňden basylýan "egrije" nagşyna meňzeş nagyş. saryçöp [sa:ryçöp], at, ösüml.d. Boýag üçin ulanylýan dagda bitýän ot. saryçyrmaşyk [sa:ryçyrmaşyk], at, ösüml.d.Inçe sary baldak görnüşinde beýleki ösümliklere çyrmaşyp, ýelmeşip, olaryň hasabyna ösýän ot. saryçýan [sa:ryçýa:n], at. Halynyň gyrasyna we beýleki el işlerine salynýan köp aýlawly nagyş. sarydiş [sa:rydi:ş], syp. Ýaşy bir çene baran, gartaşan (aýal maşgala hakynda). Alsaň bir sarydiş garry aýaly, Oýnaşyp gülüşseň sapasy bolmaz (Magtymguly). saryganat [sa:ryğa:nat], at. Halynyň älemine salynýan ortasy goçakly, ganat şekilli nagyş. sarygarynja [saryğarynja], at. Topar-topar bolup ýeriň üstünde we aşagynda, agaçlarda öýjük gurnup ýaşaýan we jaýlara, agaçlara uly zyýan ýetirýän garynja meňzeşräk mör-möjek (onuň iň köp ýaýran ýeri subtropik we tropik howaly ýerlerdir). Öýüň üstüne goýlan pürsleri sarygarynja iýipdir. sarygaýma [sa:ryğaýma], at. Tahýanyň depesine salynýan dört sany üçburç, sary nagyş. sarygetirme [sa:ryğetirme], at, lukmanç. Endamyňa sary ornamak, reňkiň saralmak bilen ýüze çykýan howply bagyr keseli. sarygoçak [sa:ryğoçok], at. Nagşyň bir görnüşiniň ady. sarygulak [sa:ryğulok], at. Aýal geýimlerine keşde bilen salynýan, içi dört bölege bölünýän, aralary ownuk nagyşly tegelek bejergi. sarygül [sa:ryğül], at. 1. ösüml.d.Boýy 30-80 sm bolan, açyk sary reňkli gülli ösümlük. 2. Gyza dakylýan at. sarygybermek [saryğyvermek], işl. Sarygyp başlamak. sarygyşmak [saryğyşmak], işl. Suwy çekilip, birneme guraşmak, çalygyşmak. Öýlerine baryp, olaryň her haýsy bilen aýratyn maslahatlaşýar we ýerler sarygyşan badyna etmeli işlerini tabşyryşdyrýar (A. Gowşudow). sarygyýak [sa:ryğyýak], at. Sarysy agdyklyk edýän "gyýak" nagşy. saryja [sa:rja] I, syp. 1. Reňki sary we göze ýakymlyja. 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n SARYJA [sa:rja] II, at. Türkmen goýnunyň ýüňi ak, tegelek guýrukly bir tohumy. sarykdyrmak işl. Öl zadyň, ýeriň birneme suwuny çekdirip guratmak, çalykdyrmak. sarykma iş ady. Sarykmak ýagdaýy. sarykmak işl. Öl zadyň, ýeriň we ş.m. suwy bugaryp, birneme guraşmak, çalykmak. Kimler kak serýär, kimler biraz saryganlaryny çata galdyrýarlar (B. Kerbabaýew). Ýerimiz sarygyp, taba gelipdir. sarykmaklyk iş ady. Sarykmak ýagdaýy. sarykmazlyk iş ady. Sarygyp ýetişmezlik, guraşmazlyk, çalykmazlyk. sarylama [sa:rylama], iş ady. Sarylamak ýagdaýy. sarylamak [sa:rylamak], işl. El işlerine salynýan nagşyň sary sapak bilen goşmaça bejergisini etmek. sarylamaklyk [sa:rylamaklyk], iş ady. Sarylamak ýagdaýy. sarylanmak [sa:rylanmak], işl. Nagşyň bejergisi sary sapak bilen edilmek. sarylaşmak [sa:rylaşmak], işl. 1. Sarylamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup sarylamak. sarylatmak [sa:rylatmak], işl. Nagşa sary reňkli sapak bilen bejergi etdirmek. Nagşy sarylatmak gerek. sarylyk [sa:rylyk], at. Sary reňkde bolmaklyk, sary görnüşde bolmaklyk. sarymaňyz [sa:rymaňyz], syp. Akyl-huş taýdan doly ýetişmedik, bişişmedik, ýaş. sarymeňiz [sa:rymeňiz], syp., ser. Saryýagyz. Sarymeňiz gyz. sarymsak at. Ýiti ysly, ýiti tagamly, sogan görnüşli, düýbi diş-diş gök ekin. Mellek owunjak pellere bölünip, sarymsak, sogan ýaly ekinler ekilipdir. sarymtyl [sa:rymtyl], syp. Çala sary, sary öwüsýän, saryrak reňkli, sargylt. Gök gowaçanyň üstünden sarymtyl güller ülpüldeşýär (B. Kerbabaýew). sarypaçak [sa:rypaçak], at. "Tekegöl" nagşy görnüşindäki sekizburçlugyň içine salnan dört sany peýkam şekilli nagyş. saryposalak [sa:ryposolok], syp. Sarydan gelen pökgi, etli-ganly. Saryposalak, daýaw gyz şol wagtda onuň bütin ünsüni özüne çekýärdi (B. Kerbabaýew). saryrak [sa:ryra:k], syp. Birneme öçügräk sary. Bu mata öňkä görä saryrak. sarysolmaz [sa:rysolmoz], at. Sary gülli ot. sarysyza [sa:rysyza], at. Boýy 20-80 santimetr birýyllyk, otjumak ýabany ösümlik. sarytiken [sa:rytiken], at. Dagda bitýän miwesiz, tikenli gyrymsy agaç. saryýag [sa:ryýa:ğ], at. Mesge eredilip alnan ýag. Ony ellärsiň welin, saryýagyň ysy hapylap burnuňa urar (B. Hudaýnazarow). saryýagyz [sa:ryýağyz], syp. Adamyň ýüzüniň hem saçynyň reňki sary, sary öwüsýän, sarymeňiz. Onuň güne ýanan ýüzüniň asyl reňki saryýagyzmy ýa-da bugdaý reňk, aýyl-saýyl eder ýaly däl (A. Gowşudow). saryýagyzrak [sa:ryýağyzyra:k], syp. Birneme saryýagyz, az-kem saryýagyz. satan at. Aýagyň çatalba çenli uzynlygy. \n\t‣ Satanynyň arasyndan geçmek ýarymsaklyk, ýaranjaňlyk etmek. satanlak syp. Satanlary uzyn, uzyn satanly. Satanlak gyr atynyň üç atlyk güýji bardy (“Edebiýat we sungat”). satarly syp. Satmagy ýüregine düwen, satmagy hyýallanýan. Ol täzeje maşynyny satarly göründi. Ol düýesini satarly däl. satarlyk at. Satmaga ýarar ýalysy, satmaga ýaramlysy. Üýşürip goýan garpyzlaryň güne ýatan ýa-da şikesli, köpüsiniň satarlygy ýok. satarman syp. Harydyny, malyny derrew satmakçy bolýan, satasy gelýän. Gidip kimdendir bir satarmandan bir semiz öweji alyp gelip, gapysynda baglady (A. Gowşudow). sataşdyrmak işl. 1. Birini bir ýagdaýa we ş.m. duçar etmek, sezewar etmek, uçratmak. Gahba pelek saldy hatarly jaýa, Meni sataşdyrdy sansyz belaýa (Şeýdaýy). 2. Birini ikinji biri bilen duşurmak, tapyşdyrmak. Ýagdaý bizi bir edarada sataşdyrdy (“Edebiýat we sungat”). sataşma iş ady. Sataşmak ýagdaýy. sataşmak işl. 1. Bir zada duçar bolmak, uçramak, sezewar bolmak. Säher wagty seýran edip gezerkäm, Ajap menzil, ajap jaýa sataşdym (Magtymguly). 2. Biri bilen duşmak, gabat gelmek. Şu gün köne dostuma sataşdym. 3. göç.m. Biri bilen durmuş gurmak. Şol ýeke çagam öz deňine-duşuna sataşsa bolýar (H. Derýaýew). sataşmaklyk iş ady. Sataşmak ýagdaýy. sataşmazlyk iş ady. Birine duşmazlyk, gabat gelmezlik. satdyrmak işl. 1. Harydy degişli bahasyna berdirmek. 2. göç.m. Şugullamaga mejbur etmek. satlyk syp. 1. Satmak üçin niýetlenen, satmaga çykarylan, satmaga degişli. Satlyk haryt. Satlyk goýun. 2. göç.m. Pula tutulan, pula satylan. Satlyk adam. 3. Oglana dakylýan at. satma iş ady. Satmak ýagdaýy. Sagyp oturan sygryny satmasy bolanok. satmak işl. 1. Harydy degişli bahasyna ýerlemek. Hindistana bezirgenlik kylanlar, Malyn satyp geldi, bular gelmedi (Magtymguly). 2. göç.m. Kimdir birini başga birine ýamanlamak, şugullamak; dönüklik etmek. satmaklyk iş ady. Satmak ýagdaýy. satmazlyk işl. 1. Harydy satlyga çykaryp ýerlemezlik. 2. goç. m. Birini başga birine ýamanlamazlyk, şugullamazlyk;dönüklik etmezlik. satuw at. Öndürilen önümleri satmaklyk, satyş. Satuwa çykarmak. Bölek satuw. satybermek [satyvermek], işl. Satmaga başlamak, satyp ugramak; satmagy dowam etdirmek. Pomidorlary, hyýarlary ak bazaryň göteren ýerinden satyber. satyjy at. Dükanlarda alyjylara haryt satýan söwda işgäri. Mata dükanynyň satyjysy. satyjylyk at. Satyjynyň käri, ýagdaýy. satylmak işl. 1.Belli bir möçberdäki pula berilmek. 2-3 sagadyň içinde 100 müň manatlyk önüm satyldy. 2. göç.m. Dönüklik edip, biriniň tarapyna geçmek, haýynlyk etmek. Arman, bularyň bupirimini Mirhaýdara satylan Gaharguly han duşmana paş edipdir (N. Pomma). satyn : satyn almak zat, pul berip, eýe bolmak. satyp-sowmak [satyp-sowmok], işl. Satyp ýoklamak, satyp harçlamak. satyş iş ady. Satmak ýagdaýy. satyşmak işl. 1. Satmaga kömekleşmek. Men agama dowar satyşdym.2. Bilelikde satmak. Ol gawun satyşyp duran adamlaryň her haýsynyň gawunyny bahaladyp gördi. sawçy [sa:wçy], at. 1. kön.s. Hoş habar aýdyjy. Hüt-hüt aýdar: "Ilçiýem, Süleýmana sawçyýam" (Magtymguly). 2. Gelin edinmek maksady bilen gyzyň ene-atasynyň üstüne söz aýtmak üçin iberilýän adam, sözaýdyjy. Sawçylar baryp, ol gyzyň atasy bilen guda bolup gaýdypdyrlar (“Türkmen halk ertekileri”). sawçylama [sa:wçulomo], iş ady. Sawçylamak ýagdaýy. sawçylamak [sa:wçulomok], işl. Gelin edinmek üçin gyzyň ene-atasynyňka gudaçylyga barmak, sawçylyk etmek. sawçylamaklyk [sa:wçulomokluk], iş ady. Sawçylamak ýagdaýy. sawçylatmak [sa:wçulotmok], işl. Gudaçylyga ibermek, sawçylyga goýbermek. sawçylyk [sa:wçuluk], at. Sawçynyň ýagdaýy, sawçy bolup barmaklyk, söz aýdyjylyk. Äşebibi ýaly häli-şindi sawçylyga gelýänler onuň gonjuna gor guýýardy (B. Kerbabaýew). saý I, at, kön.s.1. Uly jar, çaý. 2. syp. Çuň bolmadyk, ýalpak (suwly ýer hakda). Ol ýüzüp bilmeýärdi, şonuň üçin-de, kenaryň saý ýerinde suwa düşdi (B. Seýtäkow). \n\n\n SAÝ II, syp., ser. Saýyrdyň. Habar berlen mütdetinden saý atlylaryň ýola çykjagy şübhesizdi (A. Gowşudow). saýa [sa:ýa] I, at. 1. Öňüni agajyň, jaýyň we ş.m. tutmagy netijesinde gün şöhlesi düşmeýän ýer, kölege. 2. Gorap saklaýan güýç, pena, arkadaýanç; goldaw. \n\t‣ Saýa salmak gorag astyna almak, gorap saklamak, pena bolmak. Saýasynda saýalamak biriniň goragynda, garamagynda bolmak. Saýa taýaklamak gybat etmek. \n\n\n SAÝA [sa:ýa] II, at, tikinç. Telpek, gulakçyn ýaly başgaplar tikilende, ýörite ülňi boýunça biçilýän bir bölek. Onuň telpeginiň dört saýasy bardy (“Edebiýat we sungat”). saýak at. Del adam, ýat adam, nätanyş, keseki, saýry. Öýüňde saýak saklama (Nakyl). \n\t‣ Saýak ýörmek (gezmek) erbet gezmek, ahlak taýdan bozulmak, ýoldan çykmak. Saýak ýörme, taýak bar, şindiden däl, baýak bar (Nakyl). saýalabermek [sa:ýala:vermek], işl. Kölegeläbermek, kölegede bolubermek. saýalama [sa:ýalama], iş ady. Saýalamak ýagdaýy. saýalamak [sa:ýalamak], işl. 1. Gögerip oturan agaç saýa salmak, onuň kölegesi düşmek. 2. Saýada, kölegede bolmak, saýada, kölegede oturmak, kölegelemek. Sakçylar gündizlerine şol kümejikde saýalap, töweregine gözegçilik edýärdiler (A. Gowşudow). 3. göç.m. Biriniň garamagynda, goragynda, penasynda bolmak. saýalamaklyk [sa:ýalamaklyk], iş ady. Saýalamak ýagdaýy. saýalaşmak [sa:ýalaşmak], işl. Birnäçe bolup, agajyň saýasynda kölegeläp oturmak. saýalatmak [sa:ýalatmak], işl. Saýada, kölegede boldurmak, saýada, kölegede oturtmak. Munuň her bir düýbüniň astynda sürüli goýny saýalatmak mümkindi (B. Kerbabaýew). saýalaýyş [sa:ýalaýyş], iş ady. Saýalamak ýagdaýy. saýaly [sa:ýaly] I, syp. Saýa, kölege salýan. Saýaly agaç. \n\n\n SAÝALY [sa:ýaly] II, at. Ülňi görnüşli saýa bilen biçilip tikilen. saýalyk [sa:ýalyk], syp. Saýa bolar ýaly. Saýalyk agaç. saýalyrak [sa:ýalyra:k], syp. Azda-kände kölegeliräk, saýasy köpräk. saýawan [sa:ýawa:n], at. Ýagyşdan, günden goranmak üçin kömelek görnüşli, ýazylyp-ýygnalýan enjam. Ne-hä ellerinde saýawan bardy, ne-de bir dony (K. Gurbannepesow). saýdyrmak [sa:ýdyrmak] I, işl. Golaýlatmak. Günortanky çaýy öýläne saýdyryp içen çopanlardyr çoluklar göz baglanýança goýunlary bakmak bilen boldy (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n SAÝDYRMAK [sa:ýdyrmak] II, işl. Saýgyç bilen saýyp tüýtdürmek, ýazdyrmak. Ýüň saýdyrmak. saýgak [saýğak], at. Çölde ýaşaýan goşa toýnakly, gäwüş gaýtarýan keýige meňzeş süýdemdiriji haýwan. saýgarma [saýğarma], iş ady. Saýgarmak ýagdaýy. saýgarmak [saýğarmak], işl. 1. Çala görmek, aňşyrmak. Ol ýoluny çala saýgarýardy. 2. Aýyl-saýyl etmek, tanamak, bilmek, tapawutlandyrmak. Ýagşyny, ýamany saýgarmak. saýgarmaklyk [saýğarmaklyk], iş ady. Saýgarmak ýagdaýy. saýgarmazlyk [saýğarmazlyk], iş ady. Aýyl-saýyl etmezlik, bilmezlik. saýgartmak [saýğartmak], işl. Saýgarmak mümkin bolmak. Depelikler çala sudur bolup, zordan saýgardýardy (T. Gurbanow). saýgarylmak [saýğarylmak], işl. Görüp bolmak, saýgarmak mümkin bolmak. Ol iň soňky bir ýerde aýak çekip, yzyna garanda, mekdebiň çal demri çala saýgarylýardy (B. Kerbabaýew). saýgaryş [saýğaryş], iş ady. Saýgarmak ýagdaýy. saýgyç [sa:ýğyç], at. Ýüň saýmak üçin ulanylýan uzyn çeýe çybyk. Ýylgyndan ýasalan saýgyç. saýgyçlama [sa:ýğyşlama], iş ady. Saýgyçlamak ýagdaýy. saýgyçlamak [sa:ýğyşlamak], işl. Keçe ediljek ýüňi saýgyç bilen urup ýazmak. Ýüň saýgyçlamak. saýgyçlamaklyk [sa:ýğyşlamaklyk], iş ady. Saýgyçlamak ýagdaýy. saýgyçlanmak [sa:ýğyşlanmak], işl. Keçe ediljek ýüň saýgyç bilen urlup ýazylmak. saýgyçlaşmak [sa:ýğyşlaşmak], işl. 1. Saýgyçlamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup ýüňi saýgyç bilen urup ýazmak. saýgyçlatmak [sa:ýğyşlatmak], işl. Saýgyçlamak işini başga birine etdirmek; saýgyçlamaga mümkinçilik döretmek, ýol bermek. Munça ýüňi kime saýgyçlatjak? saýgyçlaýyş [sa:ýğyşlaýyş], iş ady. Saýgyçlamak ýagdaýy. saýgylabermek [sa:ýğyla:vermek], işl. 1. Saýgylamaga başlamak. 2. göç.m. Söz bilen urubermek, teýeneli söz aýdyp käýäbermek. saýgylama [sa:ýğylama], iş ady. Saýgylamak ýagdaýy. saýgylamak [sa:ýğylamak], işl. 1. Gamçy, çybyk we ş.m. zat bilen yzygiderli urmak, ýençmek. 2. göç.m. Teýeneli söz aýdyp käýemek, ýüzüni almak, ýazgarmak, söz bilen urmak. Öňki aýdanlary bilen çäklenmän, ony has hem beter saýgylasy geldi (B. Kerbabaýew). saýgylamaklyk [sa:ýğylamaklyk], iş ady. Saýgylamak ýagdaýy. saýgylanmak [sa:ýğylanmak], işl. 1. Gamçy, çybyk we ş.m. bilen yzygiderli urulmak, ýenjilmek. 2. göç.m. Teýeneli söz aýdylyp käýelmek, ýazgarylmak. saýgylaşmak [sa:ýğylaşmak], işl. 1. Biri- biriňi saýgylamak (saýgylamak sozüniň 1-nji manysy boýunça). 2. göç.m. Birnäçe bolup teýeneli söz aýdyp, biriniň ýüzüni almak. saýgylatmak [sa:ýğylatmak], işl. 1. Başga birine gamçy, çybyk we ş.m. zat bilen urdurmak, ýençdirmek; öz saýgylanmagyňa ýol bermek. Özüň ýaly adama saýgyladyp durarlarmy?2. göç.m. Başga birine teýeneli söz aýtdyrmak, ýüzüňi aldyrmak. saýgylaýyş [sa:ýğylaýyş], iş ady. Saýgylamak ýagdaýy. saýhal at. Saýhalla mahsus häsiýet, edim- gylym. Sende saýhal diýen zatdan nam-nyşan ýok. saýhallabermek [saýhalla:vermek], işl. Saýhallamaga başlamak. Kitaplary saýhallamak. saýhallama iş ady. Saýhallamak ýagdaýy. saýhallamak işl. Tertip-düzgüne salmak, ýerli-ýerinde goýmak, tertipleşdirmek. saýhallamaklyk iş ady. Saýhallamak ýagdaýy. Kitaplary saýhallamaklyk köp wagtymy aldy. saýhallamazlyk iş ady. Ýerli-ýerinde goýup, tertip-düzgüne salmazlyk. saýhallanmak I, işl. Öňki bolşuna seredeniňde has saýhally bolmak. Öň garagol bolanam bolsa, indi sahallanypdyr. \n\n\n SAÝHALLANMAK II, işl. Ýerli-ýerinde goýlup, tertip-düzgüne salynmak. saýhallaşmak işl. 1.Saýhallamaga kömek etmek. 2. Birneme azalyşmak, köşeşmek. Çalýan mukamlary hem göwnüňe saýhallaşan ýaly (“Edebiýat we sungat”). saýhallatmak işl. Saýhallamak işini başga birine etdirmek. saýhallaýyş iş ady. Saýhallamak ýagdaýy. saýhally syp. 1.Salykatly, edepli. Ol howlukman, töweregine garanjaklap, saýhally ädimleýärdi (“Mugallymlar gazeti”). Saýhally adam bilen gürrüň edeniňde, ýüküň ýeňlän ýaly bolýar (A. Annaberdiýew). 2. Gelşikli, owadan; ýerbe-ýer. Görgejin bitakat erdim, elhepus saýhally saçyň (Mätäji). saýhallylyk at. Saýhally bolmaklyk, salykatlylyk, edeplilik. Saýhallylyk adamy adamkärçilikli edýär. saýhallyrak [saýhallyra:k], syp. Deňeşdirilýän-den adamdan azda-kände saýhally, salykatlyrak. Ulusy kiçisine görä saýhallyrak görünýär. saýhalsyz syp. Saýhaly ýok, saýhally däl. Saýhalsyz adam. saýhalsyzlyk at. 1. Saýhaly ýokluk, saýhally dällik. Saýhalsyzlyk halanmaýan häsiýet. saýlagyç [saýlağyç], syp. Bir zady saýlamagy, saýgaryp-seçip almagy oňat görýän. saýlama I, iş ady. Saýlamak ýagdaýy. \n\n\n SAÝLAMA II, syp., at. Hili, görnüşi boýunça beýlekilerden saýlanyp duran, saýlanyp aýrylan, seçilip alnan, iň gowusy.Saýlama nagyşlar salyp, Seýdä tahýa-da eltipdir (N. Pomma). Saýlama gawun. Garpyzlaryň saýlamasy. saýlamak işl. 1. Meňzeş zatlaryň içinden ýararlysyny almak ýa-da peýdalanmak üçin aýryp goýmak. Okamak üçin saýlan kitaplaryny gyrada goýdy. Gowy bişen torly gawunlary saýlady. 2. Ses bermek arkaly saýlawly wezipä bellemek. Saýlamaga we saýlanmaga bolan hukuk. Ony kärdeşler arkalaşygynyň ýerli guramasyna saýladyk. 3. Nahary, iýmiti dandap iýmek (aş saýlamak durnukly söz düzümi bilen deňeşdir). Aşgazany kemli bolansoň, ol nahary saýlap iýýär. 4. Iň gowusyny almak, eýlesine geçirmek, saýlap-seçmek. Tutdum bir seni baryndan saýlap, Lebleri şekerden mazaly geldi (Magtymguly). \n\t‣ Aş saýlamak ser. Aş: aş saýlamak. saýlamaklyk iş ady. Saýlamak ýagdaýy. saýlamazlyk iş ady. Saýlap-seçip almazlyk. saýlan [saýla:n], at. Keçä, hala, kürtä, we ş.m. salynýan aýlawly burma nagyş. saýlanmak işl. 1. Meňzeş zatlaryň içinden ýararlysy alynmak ýa-da peýdalanmak üçin aýrylyp goýulmak. 2. Ses bermek arkaly saýlawly wezipä bellenmek. Onuň saýlanmagyna men-ä iki elläp razy. 3.Bir zadyň içinden iň gowusy seçilip alynmak. Bu saýlanyp alnan tohum at. 4. Köpçülikden ýa-da bir ýerden uzaklaşmak, araňy açmak, çetleşmek. Olar ilki iki ýany gowaçylyk ýol bilen gitdiler, soňra ekinçilikden saýlanyp, ýoda çykdylar (N. Esenmyradow). 5. Syraty, görk-görmegi, salykatlylygy bilen beýlekilerden tapawutlanmak. Onuň märekede saýlanyp duran gelni bardy. 6. Ýokary galyp başlamak. Gögeren gämikler ýerden ýaňy saýlanypdy. Gyzaryp dogan gün ýany ýerden saýlanypdy. saýlantgy syp. Köp zadyň içinden seçilip, saýlanyp, seljerilip alnan, saýlama. Ol saýlantgylaryň hataryna girdi. saýlanylmak işl. Saýlanyp, seçilip alynmak. saýlap-seçmek [saýla:p-seçmek], işl. Seçip-seljerip saýlamak, iň gowusyny saýlap almak. saýlaşdyrmak işl. 1. Köp zadyň içinden gowusyny ýa-da erbedini saýlap çykmak. Men oňa Çarynyň aýdanlaryny, özümiňkileri ýazyşdyryp, Baýrama görkezeýin, ol maňa saýlaşdyryp şu zatlary alsaň bolar diýer (A. Durdyýew). 2. Bir topar zadyň içinden gowusyny saýlap almak. Ol maňa:"Saýlaşdyryp alsaň bolýar" diýdi. saýlaşmak işl. 1. Bir topar zadyň arasyndan gowularyny saýlamaga kömekleşmek. Dostum bilen bazara bile gidip, oňa garpyz saýlaşdym. 2. Bilelikde saýlamak. Iki dogan pazyllaryň arasynda aýlanyp, bişen garpyzlary saýlaşyp ýördüler. saýlatmak işl. 1. Saýlamak işini başga birine etdirmek. Garpyz tanaýan adama bäş sany bişenini saýlatsana! 2. Saýlamaga mümkinçilik döretmek, ýol bermek. Saýlap aljak weli, satyjy almalaryň gowusyny saýladarmyka? 3. Saýlanmagyňy gazanmak. – Şu wezipä saýlanasyň gelýärmi? – Saýlasalar saýlatjak. saýlaw [saýlow], at. 1. Ses bermek arkaly (deputatlary, dowlet bastutanyny, wezipeli adamlary, guramalaryn agzalaryny) saýlamaklyk. 2. Saýlap alyş, seçip alyş. 3. Oglana dakylýan at. saýlawçy [saýlowçy], at. Saýlawa gatnaşyp, ses bermäge hukugy bolan adam. saýlawly [saýlowly], syp. Saýlaw, saýlamak arkaly bellenýän. Saýlawly organ. saýlaýyş iş ady. Saýlamak ýagdaýy. saýma [sa:ýma], iş ady. Saýmak ýagdaýy. saýmak [sa:ýmak] I, işl. Hasap etmek, hasaplamak, öýtmek. Eşek özün egsik saýmaz bedewden, Gymmat etseň, at ýanynda bellidir (Magtymguly). \n\n\n SAÝMAK [sa:ýmak] II, işl. 1. Saýgyç bilen saýyljak ýüňi urup ýazmak, saýgylamak. Ýorgana salmak üçin ýygnap ýören ýarym halta çüprek ýüňüni tüýdüp çykdy, ony saýdy (A. Durdyýew). 2. Eline gamçy, taýak, we ş.m. alyp urmak, ýençmek. Beýdip ogluňy saýma, bir ýerini möçükdirersiň, bes ederçe boldy. saýmaklyk [sa:ýmaklyk], iş ady. Saýmak ýagdaýy. saýmazlyk [sa:ýmazlyk], işl. 1. Hasaplamazlyk, öýtmezlik. 2. Saýgyç bilen urup ýazmazlyk. 3. Eline gamçy, taýak, we ş.m. alyp urmazlyk, ýençmezlik. saýpal : saýpal tapmak. ser. Saýpallamak. saýpallabermek [saýpalla:vermek], işl. Saýpallap başlamak. saýpallama iş ady. Saýpallamak ýagdaýy. saýpallamak işl. Selçeňlemek, azalmak, saýpal tapmak, gutaraňkyrlamak. Ýaz otlarynyň samany eýýäm saýpallapdy. saýpallamaklyk iş ady. Saýpallamak ýagdaýy. saýpallamazlyk iş ady. Selçeňlemezlik, azalmazlyk. saýpallaşdyrmak işl. Birneme azaltmak, selçeňletmek. Onsoň hem içeriniň zatlaryny saýpallaşdyraýyn (R. Gelenow). saýpallaşmak işl. Dura-bara azalmak, azalyp başlamak. Gün gijikdigi saýy olaryň öňlerinden barýan bazarçylar saýpallaşýardy (B. Seýtäkow). saýpallatmak işl. Azaltmak, gutaraň- kyrlatmak. Olar bazara satmaga getiren harytlaryny saýpallatdylar. saýpallaýyş iş ady. Saýpallamak ýagdaýy. saýrabermek [saýra:vermek], işl. Saýrap başlamak. saýrak syp. 1. Owazly saýraýan, gowy we köp saýraýan. Saýrak guşlar bilen gelen gözel ýaz, Aýdyp ber sen maňa, nähili heň bu? (R. Seýidow). 2. göç.m. Çeper sözleýän, oňat aýdym aýdýan. Şol bagty zehinli ýaşlarymyz saýrak dillerde wasp edýär (“Edebiýat we sungat”). saýrama iş ady. Saýramak ýagdaýy. saýramak işl. 1. Owazly, ýakymly ses çykarmak. Säher-säher şirin saýran torgaýlar, jöwzaň günortany çöpe busupdyr (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Çeper gürlemek; owazly aýdym aýtmak. Kemin ýazsam, doly many çykanok, Güň bolupdyr, şindi saýran tillerim (Şeýdaýy). – Aýterek! – Günterek. – Bizden size kim gerek. – Saýrap duran dil gerek (Halk döredijiliginden). 3. göç.m. Gorkuzylanyň üçin syryňy paş edip, bilýäniňi aýtmak. saýramaklyk iş ady. Saýramak ýagdaýy. saýramazlyk iş ady. Owazly ses çykarmazlyk. saýraşmak işl. Köp bolup saýramak, hoş owazly ses edişmek. Bilbiller saýraşýan hezil bagyňda, Gyzyl gülleriňi tirmek isleýän (A. Kowusow). saýratmak işl. 1. Owazly ses çykartmak. Çal dutaryň, saýrat bagşy... (Ş. Kekilow). 2. göç.m. Gorkuzyp dogrusyny aýdar ýaly etmek. saýraýyş iş ady. Saýramak ýagdaýy. Bilbilleriň saýraýşy örän gowy. saýry at. Keseki ýerden gelen, gelmişek, keseki, ýat. Beýle diýsem saýry saýýandyr öýdäýmäň (R. Gelenow). saý-sebäp [sa:ý-sevä:p]: saý-sebäp bilen nähilidir bir sebäp, bahana bilen, tötänden, oslanmadyk ýerden. Saý-sebäp bilen tanyş bolduk (B. Kerbabaýew). saýt [sa:ýt], at. 1. Kompýuter sistemasynyň haýsydyr bir maglumatlar ýerleşdirilen bölegi. 2. Internet ulgamynda şu ulgamdan peýdalanyjy adama, gurama ýa-da edara haýsydyr bir habary ýerleşdirmek üçin berilýän ýer. Öz saýtyňy döretmek. saýy syp. Iri, uly. Alyn dişleri saýy, ak, sagdyn (Ç. Aşyrow). \n\n\n SAÝY [sa:ýy], köm. s., ser. Saýyn. Gördük saýy, köňül sowar, Sabyrsyz, kararsyz ärden (Magtymguly). saýybermek [sa:ýyvermek], işl. Saýyp başlamak. saýyl [sa:ýyl], at, k.d. Gedaý, dilegçi, mätäç;sergezdan, diwana. Kimlerde altyn täçdir, Kimler saýyl mätäçdir (Magtymguly). Men bir diwana saýyl, Sen-sen soltany adyl (Kätibi). saýylmak [sa:ýylmak] I, işl. Saýgyç bilen urlup ýazylmak. \n\n\n SAÝYLMAK [sa:ýylmak] II, işl. 1. Hasap edilmek, hasaplanmak. Kemal baradaky myş-myşlar indi bireýýäm çyn saýylýar (N. Jumaýew). 2. Degişli hasaplanýar, degişli edilýär. Ýakyndan gatnaşsagam, ol bizden däl, pylanylara saýylýar. saýym [sa:ýym], syp. Bir gezek saýmak üçin bölünip alnan ýüň, çöpür. Iki saýym ýüň. saýymlyk [sa:ýymlyk], syp. Bir gezek saýmak üçin üýşürilen (ýüň). Saýymlyk ýüň. saýyn [sa:ýyn], Gitdigiçe, gördügiçe, golaýlaşdygyça ýaly sözlerdäki -ça, -çe goşulmalarynyň manysynda we wagt bildirýän sözlere goşulyp, dowamlylygy aňlatmak üçin ulanylýan sözsoňy kömekçi. Otly gitdigi saýyn badyny çaltlandyrýardy. saýyrdyň syp., gepl.d. Iri, daýaw, deşli, saýlama, saýlantgy. Syýlarynyň ujuny biline gysdyran ýaş ýigitler gaty saýyrdyň görünýärdi (B. Seýtäkow). saýyş [sa:ýyş], iş ady. Saýmak ýagdaýy. saýyşdyrmak [sa:ýyşdyrmak], işl. Saýymlyk ýüňleri saýyp çykmak, üýşürilen ýüňleriň hemmesini saýmak. saýyşmak [sa:ýyşmak], işl. 1. Saýgyç bilen saýmaga kömekleşmek. Ejeme ýüň saýyşdym.2. Birnäçe bolup saýmak. Aýallar şemal gelmeýän ýerde ýüň saýyşyp otyrlar. saýýar [saýýa:r], at, k.d. Seýil ediji, gezende. Gähi saýýar men ýene (Andalyp). saýýara [saýýa:ra], at. Günüň daşynda aýlanyp, ondan ýagtylyk we ýylylyk alýan asman jisimi, planeta. saýýat [saýýa:t], at, k.d. 1. Awçy, aw awlaýan adam. Okum hata geçmez, ursam alar men. Sagdagyna ok düzen saýýat bolar men (“Görogly”). 2. göç.m. Bir zadyň hyrydary. Wamyk kimin ýanyp bişen, şol jereniň saýýady men (Talyby). Men saýýadam, sen bir jeren, Ýele garşy sogup baran (Mätäji). saz [sa:z] I, at. Gür gamyş, çöp basan ýer. Ol Birekden gorkusyna saza tarap gaçyp gitdi. Birek yzyna düşdi, kowa-kowa saza dykdy (“Kitaby dedem Gorkut”). \n\n\n SAZ [sa:z] II, at. 1. Bir ýa-da birnäçe sesiň, birnäçe äheňiň sazlaşykly utgaşdyrylmagy bilen içki duýgular, pikirler beýan edilýän sungat eseri. Şirin sazlar göwünleri galkyndyrýar. Halk sazy. Klassyky saz. 2. göç.m. Ses, owaz. Dürli guşlaň gurýan şadyýan sazy, Wasp edýär bu bagyň gözel görküni (R. Alyýew). 3. kön.s. Barmak bilen çirtilip çalynýan kirişli saz guraly (sazyň daşky gurluşy dutara meňzeş bolup, ol gaty agaçdan köwlüp ýasalýar, sapy kädisine birikdilip, 10 kirşi, 14 perdesi bolýar). Garajaoglan diýip olaýsa sozüm, Aýdaýyň astynda towapdyr ýüzüm. Garylmyş perdesi, çalmyýyr Sazym, Sazlar düzgün tutmaz, tarlar perişan (Garajaoglan). \n\t‣ Saz belgisi saz seslerini ýazmak üçin ulanylýan ýazgy, nota. Saz etmek dutar çalmak, dürli saz gurallarynda heňi ýerine ýetirmek. \n\n\n SAZ [sa:z] III, syp. 1. Bozulmadyk, gurat, düzüw. Sagat ýaly saz işleýär. 2. Aralary bozuk bolmadyk, ylalaşykly, oňat, agzybir, dostlukly. Olaryň ikisiniň arasy gaty saz. 3. Keýpi kök. Annatuwak bilen Amanyň keýpi nähili sazdy (B. Kerbabaýew). 4. Göwnejaý, ýerlikli, dogry. Az bolsun, saz (uz) bolsun (Atalar sözi). Soltanýaz begiň geňeşinde hem ol az hem-de saz geplär ekeni (N. Pomma). 5. gepl.d. Jebis. Äpişge-gapyny saz ýapylar ýaly etmek. sazak [sa:zak], at. 1. Gumluk ýerlerde, çägeliklerde bitýän, gurakçylyga çydamly pürli agaç. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Ak sazak ösüp oturan sazak (antonimi: ojar). sazaklyk [sa:zaklyk], at. Sazagyň köp gögerip oturan ýeri, sazakly ýer. Gür sazaklyk. sazakýaran [sa:zakýa:ran], at. Gyşyň soňky aýlarynda ösýän sowuk şemal. sazanaklabermek [sa:zanakla:vermek], işl. Çekinmekden, üşemekden ýaňa zowzuldabermek, sazanaklamaga başlamak. sazanaklama [sa:zanaklama], iş ady. Sazanaklamak ýagdaýy. sazanaklamak [sa:zanaklamak], işl. Gorkudan ýaňa ýaýdanmak, ýaýdanjyramak. Men birbada näme etjegimi bilmän, sazanaklap durdum. sazanaklamaklyk [sa:zanaklamaklyk], iş ady. Sazanaklamak ýagdaýy. sazanaklaşmak [sa:zanaklaşmak], işl. Birnäçe bolup sazanaklamak, ýaýdanmak. Sazanaklaşyp duranymyz gözümiň öňünden hiç gidenok (R. Allanazarow). sazanaklatmak [sa:zanaklatmak], işl. Sazanaklar ýaly etmek, sazanaklamaga mejbur etmek. sazanaklaýyş [sa:zanaklaýyş], iş ady. Sazanaklamak ýagdaýy. Olaryň sazanaklaýşyna haýpyň gelýär. sazanda [sa:zanna], at. Dutarda saz çalmak bilen meşgul bolýan adam, sazandar, sazçy. Sazanda ölse, ýer iňňildär (Türkmen pähimi). Ol sazandady — diňe saz çalýardy. ...Ýöne welin onuň ady il içinde «Şükür sazanda» diýlip ýöredilmän, «Şükür bagşy» diýlip ýöredilerdi (N. Saryhanow). sazandalyk [sa:zannalyk], at. Saz çalyjynyň,sazandanyň käri, ýagdaýy. – Kär sazandalykdyr, han aga – diýip, bagşy şol bir çök düşüp oturyşyna jogap berdi (N. Saryhanow). sazandar [sa:zanna:r], at, ser. Sazanda. Aradan salym geçmänkä bolsa saz gurallary peýda bolup, sazandarlar bilen bagşy orta geçdi (B. Kerbabaýew). sazandarlyk [sa:zanna:rlyk], at, ser. Sazandalyk. Menem kä zergärlik, käte-de sazandarlyk, käte hem şahyrçylyk edýärin (N. Pomma). sazarmak [sa:zarmak], işl., gepl.d. Daň saz berip, günüň dogýan ýeri agaryp başlamak.Ýeňse kem-kemden sazaryp, agaryp, ýyldyzlary ýeke- ýekeden ýuwutmaga başlady (H. Derýaýew). sazçy [sa:zçy], at, ser. Sazanda. Bagşymy sazçylar gelýär (Ç. Aşyrow). sazçylyk [sa:zçylyk], at. Saz sungatyna degişli. Sazçylyk mekdebi. Sazçylyk okuwy. Sazçylyk sungaty. sazhon [sa:zho:n], syp. Saza höwesli, sazy gowy görýän. sazlabermek [sa:zla:vermek], işl. 1. Saz gurallaryny sazlap başlamak. Kadyr dutaryň kirişlerini sazlaberdi. 2. Düzgüne getiribermek. 3. Biri bilen arasyny sazlap ugramak. sazlama [sa:zlama], iş ady. Sazlamak ýagdaýy. sazlamak [sa:zlamak], işl. 1. sazç. Saz gurallarynyň kirşini çekip, gerekli owaza gurmak. Sazandalar dutarlaryny sazlap başladylar. 2. Gerekli enjamyň işleýşini düzetmek. Ol radionyň sesini sazlady. 3. Biri bilen araňy gowulandyrmak, dostlaşmak, ysnyşmak. Tejribeli miraplar bilen arasyny sazlady (N. Pomma). sazlamaklyk [sa:zlamaklyk], iş ady. Sazlamak ýagdaýy. sazlanmak [sa:zlanmak], işl. 1. Saz gurallarynyň kirşi çekilmek, düzülmek. Ýetginjek sazandalar dutarlaryny sazlap, çalmaga başladylar (A. Gowşudow). 2.Gerekli enjamyň işleýşi düzedilmek. Motoryň işleýşi sazlandy. 3. Biri bilen araň gowulanmak, dostlaşmak. sazlanyş [sa:zlanyş], iş ady. Sazlamak ýagdaýy. sazlaşdyrmak [sa:zlaşdyrmak], işl. Sazlap çykmak. sazlaşmak [sa:zlaşmak], işl. 1. Sesler biri- biri bilen sazlaşykly çykmak. 2. Biri-biri bilen utgaşmak. Ojak-tamdyrlardan çabyrap çykýan ýiti ýalyn ikindiniň gyrmyzy şapagy bilen sazlaşyp, oba birhili geň-enaýy dabara berýärdi (G. Kulyýew). sazlaşyk [sa:zlaşyk], at. Gurşap alan tebigatda aýry-aýry zatlaryň biri-biriniň üstüni ýetirmegi, goşulyşmagy arkaly özara utgaşmasy. 2. sazç. Birnäçe sesiň bilelikde goşulyp utgaşmasy. Dutardan çykýan sesleriň sazlaşygy. sazlaşykly [sa:zlaşykly], syp. 1. Goşulyşyp, yzygiderli bir äheňde gidýän (ses hakynda). 2. Utgaşykly. Işler sazlaşykly alnyp barylýar. sazlaşyklylyk [sa:zlaşyklylyk], at. Sazlaşygy barlyk, sazlaşykly bolmaklyk. sazlaşyklyrak [sa:zlaşyklyra:k], syp. Birneme sazlaşykly. sazlaşyksyz [sa:zlaşyksyz], syp. Goşulyşyp gitmeýän, sazlaşmaýan. Dumly-duşdan guş- gumrularyň sazlaşyksyz owazy eşidilýär (G. Kulyýew). sazlaşyksyzlyk [sa:zlaşyksyzlyk], at. Sazlaşygy ýokluk, sazlaşykly dällik. sazlatmak [sa:zlatmak], işl. Sazlamak işini birine etdirmek. Dutary sazlatmak. sazlaýjy [sa:zlaýjy], at. Sazlap işlär ýaly edýän, kemçiligi düzedýän adam. Stanoklary sazlaýjy. sazlaýyş [sa:zlaýyş], iş ady. Sazlamak ýagdaýy. sazly [sa:zly], syp. Saz bilen ýerine ýetirilýän, saz bilen berilýän, eşitdirilýän; gapdalyndan saz goşulýan. Sazly arakesme. Sazly gepleşik. Sazly drama. sazlyk [sa:zlyk] I, at, gepl.d. 1. Giden gamyşlyk, hyşalyk ýer. Sygry sazlygyň içinden alyp geldiler. \n\n\n SAZLYK [sa:zlyk] II, at. Ylalaşykly, arkalaşykly ýagdaý, agzybirlik. Durmuşyň lezzeti maşgala sazlygynda ýüze çykýar. \n\n\n SAZLYK [sa:zlyk] III, at. Jebislik. Önümçilikde takyklygy we sazlygy gazanmaly. sazmyk [sa:zmyk], syp. Çalymtyl tüsse salgymyna, çal gubara meňzeýän. Şu sazmyk görnüşiň içinde gara salgym bolup aýlanyp ýörenler Ýelli bilen Wüşi keldi (A. Gowşudow). saz-söhbet [sa:s-söhvöt], at. Aýdym-sazly söhbet, aýdym aýdyp, saz çalmaklyk, sazly-söhbetli meýlis. Birniçe deň-duş ýigitler Hemra bilen... saz- söhbet edip oturar erdiler (“Saýatly – Hemra”). sazşynas [sazşyna:s], at. Sazyň taryhyny we teoriýasyny öwrenýän hünärmen. sazşynaslyk [sazşyna:slyk], at. Sazyň taryhyny we teoriýasyny öwrenýän ylym. sebet [sevet], at. 1. Içine zat salmak üçin inçe söwüt çybyklaryndan örülýän ululy-kiçili gap. Bazardan gelýärin, Elimde sebet, Sebediniň içi – pomidor, kelem... (K. Gurbannepesow). 2. Ýylgyndan, tutdan bedre şekilli edilip örülen balyk tutulýan enjam. sebäp [se:vä:p], at. Bir hadysanyň ýüze çykmagyna, döremegine şert döredýän ýagdaý, esas döredýän zat (näme üçin? diýen soraga jogap bolýan söz). Ýangynyň sebäbi. Urşuň turmagynyň sebäbi. \n\t‣ Sebäp eýerjeň sözlemi eýerjeňli goşma sözlemlerde: baş sözlemden aňlanýan pikiriň sebäbini görkezýän eýerjeň sözlem. sebäpkär [sevä:pkä:r], at. Bir zadyň, ýagdaýyň ýüze çykmagyna, döremegine sebäp bolýan (adam ýa-da zat). Toýuň sebäpkäri. sebäpli [sevä:pli], syp., bagl. 1. Bir adam ýa- da bir zat bilen bagly, bir zat üçin, zerarly. Sen sebäpli okuwdan gijä galdym. Ol ýarawsyzlyk sebäpli gelip bilmedi. 2. Bir sebäbe görä, esasly. Okuwdan sebäpli galmak. sebäpsiz [sevä:psiz], hal. Hiç bir sebäbi, delili bolmazdan. Sebäpsiz çöp başy gymyldamaz (Nakyl). sebit [sevit], at. 1. Belli bir ýer, etrap, töwerek. Myhman Tejen sebitlerinden gelipdir diýýärler. 2. Dünýäniň aýratyn ykdysady-geografik we beýleki aýratynlyklary kybapdaş bolan ýanaşyk ýurtlar topary. Türkmenistanyň halkara sebit guramalaryna gatnaşmak mümkinçiligi howul-hara syýasy konýunktura arkaly däl-de, bileleşigiň uzak möhletleýin maksada laýyklygy hem-de ykdysady geljegi bilen kesgitlenilýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). sebitara [sevita:ra], syp. Düzümine birnäçe sebit girýän, sebitler arasyndaky. Sebitara maslahat. Sebitara hyzmatdaşlyk forumy. sebzebaz [sevzeva:z], at, k.d. Ýaşyl geýimli. Tört atly geldiler, bary sebzebaz, Hasalary ýaşyl, aty teblebaz (Magtymguly). sebzepoş [sevzepo:ş], syp., k.d. Ýaşyl geýnen, gök örtünjeli. Ol dördüň biri bar, mydam sebzepoş (Magtymguly). seçdirmek [seşdirmek], işl. Seçmek işini birine etdirmek. Ol oglunyň galpak toýunda pişme seçdirdi. seçek at. Bir zadyň gyrasyna ýüpekden, ýüplükden we ş.m. ýörite taýýarlanyp tutulýan, seçelenip duran bezeg. Torbalaryň seçekleri. seçekleme iş ady. Seçeklemek ýagdaýy. Gyňajy seçekleme ýeňil iş däl. seçeklemek işl. Bir zadyň gyrasyna seçek tutmak, seçek etmek. Ýaglygy seçeklemek. seçeklemeklik iş ady. Seçeklemek ýagdaýy. seçeklemezlik iş ady. Bir zadyň gyrasyna seçek tutmazlyk, seçek etmezlik. seçeklenmek işl. Bir zadyň gyrasyna seçek tutulmak, seçek edilmek. Seçeklenen ýaglyk. seçekleşmek işl. 1. Seçeklemäge kömekleşmek. Gyzy ejesine ýaglyk seçekleşdi.2. Bile seçeklemek. Gelinler gyňaçlary seçekleşip otyrlar. seçekletmek işl. Seçeklemek işini başga birine etdirmek; seçeklemäge ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Tutyny seçekletmek. seçekläbermek [seçeklä:vermek], işl. Seçekläp başlamak; seçeklemek işini dowam etdirmek. Özüň seçekläbersene! seçekli syp. 1. Seçek tutulan, seçek edilen. Gyzyl seçekli ýaglyk. 2. at. Seçekli gülli ýüň ýaglyk, gyňaç. Alynyna täzeje ýaşyl seçeklini bir çalyp, Altyn gyz gelýärdi (A. Durdyýew). seçeleme iş ady. Seçelemek ýagdaýy. seçelemek işl. 1. Yzly-yzyna, birnäçe gezek seçmek. Ol özüniň getiren sowgadyny dumly-duşa jomartlyk bilen seçeledi. 2. Käwagt bir damja ýere gaçmak, seçir-gaçyr ýagmak. seçelemeklik iş ady. Seçelemek ýagdaýy. seçelemezlik iş ady. Yzly-yzyna seçip goýbermezlik. seçelenmek işl. 1. Pytrap ýaýramak, pytrap gitmek. Monjuklar ýagyş damjalary kimin ýylpyldaşyp, howzuň gyrasyna seçelenipdir (N. Pomma). 2. Däne-däne bolup durmak, pytrap ýatmak. Bişiren palawynyň tüwüleri seçelenip dur. seçgi [seçği] I, at. Çaga ýa-da gelin toýunda seçilýän süýji, pişme we ş.m. zatlar. Gelniň üstünden seçgi seçdiler. \n\n\n SEÇGI [seçği] II, at. 1. gepl.d. Saýlaw. Bu saparky boljak arçyn seçgisi hakynda her kim öz çenini aýdyp, gürrüň edişýärdiler (A. Gowşudow). 2. Ösümlikleriň toplumyndan geljekde köpeltmek üçin gymmatly hojalyk bähbitli alamatlaty boýunça saýlama ösümlikleriň saýlanyp alynmagy, tohum saýlama işiniň esasy. seçibermek [seçivermek], işl. Seçip başlamak. seçilmek işl. l.Her ýere, her ýere düşer ýaly dagynyk sepilmek. Çowlujagnyň depesinden, Nogul- nabat seçilip dur (K. Gurbannepesow). 2. Saýladylmak, saýlanyp aýrylmak. Seçilen goýunlary kökerdip, sagmaga başladylar (H. Derýaýew). 3. Saýlanyp alynmak, saýlanmak. seçir-gaçyr [seçir-ğaçyr], syp. Selçeň, her ýerde biri. Ýagyş damjalary seçir-gaçyr ýere gaçýardy. Sepilen tohumlar seçir-gaçyr çykypdyr. seçiş iş ady. Seçmek ýagdaýy. seçişmek işl. 1. Seçmäge kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup bile seçmek. Gelin alynýan ýerde aýallar pul, süýji-koke seçişip durdy. seçme I, iş ady. Seçmek ýagdaýy. \n\n\n SEÇME II, at. Peşeňe salnyp atmak üçin gurşundan guýlan owunjak güllejikler. seçmedan [seçmeda:n], at. 1. Seçme salnan gaýyş guty, seçme gaby. Ol hataryny biline guşap, aw pyçagy bilen seçmedanyny hem dakyndy. 2.Nili hyrsyz, seçme atylýan aw tüpeňi. seçmek işl. 1. Her ýere, her ýere düşer ýaly edip dagynyk sepmek. Goňşy-golamlary ýygnap, dessine Patrak seçdiler ogluň üstüne (A. Kekilow). 2. Köp zadyň içinden saýlap-seçip almak, saýlamak. Men öz hünärimi seçip aldym. 3. Süri malyň sagylýanyny, owlak-guzusyny saýlamak, saýlap aýyrmak. Kimiň eli gaňrakly, kimiň eli pürli ýylgyn çybykly goýunlary seçmäge başladylar (H. Derýaýew). 4. gepl.d. Saýlaw arkaly saýlamak. 5. gepl.d., ser. Saçmak. Kireňsiz asmanda aşak sallanan Gün, özüniň ýiti şöhlesini seçýärdi (A. Gowşudow). seçmeklik iş ady. Seçmek ýagdaýy. seçmezlik iş ady. Seçmek işi, hereketi ýerine ýetirilmezlik. seda [seda:], at, şahyr. Gulaga eşidilýän ses, ses-üýn. Gulagyma geldi ýaryň sedasy, Hoş geldiň, Mejnunym, sapa gelip sen! (“Leýli – Mejnun”). Eger- eger olaryň birinden hem seda çykmady (T. Gurbanow). seg [seğ], at, k.d. It. Donum ýyrtar diýdim, sege ýalbardym, Ötmesin diýip ýaz günleri gaý bile (Hatam şahyr). segaby [seğa:vy], syp. Bagananyň bir görnüşi. Onuň başynda segaby telpegi, aýagynda äňsiz uly ädigi, uzyn uçgurlarynyň gotazy sallanyp duran jalbary bardy (N. Jumaýew). segrelmek [seğrelmek], işl. Bökülmek, bökjeklemek. segreme [seğreme], iş ady. Segremek ýagdaýy. segremek [seğremek], işl. 1. Iki öň aýagyny öňe atyp ýöremek, gorgunlamak (at hakynda). Ürker ýaby taý görende, Bedew segräp läşden geçer (Aşyky). 2. Bökmek, bökjeklemek. Däli Garçar segräp baryp, suwa düşdi, büreler suwa akyp gitdi (“Kitaby dedem Gorkut”). segremeklik [seğremeklik], iş ady. Segremek ýagdaýy. segreşmek [seğreşmek], işl. Birnäçe at segremek. segretmek [seğretmek], işl. Bökdürmek, bökjekletmek. Bu ýandan Bähram hunhor atyny segredip, meýdana çykdy (“Kasym oglan”). segreýiş [seğreýiş], iş ady. Segremek ýagdaýy. segräbermek [seğrä:vermek], işl. Segräp ugramak; dowamly segremek. segse [seğse], at. Gyrkylygyň sallaryny birikdirýän iki uçly, ortasy tokgaja hem kiçijik agaç bölegi. segsen [seğsen], san. 80 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Magtymguly, dostlar, garramaň beter, Ýetmişiň, segseniň arasy ýeter (Magtymguly). segseninji [seğseninji], san. 80 mukdar sanyndan ýasalan tertip san. sežde 1) sežde etmek namaz okalýan wagtynda alyny, el-aýaklary, iki dyzy we aýagyň barmaklaryny ýere degrip goýmak. Metjidiň töweregi sežde etmäge gelen her hili geýimdäki musulmanlardan doly (B. Seýtäkow). 2) hudaýa sygnyp, aýat-töwwir etmek, doga okamak. sekdirme 1. iş ady. Sekdirmek ýagdaýy. 2.at. Gaýma we keşde bilen edilýän nagyşlaryň arasyndaky inçe zolaklaryň içine gaýalýan dürli reňkli gaýma. Ýokarsyna çyraz, iki gapdalyna sekdirme edip, ortasyna-da älem saldy. sekdirmek işl. Bir ýere aýak basdyrmak, bardyrmak, getirmek (sekdirmek sözi sözlem içinde gelen ýagdaýynda soňundan inkärlik aňladýan söz getirilip ulanylýar). – Eziz Watana duşmanyň toýnagyny sekdirmeli däldiris – diýdi (A. Gowşudow). sekdirmeklik iş ady. Sekdirmek ýagdaýy. sekdirmezlik iş ady. Bir ýere aýak basdyrmazlyk, bardyrmazlyk, getirmezlik. Duşman aýagyny sekdirmezlik. seki at. Üstünde düşek ýazyp oturmak, ýatmak üçin, köplenç, gumdan galdyrylan belent ýer. sekil at. Käbir atyň, owlagyň we ş.m. aýaklarynyň dyzyndan aşakdaky ak ýeri. Meleguşuň akja sekiliniň yzyndan galýan inçejik tozan indi göge galman, aýagyna çolaşyp barýardy (B. Soltannyýazow). \n\t‣ Sekil atmak saça ak girip başlamak. sekilmek işl. Bir ýere aýagyň bilen ýöräp barylmak. sekiş iş ady. Sekmek ýagdaýy. sekiz san. 8 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. \n\t‣ Sekiz suw taryh. bir gije-gündizlik, 24 sagatlyk suw nobaty, serkar. sekizdogajyk [sekizzoğa:jyk], at. Palasa salynýan "bossany" nagşynyň we gölçäniň içine salynýan sekiz sany üçburçluk görnüşli owunjak nagyşlaryň ady. Bu sekizdogajyk hala gowy öwüşgin beripdir. sekizganat [sekizğa:nat], syp. Tärimi sekiz bölek, sekiz bölek tärimli. Sekizganat ak öýüň Ýaraşygy sallançak (Hüwdi). sekizgaýňak [sekizğaýňak], at. Dörtburç çyzygyň daş-töweregine goçak aýlanyp, şeýle hem "gabsagöl halynyň" gölüniň ortasyna, ýüň jorabyň durkuna salynýan nagyş. sekizgoçak [sekizğoçok], at. Hala, el işlerine salynýan dört sany garşylykly goçak. sekizinji san. 8 mukdar sandan ýasalan tertip san. Sekizinji gat. Sekizinji jaý. sekizkeşde at. Dört ýaşyl, iki ak, iki sary gaýalyp, tahýa, hala, keçä salynýan ýaprak görnüşli nagyş. Eje, men-ä şu taýyk sekizkeşde salaýjak (Ý. Mämmediýew). sekizleme at. Her bendi sekiz setirden ybarat bolan şygyr; goşgy düzmegiň sekizleme görnüşi. sekizlenji san, gepl.d., ser. Sekizinji. Meret küle azajyk pikirlendi-de: – Sekizlenji gün bolsa gerek – diýdi (N. Geldiýew). sekizlik at. 1. 8 bilen aňladylýan haýsydyr bir zadyň ady. Awtobusyň ýoluna garap duran adamlaryň biri: – Hanha, sekizlik gelýär – diýip, begenjini daşyna çykardy. 2. syp. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. Sekizlik galoş. sekizýyllyk at. Sekiz ýyllap okuw okalýan doly däl orta mekdep. sekme iş ady. Sekmek ýagdaýy. sekmek işl. Bir ýere öz aýagyň bilen barmak, aýak basmak. Başda uslyp bilmän, aýagy çekmän, Gezipdi kän wagt bu öýe sekmän (A. Kekilow). Ýaşyryp nätjek, Ýazly, özüň habar etmedik bolsaň, gapyňdan sekjegem däldim (H. Garabaýew). sekmeklik iş ady. Sekmek ýagdaýy. sekmezlik iş ady. Bir ýere barmazlyk. sekunt [seku:nt], at. Minutyň altmyşdan bir bölegine deň bolan wagt birligi. Edil şol sekuntda kakasy-da başyny galdyryp, oglunyň ýüzüne seretdi (A. Durdyýew). selçeň syp., ser. Seýrek. Sähet bolsa özüniň arryk ýüzündäki selçeň sakgalyny yzly-yzyna sypalaýardy (A. Gowşudow). selçeňlemek işl., ser. Seýreklemek. Akmaýanyň gürrüňi selçeňlände, oňa habar gatdy (B. Kerbabaýew). selçeňlenmek işl., ser. Seýreklenmek. selçeňleşmek işl., ser. Seýrekleşmek. Garrynyň ýygyrtlaşan gabaklarynyň, selçeňleşen kirpikleriniň arasyndan ýaş damdy (B. Kerbabaýew). selçeňletmek işl., ser. Seýrekletmek. Şondan bäri Pökgen aýdyma hiňlenmesini hem has selçeňletdi (A. Gowşudow). selçeňlik at, ser. Seýreklik. selçeňräk [selçeňirä:k], syp., ser. Seýregräk. Selçeňräk gögeren gowaçalar agşamyň şypaly şemalyna başlaryny yraşyp otyrdylar. seleň syp. Daş-töwreginden şemal, ýel, howa urup duran, açyklyk, giňlik (ýer, meýdan). Bizi seleň meýdanda hatara goýlan üsti näz-nygmatly stollaryň başyna getirdiler (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Seleň şemal salkyn, mylaýym şemal. Derýanyň üstünden gelýän seleň şemal argyn bedenlere dermandy. seleňleme iş ady. Seleňlemek ýagdaýy. seleňlemek işl. 1. Açyk howa, giňişlik ýere çykyp, gezelenç etmek, dem-dynç almak, ýelejiremek, şemallamak. Goýry kölegede bir salym seleňledik. 2.Salgym atmak, howalanyp görünmek. Soltan Sanjaryň gümmezi uzakdan seleňläp görünýärdi (B. Kerbabaýew). seleňlemeklik iş ady. Seleňlemek ýagdaýy. seleňlemezlik iş ady. Seleňläp görünmezlik. seleňleşmek işl. 1. Birnäçe bolup giň ýere çykyp, gezelenç etmek. 2. Uly-uly agaçlar uzakdan ýa-da ýokarda howalanyp görnüp durmak. Ýapraklarynyň reňkleri biraz solgunlanan erik agaçlary ulumsylyk bilen seleňleşýärler (B. Kerbabaýew). seleňleýiş iş ady. Seleňlemek ýagdaýy. seleňlik syp. Daş-töweregi açyk, seleň, tämiz howaly (ýer, meýdan). Nähili seleňlik! Adam şeýle seleňlikde ýaşasa, Hiý ömrülla garrarmy! (G. Kulyýew). seleňräk [seleňirä:k], syp. Daş-töweregi şemallyrak, şabadrak. Seleňräk ýerde ýaşasaňdyň! selälik [selä:lik], at. Oraza aýynda agzyny bekleýänleriň dan atmazyndan öň iýýän nahary. Kempir bilen ikisi gaýym selälik edindiler (“Görogly”). Selälige turmak. selin at. Gumda bitýän topbak düýpli, çogdam çykýan, dik baldakly, uzyndan inçe ýaprakly köpýyllyk ösümlik. selinleme iş ady. Selinlemek ýagdaýy. selinlemek işl. Teläriň, kümäniň üstüne selin basyp ýapmak, guýynyň örüm bilen diwarynyň arasyna selin dykmak. selinlemeklik iş ady. Selinlemek ýagdaýy. selinleşmek işl. Teläriň, kümäniň üstüni selin bilen basyryşmak, selinlemäge kömekleşmek. selinletmek işl. Selinlemegi başga birine etdirmak. Teläriň üstüni selinletmek. selinleýiş iş ady. Selinlemek ýagdaýy. selinli syp. Selin gögeren ýer. Selinli, sözenli oýda çekene bakardyk. selinlik syp. Selniň köp gögeren ýeri. Biz bir selinlik ýerde düşlemeli bolduk. seljerilmek işl. 1. Bir zat ikinji bir zatdan tapawutlandyrylmak, onuň hiliniň neneňsidigi saýgarylmak. Her kimiň eden işi seljerilmelidir. 2. Analiz edilmek, derňelmek. Seljerilen eser. seljeriş iş ady. Seljermek ýagdaýy. seljerme iş ady. Seljermek ýagdaýy. seljermek işl. 1. Bir zady ikinji bir zatdan tapawutlandyrmak, onuň hiliniň neneňsidigini saýgarmak. 2. Analiz etmek, derňemek. Çeper eseri seljermek. seljermeklik iş ady. Seljermek ýagdaýy. seljermezlik iş ady. Seljerip bilmezlik; seljeriş işini geşirmezlik. seljertmek işl. Seljermek işini başga birine ýerine ýetirtmek. selki syp. Özüni oňarmaýan, hasy, ýalta, sölite. Kemine diýr, selki hatyn, Alyn saçyň çym-ak eder (Kemine). selkildeme [selkilleme], iş ady. Selkildemek ýagdaýy. selkildemek [selkillemek], işl. 1. Iki baka yraň atmak, yranmak, galgamak (esasan, saç, sakgal hakynda). Ikisiniň hem murtlary şemal degen tozga ýaly selkildedi (B. Kerbabaýew). 2. Ýersiz ýere iki baka alakjamak, selk-selk edip ýörmek. Gowakdan çykyp selkildäp ýöredi (“Görogly”). selkildemeklik [selkillemeklik], iş ady. Selkildemek ýagdaýy. selkildemezlik [selkillemezlik], iş ady. Selkildäp ýörmezlik. selkildeşmek [selkilleşmek], işl. Birnäçe zat ýa-da adam selkildemek. Buýra saçlary şemala selkildeşip durdy. Olar indi şeýdişip selkildeşip ýörmelimikä? selkildetmek [selkilletmek], işl. 1. Iki ýana yraň atdyrmak. Ol saçyny selkildedip gepledi.2. Biderek ýere iki baka alakjatmak, selkildär ýaly etmek, selkildemäge mejbur etmek. Näme ony beýdip iki-baka selkildedip ýörsüň? selkildeýiş [selkilleýiş], iş ady. Selkildemek ýagdaýy. selkildäbermek [selkillä:vermek], işl. Selkildäp başlamak, selkildäp ugramak. selkilik at. Selkä mahsus gylyk-häsiýet, selkiniň bolşy. Özüňe seret, selkilik etme. selkiräk [selkirä:k], syp. Azda-kände selki. Onuň selkiräkdigini öňem bilýärdi. selk-selk : selk-selk etmek ser.Selkildemek. selle at. Kellä oralýan uzyn in mata, çalma. sellem : bir sellem bir azajyk wagt, azajyk pursat, bir salym. Mündüler, gyzlardan galmadym menem, Aý, näme, dynç günüm, gezjek bir sellem (K. Gurbannepesow). Bir sellem sözleşmän gitdiler bular, Derrew ýol aýyrda ýetdiler bular (Ç. Gurbangylyjow). selme at. Çal reňkli, iri ýaprakly dik ösýän haşal ot. Ýazyň ygaly bilen selme örç aldy. \n\t‣ Ak selme selmeler maşgalasyna degişli bolup, baldagynyň we ýapraklarynyň aşak ýüzi unjumak dänejikler bilen örtülen ot. Ak selmäni bişirip, ondan gutap etdi. Gara selme selmeler maşgalasyna degişli bolup, baldagy selçeň şahaly, ýapraklary ýumurtga görnüşli, gyralary kertik-kertik, baldagyň we ýapraklaryň aşak ýüzi unjumak dänejikler bilen örtülen ot. selpeme iş ady. Selpemek ýagdaýy. selpemek işl. 1. Loňkuldap haýaljakdan ylgamak. Men jybarlap duran ýagşyň aşagynda selpäp barşyma iň soňky maşyn geçýän köprä ýetdim (T. Gurbanow). 2. göç.m. Bir zadyň ugrunda alakjap ýörmek, kaňkamak. selpemeklik iş ady. Selpemek ýagdaýy. selpemezlik iş ady. Selpäp ýörmezlik. selpeşmek işl. Birnäçe bolup bilelikde selpemek. Düýeler keýerjekleşdi, eýläk-beýläk selpeşdi (B. Kerbabaýew). selpetmek işl. 1. Haýal loňkuldadyp sürmek. – Heý, bir gün öň ugraýmanymyz! – diýip, bugrany selpedip ugrady (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Birini selpemäge mejbur etmek. Öz hususy ýumşy üçin ony dumly-duşa selpedýärdi (A. Gowşudow). selpeýiş iş ady. Selpemek ýagdaýy. selpäbermek [selpä:vermek], işl. Selpäp başlamak. Ýüke werziş düýe burnuny ýellendirip, selpäberdi. sem : sem bolmak sesiňi kesmek, sesiňi goýmak. Şemhal sesi köp çykdy, şondan soň agamyň sesi sem boldy (“Görogly”). Bildigiňçe mydam ýagşy sözlegil, Ýagşy söz tapmasaň, otur sem bolup (Magtymguly). Sem etmek sesini kesdirmek, sesini goýdurmak. semawar [sema:wa:r], at. Suw gaýnatmak üçin içinde ot ýakylýan turbaly metal enjam. Ol yzyna öwrülende, sözen kömrüni gaýgyrman atyp, semawaryň agzyny üfläp duran Hallygarany gördi (S. Myradow). semender [semenner], at, k.d. Köneden otda ýaşapdyr diýlip hasap edilen bir haýwan. Çekdigim naladyr semender bile, Degirmen deý baňňyr men, semender deý ataşhor (Magtymguly). Semender deý sargaryp, öz-özümden tutaşsam (Mollanepes). semeni at. Telper gabyň içinde üstüne suw sepilip gögerdilen bugdaý döwlüp, un çalnyp, uly gazanda siňňin otda gaýnadylyp bişirilýän bulamak görnüşli duzsuz iýmit. Gaýnadarlar semeni, Dula dürtüň temeni; Bildim aýralyk eken, Hemme dertden ýamany (Halk döredijiliginden). sement I, syp., k.d. Ýüwrük at. Başa baglap diwanalyk kemendin, Segredip ýetişdim yşkyň semendin (Magtymguly). \n\n\n SEMENT II, at. Gyzdyrylan daş üwelip ýasalýan gurluşyk materialy. seminar [semina:r], at. Islendik tema boýunça okuwçylaryň, diňleýjileriň işjeň gatnaşmagynda geçirilýän toparlaýyn sapaklaryň bir görnüşi. semit [semi:t], at, ser. Semitler. Semit diller topary. semitler [semi:tler], at. Alynky Aziýada hem-de Demirgazyk we Gündogar Afrikada ýaşan (wawilonlylar, assiriýalylar, finikiýalylar, ýahudylar we ş.m.) halklar topary, şeýle hem häzir ýaşap ýören araplar, siriýalylar, assiriýalylar, ýewreýler, efiopiýalylar we beýleki halklar. semiz syp. Etli-ganly, semräp ýognan. semizlik at. Semiz halda bolmaklyk. semizräk [semizirä:k], syp. Az-owlak semiz, az-kem semiz. semreme iş ady. Semremek ýagdaýy. Süýji keseliň ilkinji alamatlarynyň biri semreme, aşa köp suw içme we agyz guramadyr. semremek işl. Gereginden artyk semiz hala gelmek, ýognamak. Birnäçe gün iýdi-içdi semredi, Öz ýanyndan ony-muny samrady (A. Salyh). semremeklik iş ady. Semremek ýagdaýy. Aşa semremeklik adamyň süňňüni gowşadýar. semremezlik iş ady. Semremek katdyna ýetmezlik. semretmek işl. Semremegine mümkinçilik döretmek, semrär ýaly etmek.Toklulary semretmek. semreýiş iş ady. Semremek ýagdaýy. semräbermek [semrä:vermek], işl. Çalt semräp başlamak. semzek at, ösüml.d.Köplenç, ekin aralarynda ýere ýazylyp ösýän ýumşak baldakly, kiçiräk ýaprakllary galyň ot. sen Ýaş taýdan özüňden kiçi ýa-da has ýakyn adamlara ýüzlenilende ulanylýan çalyşma (sen sözüniň düşümlerde üýtgeýşi: sen, seniň, saňa, seni, sende, senden). Hawa, Myrat, men aýdyp ýörmesem- de öz ýanymdan seniň gadryňy gaty bilýändirin (H. Derýaýew). \n\t‣ Sen, men ýok duýdansyz, birden. Gelen adamlar ony gördüler-de, sen, men ýok, üstüne topuldylar. sena [sena:], at. 1. Döwlet nyşany hökmünde kabul edilen dabaraly aýdym. Türkmenistanyň Döwlet Senasy. 2. Taryp, wasp. Düşüpdir yşkyň howasy, Tilimden gitmez senasy, Çyn şähriniň kethudasy, Hup nyşanlar, hoş gal imdi (Şeýdaýy). 3. Doga, alkyş. Turaç tili senada, Ördek tili dogada (Magtymguly). Säher turup kyl senany, Hakdan taparsyň penany (Baýly şahyr). senagat [sena:ğat], at. Halk hojalygynyň çig mallary işläp bejerýän pudagy. senagatçy [sena:ğatçy], at, taryh. Senagat kärhanasynyň eýesi. senagatlaşdyrmak [sena:ğatlaşdyrmak], işl. Çig mal işläp çykarýan senagaty giňden ýaýbaň- landyrmak, senagat kärhanalaryny artdyrmak. senaly [sena:ly], syp. Dogaly, doga okaýan, şükür edýän, alkyş aýdýan.Ýerden çykan agaçlar, Tili senaly guşlar (Magtymguly). sene at. Haýsydyr bir wakanyň, hadysanyň we ş.m. bolan ýylyny, aýyny, gününi görkezýän senenama wagty. Oktýabr aýynyň 27-si türkmenler üçin mukaddes senedir. senem I, at. But, butparazlaryň ýasama hudaýy. Sernegun boldy senemler... (Magtymguly). \n\n\n SENEM II, at. 1. Magşuk, söýgüli ýar. Badam gabak, alma ýaňak, Bir zyba senem islärin (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. sene-mene at. Bir zat sebäpli adamlar arasynda biri-biriňe gaty-gaýrym söz aýdyşma, mençelleşme. Ol oglanlaryň käbiri bilen sene-mene etdi. senenama [senena:ma], at. 1. Ýörite alnyp barlan taryhy ýazgylar. 2. Kalendar. senet at. 1. El hünäri. 2. Enjam, gural, şaý. Ýer sürülýän senetler. Kümüş ussasynyň senetleri. Tara dokamak üçin senetler. 3. göç.m. Inçe el işi, sungat. senetçi at. Bir senet bilen meşgul bolýan adam; el işlerinden hünärli adam. senetçilik at. Bir senet bilen meşgullyk, hünärmentçilik. senetli syp. Hünärli, belli bir kärli, eli hünärli. Şol hatynlaryň her biri, Senetli wezire meňzär (Kemine). senjap [senja:p], at, k.d. 1. ser. Awysiýdik. 2. Kül reňkli awysiýdigiň derisi. Ussa Jepbar işi, senjap jüpbesi, Yspyhanda gurlan ýaýy gözel sen! (Magtymguly). sentner [se:ntner],at. 100 kilograma deň bolan agyrlyk ölçeg birligi. sentýabr [sentýa:vyr], at. Milady senenamasy boýunça ýylyň dokuzynjy aýy. senuber [senu:ver], at. 1. Dik ösýän owadan agaç. 2. göç.m. Gelşikli uzyn boý, syratly. Senubere ogşar kaddy-nahaly, Müň tümen ýüzümiň bir jüre haly (“Kasym oglan”). seň I, at, k.d., ser. Saň. Yşk elinden meniň halym teň erdi, Gözümde ýaş, synam üzre seň erdi (Andalyp). seňir at. Ýeriň suwa süsňäp girýän ýeri, burun. seňkildeme [seňkilleme], iş ady. Seňkildemek ýagdaýy. seňkildemek [seňkillemek], işl. Loňk-loňk edip gitmek, seňk-seňk etmek (möjek, it we ş.m. haýwanlaryň hereketi hakynda). Çerkez hemişeler şu ýerlerden gije geçende, birden onuň öňünden dişlerini syrtardyp, seňkildäp barýan möjek çykardy (B. Kerbabaýew). seňkildemeklik [seňkillemeklik], iş ady. Seňkildemek ýagdaýy. seňkildeşmek [seňkilleşmek], işl. Köp bolup, birnäçe bolup seňk-seňk edip ýöremek (möjek, it we ş.m. haýwanlaryň hereketi hakynda). Iki sany it seňkildeşip barýardylar. seňkildetmek [seňkilletmek], işl. Seňkildili hereket etdirmek, seňkildäp gider ýaly etmek. Jarçy sesini uzyn sokduryp, ala ýabysyny seňkildedip geçip gitdi (A. Gowşudow). seňkildeýiş [seňkilleýiş], iş ady. Seňkildemek ýagdaýy. seňkildäbermek [seňkillä:vermek], işl. Seňkildäp başlamak. seňkildi [seňkilli], at. Loňkuldyly ylgaw. seňňer at. 1. Ýörite garym gazylyp, gumy öňüne üýşürilip edilýän berkitme. Onuň öňünden hem garym gazyp, seňňer gurapdyrlar (A. Gowşudow). 2. Uly, beýik üýşmek. Bu hataryň töwereginde daşlaryna garym çekilen küde-küde ýandaklar dag ýaly seňňer alşyp durdy (H. Derýaýew). seňňerleme iş ady. Seňňerlemek ýagdaýy. seňňerlemek işl. 1. Seňňer gurmak, seňňer etmek. Okoby seňňerlemek. 2. Depe ýaly beýik bolmak, üýşmek bolup durmak, beýgelip görünmek. Olar seňňerläp oturan gum depesiniň üstüne odun üýşürmäge başladylar (A. Gowşudow). seňňerlemeklik iş ady. Seňňerlemek ýagdaýy. seňňerlenmek işl. Seňňer atyp beýgelip görünmek, seňňerläp görnüp durmak. Üsti ýükden seňňerlenip duran maşynyny saklady (N. Saryhanow). seňňerleşmek işl. Depe ýaly bolşup durmak, beýgelişip görünmek, seňňer atyşmak. seňňerleýiş iş ady. Seňňerlemek ýagdaýy. seňrik at. 1. Burnuň iki gaşyň arasyna baryp birleşýän üst ýüzi. 2. Gum, dag ýerlerinde uzalyp gidýän depe. \n\t‣ Seňrigine kakmak gaýtawul bermek, garşy çykmak. Seňrigini ýygyrmak nägilelik bildirmek. seňrikmen syp. Burnunyň üsti, seňrigi beýik, tüňňi, uly. Seňrikmen adam taýhary gözlemegi teklip etse-de, Çerkeziň çigninden ýapyşan penjäniň eýesi oňa göwnemedi (B. Kerbabaýew). seňse at. Güýçli zarba, urgy sebäpli huşuny ýitiren, huşsuz, saňsar bolan. seňseledilmek işl. Seňse ýagdaýyna ýetirilmek. seňseleme iş ady. Seňselemek ýagdaýy. seňselemek işl. Seňse bolmak, huşuňy ýitirmek, özüňden gidip, beýhuş bolmak. Gözläliň, bir ýerde eşekden ýykylyp, seňseläp ýatan bolmasyn (A. Gowşudow). seňselemeklik iş ady. Seňselemek ýagdaýy. seňselemezlik iş ady. Huşuňy ýitirmezlik, seňseläp, beýhuş bolup ýatmazlyk. seňseletmek işl. Urup seňse etmek, seňselär ýaly etmek. Ýeňsesine degen daş ýaly ýumruk ony seňseletdi (B. Seýtäkow). seňseleýiş iş ady. Seňselemek ýagdaýy. sep I, at. Bir zadyň biri-birine seplenen, birleşdirilen ýeri. Demir ýol biraz aşak epilen ýaly ýan berse-de, demirleriniň sepleri açylmandy (B. Kerbabaýew). \n\n\n SEP II, at. Durmuşa çykan gyza ene-atasynyň berýän goşy, geýimleri, bukjasy. Öýlerine gelip iki-üç ýyl gezer, haly, çuwal barça sepini düzer (B. Kerbabaýew). sepdirmek işl. Sepmek işini birine etdirmek. Ders sepdirmek. Tohum sepdirmek. Howla suw sepdirmek. sepeleme iş ady. Sepelemek ýagdaýy. sepelemek işl. 1. Suwy, külke, ownuk zatlary gaýta-gaýta, yzly-yzyna sepişdirmek. 2. Çala ýagyp başlamak, seçir-gaçyr ýagmak (ýagyş, gar we ş.m. hakynda). Ýagyş sepeläp başlady. sepelemeklik iş ady. Sepelemek ýagdaýy. sepelenmek işl. Gaýta-gaýta, yzly-yzyna sepilmek. sepeleşmek işl. 1. Sepelemäge kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde sepelemek. Ýaş oglanlar ýeriň tozanyny ýapyrmak üçin gumagrak ýerlere suw sepeleşip ýördüler. sepeletmek işl. Sepelemek işini başga birine etdirmek; sepelemäge mümkinçilik döretmek, ýol bermek. Oglanlara ekin ekiljek ýerlere ders sepelet. sepeleýiş iş ady. Sepelemek ýagdaýy. sepeläbermek [sepelä:vermek], işl. Sepeläp başlamak; çala ýagybermek. sepgit at. 1. Bir ýeriň ikinji bir ýer bilen sepişýän ýeri, birleşýän nokady. 2. Iki paslyň ýa-da iki belli wagtyň birleşýän döwri. Häzir tomus bilen güýzüň sepgidi bolmagyna garaman, howa örän maýyldy (B. Kerbabaýew). sepil [sepi:l], at. Biriniň ýa-da bir zadyň ugrunda sergezdan, ser-sepil. Sepil boldum, gezdim ol ýat illeri, Bagrym ýara etdi, batar aýralyk (Garajaoglan). sepilmek işl. 1. Sepelenip dökülmek. Daşaryk suw sepildimi? 2. Ürgün çäge, gum, kül we ş.m. sepelenip, ýeriň üstünde ýaýradylmak. Ekin ekiljek ýere öňünden ders sepildi. 3. Sepelenip ekilmek. Kölçä sogan tohumy sepilip suwaryldy. sepilmezlik iş ady. 1. Sepelenip dökülmezlik (suw, suwuk zatlar hakynda). 2. Ýeriň üstüne sepelenmezlik (çäge, kül we ş.m.). 3. Sepelenip ekilmezlik. Sepilmedik tohum gögermez (Nakyl). sepinmek I, işl. Öz üstüne atyr we ş.m. sepmek. Atyr sepinmek. \n\n\n SEPINMEK II, işl. Sep edinmek (ser. Sep). Çykjak gyz gowy sepinipdir. sepirjik at. Gapyrganyň iki tarapdan döşe gelip birleşýän ýerinde aşak çykyp duran bölejik. sepiş iş ady. Sepmek ýagdaýy. sepişdirmek işl. Sepip çykmak, baryny sepip gutarmak, birnäçe ýere sepmek. Elindäki tohumy ýeten ýerine sepişdirip çykdy. sepişik at. 1. Iki zadyň seplenen ýeri, sepleşýän ýeri. Pyçagyň sapy sepişiginden uçupdyr. 2. Esasan iki paslyň, wagtyň biriniň gutaryp ikinjisiniň başlanýan döwri, sepgit. Güýz bilen gyşyň sepişigi. sepişmek işl. 1. Bilelikde sepmek. Suw sepişip ýörmek! 2. Sepmäge kömekleşmek. Birine tohum sepişmek. 3.Biri-biriň üstüne sepmek. Gyzlar biri-birine suw sepişdiler. 4. Bir zat ikinji bir zat bilen birikmek, bitişmek, bir zat ikinji zada seplenmek. 5. Bir zat ikinji zada utgaşyp gitmek. Tutan işimiz güýz bilen sepişip gitdi. sepit [sepi:t], syp, k.d. Ak. Ýüzi aý dek, dişi sepit (Magtymguly). Syýa bagtym sepit boldy (“Seýpelmelek – Methaljemal”). sepje at, kön.s.Ýüp, bagjyk, sapak. Sepje kimin üzem ýezit başyny (“Ýusup – Ahmet”). sepleme iş ady. Seplemek ýagdaýy. seplemek işl. 1. Birikdirip berkitmek, birleşdirip tutdurmak. 2. Biri-birine utgaşmak, sepleşmek, goşulmak. Ertiri ertire sepläp, galamymyň ujuny küteldýän wagtlarym az däl (“Edebiýat we sungat”). seplemeklik iş ady. Seplemek ýagdaýy. seplemezlik iş ady. Bir zady beýleki zada birikdirip berkitmezlik. seplem-seplem syp. Birnäçe ýerinden seplenen, sep-sep. Seplem-seplem ýüp. seplenmek işl. Bir zat beýleki zada birikdirilip berkidilmek. Turbalary biri-birine seplemekçi bolanlarynda howanyň çytawunlygyna garaman, olardan ajy der akýardy (B. Kerbabaýew). sepleşdirmek işl. Sepläp çykmak, ählisini seplemek. Simiň üzülen ýerlerini sepleşdirdim. sepleşmek işl. 1. Biri-biri bilen bitişmek, biri-birini berk tutmak. Kerpiç daşlar sepleşýärler dessine (A. Kowusow). 2. Biri-biriniň yzyndan gelmek, ulaşyp gitmek. Mekgejöwen atyzlary hem seýrek tokaýlar biri-birine sepleşýärdi (N. Jumaýew). 3. Seplemäge kömekleşmek. 4. Birnäçe bolup bilelikde seplemek. Ussalar ülňi boýunça kesilen demir böleklerini biri-birine sepleşip otyrdylar. sepletmek işl. Seplemek işini başga birine etdirmek. Zergäre zynjyrasynyň üzülen ýerini sepletdi. sepleýiş iş ady. Seplemek ýagdaýy. sepli I, syp. Aýry-aýry böleklerden biri-birine seplenip ýasalan. Sepli pil. Sepli pürs. \n\n\n SEPLI II, syp. Şaý-sepi bar bolan, bukjaly; goşly, zatly. Sebet-sebet üzümler, Çöpli bolýar ýar-ýar; Bizden size gyz gitse, Sepli bolýar ýar-ýar (“Türkmen halk döredijiligi”). sepli-serpaýly [sepli-serpa:ýly], at. Sepi hem serpaýy bilen. Gyzyňy sepli-serpaýly ugratsaň, oňa ýetesi näme bar! sepme 1. iş ady. Sepmek ýagdaýy. 2. Düýbi oturdylyp däl-de, tohumy sepilip ekilen. Sepme sogan. sepmek işl. Sepeläp dökmek, sepeläp ýaýratmak. Tohumy çyglap sepdim. sepmeklik iş ady. Sepmek ýagdaýy. sepmezlik iş ady. Sepmegi amala aşyrmazlyk. sep-sep syp., ser. Seplem-seplem. sepsiz I, syp. Biri-birine seplenmedik, sepi bolmadyk. Sepsiz pil. Sepsiz pürs. \n\n\n SEPSIZ II, syp. Şaý-sepi bolmadyk, şaý-sepsiz, bukjasyz, goş-golamsyz. Gyz maşgalany sepsiz ugratmak bolmaz. ser at, k.d. 1. Baş, kelle. Turup, Magtymguly gözün açypdyr, Serine ne köýler gelip geçipdir (Magtymguly). Serimden geçer men, Gulden geçmenem, Ýarymyň habaryn aldym, gider men (“Gül – Bilbil”). 2. Bir zadyň ýokarsy, üsti, başy. Serinden dumany gitmez, Gorganly daglar görüner (Halk aýdymyndan). \n\t‣ Serden geçmek bir zadyň ugrunda başyňy gurban etmek, janyňdan geçmek. Seri ýokluk halynyň teňligi sebäpli, hiç zat bilen gyzyklanmazlyk. Onuň dünýä bilen seri ýokdy. Ser salmak göz aýlamak, göz gezdirmek, üns bermek, äňetmek, seretmek. Ol diňşirgenip, daş-töweregindäki janly herekete ser saldy (A. Gowşudow). Ser urmak belli bir wagta, ýaşa we ş.m. golaýlamak, ýeteňkirlemek. Ol ýaşy segsenine ser uran adamdy. serb [se:rp], at, ser. Serbler. serbaz [serva:z], at, k.d. Nöker, esger. Ýetip bardy ki serbaz öň sapydan (Abdysetdar Kazy). serber [server], at. Kesekli ýere mala basylanda, malanyň agramyny artdyrmak üçin onuň üstüne basylýan agramlyk ýük. Mälikguly dagy baran güni azallary, boýuntyryklary, serberleri, boronalary düýä ýükläp, sürüm, ekiş geçiriljek atyza eltdiler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). serbeser [serveser], at, k.d. Erkin, azat. Meniň jigim gül öwser, Gül içinde serbeser, Ballar bilen bakaýyn, Süýtden suwa ýakaýyn (Hüwdi). Köňlüm, saňa nesihat, gezseň serbeser gezgin (Mollanepes). serbler [se:rpler], at. Serbiýanyň esasy ilatyny düzýän günorta slawýan halky. serçe at. Çal ýelekli kiçijik guş, çymçyk. Bu günki serçe düýnki serçä "jik-jik" öwreder (Nakyl). Serçeden gorkan dary ekmez (Nakyl). \n\t‣ Serçäniň gözünden urmak göwnejaý iş etmek. serçemen at. Ot, gül gögerip oturan suwluk ýer, otluk meýdan. Sapaly, serçemen ýaýla düzüňe, Mydam bahar gelýär, ýaz gelýär seýle (R. Seýidow). serçemenlik at. Otluk we güllük meýdan, otluk-suwluk ýer. serçeşme at. Sowuk suwly çeşmäniň çogup çykýan ýeri, çeşmäniň gözbaşy. serdar [serda:r], at. 1. taryh. Uly bolmadyk toparyň serkerdesi, ýolbaşçysy. 2. Jemgyýetçilik hereketine syýasy taýdan ýolbaşçylyk edýän adam, lider. 3. Oglana dakylýan at. 4. Balkan welaýatynda bir etrap; şäher ady. serdarlyk [serda:rlyk], at. Serdar bolmaklyk, serdaryň ýagdaýy, käri. Serdarlyk, köşegim, bazara baryp alar ýaly kişmiş däldir (B. Kerbabaýew). serdesse at, k.d. Sowuk ýarag hökmünde ulanylýan ujy tommaýly ýogyn taýak. serdirmek işl. Sermek işini birine etdirmek, biriniň sermegini gazanmak. Ýuwlan geýimleri ýüpüň üstüne serdirmek. Çyg çeken bugdaýy serdirmek. sere I, at. Başam barmak bilen süýem barmagyň gerlen ýagdaýyndaky aralygy we şol aralyga barabar uzynlyk ölçegi. \n\t‣ Agsak sere süýem barmak bilen külbikäniň gerlen ýagdaýyndaky aralygy we şol aralyga barabar uzynlyk ölçegi. \n\n\n SERE II, at. Iň gowusy, naýbaşy, aňrybaşy. Emeliň seresi – güýç (Nakyl). Dilber, sen-sen gözelleriň seresi, Melhem kyl, bitmedi synam ýarasy (Kätibi). 3. Gyza dakylýan at. sereboýy [serevoýy], at. Bir sere uzaklykdaky aralygy, beýikligi, inliligi we galyňlygy aňladýan takmyn ölçeg. seredibermek [seredivermek], işl. Seredip başlamak. seredilmek işl. 1. Bir zada ýa-da birine bakylmak, äňedilmek. 2. Gowy saklanmak, idedilmek. Bu goýunlara gowy seredilipdir. 3. Nämedir bir zada göz-gulak bolmak. 4. Bir zat barlanyp görülmek. Çap edilmeli makalalara gaýta- gaýta seredildi. 5. Bir zat bejerilmek, düzedilmek, oňarylmak. Otlanmansoň motora täzeden seredildi. serediş iş ady. Seretmek ýagdaýy. Onuň gözüni aýyrman seredişini halamadym. seredişdirmek işl. Bir zada seredip çykmak. Birdenkä-de bir hata bar ünsüni berip seredişdirdi-de, sesli okady (B. Kerbabaýew). Seredişdirip görse, Çalaja demi gelýär (A. Alamyşow). seredişmek işl. 1. Birnäçe bolup bilelikde seretmek. Ýoldaşlary oňa uzakdan ogrynça seredişip, hezil edişip gülüşýärler (Ö. Abdyllaýew). 2. Seretmäge kömekleşmek. Men hem elimiň ýetdiginden çagalara seredişerin. serenjam [serenja:m], at. Iň gerekli, zerur bolan enjam, gerekli zatlar, goş, şaý. Goşun serenjamyn, il serişdesin, Padyman ogluna bilmek ýaraşmaz (Magtymguly) \n\t‣ Serenjam bermek tertip-düzgüne salmak, ýerli- ýerinde goýmak, tijemek. Öýüň içiniň serenjam berlişi tämiz hem düşünjesi bar bolan bir aýalyň sypatyny gözüň öňüne getirýärdi (A. Gowşudow). serenjamçy [serenja:mçy], at. Guramaçy; serediji, göz-gulak bolujy, baştutanlyk ediji. serenjamlamak [serenja:mlamak], işl. 1. Gerekli enjam, goş we ş.m. bilen üpjün etmek. Gerekli ýol goşlary bilen serenjamlap ýola saldylar. 2. Serenjam bermek, tertip-düzgüne salmak, ýerli- ýerinde goýmak. serenjamlanmak [serenja:mlanmak], işl. Serenjam berilmek. Öý goşlary serenjamlanan gara öýüň ortasynda ot ýanýardy. serenjamly [serenja:mly], syp. 1. Gerekli enjam, zat, goş bilen üpjün edilen. 2. Tertip-düzgüne salnan, serenjam berlen. Ol arassa serenjamly öýdi. serenji : serenji çybyk gulaç dokalanda, dokmanyň inini gerip saklamak üçin dört-dörtden eriş daňlan çybyk. serent I, at. Dokmada dartynyň öňüni açyp gidýän çybyk. \n\n\n SERENT II, at. El degirmenini aýlamak üçin, onuň ýokarky daşynyň bir gyrasyndaky deşige sokulýan, geýdirilýän uzyn agaç (onuň ýokary başyna berkidilen ýüp üç tarapa çekilip daňylýar ) Serent ýüpi. sereňňam [sereňňa:m], at. Balyk tutulýan esbaplary (tor, ak) serip guratmak üçin ýönekeý desga. seresap [seresa:p], 1. syp. Döremegi mümkin bolan howpy göz öňünde tutýan, ätiýaçly, ägä. Seresap adam. 2. hal. Usul bilen, emaý bilen, ýuwaşjadan. Çaga uklandyr, seresap üwre. seresaply [seresa:ply], hal. Seresaplylygy elden bermän, seresaplylyk bilen, örän ätiýaçly bolup. Şu inçe zatlara gaty seresaply ýapyşmak gerek (B. Seýtäkow). seresaplyk [seresa:plyk], at. Örän ätiýaçlylyk, ägälik, eserdeňlik. Ol häli-şindi duşman leşgerine seresaplyk bilen seredýärdi (“Görogly”). seresaplylyk [seresa:plylyk], at.Seresaply bolmaklyk. Güýçli gollar maşyny seresaplylyk bilen hereket etdirýärdi. seresapsyz [seresa:psyz], syp. Seresaplylygyny ýitiren, seresapsyzlyk bilen, ätiýaçly bolman. Işe seresapsyz ýapyşsaň, bir bolgusyzlygyň üstünden barmagyň mümkin. seresapsyzlyk [seresa:psyzlyk], at. Seresapsyz bolmaklyk, seresaply dällik. Özümiň seresapsyzlygym bilen onuň göwnüne degmäýin (B. Pürliýew). sereşleme iş ady. Sereşlemek ýagdaýy. sereşlemek işl., gepl.d. Açyp görkezmek, görer ýaly edip goýmak, ýaýradyp goýmak. Hojamberdi penjesindäkini oňa sereşledi (R. Gelenow). sereşleýiş iş ady. Sereşlemek ýagdaýy. seretdirmek işl. 1. Seretmek işini başga birine etdirmek; barlatmak; bejertmek. Sen hi, lukmana baryp, gözüňe seretdirýärmiň? (A. Durdyýew). seretme iş ady. Seretmek ýagdaýy. seretmek işl. 1. Birine ýa-da bir zada garamak, äňetmek, göz dikmek, nazar salmak. Ol oňa gözlerini mölerdip seretdi (B. Kerbabaýew). 2. Garaşyk etmek. Ýetim çagalara seretmek. 3. Idetmek, bakmak. Mallara gowy seredip bildiňizmi? 4. Göz-gulak bolmak, esewan bolmak. Bar, nahara seret! 5. Barlap görmek. Lukman gözüme seredip, oňa näme bolandygyny anyklady. 6. Derňemek; seljermek. Jenaýat işine seretmek. Iş toparynyň agzalary taslama seredip, öz pikirlerini aýtdylar. 5. Ýygnagyň, maslahatyň we ş.m. gün tertibine girizmek, garamak. Ýygnakda köp meselä seretmeli boldy. 6. Bir zady bejermek, düzetmek, işlär ýaly etmek. Maşynyma hemişe bir ussa seredýär. 7. Seretmek işliginden soň oturmak, durmak, ýörmek kömekçi işlikleri gelip, täze manyly düzümli işlik ýasalýar: Seredip oturmak oturan ýeriňden dowamly seretmek. Seredip durmak dik duran ýeriňden dowamly seretmek. Seredip ýörmek aýak üstünde gezip ýörkäň daş-töwerekdäki zatlara dowamly seretmek. seretmeklik iş ady. Seretmek ýagdaýy. seretmezlik iş ady. Seretmek işi amal edilmezlik. sergezdan [serğezza:n], at. 1. Hiç hili iş bilen meşgullanman ygyp ýören ykmanda. 2. göç.m. Iki arada alaçsyz galan, näme etjegini bilmän ýören. Miraplaryň birnäçesi şol iki oýuň arasynda sergezdan galypdylar (B. Kerbabaýew). 3. Bir zadyň ugrunda gezmek, ser-sepil bolmak. Wahyt, menden habar sorsaň, Bir ýar üçin sergezdan men (“Zöhre– Tahyr”). sergezdançylyk [serğezza:nçylyk], at, ser. Sergezdanlyk.Seýilem bir seýil, sergezdançylyk hem seýil (Nakyl). sergezdanlyk [serğezza:nlyk], at. Sergezdan halda bolmaklyk, sergezdanyň ýagdaýy. sergi [serği], at. Köpçülige görkezmek üçin aýratyn jaýda, meýdanda jemlenip goýlan zatlaryň toplumy we olaryň goýlan ýeriniň ady. \n\t‣ Sergi bolup ýatmak dargap, pytrap ýatmak, ýaýrap ýatmak. Sergi bolup ýatyr gulanyň eti, Tilki bu boluşa şatlandy gaty (A. Salyh). sergin [serğin], syp., ser. Açyk ýerden ösýän salkyn howaly. Gündogar tarapdan alabaharyň sergin şemaly öwüsýärdi (“Edebiýat we sungat”). serginlemek [serğinlemek], işl. Sergin howada salkynlamak.Tämiz howada serginläp geldim. serginleşmek [serğinleşmek], işl. Ýuwaş- ýuwaşdan sergin howa ösmek, salkynlaşmak.Bular bir uklap oýanýançalar, howa serginleşip, bir tarapdan ýuwaşraga-da şemal ösmäge başlapdyr (“Türkmen halk ertekileri”). serginletmek [serğinletmek], işl. Içeriniň howasyny täzelemek, ýelejiretmek, şemallatmak. Öýleriň äpişgedir işiklerini açyşdyryp, serginledip goý! serginlik [serğinlik], at. Sergin ýagdaýda bolmaklyk. Howanyň serginligi adamlaryň janyna hoş ýakýardy. serginräk [serğinirä:k], syp. Birneme sergin. sergüzeşt [serğüzöşt], at, k.d. Başdan geçirilen waka. Melike sergüzeştin owwaldan ahyrga çenli beýan kylyp bir söz diýdi (“Melike – Dilaram”). serheň at, taryh. Polkownik derejesi. Ol zalym han olar bilen hiç barlyşman, ölen-ýiten serbazlarynyň, serheňleriniň, sertipleriniň öjüni Seýdiden çykarjak bolup gazaba münüpdir (N. Pomma). serhet at. 1. Ýanaşyk mülk ýerleriniň, welaýatlaryň ýerleriniň arasyny bölýän çyzyk, çäk. Ýeriň ileri serhedi ýabyň raýyşyna baryp ýetýärdi (B. Seýtäkow). 2. Ýanaşyk döwletler arasyndaky araçäk. Serhedi goramak. Serhetden geçmek. Serhetden aşmak. Serhet ýakasy ýerler. 3. göç.m. Her bir zatda mümkin bolan ölçeg, çäk. Her kim öz serhedini bilse ýagşy. serhetçi at. Döwlet serhedini gorap saklaýan esger, araçäkçi. serhetdeş syp. Ýerleri bir serhetde, bir çyzykda çäkleşýän, araçäkdeş. Serhetdeş döwletler. serhetdeşlik at. Bir serhet çyzygy bilen çäkdeşlik, araçäkdeşlik. serhetleşmek işl. Serhetdeş bolmak. serhoş [serhoş / serho:ş], syp. 1. Içgi içip, keýpi kök bolan, keýpli. Şerap içip, serhoş bolup segresem, Ganym janyn gyýym-gyýym dograsam (Magtymguly) 2. k.d. Şadyýan, şat, hoşal. Hak nazaryn salan bir serhoş ýigit, Ynsan üçin sarp eýleýir aşyny (Magtymguly). Ölinçäň gezewer şerhos (Magtymguly). serhoşlyk [serhoşluk / serho:şluk], at. Içgiden we ş.m. zatdan keýpi köklük, keýplilik. serhoşrak [serhoşura:k], syp. Biraz serhoş. serhowuz at. Töweregi bag-bakjaly uly howuz. Ýolda Hemra olardan rugsat alyp, serhowuzda suwa düşüp duran wagtda, gözi baglara düşdi (“Saýatly – Hemra”). Nejep: "Şu ýerde bir dynjymy alaýyn" diýip, serhowzuň başyna bardy (“Nejep oglan”). seribermek [serivermek], işl. Bir zady guratmak, çalykdyrmak maksady bilen serip başlamak, sermäge girişmek. serilmek işl. 1. Bir zat guradylmak, çalykdyrylmak üçin ýaýradylyp goýulmak. Kenarda serlen haltalar, torlar, Agaryp görünýär tertipsiz çaşyp (Ş. Borjakow). 2. göç.m. Läş çaşyp, sergi bolup ýatmak. Baş gider, göwre läş bolar, Seriler meýdan içinde (“Görogly”). 3. Çalam-çaş bolup, ýere ýazylyp ýatmak. Güýçli degen urgy zerarly özüne erk edip bilmän, serlip gitdi. serindi [serinni], at. Nah gatyşykly, tarada dokalýan ýüzi çyzmykly goňras mata. Serindiden aýal köýnegi tikilýär. serinmek işl. Özüň üçin bir zady guratmak, çalykdyrmak maksady bilen serip goýmak. seriş iş ady. Sermek ýagdaýy. serişde [seri:şde], at. 1. Bir işi ýerine ýetirmek, amala aşyrmak üçin gerekli gural, enjam, şaý. Ussanyň ussaçylyk serişdesi bolmasa, ol näme edip bilsin. 2. Ýaşaýyş, güzeran üçin gerekli bolan pul, maýa, maddy baýlyklar. serişdirmek işl. Birtopar zady guratmak üçin ýazyşdyryp, asyşdyryp goýmak, serip çykmak. Berdi gurtlary derrew teläriň üstüne serişdirip, soňra ýene-de gurt edişdirmäge oturdy (H. Derýaýew). serişmek işl. 1. Sermäge kömek bermek. Ol enesine kak serişdi. 2. Birnäçe bolup, bilelikde sermek. Ýap boýuna kir ýuwmaga baran gyzlar kir serişip durdular. seržant [serža:nt], at. Goşunda, polisiýa gullugynda kiçi serkerdeler düzümine dakylýan harby at. seržantlyk [serža:ntlyk], at. Seržantyň käri, ýagdaýy. Harby we syýasy taýýarlygyny ösdürenligi üçin oňa kiçi seržantlyk derejesini berdiler. serkar [serka:r], at, taryh. 24 sagatlyk möçberindäki suw tutmak nobaty. Mirap hem ownuk-uşak harç üçin köpüň zadyndan ýene bir ýarym serkar satdy (B. Kerbabaýew). serkarbaşy [serka:rvaşy], at, taryh. Suw tutulyşynyň düzgünine seredýän adam. Her serkarbaşy aksakgal öz serkarynyň hasaby bilen paýlaşyk meýdanyna geldi (A.Gowşudow). serke at. Iki-üç ýaşly biçilen teke. Serkäniň boýnundaky jaňyň sesi eşidilýärdi. serkeç at. Ýola çykylanda käse salmak we onuň döwülmezligi üçin gaýyşdan, keçeden we ş.m. ýörite tikilýän gap, guty. Teletinden tikilen başga birnäçe gapjagazlar, guty, serkeç ýaly zatlar guşagyndan asylgydy (A. Gowşudow). serkerde at. 1. Harby ýolbaşçy. Goşun bölüminiň serkerdesi. 2. Goşunda we flotda ýolbaşçylyk ediji düzümdäki adam (leýtenant, polkownik we başgalar). serkerdelik at. Serkerdäniň käri, ýagdaýy. sermagallak [sermağallak], hal. Başaşyr, kellesi aşaklygyna, ýokardan aşak. Kelekbaý sanaja bakan topuldy, ýüzüniň ugruna entäp, sanajyň üstaşyry sermagallak bolup gitdi (B. Kerbabaýew). serme iş ady. Sermek ýagdaýy. sermek işl. 1. Guratmak, çalykdyrmak üçin ýazyp, asyp goýmak, ýaýradyp goýmak. Üç ýüz ýigrimi tonna üzüm tabşyrdyk, indi galanyny hem kişmiş serýäris (A. Gowşudow). 2. göç.m. Öldürmek. Duşmanyň läşini sermek. sermeklik iş ady. Sermek ýagdaýy. sermeleme iş ady. Sermelemek ýagdaýy. sermelemek işl. Görüp durmaýan zadyňy eliň bilen gaýta-gaýta sermäp tapjak bolmak. Azajyk arkaýynlanan Garly aýagynyň sydyrylan ýerini sermeleýärdi (A. Gowşudow). sermelemeklik iş ady. Sermelemek ýagdaýy. sermeletmek işl. Bir zady birine eli bilen agtartmak, gözletmek, barlatmak. sermeleýiş iş ady. Sermelemek ýagdaýy. sermeme iş ady. Sermemek ýagdaýy. sermemek işl. Bir zady tapjak bolup eliň bilen gözlemek, agtarmak. sermemeklik iş ady. Sermemek ýagdaýy. sermençe at. Nawyň ýük salynýan bölüminiň içine suw gitmezligi üçin 20-25 santimetr beýiklikde dört tarapyndan goýulýan agaç. sermeneklemek işl., ser. Sermelemek. sermenilmek işl. Bir zady tapjak bolup sermelip gözlenmek, agtarylmak. Şol kitap diýibem az sermenilmedigini bilýänsiň-le. sermenişmek işl. Köp bolup sermenmek. sermenmek işl. Özüň üçin bir zat gözlemek, agtarmak. Bu ýerde munuň ýaly täze zatlary tapjak bolsaň, baý sermenersiň-ä! (N. Baýramow). sermest syp., k.d. Başy humarly, keýpli. Sermest gyzyň baryp gujagyna doldy (“Görogly”). – Şaapbas, sen özüň sermest, Biz dek kiçi gözge ilmez (“Şasenem – Garyp”). sermeşdirmek işl. Tapjak bolup eliň bilen gözleşdirmek, agtaryşdyrmak, köp gezek sermemek. Iki ýanyndaky düşegi sermeşdirdi: sagynda-da, solunda-da hiç kim ýokdy (“Edebiýat we sungat”). sermezlik Sermek işini etmezlik. serpaý [serpa:ý], at. Sylag, hormat üçin berilýän don, halat, geýim. Eý Banu kenizim, köp-köp ýagşy şahana lybaslardan, serpaýlardan alyp gelgin! (“Saýatly – Hemra”). \n\t‣ Serpaý ýapmak (etmek) hormatlap don, halat we ş.m. zat sylag bermek, serpaýlamak. Söýünjiläp baran ýigide... serpaý ýapdy (“Görogly”). Men size bahasyz serpaý ederin (G. Ezizow). serpaýlabermek [serpa:ýla:vermek], işl. Serpaý ýapyp ugramak. Ol kimi gyňaç, kimi köýneklik bilen serpaýlaberdi. serpaýlama [serpa:ýlama], iş ady. Serpaýlamak ýagdaýy. serpaýlamak [serpa:ýlamak], işl. Hormatlap don, halat, serpaý we ş.m. zat sylag bermek, serpaý ýapmak. serpaýlamaklyk [serpa:ýlamaklyk], iş ady. Serpaýlamak ýagdaýy. serpaýlamazlyk [serpa:ýlamazlyk], iş ady. Serpaý ýapmazlyk. serpaýlanmak [serpa:ýlanmak], işl. Serpaý alynmak, hormatlap halat, don ýapylmak. serpaýlatmak [serpa:ýlatmak], işl. Serpaý ýapdyrmak. serpaýlaýyş [serpa:ýlaýyş], iş ady. Serpaýlamak ýagdaýy. serpdirmek [seripdirmek],işl. 1.Hüjümi yza gaýtartmak. 2. Serpmek işini başga birine etdirmek. serpibermek [serpivermek], işl. Serpip başlamak; serpmegi dowam etdirmek. serpik at. Gara öýüň tüýnüginiň üstüne ýapylýan keçe, serpme. Oguldursun baryp öýüň serpigini çekdi (A. Durdyýew). \n\t‣ Serpigi çekilmek ömri gutarmak, ölmek, aradan çykmak. serpikbag [serpikba:ğ], at. Öýüň serpigini açyp-ýapmak üçin bir ujy serpige berkidilen uzyn bag, ýüp. serpikdirmek işl. Yza öwürmek, yzyna gaýtarmak, yza tesdirmek. serpikme iş ady. Serpikmek ýagdaýy. serpikmek işl. Yza öwrülmek, yza çekilmek, yza tesmek. Olar bada-bat serpikseler-de, peýda bolmady (B. Pürliýew). serpikmeklik iş ady. Serpikmek ýagdaýy. serpikmezlik iş ady. Yza öwrülmezlik, yza çekilmezlik, yza tesmezlik. serpilibermek [serpilivermek], işl. Serpilip başlamak. serpilmek işl. 1. Bir zadyň bir çeti, bir tarapy, gapdaly bir tarapa açylmak, eplenmek. Çadyryň serpilen gözeneginden mylaýym şemal gelýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Ýaýrap, pytrap gitmek, syçrap gitmek (külke zat, suw we ş.m. hakynda). serpinje at. Düýäniň howudynyň üstünden bezeg üçin atylýan mata. serpiş iş ady. Serpmek ýagdaýy. serpişdirmek 1. Serpip çykmak (serpmek isliginiň 1-nji, 2-nji manylary boýunça).Bedreleriň düýbündäki suwy ýere serpişdirip goýber. Penjiräniň tutularyny gapdala serpişdiräý. serpişmek işl. 1. Serpmäge kömek etmek. 2. Bilelikde serpmek. serpme [seripme], 1. iş ady. Serpmek ýagdaýy. 2. syp. Dik ýaka däl-de, yzlygyna serpilýän (ýaka hakynda). Serpme ýaka köýnek. 3. Bugdaý desselerini, saman we ş.m. daşamak üçin ýörite ýasalýan araba (onuň nowasyna derek köp desse ýerleşer ýaly iki gapdalyna we öňüne, yzyna lakaşadan beýik germew edilýär). Dört tigriň üstünde duran nowa-lakaşa özi agdarylyp, öz ýüküni özi dökýär. 4. ser. Serpik. \n\t‣ Serpmeden gaýdan ýaly bolmak gaty ýokardan ýykylan ýaly bolmak, allaniçigsi bolmak. serpmek [seripmek], işl. 1. Bat bilen sowrup dökmek (suwuk zat hakynda).Sowan çaýyn ýere serpip, Täzesinden käsä guýup, Özi duýman elin çarpyp, Alkymyna dyzap barýar (K. Gurbannepesow). 2. Bir zadyň üstüni, öňüni tutup duran zady aýyrmak. Ol penjiräniň tutusyny serpdi. Ýaş gelin başyndaky kürtesiniň syýlaryny egninden üstaşyr yza serpip, tamdyra çörek ýapmaga durdy. 3.Yzyna gitmek, yza tesmek, serpikmek. Yza serpmek. serpmeklik [seripmeklik], iş ady. Serpmek ýagdaýy. serpmezlik [seripmezlik], iş ady. Aýryp goýbermezlik; döküp goýbermezlik. serraç [serra:ç], at, k.d. Eýerçi, eýer ussasy. serrelibermek [serrelivermek], işl. Diň arkan ýykylybermek, çalam-çaş bolup ýatybermek. serreliş iş ady. Serrelmek ýagdaýy. serrelişmek işl. Birnäçe bolup bile serrelmek. Serrelişip ýatmaň-da, işiňiz bilen boluň! Çommaltma degen towuklar serrelişip ýatyrdylar. serrelme iş ady. Serrelmek ýagdaýy. serrelmek işl. 1. Diň arkan ýykylyp, çalam-çaş bolup ýatmak, agdarylyp gitmek. Onuň görejiniň öňünde mähnet bir göwre serrelip ýatyrdy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Arkan düşüp, ýazylyp, ýaýrap ýatmak. serrelmeklik iş ady. Serrelmek ýagdaýy. serreltmek işl. Ok atyp, daşlap ýa-da bir zat bilen urup ýykmak. Gyltyzrak degen çarşak alakany serreltdi (N. Esenmyradow). Ýaýlap guşy serreltmek. sersaglyk [sersağlyk], at. Içgili dällik, serhoş dällik. sersepil [sersepi:l] I, at, ösüml.d. Sersepiller maşgalasyna degişli, boýy 80-150 sm. ýetýän, keseligine güýçli ösen baldakly, teňňe görnüşli ýaprakly, köp ýyllyk otjumak ösümlik (gülleri tutuk ýaşyl-sary reňkli, miwesi alty çigitli, gyzylja, ownuk, togalajyk bolýar, özi-de tohumyndan köpelýär). \n\n\n SERSEPIL [sersepi:l] II, syp. Biriniň ýa-da bir zadyň ugrunda, gözleginde alakjap ýören, sergezdan. Sen ýaşlyk çagyňy salýarmyň ýada? Onlap oglan sersepildi yzyňda (B. Hudaýnazarow). \n\t‣ Sersepil bolmak bir zadyň gözleginde köp gezmek, gözläp entemek. Ine, bu meniň gije-gündiz ýatman, yzynda sersepil bolup ýören eserim (N. Saryhanow). sersmek [serismek], işl., gepl.d. Gopmak, ýarylan ýaly bolmak, sarsmak (ýürek hakynda). Top sesleri ilki çykanda meniň ýüregim sersen bolsa-da, soň bütin duýgym ol ses bilen öwrenişdi (A. Durdyýew). sertifikat [sertifika:t], at. 1. Haýsydyr bir gymmat bahaly kagyzlara eýeçilik hukugyny tassyklaýan resminama (paýnamalar we ş.m.). 2. Ygtyýarly döwlet edarasy tarapyndan berilýän hem- de harydyň hilini, agramyny, gelip çykyşyny we beýleki alamatlaryny tassyklaýan resminama. 3. Dürli ugurly gysga möhletli okuwlary tamamlaýan diňleýjilere berilýän şahadatnama. \n\t‣ Hil sertifikaty harydyň hilini tassyklaýan resminama. Ýaponiýaly myhmanlar Türkmenistanyň Prezidentini bu hormatly sylag bilen gutlap, türkmen Liderine Federasiýanyň prezidenti Sasagawa Takaşiniň goly bilen tassyklanan degişli sertifikaty we ýörite kimonony gowşurdylar (“Türkmen dünýäsi”) sertil [serti:l], syp. Özüniň egin-eşik geýşine örän ünsli garaýan, örän sypaýy, gelşikli geýinýän. Ol gaty sertil zenandy. sertip [serti:p], at, kön.s., harb. General-maýor. Zalym han olar bilen barlyşman, ölen-ýiten serbazlarynyň, serheňleriniň, sertipleriniň öjüni Seýdiden çykarjak bolup gazaba münüpdir (N. Pomma). serwer [serwör], at. 1. k.d. Baştutan, ýolbaşçy. Mahbuplar serweri yklym hanym sen, Täji tagtym, zernigärim, hoş indi (Şabende). 2. Düýä taýlanyp urlan ýüküň üstünden goýulýan, urulýan goşmaça ýük. Harwaryny göteren, serwerinem göterer (Nakyl). serwi [serwü], at. Günorta ýurtlarda ösýän, hemişe gök öwsüp oturan syrdam agaç. Serwi daragt üstünde bilbiller saýraşanda, Periler baga girip, gözeller oýnaşanda... (Kemine). ses at. 1. Yrgyldylaryň täsiri sebäpli döreýän we gulaga eşidilýän owaz. At aýagynyň sesi. 2. fiz. Howanyň ýa-da başga tebigy gurşawyň yrgyldyly hereketi. Sesiň tizligi. 3. sazç. Galmagaldan tapawutlanýan belli bir belentlikdäki äheň. Sazyň sesi. 4. dil b. Geplenende, gygyrylanda, aýdym aýdylanda gep agzalarynyň hereketi netijesinde emele gelýän owaz. Dymyk ses. Açyk ses. 5. göç.m.Saýlawlarda ýa-da bir mesele çözülende öz oý- pikiriňi beýan edýän hukugyňy aňladyş. Çözüji ses. Köp ses almak. Deň ses almak. Az ses almak. \n\t‣ Ses bermek 1) çagyrylanyňda öz bardygyňy, eşidýändigiňi sesli bildirmek, seslenmek. 2) geçirilýän saýlawlarda öz razylygyňy bildirip, raýatlyk hukugyňy berjaý etmek. Ses etmek ýas ýerinde sesli aglamak. Sese goýmak ýygnakda we ş.m. ýerlerde meseläni köpçülige atyp, gol galdyrtmak, el galdyrtmak. Ses göwrümi saz guralynyň ýa-da aýdymçynýň iň pes sesinden has belent sesine çenli bolan aralygy aňladýan saz adalgasy, dýapazon. Sesine suw sepilen ýaly bolmak sessiz-üýnsüz dymmak, ümsüm bolmak, geplemesini bes etmek. Birden märekäniň sesine suw sepilen ýaly boldy (B. Soltannyýazow). Sesiňe bat bermek gaharly, haýbatly bolup geplemek, gürlemek. Sesiňi çykarmazlyk geplemän durmak, geplemän oturmak, jyňkyňy çykarmazlyk. Ol märekäniň bir çetinde sesini çykarman otyrdy. Sesiňi gapmak (kesmek) geplemäňi goýmak, sem bolmak. Sesiňi sandyratmak (titretmek) gorkudan ýa-da gahardan ýaňa birsydyrgyn gepläp bilmezlik, sesiň bozulmak. Ses ýetim ýer uzak bolmadyk aralyk, ses eşidiler ýaly aralyk. seslendirmek |seslennirmek], işl. Ses döretmek. Som kümşe beslenen ýaş gelin şaý- sepleriniň düwmelerini seslendirip, ýuwaşja ýöräp, daşaryk çykdy. seslenibermek [seslenivermek], işl. 1. Seslenip ugramak (seslenmek işliginiň 1-nji, 2-nji manylary boýunça). 2. göç.m. Gazetde we ş.m. çykan teklip, çagyryş hakynda öz pikiriňi beýan edip çykyş edip ugramak sesleniş iş ady. Seslenmek ýagdaýy. seslenişmek işl. Birnäçe bolup ýerli-ýerden seslenmek. seslenme 1. iş ady. Seslenmek ýagdaýy. 2. göç.m. Gazetde we ş.m. çykan teklip, çagyryş hakynda öz pikiriň beýan edilip ýazylan çykyş. Seslenme ýazan ýoldaşlar welin, sypjyklyk etjek bolýarlar (“Edebiýat we sungat”). seslenmek işl. 1. Ses çykarmak. Demir esbaplar biri-birlerine degip seslenýärdi (B. Seýtäkow). 2. Eşidiler ýaly edip geplemek, bardygyňy aýtmak, ses bermek. Gür jeňňelligiň içinden: "Nirede bolsaň, seslen" diýen sesler eşidildi. 3. göç.m. Gazetde we ş.m. çykan teklip, çagyryş hakynda öz pikiriňi beýan edip çykyş etmek. Çagyryşa seslenmek. seslenmeklik iş ady. Seslenmek ýagdaýy. seslenmezlik iş ady. 1. Ses çykarmazlyk. 2. Sesiňi çykarmazlyk, ses bermezlik. 3. Seslenme arkaly pikiriňi beýan etmezlik. sesli 1.syp. Seredeniňde hereket edýän şekiller bilen bir hatarda ses hem eşidilýän, gahrymanlary öz sesi bilen gepleýän, her hili ses çykýan. Sesli film. 2.hal. Ýanyndakylar eşider ýaly ses bilen, daşyňdan. Goşgyny sesli okamak. 3.syp. Gowy ses çykarýan, owazly. Sesli dutar. sesliräk [seslirä:k], syp. Adatdakydan birneme sesi güýçlüräk, gatyrak . Sesliräk okasana. ses-seda [ses-seda:], at, ser. Ses-üýn. Saz çalnyp gutarylýança, hiç kimden ses-seda çykmaýardy (“Edebiýat we sungat”). ses-sellem at, ser. Ses-üýn. Ondan ses- sellem bolmady. ses-seza [ses-seza:], at, ser. Ses-üýn. Näme üçindir olaryň hiç birinden ses-seza çykmady (N. Saryhanow). sessiýa [se:ssiýa], at. 1. Dürli wekilçilikli guramalaryň, edaralaryň döwürleýin mejlisi, şeýle hem şol mejlisiň geçýän döwri. Birleşen Milletler Guramasynyň 65-nji sessiýasy. 2. Ýokary we ýörite orta okuw jaýlarynda döwürleýin geçirilýän synaglar, şonuň ýaly-da şeýle synaglaryň geçýän döwri. Tomusky sessiýa. sessiz syp. 1. Geplemän, üm bilen. Olar biri- birine golaýdan garap, sessiz sözleşerler (G. Kulyýew). 2. Sesi çala çykýan, ýuwaş sesli. Sessiz tüpeň. 3. Seredeniňde hereket edýän şekiller görünýän, hiç hili ses çykmaýan. Sessiz film. 4. hal. Ýanyndakylar eşitmez ýaly, içiňden. Çagalar, hiç kime päsgel bermez ýaly, sessiz okamany öwreniň. 5. Ýuwaş. Mugallym okuwçylara: "Sessiz oturyň" diýdi. 6. göç.m. Ýuwaş häsiýetli, il bilen işi ýok, hudaý diýen. Olar bir sessiz adamlardyr, adama başarsa ýagşylyk ederler, ýamanlyk çykmaz. sessiz-üýnsüz syp. 1. Sesini çykarman, geplemän. Sessiz-üýnsüz oturmak. 2.Ýuwaşlyk bilen, bildirmän. Ol sessiz-üýnsüz daş çykdy. ses-üýn at. Ses, ses-seda, ses-seza, ses-sellem. \n\t‣ Ses-üýnüni çykarmazlyk kelam agyz söz aýtmazlyk, hiç zat aýtmazlyk, diýmezlik. Hallygara ses-üýnüni çykarman, birden turdy-da gidiberdi (S. Myradow). sesýetim at. Ses ýeter ýaly aralyk, uzak bolmadyk ýer. Indi geçelgä ýetmäge sesýetim ýol galdy (A. Gowşudow). set I, san, k.d. Ýüz. Leýlim gelip gitdi, ýel bolup ösüp, Bagrymny duzladym, set para kesip (“Leýli – Mejnun”). \n\n\n SET II, at, k.d. Adat, däp, dessur. Ýamandan ýagşy set bolmaz (Magtymguly). Sebäbi şol adat Ahalda resmi edilipdi, set bolupdy (A. Gowşudow). \n\n\n SET III, at. Ýamanlyk, erbetlik. Ýagşydan at galar, ýamandan – set (Nakyl). Är-ärden görelde alar, Päli ýamandan set galar, Öýi meýlishana döner, Hatyn biygtyýar bolsa (Talyby). \n\n\n SET [set], san, k.d. Ýüz. Ýüregim set paradyr, belli tenimde ýara ýok (Magtymguly). setanda-seýranda [seta:nna-seýra:nna], hal. Käwagt, käýarym, kämahal, negada bir. Myrat kel ýanyna setanda-seýranda iş üçin gelýän Berdi aganyň derrew habaryny almaga başlady (A. Durdyýew). setik : setik basmak çaga çigreklände ýa-da oňa suwly ýara çykanda, gözi gamçawlanda onuň depesine çilim ýaly düýrlenip, ujy otlanan gök mata bölegini basmak. setin [seti:n], at. 1. Syk dokalan ýüzi ýylmanak nah mata. Bir top setin. 2. Setin matadan tikilen. Setin köýnek. setir I, at. 1.Tertipli düzülen hatar (ser. Hatar 1). Birinji setirde otur. 2. Sözleriň, harplaryň ýa-da başga belgileriň (mysal üçin, nota belgileriniň) bir çyzygyň ugrunda ýazylan hatary. Kyrk müň setir goşgy döreden bolsam, Her harpyň içinde sensiň, sensiň, sensiň (K. Gurbannepesow). \n\n\n SETIR II: setir eýlemek örtmek, üstüni ýapmak, ýaşyrmak, gizlemek. Setir eýle aýbym, Setdar (Magtymguly). setirbaşy [setirvaşy], at. Setirdäki ýazgynyň harplary içginräk ýazylyp başlanýan täze setir, abzas. setirme-setir at. Her bir setire aýratynlykda, setirleriň her birine. Ol oňa diňe setirme-setir göz gezdirdi, dodaklaryny müňküldetdi (B. Kerbabaýew). setir-setir hal. Setirler boýunça, setir görnüşinde; setir yzyna setir, köp sanly setir. Setir- setir ýazmak. Setir-setir oturmak. Setir-setir ekmek. Setir-setir goşgy. seýik at. El ýa-da aýak süňki döwlende töweregine gamyş ýa-da ýasy tagtajyk goýlup daňylýan daňy. \n\t‣ Seýik tutmak döwlen süňküň seýiklenen ýeri berkemek, bitmek. seýikleme iş ady. Seýiklemek ýagdaýy. seýiklemek işl. Eliň ýa-da aýagyň döwlen süňküni tutdurmak üçin gamyş ýa-da tagtajyk goýup saramak. seýiklemeklik iş ady. Seýiklemek ýagdaýy. seýiklenmek işl. Eliň ýa-da aýagyň döwlen süňki teniň daşyndan gamyş ýa-da tagtajyk goýlup saralmak. Ol seýiklenen aýagyny gymyldatman ýatyrdy. seýikleşmek işl. 1. Seýiklemäge kömek etmek. Men onuň elini seýikleşdim. 2. Bilelikde seýiklemek. seýikletmek işl. Seýiklemek işini birine etdirmek. – Men elimi seýikletmäge gitjek – diýip, ak eşegini münüp, ussa Haýtyňka ugrady (H. Derýaýew). seýikleýiş iş ady. Seýiklemek ýagdaýy. seýikläbermek [seýiklä:vermek], işl. Seýiklemäge başlamak, seýikläp ugramak. seýil at. Gezelenç, gezim, seýran. Seýil edeliň bu jahana, Jahanda näler görüner (Magtymguly). Ak jeren, seýliňe düzlerim gurban, Gara gözleriňe gözlerim gurban (M. Seýidow). Seýil edemde bu jahanyň illerin (G. Ezizow). \n\t‣ Seýil bagy ser. Seýilgäh.Şäheriň köçeleri, seýil baglary baýramçylyk görnüşinde bezelipdir (“Edebiýat we sungat”). seýilgäh [seýilğä:h], at. Gezelenç edilýän ýer, dynç alynýan, seýil edilýän bagly, gülli-gülälekli ýer. Dostum, biziň illerimiziň, Merdanadyr ýigitleri, Seýilgähli daglarymyzda, Hoş geçirýäs wagtlary (Baýram şahyr). seýis at. 1. Atyň ýagdaýyny oňat bilip, ony çapyşyga, uzak ýola taýýarlaýan adam, atşynas. Ol atşynas, uly seýis, olaryň hünärlerini öwrenmek gerek (“Görogly”). Ýyndam atlary ýetişdirmek ugrunda başga-da çorbasyny sowadýan seýisler az däl (A. Gowşudow). 2. Oglana dakylýan at. seýisçilik at, ser. Seýislik. Meniň ökde kärim seýisçilik (“Görogly”). seýishana [seýisha:na], at. Seýislenýän atlaryň bolýan jaýy. Onuň at ýerinde aty, seýishana ýerinde seýishanasy bardy (B. Seýtäkow). seýisleme iş ady. Seýislemek ýagdaýy. seýislemek işl. 1. Atyň abyny-tabyny bilip, ony çapyşyga, uzak ýola taýýarlamak. 2. gepl.d. Iýjek-içjek zatlaryňy seljerip, saglygyňy berkitmek, özüňi duýşuňy gowulandyrmak. Bagşylar özlerini seýisläp otyrdylar (“Edebiýat we sungat”). seýislemeklik iş ady. Seýislemek ýagdaýy. seýislemezlik iş ady. Seýislemek işini amal etmezlik. seýislenmek işl. Seýislemek işi amal edilmek. Atlar seýislenýär. seýisleşmek işl. 1. Seýislemäge kömek etmek. 2. Bilelikde seýislemek. seýisletmek işl. Seýislemek işini başga birine etdirmek,seýislemäge mümkinçilik bermek, seýislemegini gazanmak. seýisleýiş iş ady. Seýislemek ýagadaýy. seýisläbermek [seýislä:vermek], işl. 1. Atlary seýisläp başlamak, bir ýanyndan seýisläp ugramak. Her kim düýe uruşdyrjak bolsa, düýesini, at çapyşdyrjak bolsa, atyny seýisläbersin-le, haw! (H. Derýaýew). 2. Iýjek-içjek zatlaryňy seljerip, saglygyňy berkidip başlamak, özüňi duýşuňy gowulandyrmaga girişmek. Indi özüňizi seýisläberiň, ýaryş ýakyn günlerde başlanar. seýislik at. Seýsiň käri, ýagdaýy. Atlara seýislik edýän Aman poşşy garşylyk görkezse-de bolmady (A. Gowşudow). seýkin : seýkin basmak aýaklaryny gezek- gezegine ýere basyp, sazlaşykly hem salyhatly ýöremek. Seýkin basyp, sallanyp, beýewana çykar sen (Baýly şahyr). seýr : seýr etmek gezmek, gezelenç etmek, seýran etmek, seýil etmek. Seýr eden dokuz pelek asmany sen-sen, eý peri (Magtymguly). seýran [seýra:n], at, ser. Seýil. Seýran etsek niçe deňi-duş bile (Magtymguly).Ýedi yklyma seýran etsem (Baýly şahyr). seýregräk [seýreğirä:k], syp. Adatdaky bolmalysyndan selçeň, arasy açygrak. Seýregräk arça agaçlary asmana gol gerşip otyrdylar (A. Gowşudow). seýrek I, syp. 1. Aralary biri-birinden açyk, her haýsy bir ýerde, gür däl, selçeň. Gyrasy seýrek tally ýabyň bäri ýüzündäki uly peli otamaga düýn ikindin şagalaň bilen girişdiler (A. Durdyýew). 2.Käte bir gabat gelýän, gyt; selçeň bolýan. Juda seýrek bolarmyş bulutlaryň ýalňyşy, Bulut gezse asmanda, ýöne ýere gezmeýär (K. Gurbannepesow). \n\n\n SEÝREK II, at. Bir zadyň on altydan bir bölegi, çärýegiň dörtden bir bölegini aňladýan ölçeg birligi. seýrekleme iş ady. Seýreklemek ýagdaýy. seýreklemek işl. 1. Gürlük derejesi peselmek, azalmak, selçeňlemek. Onuň saçy seýrekläp, agaryp başlapdyr. 2.Wagt taýdan arasy açylmak. Soňky wagta onuň atasy öýüne gitmesi hem seýrekledi. seýreklemeklik iş ady. Seýreklemek ýagdaýy. seýreklemezlik iş ady. Aralary açylyşyp başlamazlyk, selçeňlemezlik; azalmazlyk, kemelip başlamazlyk. seýreklenmek işl., ser. Seýreklemek we Seýrekleşmek. seýrekleşmek işl. Ýuwaş-ýuwaşdan seýreklemek. Bu ýerler öň gara baglykdy, indi agaçlary seýrekleşipdir. Gyş düşeli bäri daşarda oýnaýan çagalaryň sesi seýrekleşdi. seýrekletmek işl. Gürlük derejesini peseltmek, selçeňletmek. Jöwenleri seýrekletmek tabşyryldy. 2.Gelip-gitmesini kemeltmek. Soňky wagtlarda ol bize gelmesini has-da seýrekletdi. seýrekleýiş iş ady. Seýreklemek ýagdaýy. seýrekläbermek [seýreklä:vermek], işl. Seýrekläp başlamak. seýreklik at. Gür dällik, selçeňlik, arasy açyklyk. seza [seza:] I, at, ser. Seda. Ýerden seza çykýar, kyrklardan ses çykmaýar (“Görogly”). Hiç haýsyndan seza çykmady (B. Kerbabaýew). \n\n\n SEZA [seza:] II, at. Syzlap agyrýan agyry, awy- zerzaw. Aýaklarym seza. sezewar [sezewa:r]: sezewar bolmak bir zada uçramak, duçar bolmak, sataşmak. Pähm ediň, her ýerde bir päli azan Ýowuz musallatga sezewar bolar (Magtymguly). Sezewar etmek bir zada duçar etmek, uçratmak, sataşdyrmak. sägindirmek [sä:ğinnirmek], işl. Säginmäge mejbur etmek. Birden çykan ses ony sägindirdi. säginilmek [sä:ğinilmek], işl. Hereket az wagtlyk togtadylmak, ýöremän durulmak. säginiş [sä:ğiniş], iş ady. Säginmek ýagdaýy. säginişmek [sä:ğinişmek], işl. Birnäçe bolup säginmek. Nämä säginişip dursuňyz? säginme [sä:ğinme], iş ady. Säginmek ýagdaýy. säginmek [sä:ğinmek], işl. 1. Az wagtlyk aýak çekmek, ýöremegi az wagtlyk togtatmak, durmak. Ýaşuly gürrüňini şindem dowam etdirjekdi, arman, maşyn soňky duralgada sägindi (“Edebiýat we sungat”). 2. Aýtjak sözüňi aýdyp bilmän ýaýdanyp durmak. Ol ilki bada näme jogap berjegini bilmän sägindi. säginmeklik [sä:ğinmeklik], iş ady. Säginmek ýagdaýy. säginmezlik [sä:ğinmezlik], iş ady. 1. Az wagtlyk säginip durmazlyk. 2. Aýtjak sözüňi ýaýdanman aýtmak. Okuwçy mugallymyň soraglaryna säginmän jogap berdi. sägitme [sä:ğitme], at, sazç. Dutarda ýerine ýetirilýän tilsim (bu kakuwy almak üçin dutarçy barmaklaryny "sägitmek" üçin gerek perdäniň üstünde saklaýar). sähel syp.Az, köp däl, birneme, ujypsyz, azajyk. sähelçe 1. syp.Az-kem, ujypsyzja, birazajyk. Sähelçe aýbyň bolsa, basyrylyp galjak däl. Sähelçe zat gerek. 2. Az wagtyň dowamynda. Sähelçe garaşan bolsaň, menem gelerdim. säher hal. Ir ertir, ir bilen, daňdan, gün dogmazynyň öň ýany. Gije guma ýagyş ýagyp, säheriň howasy biçak arassa şahyranady (B. Hudaýnazarow). Säher bilen nirä barýaň? säher-säher hal. Ir bilen, säher wagtlary (köp gezek) Säher-säher şirin saýran torgaýlar, jöwzaň günortany çöpe busupdyr (“Edebiýat we sungat”). Säher-säher turup, gyzlar-gelinler Açan bägüllerňe seýle gelerler (K.Gurbannepesow). sähet at. 1. Türkmenlerde köneden gelýän müneçjimçilik (astrologiýa) düşünjesine görä, ugralýan tarapda, ýerde ýa-da asmanda ýyldyzyň ýokdugyna esaslanylyp, bir işe başlamak, bir ýere ugramak (gelin getirmek, uzak ýola çykmak we ş.m.) üçin amatly diýlip hasaplanýan gün. Eý, Hemra jan, siziň ýurduňyza hem aýyň, günüň sähedi bilen gidermiz (“Saýatly – Hemra”). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Sähet almak gelin edinjek tarap gyz çykarjak tarap bilen ylalaşyp, olardan toýuň boljak gününi anyklamak. Sähet bermek gyzly tarap gelin edinjege gyzy durmuşa çykarjak gününi düzgüne görä anyklap bermek. Sähet bellemek gyz çykjak, gelin ediniljek günüň sähedini kesgitlemek. Şu gün oňa mal kesdirip, sähet bellejekdiris (B. Kerbabaýew). sähetli syp. Sähedi öňünden bellenen (gün hakynda). \n\t‣ Sähetli gün tutumly işe başlamak üçin amatly hasaplanýan gün. sähne at. Akyl-huşy kemli, tentek, samsyk. Sähne adam saz gadyryn näbilsin? (Halk aýdymyndan). sähra [sähra:], at. 1. Gurak howaly giden giňişlik, giden giň ýer, gyr. 2. Gyza dakylýan at. sähralyk [sähra:lyk], syp. Sähra ýer. Sähralygyň göwnüňi açýan arassa howasy bardy. säkdiriş [sä:kdiriş], iş ady. Säkdirmek ýagdaýy. säkdirme [sä:kdirme], iş ady. Säkdirmek ýagdaýy. säkdirmek [sä:kdirmek], işl. 1. Atyň iki öň aýagyny atdyryp sürmek. Ballym, atyň säkdirme (“Türkmen halk döredijiligi”). 2. Maýyşgak taýagyň bir ujuny ýere bat bilen urup bökdürmek. säkdirmeklik [sä:kdirmeklik], iş ady. Säkdirmek ýagdaýy. säm [sä:m], syp. Üşügi ýok, çendenaşa sada. Säm adam. sämeme [sä:meme], iş ady. Sämemek ýagdaýy. sämemek [sä:memek], işl., gepl.d. 1. Köwsarlap, birde güýjejek ýaly edip, birde-de çala ösmek (ýel, şemal hakynda). ...Bahar şemaly sämeýär (A. Gowşudow). 2. Aýlandyrylyp goýberilen ýaly bolmak, başyň aýlanmak, kelläň bulaşmak. sämemeklik [şä:memeklik], iş ady. Sämemek ýagdaýy. sämeşmek [sä:meşmek], işl. Birnäçe adamyň kellesi sämemek. Kellämiziň sämeşip duran wagty işläp bilermikäk?! sämetmek [sä:metmek], işl. Sämemek katdyna ýetirmek. Kelläňi sämedip durar ýaly sen näme oglan-oglanjykmy? sämeýiş [sä:meýiş], iş ady. Sämemek ýagdaýy. sämlik [sä:mlik], at. Türkanalyk, sadalyk. Ol sämlige salyp, etjegini edip ýör. säpjeme [sä:pjeme], iş ady. Säpjemek ýagdaýy. säpjemek [sä:pjemek], işl. Batly gitmek (at, düýe we ş.m. hakynda). Al ýorga noburyň boýundaky ýola düşdi-de, säpjäp ugrady (B. Kerbabaýew). säpjemeklik [sä:pjemeklik], iş ady. Säpjemek ýagdaýy. säpjetmek [sä:pjetmek], işl. Batly gider ýaly etmek, ulagy batly sürmek (at,düýe hakynda). Ynha, ol bärden ýabysyny säpjedip barýar (G. Kulyýew). Çolugymyz Sähet gök bugurçyny onuň garaba- garaba yzyndan säpjedip ugrady (B. Annageldiýew). säpjeýiş [sä:pjeýiş], iş ady. Säpjemek ýagdaýy. säpjäbermek [sä:pjä:vermek], işl. Batly gidibermek, säpjäp başlamak. säw [sä:w], at. Saý-sebäp, sebäp. Otur-da çaý iç, indi bir säw bilen gelipsiň (A. Durdyýew). säwlik [sä:wlük], at. Ýalňyşlyk, atanlyk. Mert ýigit säwlikde ýykylan ýigidiň üstüni basmaz (“Görogly”). si [si:], sazç. "Do" bilen başlanýan saz gammasynda ýedinji ses we şol sesi aňladýan nota belgisi. sigar [siğa:r], at. Naýça şekilinde biri-biriniň daşyna berk togarlanan we çekmek üçin ulanylýan temmäki ýapraklary. sigaret [siğare:t], at. Müşdüksiz papiros. signal [siğna:l], at. Belli bir aralyga haýsydyr bir maglumaty, habary bermek üçin şertli belgi. signalçy [siğna:lçy], at. Signal beriji adam. Signalçy matros. signalizasiýa [siğnalyza:syýa], at. Signal beriji enjam. Ýangyna garşy signalizasiýa oturtmak. sikl [si:kl], at. Haýsydyr bir zadyň gutarnykly ösüş aýlawyny emele getirýän özara baglanyşykly prosesleriň, işleriň, hadysalaryň jemi. Leksiýalar sikli. Önümçilik sikli. . sil [si:l], at. Güýçli we köp ýagan ýagyş sebäpli emele gelýän suw akymy. Geçme namart köprüsinden, goý aparsyn sil seni (“Myraly”). sile [si:le], at. Balygyň bir görnüşi. silewe [si:löwö], at. Siliň akabasynda, sil suwuna ekilip alynýan bakja ekinleri. silindr [sili:ndir], at. 1. Matematikada: gönüburçlugyň öz taraplarynyň biriniň töwereginde aýlanmagy arkaly emele gelýän geometrik şekil. 2. Şeýle şekildäki predmet, zat (mysal üçin, masynyň silindri). silkdirmek [silikdirmek], işl. 1. Silkmek işini ýa-da hereketini başga birine etdirmek. Çagalary erige mündürip, onuň şahalaryny silkdiräýmesem, erigini ýygmak maňa kyn düşjek.Gyzyňa un haltasyny silkdireweri. 2. Silkmek derejesine ýetirmek. Sürüji maşynyny silkdirip goýberdi. silkeleme iş ady. Silkelemek ýagdaýy. silkelemek işl. Yzly-yzyna, gaýta-gaýta silkemek. Ol semawary silkeläp, külüni aýyrdy. Ony bir-iki gezek dözümli silkeledi. silkelemeklik iş ady. Silkelemek ýagdaýy. silkelemezlik iş ady. Bir zady gaýta-gaýta silkemezlik. silkelenmek işl. Dowamly, yzygiderli silkelenmek. Birdenkä onuň güýçli maşyny, Silkelendi degen okuň badyna (Ç. Aşyrow). silkeleşmek işl. 1. Silkelemäge kömek etmek. Olar undan boşan haltalary silkeleşdi. 2. Birnäçe bolup, bilelikde silkelemek. silkeletmek işl. Silkelemek işini ýa-da hereketini başga birine etdirmek; bir zady silkelemäge mümkinçilik döretemk, ýol bermek. silkeleýiş iş ady. Silkelemek ýagdaýy. silkeläbermek [silkelä:vermek], işl. Silkeläp ugramak; dowamly silkelemek. silkeme iş ady. Silkemek ýagdaýy. silkemek işl., gepl.d., ser. Silkmek. Ýaş nahallary silkeseň döwersiň. silkemeklik iş ady. Silkemek ýagdaýy. silkemezlik iş ady. Silkemek hereketini etmezlik. silkeşmek işl. 1. Silkemäge kömek etmek. 2. Bilelikde silkemek. silketmek işl. Silkemek işini başga birine etdirmek; silkemäge ýol bermek. silkeýiş iş ady. Silkemek ýagdaýy. silkäbermek [silkä:vermek], işl. Yzygiderli silkeläp başlamak. silkibermek [silkivermek], işl. Silkip başlamak, silkmek işini dowam etdirmek. silkindirmek [silkinnirmek], işl., göç.m. Gün-güzeranyň gowulaşmagyna kömek etmek, galkyndyrmak. silkinibermek [silkinivermek], işl. Gün- güzeran durmuş ýagdaýyňy gowulandyrybermek. silkiniş iş ady. Silkinmek ýagdaýy. silkinişmek işl. Birnäçe bolup silkinmek. silkinjiremek işl. 1. Üst-başyňy silkişdirmek, kakyşdyrmak. 2. Gaharly silkinip, ýeriňden galan bolmak, kakynjyramak. Birdenkä-de, gyz silkinjiräp, ony güýç bilen iterdi (“Edebiýat we sungat”). 3. ser. Silkinmek. silkinjiräbermek [silkinjirä:vermek], işl. Gaharly silkinjiräp başlamak. silkinmek işl. 1. Öz bedenini silkmek, titretmek. At suwdan çykan dessine silkindi. 2. Direnmek, dag ýaly bolup durmak. Meniňem silkinip duran doganlarym bolan bolsa bolmaýarmy?!3. göç.m. Gurplanmak, özüňi tutmak. Bu ýyl eken ekinlerimiz gowy bolansoň, bizem gowuja silkindik. silkinmeklik iş ady. Silkinmek ýagdaýy. silkiş iş ady. Silkmek ýagdaýy. silkişdirmek işl. Birnäçe zady silkip çykmak. Ol eşikleriniň garyny silkişdirdi. silkişmek işl. Köp bolup silkmek, bilelikde silkmek. Un haltalaryň ununy silkişmek. silkme [silikme] I, iş ady. Silkmek ýagdaýy. \n\n\n SILKME [silikme] II, 1. syp.Burum-burum ösgün tüýli deriden tikilen (telpek hakynda). Silkme telpek. 2. Burum-burum ösgün tüýli deriden tikilen telpegin ady. Ýaşy otuz bäşe baran, Gara silkme bar başynda (Ç. Aşyrow). silkmek [silikmek], işl. 1.Güýç bilen yzly- yzyna itip, iteläp yralamak. Silkip alma gaçyrmak. 2.Birden bat bilen özüne tarap dartmak, batly çekmek. Ol ýaba gözüni alardyp, "haýt" diýip, rişmesini silkdi (A. Durdyýew). 3. Eýläk-beýläk çaýkamak, öňe-yza yralamak. Maşyn birden batly silkdi (“Edebiýat we sungat”). 4. Keçäni, ýaglygy we ş.m. eliňde galgadyp, tozanyny, hapasyny aýyrmak (ser. Kakmak). Egin-eşigiňi silkmek. silkmeklik [silikmeklik],iş ady. Silkmek ýagdaýy. sillenmek [si:llenmek], işl., kön.s. Sil bolup akmak. Gözde ýaşy sillener (Magtymguly). siltelemek işl. Gaýta-gaýta, yzly-yzyna siltemek. siltelmek işl.,ser. Silterlenmek. silteme iş ady. Siltemek ýagdaýy. siltemek işl. 1. gepl.d., ser. Silterlemek. Atyň agzyndaky torbany siltäp aýyrdy (G. Kulyýew). 2. Iki-baka çaýkamak, gaty yramak, silkmek. Çarkandak ýol arabanyň üstündäki adamlary silteýärdi. 3. Eliň bilen bir ýerinden tutup, bat bilen eýläk-beýläk itmek. Ýumruk ýaly çagany beýdip siltäp durmaga utanaňokmy? 4. göç.m. Ezýet bermek, horlamak. Onuň eline galsaň, siltän ýeri köp bolar. siltemeklik iş ady. Siltemek ýagdaýy. siltenjiremek işl. Gaharly, kineli hereket etmek. Gelin gapyny siltenjiräp ýapyp gitdi. siltenjireşmek işl. Birnäçe bolup siltenjiremek. siltenjireýiş iş ady. Siltenjiremek ýagdaýy. siltenjiräbermek [siltenjirä:vermek], işl. Gaharly, kineli halda siltenip hereket edip ugramak. Hergiz biriniň diýen zadyna öýkeläp siltenjiräbermegin, giňräk bolgun. siltenmek işl. 1. Durky bilen siltenjiremek. Ol gazap bilen siltendi. 2. ser. Silterlenmek 2. silterleme iş ady. Silterlemek ýagdaýy. silterlemek işl. Biriniň bir ýerinden pugta tutup, öňe-yza iteklemek, gaýta-gaýta siltemek. Batman onuň golundan tutup, iki-baka silterledi (N. Pomma). silterlemeklik iş ady. Silterlemek ýagdaýy. silterlemezlik iş ady. Silterläp durmazlyk. silterlenmek işl. 1. Bat bilen siltelmek. 2. Ezýet berilmek, horlanmak. silterleşmek işl. Birnäçe bolup bilelikde silterlemek; biri-biriňi silterlemek. Özüňizden kiçileri silterleşip durmaňyzy bes ediň. silterletmek işl. 1. Silterlemäge mümkinçilik bermek, ýol bermek. 2. Özüňe ezýet berdirmek, özüňi horlatmak. silterleýiş iş ady. Silterlemek ýagdaýy. silterläbermek [silterlä:vermek], işl. Silterläp ugramak. Az zat üçin birini silterläbermek bolarmy? silteşdirmek işl. Baryny bir ýanyndan siltäp çykmak. silteşmek işl. Biri-biriňi siltemek. siltetmek işl. Biriniň siltemegine ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Men seni siltedip bilmerin. silteýiş iş ady. Siltemek ýagdaýy. siltäbermek [siltä:vermek], işl. Siltäp ugramak; dowamly siltemek. Sen-men ýok, ony siltäberdi. sim [si:m] I, at, k.d.. Kümüş. Saçbagyň ujunyň simdir işmesi (Magtymguly). \n\n\n SIM [si:m] II, at. Dürli ýogynlykda çybyk görnüşli metal önüm. simagaç [si:mağaç], at, gepl.d. Tok, telefon simlerini geçirmek üçin dikilen naw. simap [si:ma:p], at. Kümüş reňkli suwuk metal, himiki element. Perwana ot görse, jan biýr, aýrylmaz, Simap gyzyl tapsa, meges bal tapsa (Magtymguly). Kümüş zäge mätäç, altyna simap (Mollanepes). simkeş [si:mkeş], at. zergärç. s. Zergäriň kümüşi süýmek üçin ulanýan ululy-kiçili köp deşikli ýasy guraly. simleme [si:mleme], iş ady. Simlemek ýagdaýy. simlemek [si:mlemek] I, işl. Bir zady sim bilen berkitmek, sim orap daňmak. \n\n\n SIMLEMEK [si:mlemek] II, işl. Azyp iriňlemek, azyp beterlemek (ýara, baş, diş we ş.m. hakynda). Ýara simläpdir. simlemeklik [si:mlemeklik] I, iş ady. Simlemek ýagdaýy. \n\n\n SIMLEMEKLIK [si:mlemeklik] II, iş ady. Simlemek, azmak ýagdaýy. simlemezlik [si:mlemezlik] I, iş ady. Bir zady sim bilen berkitmezlik. \n\n\n SIMLEMEZLIK [si:mlemezlik] II, iş ady. Azyp iriňlemezlik (ýara, baş we ş.m. hakynda). Dişiň simlemezligini isleseň, ýyly saklamaly. simleşmek [si:mleşmek], işl. Sim orap daňyşmak. simletmek [si:mletmek], işl. Azdyryp iriňletmek. Aýna dişini simledipdir. simleýiş [si:mleýiş], iş ady. Simlemek ýagdaýy. simläbermek [si:mlä:vermek], işl. Azyp iriňläp başlamak. simtaraş [si:mtaraş], at. Atyň toýnagyny gyrmak üçin ulanylýan orak pisint ýiti gural. Atyň toýnagy simtaraş bilen gyrylýar. simwol [si:mvol], at. Belli bir düsünjäni, ideýany, obrazy aňlatmak hyzmatyny ýerine ýetirýän nyşan, predmet we ş.m. Türkmen topragynda kemala gelen ahalteke bedewi tebigatda ynsanyň zähmeti, zehini bilen döredilýän güýjüň, sagdynlygyň we gözelligiň simwolydyr (Gurbanguly Berdimuhamedow). sintaksis [si:ntaksi:s], at, dil.b. 1. Grammatikanyň sözlemleriň düzülişini we sözlem içindäki söz düzümlerini öwrenýän bölümi. 2. Bir dile mahsus bolan sözlemiň gurluşy we sözlemde sözleriň baglanyş ýollary. siňdirilmek işl. 1. Içine, gatyna siňer ýaly edilmek. Indi onuň goýun ýagy siňdirilen, her haýsy üç metr uzynlygynda üç sany ýogyn agajy bardy (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Sarp edilmek, güýç goýulmak. Ol ilki bu küdä siňdirilen zähmeti ölçedi. siňdirmek işl. 1. Iýilýän iýmiti aşgazan arkaly özleşdirmek. 2. Bir zadyň içine, gatyna siňer ýaly etmek. 3. Sarp etmek, güýç goýmak, bagyş etmek. siňe : siňe seretmek bir zada dykgat bilen äňetmek, siňňin garamak. Siňe synetmek pugta, içgin synlamak, seretmek. Ähli hereketine assyrynlyk bilen syn edýärdi (B. Gurbanow). siňek at. Ýokanç keseller ýaýradýan iki ganatlyja mör-möjek. Siňegem öl ýere gonar (Nakyl). \n\t‣ Siňek tutjak gurbaga ýaly aňkaragan, gören zadyna aňkaryp ýören. Siňeklän it ýaly ykmanda, öz öýünde oturmagy kyn görýän. siňibermek [siňivermek], işl. Kem-kemden siňip başlamak. siňir at. Beden etiniň birleşdiriji sary çeýe damary. Gördüm, jan hem "Alla" diýr, Et, siňir, gan içinde (Magtymguly). siňirme I, iş ady. Siňirmek ýagdaýy. \n\n\n SIŇIRME II, at. Üç sany çyzygyň birleşmesinden emele gelýän ýarty gözenegiň içine gaňyrçakly ýa-da gaňyrçaksyz çyzyjak edilip, hala, çuwala, el işlerine salynýan nagyş. Siňirme salnan tahýa. siňirmek işl., ser. Siňdirmek 1. Allaberdi baý: "Meret ol haýatyň hasylyny ine-gana siňirmese gerek"diýdi (A. Durdyýew). siňiş iş ady. Siňmek ýagdaýy. siňişmek işl. 1. Iýilýän iýmit aşgazanda kem- kemden siňmek, özleşmek. Iýen naharym birneme siňişsin! 2. Bir zadyň içine, gatyna ýuwaş-ýuwaşdan syzyp geçmek. Suw siňişdi. siňli at, ýerli g.. Aýal dogan, uýa, bajy. Agaýunus peri bilen Gülşirin siňlisi haremhanada otyrdy (“Görogly”). siňme iş ady. Siňmek ýagdaýy. siňmek işl. 1. Iýilýän iýmit aşgazan arkaly özleşmek. Iýeniň-içeniň siňmez janyňa, Perwaýsyz gararsyň hany-manyňa (A. Kekilow). 2. Bir zadyň içine sorulyp geçmek (suwuklyk hakynda). Oňa bir suw ýygnandy welin, güýze çenli siňip ýetişmedi (“Edebiýat we sungat”). 3. Bir ýa-da köp zadyň içine girip, aralaşyp gitmek, garyşyp gitmek. Uçar bulutlaryň arasyna siňip gitdi. 4. göç.m. Sarp edilmek, harçlanmak. Bar gazananym şu oturan jaýymyza siňdi. siňmeklik iş ady. Siňmek ýagdaýy. siňňil at. Köplenç, ele çykýan düwürtik şekilli gaty ösüntgi. siňňin [siňňi:n], hal. 1. Üns bilen, dykgatly, içgin, siňe. Magtymguly ýaş ýigidiň golundan tutup, ýüzüne siňňin garady-da: – Howlukma, oglum! – diýip maslahat berdi (G. Kulyýew). 2. Birsydyrgyn, bir boluşly, yzygiderli, asuda. Suwuň siňňin akanyndan gork, ýigidiň ýere bakanyndan (Nakyl). siňňinlik [siňňi:nlik], at. 1. Dykgatlylyk, üns berijilik, içginlik. Ol gapdalyndaky tümmege siňňinlik bilen seretdi (A. Gowşudow). 2. Birsydyrgynlyk, bir boluşlylyk, yzygiderlilik, asudalyk. siňňitli [siňňi:tli], syp. 1. Aşgazanda ýeňil özleşýän, basym siňip gidýän (iýmit hakynda). Çaýy naharyň soňundanjyk içseň, endamyňa siňňitli bolýar (B. Kerbabaýew). 2.Kem-kemden syzyp geçýän (suwuklyk hakynda). siňren at. Gumda bitýän pürli, ýumşak baldakly, agymtyl-çal reňkli ösümlik. sir [si:r] I, at, k.d. Dok, doýan. Bu jahanda doýmaz gözüň, sir bolmaz (Magtymguly). \n\n\n SIR [si:r] II, at, taryh. Suw bölünişiginiň 40-dan bir bölegi (bu bölünişik suwdan peýdalanýanlaryň sany köp bolanda ulanylypdyr). sire : sire atmak tarada mata dokalanda, argajy bir mäki bilen atmak, bir mäki bilen dokamak. siriýaly [si:riýaly], at, ser. Siriýalylar. siriýalylar [si:riýalylar], at. Siriýanyň ýerli ilaty. sirke I, at. 1.Nahara sepmek üçin hora üzüm sykylyp, turşadylyp alynýan suwuklyk. Sirke aýdar: Bal menem, Nebit özün ýag saýar (Magtymguly). 2. Önümleri, köplenç, aýna gaba salyp ýapmak we ş.m. üçin ulanylýan ýiti turşy tagamly suwuklyk. \n\n\n SIRKE II, at. Hapaçylyk sebäpli adamda döreýän bitiň tohumy, onuň taşlaýan ýumurtgasy. Bardyr gözel, sirke basar saçyny, Artmaz-ýuwmaz tabagynyň daşyny (Magtymguly). sirkeleme iş ady. Sirkelemek ýagdaýy. sirkelemek işl. Saçy sirke basmak, saçda sirke döremek. Onuň saçy sirkeläpdir. sirkelemeklik iş ady. Sirkelemek ýagdaýy. sirkelemezlik iş ady. Saçy sirke basmazlyk, saçda sirke döremezlik. sirkeletmek işl. Saçyňy sirkä basdyrmak. sirkeleýiş iş ady. Sirkelemek ýagdaýy. sistema [siste:ma], at. 1. Haýsydyr bir zadyň, hereketleriň ýerleşişindäki hem-de baglanyşygyndaky belli bir kesgitli tertip. 2. Nämedir bir zadyň guralyşynyň formasy, görnüşi. Saýlaw sistemasy. 3. Kanunalaýyk ýerleşen we özara baglanyşykly bölekleriň bitewüligi görnüşinde ýüze çykýan tutuş zat. Diliň fonetik sistemasy. Diliň grammatik sistemasy. (D.I. Mendeleýewiň) elementleriň periodik sistemasy. \n\t‣ Gün sistemasy Gün we onuň daşyndan aýlanýan uly planetalar, olaryň hemralary, kometalar hem-de meteorlar. sişenbe [si:şemme], at. Hepdäniň ikinji gününiň ady. siwilizasiýa [siviliza:siýa], at. 1. Jemgyýetçilik ösüşiniň we maddy-ruhy medeniýetiň ol ýa beýleki sosial-syýasy formasiýa häsiýetli basgançagy. Türkmenistan gadymy siwilizasiýalaryň mekanydyr. 2. Häzirki zaman dünýä medeniýeti (medeniýet sözüniň "adamzadyň önümçilik, sosial we intellektual babatlarda gazanan üstünlikleriniň jemi" manysynda). siýdik at. Böwrekler arkaly bölünip, siýdikligiň üsti bilen çykýan suwuklyk, peşew. Siýdik haltasy. \n\t‣ Siýdik siňdiren gara keçe özüne aýdylýan igençlere, käýinçlere ýagşydan-ýamandan gaýtargy bermän, giňlik edip bilýän, olary özüne siňdirip bilýän (adam). siýdiklik at. Siýdik ýygnanýan haltajyk, peşew haltasy. Düýe çaly bagyr agyrma keselini we siýdiklik hem-de jyns agzalarynyň kesellerini bejermek üçin hem oňat dermandyr (M. Abdyllaýew). siýmek işl., ser. Buşukmak. siz 1. Ikinji şahsyň köplügini görkezýän at çalyşmasy. 2. Birnäçe adama ýüzlenilende, birine ýüzleneňde bolsa hormat goýlup ulanylýan söz. sizlik syp. 1. Siz bilen baglanyşykly, size dahylly. Meniň sizlik bir işim bar. 2. Gepleýän adamyň ýüzlenilýän adamyň tarapyny tutýandygyny aňladýan söz. Olaryň hemmesi sizlik boldular. siziňçe "Siziň pikiriňizçe, siziň pikir edişiňize görä" ýaly manyny aňladýan giriş sözi. skripka [iskiri:pka], at. Dört kirişli, perdesiz, kemençe bilen süýkelip çalynýan saz guraly. skripkaçy [iskiripkaçy], at. Skripka çalýan sazanda. slawýan [yslavýa:n], at, ser. Slawýanlar. slawýanlar [yslavýa:nlar], at. Rus, ukrain, belorus we beýleki halklaryň ata-babalary. slowak [yslawa:k], at, ser. Slowaklar. slowaklar [yslawa:klar], at. Slowakiýanyň esasy ilatyny düzýän slawýan halky. slowen [slowe:n], at, ser. Slowenler. slowenler [slowe:nler], at. Sloweniýanyň esasy ilatyny düzýän slawýan halky. sogan [soğon], at. Ýaşy gök hem uzyn, düýbi togalak, iýilýän ajy gök ekin. Oňa biraz duz atylsa, Sogan, gara burç gatylsa, Iýip-iýip doýmarsyň (R. Seýidow). \n\t‣ Sogan soýan ýaly soýmak her hili ýol bilen biriniň köp zadyny almak. sogançy [soğonçy], at. 1. Ýörite sogan ekýän ýa-da satýan adam. Siziň ýaly giýewisi bolsa, Abdykerim sogançynyň başy asmana ýeter (B. Seýtäkow). 2. Sogan iýmegi gowy görýän adam. sogap [soğa:p], at. 1. Dogrulyk, dürslük. 2. Biri barada dogry iş hem-de hereket etmek, ýagşylyk. Ýetime, ýesire garaşyk etmek sogapdyr. 3. gepl.d. Eden ýagşylygyň üçin hudaý tarapyndan özüňe edilýän hormat-sylag. Ýagşylyk edip, sogap gazanmak. \n\t‣ Sogap iş etmek. Sogap gazanmak ýagşylyk, oňlanylýan iş edip, sogap gazanmak. sogdurmak [so:ğdurmak] I, işl. 1. Bogunlary, sesleri uzyn çekip, süýndürip, sokduryp geplemek, sozup aýtmak. Jarçy sesini uzyn sogduryp, ala ýabysyny seňkildedip geçip gitdi (A. Gowşudow). 2.Dowamly uzyn ses çykarmak. \n\n\n SOGDURMAK [so:ğdurmok] II, işl. Sogup damar ýaly etmek, sogmak derejesine ýetirmek (goýy zat hakynda). sogdurmaklyk [so:ğdurmokluk], iş ady. Sogdurmak ýagdaýy. sogluş [soğluş], iş ady. Sogulmak ýagdaýy. sogma [so:ğmo], iş ady. Sogmak ýagdaýy. sogmak [so:ğmok], işl. 1. Süýgüp, sozulyp dammak, çalarak akmak (goýy zat hakynda). Çemçeden bal sogup akýardy. 2. Gözüni-gaşyny gerip, durky bilen emaý bilen hereketlenmek, süýnüp-sarkmak. Bezemen gelin dünýäde özünden başga adam bardyr öýtmän, ýol bilen sogup barýardy. 3. Yzly-yzyna tirkeşip süýnüp gitmek. Köçelerden maşynlar sogup barýar. sogmaklyk [so:ğmokluk] I, iş ady. Sogmak ýagdaýy. sogrubermek [soğruvermek], işl. Bir ýanyndan sogrup başlamak, sogrup ugramak; dowamly sogurmak. sogrulmak [soğrulmok], işl. 1. Kakylan çüý, gazyk, dikilen ýa-da gögerip oturan agaç goparylyp aýrylmak, çekilip çykarylmak. Birdenkä ýokardaky gazyk sogruldy (N. Jumaýew). 2. göç.m. Adamlaryň içinden saýlanyp çykmak. Ol köp atlynyň içinden sogrulyp, biziň yzymyzdan kowýar (“Görogly”). 3. gepl.d. Dem almasy galmak, jany çykmak, ölmek. \n\t‣ Demi sogrulmak ölmek. Garry atasy: "Demim sogrulýança bedeberrewlige ýol bermen" diýdi. sogruş [soğruş], iş ady. Sogurmak ýagdaýy. sogruşmak [soğruşmok], işl. 1. Sogurmaga kömekleşmek. Oňa ýere dikilen agajy sogruşdym. 2. Birnäçe adam bolup sogurmak. Adamlar guran agaçlary sogruşyp ýördüler. sogubermek [so:ğuvermek], işl. Süýgüp damybermek, çalarak akybermek (goýy zat hakynda). soguljan [soğulja:n], at. Adamyň we haýwanyň içegeleriniň içinde emele gelýän ýasy uzyn gurçuk. sogulma [soğulmo], iş ady. Sogulmak ýagdaýy. sogulmak [soğulmok], işl. 1. Suwy çekilmek, suwy azalmak (guýy, akar, çeşme we ş.m. hakynda). Akar suwlar soguldy, Çöl ýerler guýa döndi (Magtymguly). 2. Içine ýylan ýa-da başga bir hapa düşen guýynyň suwuny çekip çykarmak. Guýynyň suwuny sogulmak. 3. Süýdi çekilmek, azalmak (sagylýan mal hakynda). 4. Bir zat sebäpli eti-gany çekilmek, gitmek, horlanmak (köplenç, beden agzasy hakynda). sogulmaklyk [soğulmokluk], iş ady. Sogulmak ýagdaýy. sogurma [soğurmo], iş ady. Sogurmak ýagdaýy. sogurmak [soğurmok], işl. Kakylan çüýi, gazygy, dikilen ýa-da gögerip oturan agajy goparyp aýyrmak, çekip çykarmak; bir zadyň içinden çekip almak. Şu hanany soguraýsam, onsoň bu düýp gowaçanyň menden armany ýok (A. Durdyýew). sogurmaklyk [soğurmokluk], iş ady. Sogurmak ýagdaýy. sogurmazlyk [soğurmozluk], iş ady. Dartyp goparmazlyk, çekip çykarmazlyk, çekip almazlyk. sogurtmak [soğurtmok], işl. Sogurmak işini başga birine etdirmek; sogurmaga ýol bermek. Şol gazygy maňa sogurtsana. soguş [so:ğuş], iş ady. Sogmak ýagdaýy. soguşmak [so:ğuşmok], işl. 1. Birnäçe zatlaryň sogmagy, damyp durmagy. Kak serlen süýji gawun dilimleriniň şiresi soguşyp durdy. 2. göç.m. Yzly-yzyna tirkeşip, süýnüp gitmek. sojabermek [so:ja:vermek], işl. Ýadamak, aglamak, alňasap tolgunmak we ş.m. sebäpli çalt- çaltdan dem alyp, sojap başlamak. sojama [so:jomo], iş ady. Sojamak ýagdaýy. sojamak [so:jomok], işl. Ýadamak we ş.m. sebäpli demiň demiňe ýetmän, kynlyk bilen dem almak. Ol özüni lampa oturgyja goýberdi-de, sojap dem aldy (B. Kerbabaýew). sojamaklyk [so:jomokluk], iş ady. Sojamak ýagdaýy. sojamazlyk [so:jomozluk], iş ady. Sojap dem almazlyk. sojaşmak [so:joşmok], işl. Birnäçe adam sojamak.Häliden bäri sojaşyp duranlar biri-birine sag eliniň külbikelerini uzadyşyp, "palta gerekmi, gylyç?" edişdiler (B. Annageldiýew). sojatmak [so:jotmok], işl. Sojamaga mejbur etmek, sojamak derejesine ýetirmek. Şol agyr ýyllar Şekeri çendan sojadýardy (B. Kerbabaýew). sojaýyş [so:joýuş], iş ady. Sojamak ýagdaýy. sokak [sokok], at, kön.s.Köçe. Sokakdan tä Harem içre girinçä (Kutbeddin). sokarryk [sokorruk], at. Soganyň tohum berýän baldagy, porruk. sokdurmak [sokdurmok], işl. 1. Sokmak işini başga birine etdirmek; saldyrmak. 2. Çakyp zäherini bedenine goýbermegine ýol bermek. Möýe sokdurmak. 3. Egnine eşigini, aýagyna köwşüni geýdirmek. Çagaň aýak ýalaňaç gezip ýör, aýagyna köwşüni sokdyraýsaň bolmaýarmy? \n\n\n SOKDURMAK [so:kdurmok], işl., ser. Sogdurmak I. Köşejigiň sokduryp bozlaýan näzik sesi gulaga gelýärdi (A. Gowşudow). sokga [sokgo]: sokga sormak 1) zat goýman birden içmek, içip gutarmak. Sygyr bir bedre suwy sokga sordy. 2) derrew, çalt, tiz ýere siňip gitmek (suw hakda). Toprak suwy sokga sordy. sokjabermek [sokja:vermek], işl. Yzygiderli sokjap emibermek.Gölejik boşadylanyna mähetdel enesini ysgaşdyrdy-da, işdämenlik bilen sokjaberdi. sokjalabermek [sokjola:vermek], işl. Çalt- çalt sorup-sorup emibermek; dowamly sokjamak. sokjalama [sokjolomo], iş ady. Sokjalamak ýagdaýy. sokjalamak [sokjolomok], işl. Yzygiderli sokjap emmek. sokjalamaklyk [sokjolomokluk], iş ady. Sokjalamak ýagdaýy. sokjalaşmak [sokjoloşmok], işl. Birden artyk bolup sokjalamak, köp bolup sokjalamak. sokjalatmak [sokjolotmok], işl. Sokjalap emer ýaly etmek, sokjalap durmagyna ýol bermek. sokjalaýyş [sokjoloýuş], iş ady. Sokjalamak ýagdaýy. sokjama [sokjomo], iş ady. Sokjamak ýagdaýy. sokjamak [sokjomok], işl. Çekeläp emmek. Köşek düýäň dört emjegindäki el degmedik bol süýtden sorup, sokjap başlady (B. Kerbabaýew). sokjamazlyk [sokjomozluk], iş ady. Sokjap emmezlik. sokjarma [sokjormo], iş ady. Sokjarmak ýagdaýy. sokjarmak [sokjormok], işl. Ýerliksiz ýere sokulyp barmak, her bir zadyň arasyna goşulmak, suwumsyz bolmak. Jik-jik edip jikjerme, her bir ýere sokjarma (Halk döredijiliginden). sokjarmaklyk [sokjormokluk], iş ady. Sokjarmak ýagdaýy. sokjarmazlyk [sokjormozluk], iş ady. Sokjaryp durmazlyk, ýerliksiz ýere sokulmazlyk, her bir zadyň arasyna goşulmazlyk. sokjarybermek [sokjoruvermek], işl. Sokjaryp başlamak. sokjarylmak [sokjorulmok], işl., ser. Sokjarmak. sokjaryş [sokjoruş], iş ady. Sokjarmak ýagdaýy. sokjaryşmak [sokjoruşmok], işl. Birnäçe adam bolup sokjarmak. Olar sokjaryşyp, öňe çykdylar. sokjaşmak [sokjoşmok], işl. Bilelikde sokjamak. Onuň gözi enelerini işdämenlik bilen sokjaşyp duran owlajyklara düşdi. sokjatmak [sokjotmok], işl. Sokjamagyna ýol bermek, emdirmek. Enesi owlajygyny sokjatdy. sokjaýyş [sokjoýuş], iş ady. Sokjamak ýagdaýy. sokma [sokmo] I, iş ady. 1. Sokmak ýagdaýy. 2. at. Gabsalaryň, derwezeleriň içinden sokulyp ýapylýan enjam. Gapynyň sokmasyny süýşürdiňizmi? \n\n\n SOKMA [sokmo] II, at. Gämini yklatmazlyk üçin hyzmat edýän syryk. sokmak [sokmok] I, işl. 1. Bir zady ikinji bir ýere girizmek, salmak. 2. Teniň bir ýerinden çakyp, zäherini goýbermek (möý hakynda). Ony möý sokupdyr. 3. gepl.d. Aýakgap ýa-da eşik geýmek. Ol sessiz-üýnsüz turup, çokaýyny aýagyna gowaldaň sokup, daşaryk çykdy (A. Durdyýew). 4. Aldap ýaramaz harydyňy satmak, ýelmemek. \n\n\n SOKMAK [sokmok] II, at, gepl.d. Uly ýoldan gapdala sowulýan ýoljagaz, ýoda, ýodajyk. sokmaklyk [sokmokluk], iş ady. Sokmak ýagdaýy. sokmazlyk [sokmozluk], iş ady. . Sokmak işini etmezlik. sokubermek [sokuvermek], işl. Bir zady başga bir zadyň içine girizibermek, salybermek. sokudaş [sokuda:ş], at. Sokynyň içine salnan zatlary owratmak, döwmek üçin ujy tommaýly süýri daş. \n\t‣ Sokudaş ýaly bolup oturmak oturan ýerinden turman oturmak, turup gitmezlik (biriniň turup gitmegi islenen ýagdaýda aýdylýar). Gidärmikä diýdik weli, asyl giderli däl, gymyldaman, edil sokudaş ýaly bolup otyr. sokulmak [sokulmok], işl. 1. Bir zadyň içine girizilmek, salynmak. Deşige agaç sokulypdyr. 2. Bir ýere sanjylmak, dürtülmek. 3. Aýakgap ýa-da eşik geýilmek. 4. Bolgusyz ýere sokulyp barmak, goşulmasyz zada goşulmak, islenmeýän ýeriňe girmek. 5. Golaý barmak, golaý oturmak, golaý durmak. Beýdip sokulyp oturma-da, yzrak süýş. \n\t‣ Öýe sokulyp oturmak öýden çykman oturmak. Haçan görseň, öýe sokulyp oturandyr, adam diýeniň daşarygam çykmaly bolar-a. sokulyk [sokuluk], syp. Soky etmek üçin niýetlenen (ýogyn, gysga agaç). Bu töwerekde sokulyk söwüdem-ä ýok (A. Gowşudow). \n\t‣ Sokulyk agaç ýaly ýogyndan gelen gysgajyk, keltejik.Munuň ýanynda bolsa sokulyk kesilen agaç ýaly bir aýal bar (A. Durdyýew). sokur syp. Göz almasy, göz mäzi aýrylan. Yhlas bilen aglasaň, sokur gözden ýaş çykar (Nakyl). sokurlyk [sokurluk], at. Sokur körlük. Sokurlyk körlükden hem başga, adamyň gelşigini gaçyrýar. sokuş iş ady. Sokmak ýagdaýy. sokuşdyrmak [sokuşdurmok], işl. Çem gelen ýere sokmak, sokup çykmak. sokuşmak [sokuşmok], işl. Sokmaga kömek etmek. soky at. Içinde galla we ş.m. zat owradar, döwer ýaly içi köwlüp aýrylan, köplenç, agaçdan,demirden, misden ýasalan hojalyk enjamy. Onuň içinde hem ýogyn söwütden ýasalan ullakan soky oturdypdyr (A. Gowşudow). Elek diläp, soky diläp, Iş-pişeden sypyndygy, Mamyşlara baran bordy (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Soka salnan ýaly bolmak endam-janyň kül- uşak bolup agyrmak, mynçgalanan ýaly bolmak. Bütin endamym soka salnyp ýenjilen ýalydy (B. Seýtäkow). sol [so:l],at. Sagyň garşy tarapy, çep. Ýüz ýaşaýyp düşseň ajal eline, Sagyňdan soluňa bakança bolmaz (Magtymguly). \n\n\n SOL [so:l], sazç."Do" bilen başlanýan saz gammasynda bäşinji ses we şol sesi aňladýan nota belgisi. solagan [soloğon], syp. 1. Reňki tiz solýan, tiz öçýän. Solagan mata. 2. Gyzgyn howanyň täsiri bilen basym terligini ýitirýän, sülleregen. Solagan gül. Solagan ýaprak. solagrak [soloğra:k], syp. Adatdakydan az- kem reňki öçügräk. Reňki solagrak mata. solak [solok], syp. 2. Öçük reňkli, açyk reňkli däl. Daşyna solak, gyzyl gülli çit çekilen galyň kitap ellerine sallam berip dur (N. Saryhanow). solaňkyrlamak [soloňkurlomok], işl. Reňki gitmäge, öçmäge, süllermäge golaýlamak. solaňlamak [soloňlomok], işl., ser. Solaňkyrlamak. soldurmak [sollurmok], işl. 1. Reňki solar ýaly etmek. Gurjak diýdi: – Göz ýaşy Köýnegimi soldurar (A. Kowusow). 2. Terligini gaçyrmak, süllertmek, guratmak (ösümlik, gök-önüm hakynda). soldurmazlyk [sollurmozluk], iş ady. Reňkini soldurmazlyk, horlamazlyk. solgun [solğun], syp. Öçügsi görünýän, soluk, öçügsi. Solgun mata. Ýüzi solgun. solgunlyk [solğunluk], at. Reňki öçügsilik, öçük reňklilik, solaklyk. Howply bir zat ýadyna gelen ýaly, ýüzünde solgunlyk göründi (B. Kerbabaýew). solgunrak [solğunura:k], syp. Reňki öçügsiräk. solma [solmo], iş ady. Solmak ýagdaýy. Sapagyndan ýolnan gül derrew solma bilen boluberýär. solmak [solmok], işl. 1. Reňki gitmek, reňki öçmek. Şol matanyň solýandygyny ýa-da solmaýandygyny barlap görmek gerek. 2. Terligi gaçmak, süllermek, gurap gitmek (ösümlik, gök- önüm hakynda). Ýaş agaçlaryň ýapraklary heniz solman, ýaşyl öwüsýärdi (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Reňki öçmek, reňki saralmak, gaýgyly görünmek, horlanmak. Her kim garyp, karzdar bolsa, Dert çekip, solana meňzär (Zynhary). \n\t‣ Ýüzi solmak ser. Ýüz. Kakasy ýaramaly bäri onuň ýüzi solaýypdyr. solmaklyk [solmokluk], iş ady. Solmak ýagdaýy. solmazlyk [solmozluk], iş ady. Reňki gitmezlik, reňki öçmezlik, terligi gaçmazlyk, süllermezlik, gurap gitmezlik. soltan [solta:n], at, taryh. 1. Ýokary häkimdar, şeýle hem şol baştutanlyga eýe bolan şahs. Atasynyň bu sözüni kabul edip, Adybeg ýurda soltan boldy (“Görogly”). 2. göç.m. Her bir zadyň iň oňady, seresi, gowusy. Ähli pasyllaň soltany, Bahar geldi, bahar geldi (A. Kowusow). 3. Adam ady. soltanlyk [solta:nlyk], at. 1. Soltanyň derejesi, ýagdaýy, käri. 2. taryh. Başynda soltan durýan ýurt. Deli türkmenleriniň soltanlygy. solubermek [soluvermek], işl. 1. Dura-bara reňki öçübermek. 2. Terligi gaçybermek, sülleribermek (ösümlik, gök önüm hakynda). solugrak [soluğura:k], syp. Reňki öçügsi görünýän, ýagty däl. Solugrak reňk ony gamgyn görkezýär. solugyş [soluğuş], iş ady. Solukmak ýagdaýy. solugyşmak [soluğuşmok], işl. Kem- kemden solup başlamak, ýuwaş-ýuwaşdan solmak. Mülki öňe ýörese-de, onuň ýüregi reňki solugyşan gapynyň aňyrsynda galdy (“Edebiýat we sungat”). soluk syp., ser. Solgun. 3. göç.m. Ýarawsyzlyk we ş.m. sebäplere görä, ýüzüniň reňki öçuk, solgun, saralan. Ýüzüň-ä gaty soluk görünýär (“Edebiýat we sungat”). solukdyrmak [solukdurmok]; işl. Reňkini kem-kemden soldurmak. soluklyk [solukluk], at, ser. Soluk görnüşli bolmaklyk, solgunlyk. solukma [solukmo], iş ady. Solukmak ýagdaýy. solukmak [solukmok], işl. Reňki kem- kemden öçmek, solup başlamak. Onuň gözel keşbi barha solugýan ýaly, tebigy dabarasy barha egsilýän ýaly duýulýardy (G. Kulyýew). solukmaklyk [solukmokluk], iş ady. Solukmak ýagdaýy. soluş iş ady. Solmak ýagdaýy. soluşmak [soluşmok], işl. 1. Solmaga ýakynlamak, solaňkyrlamak, solaňlamak, solup barmak, reňki öçüşmek. Gülli ýaglygy solşupdyr. 2. Terligi gaçyşmak, süllerişmek (ösümlik hakynda). som [so:m], syp., kön.s. Tutuş. Agyr hylgat, müň tümenden şaýlaryn, Seniň süňňüň som gyzyldan eýlärin (Şabende). Eje, eger gyzlaryny som gyzyla çümdürip, iner ýüki şaý-sepi bilen berseler hem sen olara barma (A. Gowşudow). \n\t‣ Som kümüş bolup durmak köp sanly kümüş şaý-seplerini dakynmak. Üsti-başy som kümüş bolup duran gelin dähedem-dessemläp ýöräp barýardy. somalak [somolok], syp. Dim-dik bolup somalyp duran, somalyp görünýän. Bä, ol somalak zatlar nämekä? (B. Kerbabaýew). somalma [somolmo], iş ady. Somalmak ýagdaýy. somalmak [somolmok], işl. 1. Dik durmak, dikelip durmak. dim-dik bolup durmak, sömelmek. Soňra iç işikde somalyp duran ýaş ýigide çaý getirmegi tabşyrdy (G. Kulyýew). 2. Çykyp durmak. Garaňkynyň içinde çatmanyň böwründe somalyp duran zadyň nämedigini saýgarmady. somalmazlyk [somolmozluk], iş ady. 1. Dik durmazlyk, dikelip durmazlyk, dim-dik bolup durmazlyk, sömelmezlik. Ýoldaşlarynyň öňünde somalmaz ýaly, öz işiňi wagtynda ýerine ýetirmeli. 2. Çykyp durmazlyk. somaltmak [somoltmok], işl. Dim-dik edip, dikeldip goýmak, sömeltmek. Bir burçda hasasyny somaldyp, bir aksakgal otyrdy (A. Gowşudow). somalybermek [somoluvermek], işl. Dim- dik bolup durubermek, sömelibermek. Näme birden somalyberdiň-le, hany aşak otur . somalyş [somoluş], iş ady. Somalmak ýagdaýy. somalyşmak [somoluşmok], işl. Birnäçe adam ýa-da birden köp taýak, tagta bölegi we ş.m. süýri zatlar somalmak. Somalyşyp durmaň, işli-işiňiz bilen boluň. somlabermek [so:mla:vermek], işl. Somlap baslamak. Zadyň bolany bilenem, ony somlabermek gelşikli zat däl. somlama [so:mlomo], iş ady. Somlamak ýagdaýy. somlamak [so:mlomok], işl. Eliňdäki zady "ine, gör" diýen manyda öňe tarap uzatmak, hödürlemek. somlamaklyk [so:mlomokluk], iş ady. Somlamak ýagdaýy. somlaşmak [so:mloşmok], işl. Bilelikde somlamak, birnäçe bolup somlamak. Oglanlar ellerindäki taýaklaryny somlaşyp durdular. somlatmak [so:mlotmok], işl. Somlamaga mümkinçilik bermek; somlap durmaga mejbur etmek. Olara ellerindäki taýaklaryny somladyp durma-da, kow ýanyňdan. Elimdäki zatlary somladyp goýaýdyň- la, gaçyrmankam elimden alsana. somlaýyş [so:mloýuş], iş ady. Somlamak ýagdaýy. somsa [somso], at. Içine üwelen et, sogan we ş.m. hurş salnyp bişirilýän gutap. Düýn ejem tamdyrda somsa bişirdi (B. Seýtäkow). som-saýak [so:m-saýak], hal. Ibirtde-zibirt, biri-biriniň yzyndan pyýada, ulagly we ş.m. gitme. Gün gijikdi, bazarçylar som-saýak gaýdyşýarlar (H. Derýaýew). sona [sono], at. 1. Mäkiýan ördek. Ýaşylbaş sonalar, gazlar garkyldar, Haly harap düşer, köli bolmasa (Magtymguly). 2. göç.m. Aýal-gyzlara ýüzlenilip aýdylýan hoşamaý söz. 3. Gyza dakylýan at. sonar [sonor], at. 1. Ülpüllap oturan bol gök ot. 2. Gök otuň köp ýeri, otly ýer, otluk meýdan. \n\t‣ Sonaryňy iýdirmek iň gowy iýmitler berip, hezzet-hormat etmek. Oňa sonarymy iýdirendirin, o zatlaryň gadyr-gymmaty bolarmyka? sonarlabermek [sonorla:vermek], işl. Sonarlykda ýerde, otluk-suwluk ýerde otlap ýörmek, sonarlap ugramak. sonarlama [sonorlomo], iş ady. Sonarlamak ýagdaýy. sonarlamak [sonorlomok], işl. Sonarlykda otlap ýörmek. Olardan has aňyrda, obanyň çekenesi gök otlukda agyp-dönüp, sonarlap ýördi (“Edebiýat we sungat”). sonarlamaklyk [sonorlomokluk], iş ady. Sonarlamak ýagdaýy. sonarlaşmak [sonorloşmok], işl. Sonarlykda otlaşyp ýörmek. Örüde sonarlaşyp ýören mallar. sonarlatmak [sonorlotmok], işl. Sonar ýerde, otluk-suwluk ýerde otlatmak. Şu ýyl mallary sonarlatmaga ilerik süreliň. sonarlaýyş [sonorloýuş], iş ady. Sonarlamak ýagdaýy. sonarlyk [sonorluk], syp. Giň otluk ýer. Sonarlykdan eşidilýär çopanyň şat aýdymy (B. Hudaýnazarow). soň 1. at. Bir zadyň gutarýan ýeri; ahyrky netijesi. Filmiň soňy. Wakanyň soňy näme bilen gutardy? 2. at. Belli bir wagtyň, möwsümiň, paslyň we ş.m. ahyrky pursaty. Gyşyň soňy. 3. at. Harçlanman, satylman, geçmän galan bölegi. Çaýyň soňy dostuňky (Aýtgy).Pulumyň soňuny saňa bermeli boldum. 4. hal, ser. Soňra. Bu zatlaryň gürrüňini soň ederis (B. Seýtäkow). \n\t‣ Soňuna çykmak 1) ahyryna ýetmek. Üzüm ekilen ýer giden meýdan eken, ýöräp soňuna çykar ýaly däl. 2) edip gutarmak, ýerine ýetirmek. Tabşyrylan iş şeýle bir köp, soňuna çykyp bolarmyka diýdirýär. 3) ýok etmek, aradan aýyrmak. Yza galaklygyň soňuna çykmak. Soňuna sogan ekmek bir zadyň hemmesini ýok etmek, gutarmak. Soňuny görüp gelen ýok bir zadyň soňunyň nähili bolup gutarjagy belli däl. Soňuny saýmazlyk soňunyň näme boljagyna seretmän, töwekgellik bilen bir iş etmek, näme bolsa, şol bolsun etmek. Soňy gelmezlik tamamlanmazlyk, soňky netijesi belli bolmazlyk. Ol işiň soňy gelmedi-le? soňabaka [soňovaka:], köm.s. Soňky wagtlarda, soň-soňlar, ahyrynda, durdugyça. Soňabaka ýumruk ötmäge başlady (“Görogly”). soňaldysynda [soňallysynna], hal. Belli bir wagtyň soňragynda, soňunda. Tomsuň soňaldysynda ol dynç almaga gitdi. soňkusygün [soňkusuğün], hal. Birigünüň soň ýanyndaky gün. Oýun birigün hem, soňkusygün hem bolmaly. soňky hal. Ahyrky. Soňky ýagan ýagyş. \n\t‣ Soňky wagtlar soňky döwürde. Soňky wagtlar oňa ýolda-yzda-da duş gelemok. Soňky ýoluna ugratmak merhumy jaýlamak, baka ýollamak. soňlabermek [soňla:vermek], işl. Bir işi ahyryna çenli alyp barybermek, gutarybermek, tamamlabermek. Indi-hä soňlaberensiň-le ol kitaby. soňlama [soňlomo], 1. iş ady. Soňlamak ýagdaýy. 2. at, gepl.d. Çeper eseriň pikiriniň, esasan jemlenýän ýeri. Ol kitabyň soňlamasy gaty tolgundyryjy eken. soňlamak [soňlomok], işl. Bir işi ahyryna çenli alyp barmak, gutarmak, tamamlamak (köplenç, söz, gep, gürrüň hakynda). Ol sözüni soňlady. soňlamaklyk [soňlomokluk], iş ady. Soňlamak ýagdaýy. soňlamazlyk [soňlomozluk], iş ady. Bir işi ahyryna çenli alyp barmazlyk, gutarmazlyk, tamamlamazlyk. soňlanmak [soňlonmok], işl. Ahyryna çenli alyp barylmak, gutarylmak, tamamlanmak. Artyp onuň şöhraty, Ähli ilde ýaňlandy, Ertekimiz soňlandy (M. Seýidow). sonlaşmak [soňloşmok], işl. Biri bilen bilelikde işi, etmeli zady soňa goýmak. Soňlaşyp durmaly-da, işiň galan bölegini hem edip bolaýaly. sonlatmak [soňlotmok], işl. Bir işi ahyryna çenli alyp bardyrmak, gutartmak, tamamlatmak. soňlaýyş [soňloýuş], iş ady. Soňlamak ýagdaýy. soňra [soňro], hal. Birnäçe wagt geçenden soň, bir iş bolup gutaransoň, soňunda. soňraky [soňroky], syp. Soň bolup geçýän, soň bolýan ýa-da boljak, soňky. Soňraky edilmeli işleriň aladasyny etmek. soň-soňlar [soň-soňlor], hal. Hazirki wagtdan köp ýa-da birnäçe wagt geçen soňky wagtlar. Muny biz soň-soňlar bilip galdyk (B. Gulow). soňsuz hal. Soňy bolmadyk, tükeniksiz, çäksiz, gutarnyksyz, yzy üzülmeýän. Aýsoltan ejesiniň soňsuz mysallaryna takaty ýetmän, onuň sözüni ýene kesdi (B. Kerbabaýew). soňundan [soňunnon], hal. Bolup duran wakanyň yz ýanynda, soňra. Sen onuň bilen sanaşyp durma, sebäbini soňundan aýdaryn. soňusyra [soňusy:ra], köm.s. Bir waka, bir iş bolup geçen badyna, yzysüre. soňusyrasynda [soňusy:rasynna], hal. Soň ýanynda. Gyşyň soňusyrasynda. sopbaç [sopboç], at. Depesi süýnmek demir başgap. Nökerler demir sopbaçlaryny ýaldyradyp, naýzalaryny söweşe taýýarlap, oba baka at goýdular (T. Taganow). sopbaş syp. 1. Ýeke özi, ýeke, ýalňyz, bir özi. Ol diňe özüniň sopbaş ýetimligini bilýärdi (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Ýatylanda geýilýän telpek, ýatyş telpek. sop-sowuk syp. 1. Has sowuk, örän sowuk. Daşary sop-sowukdy. 2. göç.m. Parhsyz, göwünsiz, mähirsiz. sopuçylyk [so:puçuluk], at. 1. ser. Sopulyk. 2. Yslam dini ýaýran ýurtlarda VIII asyrda dörän we ahlak kadalaryny dogry berjaý etmek, ruhuňy päklemek ýaly pikirleri öňe süren ugur, sufizm. Hoja Ahmet Ýasawy sopuçylyk ideýalaryny ýokary derejä ýetiren şahsyýetdir. sopulyk [so:puluk], at. Sopynyň ýagdaýy. Sopulyk etjek, Soň Mekgä gitjek (R. Seýidow). sopusyramak [so:pusuromok], işl. Sopy bolan bolmak, sopa mahsus häsiýetleri görkezmäge çalyşmak. sopy [so:py], at. 1. Işana, ahuna, pire dini taýdan gol beren adam. 2. Oglana dakylýan at sorabermek [so:ra:vermek], işl. Bir zady bilmek, anyklamak üçin sorap başlamak. sorag [so:roğ], at. 1. Jogap, düşündiriş talap edilip berilýän sowal. 2. dil b. Soragy aňladýan, soragy bildirýän düşünje. Sorag sözlemi. Sorag çalyşmasy. Sorag belgisi. \n\t‣ Sorag etmek bir zadyň anygyna ýetmek üçin yzygiderli sorag bermek, jogapçydan soraşdyrmak.. soragçy [so:roğçy], at. Bir zadyň anygyna ýetmek üçin sorag berýän adam, sülçi. Ýeri, seni soragçy goýdularmy, diýip, ol ýöwselläp ugrady (A. Durdyýew). sorag-ideg [so:roğ-i:değ], at. Birini ýa-da bir zady soraşdyryp aňtama, habar tutma, ideme. Şekeriň başyna nähili iş düşdi diýip, gören-bilenden sorag- ideg etmelimi? (B. Kerbabaýew). sorag-jogap [so:roğ-joğa:p], at. Bir zady anyklamak üçin berilýän sorag we alynýan jogap. soraglabermek [so:roğla:vermek], işl. Soraşdyryp agtarybermek, sorag-ideg edip gözläbermek. soraglama [so:roğlomo], iş ady. Soraglamak ýagdaýy. soraglamak [so:roğlomok], işl. Soraşdyryp agtarmak, sorag-ideg edip gözlemek, sorag salmak. Günde biri gelýär seni soraglap (A. Kekilow). soragly [so:roğly], syp. Soragy, şübhesi bar bolan. Ol soragly garaýyş bilen seretdi. soragnama [so:roğna:ma], at. Ýüzüne soraglar ýazylan kagyz. soragsyz [so:roğsuz], syp. 1. Soragy ýok, sorag edilmeýän, jogap soralmaýan, anygyna ýetilmeýän. Ýaşuly: "Elimden gelýär diýip, edeniňi edibermeli däldir, hudaýyň ýanynda soragsyz zat ýokdur" diýdi. soragsyz-idegsiz [so:roğsuz-i:değsiz], syp. Soraman-idemän. Bular ýaly zatlary soragsyz- idegsiz goýup bolmaz. soralmak [so:rolmok], işl. 1. Bir zady bilmek, anyklamak üçin sorag berilmek. Dogry, menden soralanda, men hem siziň pikiriňizi gaýtaladym (B. Kerbabaýew). 2. Bir zat haýyş edilmek. Ýagmyr agadan rugsat sorap, Tarhanyň yzyna düşdi (G. Kulyýew). 3. Satlyga çykarylan mal, haryt belli bir nyrhdan dilenmek. Sygryň soralýan ýeri öňki çen-çakymdan pesräk ýaly. sorama [so:romo], iş ady. Soramak ýagdaýy. soramak [so:romok], işl. 1. Bir zady bilmek, anyklamak üçin sowal bermek, sorag bilen ýüz tutmak. Bilmeýän zadyňy bilýän adamdan soramak gerek. 2. Bir zady haýyş etmek . Rugsat soramak.3. Hökümini ýöretmek, agalyk etmek. Ýurdy sorap oturmak. 4. Satlyga çykarylan maly, zady dilemek. Ol maşynyňy näçä sorady. soramaklyk [so:romokluk], iş ady. Soramak ýagdaýy. soramazlyk [so:romozluk], iş ady. 1. Sorag bermezlik. 2. Haýyş etmezlik. 3. Belli bir nyrhdan dilemezlik. soranjaň [so:ronjoň], syp. Sorag beregen, köp soraýan. Oba adamlary soranjaň bolýar (N. Saryhanow). soranjaňlyk [so:ronjoňluk], at. Sorap köp zady biljek bolmaklyk. Soňra ol: "Aý, soranjaňlyk hem bir gowy zat däl-de" diýip oýlandy (Ö. Abdyllaýew). sorap-idemek [so:ra:v-i:demek], işl. Soraşdyryp aňtamak, gözlemek. Sorap-idäp, ahyry anygyna ýetdim. soraşdyrmak [so:roşdurmok], işl. Bir zady birnäçe adamdan sorap çykmak ýa-da köp zat soramak. Ol demini dürsänden soň, gören-eşiden zatlarymy ýaňadandan soraşdyrdy (Ý. Mämmediýew). soraşmak [so:roşmok], işl. 1. Birnäçe bolup, bilelikde soramak (soramak sözüniň 1-nji, 2-nji, 3- nji, 4-nji manylary boýunça). Biz onuň durmuşy, iş ýagdaýy hakda soraşdyk. Hyrydarlar maşyny pylança soraşyp durdy. 2. Biri-birinden saglyk- amanlyk soramak. Iki ýaşulynyň biri beýlekisine salam berdi. Salam berlen onuň salamyny alandan soň: "Soraşyň!" diýdi. Salam beren: "Sizdendir" diýip, onuň ýüzüne seretdi. Şeýlelik bilen olar kimiň ýaşynyň uludygyny, kimiňkiň kiçidigini anyklamaga girişdiler. soratmak [so:rotmok], işl. Bir zady bilmek, anyklamak üçin sowal berdirmek. soraýyş [so:roýuş], iş ady. Soramak ýagdaýy. sordurmak [so:rdurmok], işl. 1. Dem arkaly içine çekdirmek. 2. Süýdi sormak arkaly aldyrmak. Çaga emzikden süýt sordurmak. 3. Suwuny sorujy nasos arkaly aýyrtmak. Howzuň suwuny sordurmak. sorguç [so:rğuç], at. Syýany özüne siňdirýän kagyz; basgyç. Ýazyp oturan hatyna daman syýany sorguç bilen sordurdy. sork-sork s.ş.aňl.söz. Çyban ýaly çykuwly ýara, diş we ş.m. sorkuldap gaty agyranda yzly-yzyna syzylýan, duýulýan azar, agyry. \n\t‣ Sork-sork etmek ser. Sorkuldamak. Çyban sork-sork edip agyrýardy. sorkuldabermek [sorkulla:vermek], işl. Sorkuldap agyryp başlamak, yzygiderli sorkuldamak. Onuň kellesi birden sorkuldaberdi. sorkuldama [sorkullomo], iş ady. Sorkuldamak ýagdaýy. sorkuldamak [sorkullomok], işl. 1. Sork- sork edip agyrmak (ýara, kelle hakynda). 2. gepl.d. Hüňürdäp oturmak. sorkuldamaklyk [sorkullomokluk], iş ady. Sorkuldamak ýagdaýy. sorkuldaşmak [sorkulloşmok], işl. Sorkuldyly agyrmak, sork-sork edip agyrmak (birnäçe ýara hakynda). Ýaralarym sorkuldaşyp agyrýar. sorkuldaýyş [sorkulloýuş], iş ady. Sorkuldamak ýagdaýy. sorkuldy [sorkully], at. Yzaly ýiti agyry (ýara, baş we ş.m. hakynda). Ýaramyň sorkuldysy ýüregime düşdi. sorma [so:rmo], iş ady. Sormak ýagdaýy. sormak [so:rmok] I, işl. 1. Dem alyp, içiňe çekmek. Bir-iki ýola işdämenlik bilen sordy-da, tüssesini bir gapdala üfledi (“Edebiýat we sungat”). 2. Dodaklary bilen emzigi gysyşdyryp içine çekmek (emýän çaga hakynda). 3. Çekip özüne siňdirmek. Suwuň kömegi bilen toprakdan azot, fosfor, kaliý hem başgalary sorup alýar (A. Gowşudow). \n\n\n SORMAK [so:rmok] I, işl., ser. Soramak. Aryflar bar, başa baglap keçeler, Içgin-içgin sorsaň, many seçeler (Magtymguly). sormaklyk [so:rmokluk], iş ady. Sormak ýagdaýy. sormazlyk [so:rmozluk], iş ady. Dem alyp, içine çekmezlik. sortdurma [sortdurmo], iş ady. Sortdurmak ýagdaýy. sort at. 1.Bir zadyň hiliniň derejesini görkeziji. Almanyň birinji sorty. 2. Miweleriň, gök we bakja önümleriniň görnüşi. Gawunyň waharman sorty. sortdurmak [sortdurmok], işl. Gaharly ýa- da öýkeli görnüşde ýüzüňi sallamak, nägile görnüşde bolmak. Ol gyzynyň ýüzüni sortduryp duranlygyny görüp, ...gaşlaryny gerdi (G. Kulyýew). sortdurmaklyk [sortdurmokluk], iş ady. Sortdurmak ýagdaýy. sortdurybermek [sortduruvermek], işl. Öýkeli ýa-da nägile halda ýüzüňi sallap oturybermek. sortdurylmak [sortdurulmok], işl. Ýüzüňi sortduryp durmak, oturmak. Näme beýle sortdurylyp dursuň? sortduryş [sortduruş], iş ady. Sortdurmak ýagdaýy. sortduryşmak [sortduruşmok], işl. Birnäçe bolup sortdurmak. Ýüzüňizi sortduryşyp oturmaň. sortlamak [sortlomok], işl. 1. Bir zady hiline görä toparlara bölmek. Pomidorlary sortlap, gapyrjaklara salmak. 2. Saýlamak. Ol tapanyny iýýänlerden däldir, her bir zady sortlap iýýändir. sortma [sortmo], at. Goýnuň bir duran ýerinden gymyldaman, biri-birine ýakynrak durmagy bilen ýüze çykýan kesel. sorubermek [so:ruvermek], işl. Bir zady içiňe, demiňe dartyp başlamak. sorujy [so:rujy], at. Howa arkaly sorup alyjy, demine çekiji. Balyk sorujy turbany çalşyrmaklygy makul bildiler (Ş. Borjakow). sorulmak [so:rulmok], işl. Bir zat demiňe çekilmek, demiňe dartylmak. Ol ýer astyndan sorulyp alynýan suwdan emele gelýär (B. Kerbabaýew). soruş [so:ruş], iş ady. Sormak ýagdaýy. soruşmak [so:ruşmok], işl. Bilelikde sormak. sosial [sosiýa:l], syp. Jemgyýetçilik; durmuşda we jemgyýetde adam gatnaşyklary bilen baglanyşykly. Haýsydyr bir sosial, syýasy ýa-da ykdysady meseläni bir gezekde we hemişelik çözmek synanyşyklary diňe bulam-bujarlyga hem-de durnuksyzlyga getirýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). sosiolog [sosiýo:log], at. Sosiologiýadan hünärmen. sosiologiýa [sosiýo:logiýa], at. Jemgyýetiň tutuşlugyna we aýry-aýry sosial ulgamlaryny düzýän taraplarynyň ösüşiniň we hereket edişiniň kanunalaýyklyklary hakyndaky ylym. sowa [sowo], hal. Göni üstünden däl, gapdalyndan, golaýyndan, sowaşyk. Ok sowa geçmek. Ýolumyz sowa düşensoň, habaryňy oňa ýetirip bilmedim. sowabermek [sowa:vermek], işl. Sowap başlamak, sowap ugramak. sowadyjy [sowodujy], at. 1. Ululy-kiçili sowadyjy enjam 2. Tiz zaýalanýan önümleri sowuk ýerde saklamak üçin desga. 3. Tiz zaýalanýan önümleri daşamak üçin sowadyjy enjamly awtomobil, beýleki ulag serişdeleri. sowajan [sowojon], syp. Puly köp sowýan, köp harçlaýan, sowagan. Ol gaty sowajan, elinde pul duranok. sowal [sowa:l], at, ser. Sorag. sowalga [sowolğo] I, at. Sowmak, harçlamak üçin pul, sowgut. \n\n\n SOWALGA [sowolğo] II, at. 1. Haýsy hem bolsa uly ýoldan bir tarapa sowlup gidýän ýol. Ýol bilen gelýän maşyn sowalga sowuldy. 2. Möhreden 3-4 m ýokarda mesenäniň suw sowgudy (degirmende). \n\n\n SOWALGA [sowolğo] III,at. Esasy meseleden sowulmak üçin delil, bahana. Ol nähili-de bolsa bir sowalga tapyp, ejesini köşeşdirmelidi (B. Kerbabaýew). sowal-jogap [sowa:l-joğa:p], at. Garşylykly berilýän sorag we alynýan jogap. Şol sowal-jogapdan soň, göwne gelmez bir ýagdaý ýüze çykdy (B. Kerbabaýew). sowama [sowomo], iş ady. Sowamak ýagdaýy. sowamak [sowomok], işl. 1. Sowuk düşüp başlamak, howanyň gyzgynlyk derejesi aşak düşmek. Noýabr aýynyň girmegi bilen howa hem birden gaty sowap başlady (H. Ysmaýylow). 2. Bir zadyň ýylylyk derejesi aşak düşmek. Çaý bireýýäm sowapdyr. 3. göç.m. Bir zada bolan höwesiň gaçmak. 4. Ara sowuklyk düşmek. Ärden gitse ygtybarlar, Sowar ondan dosty-ýarlar (Magtymguly). sowamaklyk [sowomokluk], iş ady. Sowamak ýagdaýy. sowaňkyrlamak [sowoňkurlomok], işl. Bir zady sowup gutaryp barmak. sowaşmak [sowoşmok], işl. 1. Kem-kemden sowamak, sowap başlamak. Azat sowaşan çaýyny bir bada başyna çekdi (G. Kulyýew). 2. göç.m. Bir zada bolan höwesiň gaçyp başlamak, yhlassyz bolup başlamak. Ol bu işden eýýäm sowaşyp gidipdi. 3. göç.m. Birneme ynjalmak, gaharyň gaçmak, rahatlanmak. Aýgülüň gyjydyndan ýaňyjyk sowaşan Nurjahany ejesiniň hüjümi has-da basmarlady (B. Kerbabaýew). sowaşyk [sowoşuk], syp. Biri-birine gabat däl, gabatma-gabat, ugurma-ugur bolmadyk, sowa. Ol penjireden biraz sowaşyk ýere geçip oturdy. \n\t‣ Ýoluň sowaşyk düşmek ýolda-yzda biri-biriňe gabat gelmezlik. sowat [sowot] I, at. Okalyp alynýan bilim, okuw, ýazyp-okap bilmeklik. Altyn gowy gyz, emma sowady azrak (A. Durdyýew). \n\t‣ Sowadyny çykmak okap, ýazyp bilmegi öwrenmek. \n\n\n SOWAT [sowot] II, at. Şäht, keýp. \n\t‣ Sowady açylmak şähdi açylmak, keýpi kökelmek. Ol sowady açylyp, gyzykly gürrüňler edip ugrady. sowatdyrmak [sowotdurmok], işl. Sowuk hala getirtmek. sowatly [sowotly], syp. Ýazmagy we okamagy öwrenen, ýazyp, okap bilýän, bilimli. sowatlylyk [sowotluluk], at. Hatly-sowatly bolmaklyk, sowady barlyk, sowatsyz dällik, ýazyp, okap bilmeklik. sowatmak [sowotmok], işl. 1. Gyzgyn zady sowuk etmek, gyzgynlyk derejesini aşaklatmak. Diýdi: – bagt toýy gutlanýan mahal, Sowatmaň nahary, käseler galsyn (R. Seýidow). \n\t‣ Eliňi işden sowatmak işlemek höwesiňi gaçyrmak(El: eliňi işden sowamak). Şeýle ýagdaýdaka Watanyň – Iliň, Niçik bor sowatsaň işiňden eliň? (A. Kekilow). sowatsyz [sowossuz], syp. Okap, ýazyp bilmeýän, hat-sowady bolmadyk, bilimsiz. Annaguly ýaly sowatsyzlary sowatly etmäge jan edýärdiler (A. Durdyýew). sowatsyzlyk [sowossuzluk], at. Ýazyp- okap bilmezlik, hat-sowady ýokluk, hatly-sowatly dällik. Özüniň sowatsyzlygyny ýok etmek üçin okaýar (A. Durdyýew). sowaýyş [sowoýuş], iş ady. Sowamak ýagdaýy. sowdurmak [sowdurmok], işl. 1. Bir zady harçlatmak, harçladyp gutarmak. 2. Ugruny-ýoluny üýtgetdirmek. sowga [sowğo]: sowga almak garşylamak, öňünden çykmak. Geldi Ýusup, Ahmet – iki gardaşym, Sowga alyň, gyzlar, agam geledir (“Ýusup – Ahmet”). sowgat [sowğot], at. Birine sylag-hormat üçin ýakyn-uzak ýerden getirilip berilýän zat, peşgeş. sowgatlyk [sowğotluk], syp. Sowgat üçin niýetlenen. Sowgatlyk harytlar. sowguç [sowğuç], at, fiz. Bir güýji başga tarapa sowýan, başga ugra öwürýän. Ýyldyrym sowguçlary uly öýlerde gurýarlar. sowgut [sowğut] I,at, ser. Sowalga I, II 2. Beýle sowguda, harajada zat çydarmy? (“Görogly”). \n\n\n SOWGUT [sowğut] II, at. Ene ýapdan bir gapdala bölünip aýrylýan, bölünip gidýän ýap. Sowgudyň suwy pesdi. sowhoz [savho:z], at, taryh. TSSR-de iri döwlet oba hojalyk kärhanasy. sowluşmak [sowluşmok], işl. 1. Sowulmaga golaýlaşmak, tamam bolup barmak (iş, waka we ş.m. hakynda). Olar gelende toý sowluşypdy. 2. Öňünden aýrylyşyp ýol bermek, iki tarapa çekilişmek. sowma [sowmo] I, iş ady. Sowmak ýagdaýy. \n\n\n SOWMA [sowmo] II, at. Sil suwuny belli bir ugra gönükdirmek üçin çekilýän ýap. sowmak [sowmok], işl. 1. Sürýän ulagyňy başga tarapa öwürmek, barýan ugruňy üýtgetmek. Maşyny çepe sowdy. 2. Puly harçlap gutarmak. Düşenje pullary sowdum. 3. Guralýan çäräni, toýy, sadakany we ş.m. geçirmek, geçirip bolmak, geçirip dynmak. Toýy gowy sowduňyzmy? sowmaklyk [sowmokluk], iş ady. Sowmak ýagdaýy. sowmazlyk [sowmozluk], iş ady. Sowmak işini, hereketini etmezlik. Maşynyny sowman, göni gitdi. Pullary sowman sakladym. Entek toýy sowamok. sowrubermek [sowruvermek], işl. Sowrup ugramak; sowurmak işini dowam etdirmek. Harmany elime çarşak alyp sowruberdim. Eliňe düşen puly ýerliksiz sowrubermek bolarmy? sowrulmak [sowrulmok], işl. 1. Ýele berlip hapasy aýrylmak. 2. göç.m. Biderek sowulmak, bisarpa tutulmak, tygşytsyz harçlanmak sowruş iş ady. Sowurmak ýagdaýy. sowruşdyrmak [sowruşdurmok], işl. Hemmesini sowrup çykmak. sowruşmak [sowruşmok], işl. 1. Sowurmaga kömek etmek. 2. Bilelikde sowurmak. Ikisi iki ýerden bugdaýyň jaryny sowruşyp durdylar. sowsany [sowsony], at, dokm. Erşi başaşa gyzyl we gara sapak bilen ýüwürdilýän, argajy iki gyzyl we iki gara sapagy gezekleşdirip kakma arkaly dokalýan köýneklik mata. sowubermek [sowuvermek], işl. Sowup ugramak, sowmagy dowam etdirmek, dowamly sowmak. Pullary gerek wagty sowuber. Maşyn süreňde öňüňden çarkandak çyksa, ýoluň tekizräk ýerine sowuber. sowuk syp. 1.at.Howanyň pes temperaturasy. Sowukdan ýaňa titremek. 2. at.Pes temperaturaly howa. Sowukda işlemek. Sowuga çydamly adam. 3. syp. Pes ýa-da ortaça pes gyzgynlykdaky. Sowuk çaý. Sowuk suw. Sowuk çorba. 4. syp., göç.m. Parhsyz, perwaýsyz, mähirsiz, yhlassyz. Ol bagşy bilen sowuk salamlaşdy (“Edebiýat we sungat”). Sowuk garaýyş. \n\t‣ Sowuga daňlyp durmak sowukda üşäp durmak. Näme, sowuga daňlyp dursuň, öýe girseň bolmaýarmy? Sowuk urmak 1) howanyň gaty sowamagy sebäpli ösümlikleriň, ekinleriň ösüşi kesilmek. Ýapraklary sowuk urupdyr. 2) üşäp dümewlemek, nähoşlamak, sowuklamak. Ony sowuk urupdy. Sowuk uruş döwletler arasyndaky ikitaraplaýyn duşmançylykly, barlyşyksyz syýasat. Sowuk ýarag garpyşma söweşlerde ulanylýan kesýän, çapýan, sünjülýän ýarag. Sowuk dem almak hasrat çekmek. Sowuk uran palaç ýaly ysgynsyz, sagdynlygy giden. sowukganly [sowukga:nly], syp. Giň göwrümli, parasatly, gyssanmaýan, howlukmaýan. Sowukganly bolup, ýüregiňi ýerinde saklamak gerek (“Görogly”). sowukganlylyk [sowukga:nlylyk], at. Giň göwrümlilik, parasatlylyk. sowuklama [sowuklomo], 1. iş ady. Sowuklamak ýagdaýy. 2. at. Sowuk degmegi sebäpli ýüze çykýan näsaglama ýoňy. Lukman oňa sowuklamaň dermanyny berdi. sowuklamak [sowuklomok], işl. Sowuk degip näsaglamak, nähoşlamak. Bir sagat daşarda oturyp, mazalyja sowuklapdyryn. sowuklamaklyk [sowuklomokluk], iş ady. Sowuklamak ýagdaýy. sowuklamazlyk [sowuklomozluk], iş ady. Sowuk urmagy sebäpli näsaglamazlyk. sowuklatmak [sowuklotmok], işl. Sowuklap näsaglamak derejesine ýetirmek, sowuklamagyna ýol bermek. Habardar bol, suw ýaly çagany sowukladarsyň. sowuklaýyş [sowukloýus], iş ady. Sowuklamak ýagdaýy. sowuklyk [sowukluk], at. 1. Sowuk howa, sowuk bolmaklyk (ser. Sowuk 1). Howanyň sowuklygy meýdan işlerinde işleýänlere her hili kynçylyklar döredýärdi. 2. göç.m. Perwaýsyzlyk, parhsyzlyk, mähirsizlik, yhlassyzlyk. Onuň sowuklyk bilen ýylgyryşy myhmana ýaramady.3. göç.m. Adamlar arasyna düşýän öýke-kine, göwün galma. Ara az-kem sowuklyk düşdi, Ondan soň köp wagt geçdi (Ç. Aşyrow). \n\t‣ Sowuklyk etmek bolmalysyndan birneme sowuk bolmak. Ýenjilýän demir birneme sowuklyk edýärdi. sowuk-sala [sowuk-sala:], syp. Gyzyklanman, perwaýsyz, parhsyz. Işe sowuk-sala çemeleşmek bolmaz. sowuk-salalyk [sowuk-sala:lyk], at. Sowuk-sala halda bolmaklyk, perwaýsyzlyk, parhsyzlyk. sowulmak [sowulmok], işl.1. Sürulýän ulag başga tarapa öwrülmek, barylýan ugur üýtgedilmek. Maşyn saga sowuldy.2. Pullar harçlanyp gutarylmak. Pullaryň hemmesi sowlupdyr. 3. Guralýan çäre, toý, sadaka we ş.m. geçirilmek, geçirilip dynylmak. Toý sowuldy. \n\t‣ Howul bela, howul bela! Üstümizden sowul, bela! köplenç, gara tüweleý gelende aýallar tarapyndan aýdylýan aňlatma. sowulmazlyk [sowulmozluk], iş ady. Ýoluňy-ugruňy üýtgetmezlik. Şu ýol bilen hiç tarapa sowulman gidiber. sowunmak [sowunmok], işl. Özüň üçin sowmak, özüňe harçlamak. sowurgyn [sowurğun], at. Güýçli aýazly şemal, ýel, syrgyn. Köwsarlap urýan sowurgyn ussanyň ýüzüni ýalaýardy (B. Kerbabaýew). sowup-sowurtlamak [sowup- sowurtlomok], işl., gepl.d. Biderek sowmak. Kakaň gazanan pullaryny sowup-sowurtlap ýörme! sowurma [sowurmo], iş ady. Sowurmak ýagdaýy. sowurmak [sowurmok], işl.1. Ýeliň ygyna berip hapadan arassalamak (galla we ş. m. hakynda). Bugdaý sowurmak. 2. Ownuk, külke zatlary ýaýraň halda sepmek. Bir gysym gum alyp, onuň üstüne sowurdy. 3. göç.m. Puly dereksiz sowmak, biderek harçlamak. Gazanjyňy saga-sola sowurmak. sowurmaklyk [sowurmokluk], iş ady. Sowurmak işi. sowurmazlyk [sowurmozluk], iş ady. Sowurmak işini amal etmezlik. sowurtmak [sowurtmok], işl. Sowurmak işini başga birine etdirmek; sowurmagyna ýol bermek. Pullaryňy saga-sola sowurdyp ýörme-de, gowusy, ogluňa haý diýäý. sowuş iş ady. Sowmak ýagdaýy. sowuşmak [sowuşmok], işl. 1. Sowmaga kömek etmek. Pulumy sowuşmaga kömekçi gerek däl, pul bolsa, özüm bir zat ederin. 2. Bilelikde sowmak (sowmak işliginden soň ýörmek işligi getirilip ulanylýar). Sowuşyp ýörmek. sowut at, kön.s.Uruşda sowuk ýaragdan goranmak üçin geýilýän demir tor köýnek. Ine, altyn ýakaly sowut, galkan, şemşer, aýpalta, tylla desseli gazma we başga şuňa meňzeş ýaraglar (“Görogly”). Batyr bolan geýer sowut (“Şasenem – Garyp”). sowutgyç [sowutguç], at. Azyk önümlerini sowatmak, doňdurmak, zaýalaman saklamak üçin tehniki enjam. soý at, kön.s.1. Asyl, özen. Ol Aýşa, Fatma soýydyr. (“Kitaby dedem Gorkut”). 2. Urug, tire. Her kimiň öz öýi, öz soýy (Nakyl). soýdurmak [soýdurmok], işl. 1. Gabygyny aýyrtmak. Agajyň gabygyny soýdurmak. 2.Teniňi, bedeniňi sypjyrtmak, ýaralatmak. Gazyga büdräp, dyzyny soýdurdy. 3. Mal öldürtmek. 4. göç.m. Aldap, talap biriniň zadyny aldyrtmak, talatmak. soýka [soýko], at, gepl.d. Geýilýän egin-eşik. Ol köne soýkasyny çykardy. soýma [soýmo], iş ady. Soýmak ýagdaýy. soýmak [soýmok], işl. 1. Daşynyň derisini, gabygyny aýyrmak. Deri soýmak.2.Bedeniň, teniň bir ýerini sypjyrmak, ýaralamak, hamynyň bir bölek ýerini goparmak. 3. Mal öldürmek. Goýun soýmak. 4. göç.m. Talap, aldap biriniň ýanyndaky puluny, gymmatly zatlaryny almak. soýmaklyk [soýmokluk], iş ady. Soýmak ýagdaýy. soýmazlyk [soýmozluk], iş ady. Soýmak işini ýerine ýetirmezlik. soýnak [soýnok], at. Esasan, eňsiniň gyrasyna, hala, el işlerine salynýan, garşylyklaýyn goýulýan iki sany "T" harpyna meňzeş nagyş. Gyzlykda gyýak bilmedik eňside soýnak bilmez (Nakyl). soýubermek [soýuvermek], işl. Soýup başlamak. soýuk syp. Daşy, gabygy soýlup aýrylan, soýlan. Gabygy soýuk taýak. soýuk-soýuk syp. Köp ýeriniň hamy bölek- bölek soýlan. Güne ýanan ýüzi soýuk-soýukdy. soýulmak [soýulmok], işl. 1. Daşynyň derisi, gabygy aýrylmak. Deri soýulmak. Sogan soýulmak. 2. Bedeniň, teniň bir ýeri sypjyrylmak, ýaralanmak, hamynyň bir bölek ýeri goparylmak. 3. Mal öldürilmek. Goýun soýulmak. 4. göç.m. Talap, aldap biriniň ýanyndaky puly, gymmatly zatlary alynmak. soýum-soýum syp.Teniniň ençeme ýeri soýlan, oýuk-soýuk. Soýum-soýum bolmak. Soýum- soýum etmek. soýunmak [soýunmok], işl. 1. kön.s. Eşikleriňi aýyrmak, çykarynmak. Şol wagt Garamelegiň gyzy gyzlar bilen howuz başynda soýnup suwa girdi (“Asly – Kerem”). 2. Maly özüň üçin öldürmek. Goýun soýunmak. soýuş iş ady. Soýmak ýagdaýy. soýuşmak [soýuşmok], işl. 1. Soýmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde soýmak. Gassaplar goýun soýşup durdular. sozan [sozon] I, at. Tüpeň. \n\n\n SOZAN [sozon] II, at. Halta, köwüş tikilýän temen. sozanguýruk [sozonğuýruk]:sozanguýruk bolmak biri-biriniň yzyndan tirkeşip gitmek, uzyn hatar bolup gitmek. Atlylar sozanguýruk bolup, ýola düşdüler. sozdurmak [sozzurmok], işl. Bir zady süýndürtmek, uzaltdyrmak. sozma [sozmo] I, 1. iş ady. Sozmak ýagdaýy. 2. syp. Gowy we aňsatlyk bilen sozulýan. Sozma polat. \n\n\n SOZMA [sozmo] II, at. Keltejik içmek. sozmak [sozmok], işl. 1. Bir zady çekip, ýenjip süýndürmek, uzaltmak, süýmek. Biri çekijiniň astynda sozýan bolsa, beýlekisi oňa taýýarlan poladyny berýär. 2. gepl.d. Sözleri çekip, süýndürip, süýkdürip aýtmak. sozmaklyk [sozmokluk], iş ady. Sozmak ýagdaýy. sozubermek [sozuvermek], işl. Sozup başlamak, sozup ugramak. sozulmak [sozulmok], işl. 1. Bir zat çekilip, ýenjilip süýndürilmek, uzaldylmak. Ussa çekijini uranda, demir sozulýardy. 2.Sözleri süýndürilip aýdylmak. Sesiň sozulyp çykýar-la? sozuş iş ady. Sozmak ýagdaýy. sozuşmak [sozuşmok], işl. 1. Sozmaga kömek etmek. 2. Bilelikde sozmak. söbük [so:vük], at. Ökjäniň ýokarsyndaky ýogyn damaryň duran ýeri. \n\t‣ Söbügine münmek (düşmek) biriniň yzyndan kowmak, kowalamak. söbükbasar [sö:vükbasar], at, gepl.d. Orunbasar (ýaňsa almak üçin aýdylýar). sögdürmek [sö:ğdürmek], işl. 1. Birine hapa, paýyş söz diýdirmek, sögüp durmagyna ýol bermek. Özüňe sögdürip durma. sögme [sö:ğmö], iş ady. Sögmek ýagdaýy. sögmek [sö:ğmök], işl. 1. Birine hapa, paýyş söz aýtmak. 2. Birine gaharly käýemek. sögmeklik [sö:ğmöklük], iş ady. Sögmek ýagdaýy. sögmezlik [sö:ğmözlük], iş ady. Sögüp durmazlyk, gaharly käýemezlik. sögübermek [sö:ğüvermek], işl. Sögüp ugramak, dowamly, yzyny üzmän sögmek. sögülmek [sö:ğülmök], işl. 1. Birine hapa, paýyş söz aýdylmak. 2. Birine gaharly käýelmek. \n\t‣ Sögüleniň bilen sökülmezlik sögüleniň bilen hiç zat bolmaz. Sögüleniň bilen sökülmersiň, oňa gynanyp oturma. sögünç [sö:ğünç], at. Sögülip aýdylýan hapa, paýyş söz. sögünjeň [sö:günjöň], syp. Hapa, paýyş sözleri aýtmaga endik eden, sögegen. Ol sögünjeň adamdy. sögünjeňlik [sö:ğünjöňlük], at. Sögünjeň bolmaklyk, sögegenlik. Sen sögünjeňlik gylygyňy goý! sögünjireme [sö:ğünjürömö], iş ady. Sögünjiremek ýagdaýy. sögünjiremek [sö:ğünjürömök], işl. Öz ýanyňdan çalaja sögünmek. sögünjiremeklik [sö:ğünjürömöklük], iş ady. Sögünjiremek ýagdaýy. sögünjiremezlik [sö:ğünjürömözlük], iş ady. Öz ýanyňdan çalaja sögünmezlik. sögünjireşmek [sö:ğünjüröşmök], işl. Biri- biriňe sögünjiremek. sögünjireýiş [sö:ğünjüröýüş], iş ady. Sögünjiremek ýagdaýy. sögünjiräbermek [sö:ğünjürä:vermek], işl. Sögünjiräp başlamak. sögünmek [sö:ğünmök], işl. Öz ýanyňdan hüňürdäp gargynmak, bir zatdan zeýrenip käýinmek. sögüş [sö:ğüş], iş ady. Sögmek ýagdaýy. sögüşmek [sö:ğüşmök], işl. Biri-biriňe hapa, paýyş söz diýmek, biri-biriňe göwne degiji söz aýtmak, käýişmek, tersleşmek. Uruş, sögüş, emma ýaraşmaga ýer goý (Atalar sözi). Beýdip ikiňiz sögüşip durmaň! söhbet [söhvöt], at. 1. Biriniň edýän gürrüňi. Halypanyň söhbeti uzaga çekdi "Edebiýat we sungat”). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Söhbet açmak (gurmak) gürrüň edip başlamak, gürrüň etmek. Döredijilik barada söhbet açylanda, morta bir zat aýtmagam kyn (“Edebiýat we sungat”). söhbetdeş [söhvötdöş], at. Söhbete, gürrüňe gatnaşýan adamlaryň her biri, söhbet edişýän adam, gürrüňdeş. Söhbetdeşimiň ýüz-gözi ýagtyldy. söhbetdeşlik [söhvötdöşlük], at. Birnäçe bolup, üýşülip edilýän gürrüňdeşlik, üýşüp pikir alyşmaklyk. sök at. Gawun-garpyzyň çigidi aýrylan lötüne gowrulan un goşulyp, köp wagtlap gaýnadylyp taýýarlanylýan önüm. Sök gaýnatmak. sökdürmek [sökdürmök], işl. 1. Gurulgy abat zady bozdurmak, bölek-bölek etdirmek. Ol çig kerpiçden salnan haýatyny sökdürip, bişen kerpiçden saldyrdy. 2.Tikilen zadyň tikinini sogrup aýyrtmak. Köýneginiň ýakasyny sökdürip, täzeden bejertdi. 3. Köpýyllyk ekinleriň ýerini sürüp agdartmak. Ýorunja ýerlerini sökdürip, pagta ekdirdi. 4. Köp agtartmak, gözledip köp ýerleri aýlandyrmak. Bütin obany sökdürdi, emma ol tapdyrmady. 5. hukuk. Bir işi täzeden derňewe ibertmek, täzeden garatmak. Ol özüniň işini sökdürdi. sökel [sököl], syp. Sag däl, näsag, ýarawsyz, nähoş. Men bilmedim sökeldigim, sagdygym, Kişi bilmez näçagdygym, çagdygym (Seýdi). sökeleme [sökölömö], iş ady. Sökelemek ýagdaýy. sökelemek [sökölömök], işl. Külterlenen ýüpi, saralan ýumagy çözlemek. Dokma ýüwürdýänler mäşirigi sökeläp başladylar. sökelemeklik [sökölömöklük], iş ady. Sökelemek ýagdaýy. sökelemezlik [sökölömözlük], iş ady. Külterlenen ýüpi, saralan ýumagy çözlemezlik. sökelenmek [sökölönmök] işl. Külterlenen ýüp, saralan ýumak çözlenmek. Mäşirik togalanyp, sökelenip gitdi. sökeleşdirmek [sökölöşdürmök], işl. Külterlenen ýüpleri, ýumaklary çözleşdirip çykmak. sökeleşmek [sökölöşmök], işl. Sökelemäge kömekleşmek. sökeletmek [sökölötmök], işl. Sökelemek işini başga birine etdirmek. sökeleýiş [sökölöýüş], iş ady. Sökelemek ýagdaýy. sökeläbermek [sökölä:vermek], işl. Sökeläp başlamak; dowamly sökelemek. sökelräk [sökölürä:k], syp. Keselbendräk, ýarawsyzrak, biraz nähoşrak. sökme [sökmö], iş ady. Sökmek ýagdaýy. sökmek [sökmök], işl. 1. Gurulgy abat zady bozmak, böleklere bölmek. Şu oturgyjy sökeli. 2. Tikilen zadyň tikinini sogrup çykmak. Köýnegiň ýeňini sökmek. 3. Köpýyllyk ekinleriň ýerini sürüp agdarmak, bozmak. Şu gyş ýorunjalarymyzy sökmeli. 4. Köp ýerlere aýlanyp, gözläp çykmak, agtaryp, uzak ýollary geçmek. Buhara barýança söküpsiň baryn, Bizlere mynasyp bir ýar gördüňmi? (Baýly şahyr). Ýol sökmek. 5. hukuk. Bir işe täzeden garamak, seretmek, barlamak. 6. Endamyňy gowşatmak, goram-gowşak ýagdaýda bolmak. Meni şypahananyň güýçli suwy sökdi öýdýän. \n\n\n SÖKMEK [sö:kmök], işl., ser. Sögmek. Ýat illerde aýraçylyk çekenden, Ursa, sökse, horlasa-da, il ýagşy (Magtymguly). sökmeklik [sökmöklük], iş ady. Sökmek ýagdaýy. sökmezlik [sökmözlük], iş ady. Sökmek işini amal etmezlik. sökübermek [söküvermek] işl. Söküp başlamak, sökmegi dowam etdirmek. sökülmek [sökülmök], işl. 1. Gurulgy abat zat bozulmak. 2. Tikilen zadyň tikini gitmek. Ýeňiň tikinleri sökülip gidipdir. 3. Köpýyllyk ekinleriň ýeri sürülmek, agdarylmak. Ýorunja ýeri sökülip, pagta ekilipdir. 4. Köp ýerlere aýlanyp çykylmak, uzak ýol geçilmek. Sökülip çykylmadyk ýer galmady, emma ol tapylmady. 5. hukuk. Bir işe täzeden garalmak, seredilmek, barlanmak. söküş iş ady. Sökmek ýagdaýy. söküşdirmek [söküşdürmök], işl. 1. Bir ýanyndan söküp başlamak, söküp çykmak. Gara öýi söküşdirdiler. Ýorunja ýerlerimizi söküşdirdik. 2. Uzak ýollary geçmek. Uzak ýoly söküşdirip, ahyry daglyga ýetdik. söküşmek [sökuşmök], işl. 1. Sökmäge kömek etmek. 2. Bilelikde sökmek. Maşyn söküşmek. sölite [sölüýtö], syp. Iş oňarmaýan, başarnyksyz, gowşak (adam). Sölite hatyndan, betlagam ärden, Eýesine yssy haýwan ýagşydyr (Zelili). sölitelik [sölüýtölük], at. Sölitäniň ýagdaýy, sölite bolmaklyk. söliteräk [sölüýtörä:k], syp. Az-kem sölite. sölpi [sölpü], syp. Sölpüldäp ýören, özüni oňarmaýan, nalajedeýin. sölp-sölp [sölp-sölp], s.ş.aňl.söz. Sölpüldäp ýörelende emele gelýän şekil. sölpüräk [sölpürä:k], syp. Azda-kände sölpi. sölpüldeme [sölpüllömö], iş ady. Sölpüldemek ýagdaýy. sölpüldemek [sölpüllömök], işl. 1. Bedeniňi gataltman gowşak ýöremek, sölp-sölp edip ýöremek. 2. göç.m. Belli bir işiň başyny tutman, bikär gezmek. Bäş-alty günden sölpüldäp, yzyňa gelersiň. sölpüldemeklik [sölpüllömöklük], iş ady. Sölpüldemek ýagdaýy. sölpüldeşmek [sölpüllöşmök], işl. Birnäçe bolup, sölpüldäp ýörmek. sölpüldeýiş [sölpüllöýüş], iş ady. Sölpüldemek ýagdaýy. sölpüldäbermek [sölpüllä:vermek], işl. Belli bir işiň başyny tutman, bikär sölpüldäp gezip ýörmek. söltük syp. Daş görnüşi gowşak, nalajedeýin, sölpi. Garaýagyz, söltük görnüşli biri ileri omzady. söm [sö:m], hal, gepl.d. Dik, dim-dik, somalyp duran. sömelişmek [sömölüşmök] işl., ser. Somalyşmak. Näme beýdip sömelişip dursuňyz? sömelmek [sömölmök], işl., ser Somalmak. Sömelmeli bolmak. Sömelip durmak. sömeltmek [sömöltmök], işl., ser. Somaltmak. sömmegräk [sömmöğürä:k], syp. Sömmeribräk duran, depesi çürüräk. sömmek [sömmök], syp. Depesi dik, ýokarsy çüri, sömelip duran, zömmek. Sömmek ak keçe telpek. sömmeriş [sömmörüş], iş ady. Sömmermek ýagdaýy. sömmerme [sömmörmö], iş ady. Sömmermek ýagdaýy. sömmermek [sömmörmök], işl. Somalyp görünmek. Uzyn inçejik diň sömmerip durdy. sömmertmek [sömmörtmök], işl. Somalyp görner ýaly etmek. Köne telpegini sömmerdip sögünip otyr (“Görogly”). sömpi [sömpü], syp.,ser. Sölpi. Ol bir nalajedeýin sömpi bolsa nätjek. sömpüldemek [sömpüllömök], işl., ser. Sölpüldemek. Ýene sömpüldäp, boş baraýmalymy? sömpüldeşmek [sömpüllöşmök], işl. Birnäçe bolup sölpüldäp ýörmek. söndürilmek [sönnürülmök], işl. Öçürilip goýulmak. Ýangyn söndürildi. Ot söndürilmek. Çyra söndürildimikä? söndürişdirmek [sönnürüşdirmök], işl. Bir ýan ujundan söndürip çykmak. Ojaklarda sönmedik ot bar bolsa, hemmesini söndürişdiriň. söndürişmek [sönnürüşmök], işl. 1. Ýanyp duran ody söndürmäge kömekleşmek. Ýangyny söndürişmek. 2. Birnäçe bolup, bilelikde söndürmek. Ýangyn söndürişip durmak. söndürmek [sönnürmök], işl. Ýanyp duran ot, çyra we ş.m. zady öçürmek. Çyrany söndürmek. Işläp duran maşyny söndürmek. söndürtmek [sönnürtmök], işl. Söndürmek işini başga birine etdirmek, söndürmäge mejbur etmek.Ýangyn söndürijilere ody söndürtmek. söneňkirlemek [sönöňkürlömök], işl. Sönüp barmak, sönmäge ýakynlamak, öçübermek. sönme [sönmö], iş ady. Sönmek ýagdaýy. sönmek [sönmök], işl. 1. Ot, çyra we ş.m. zat ýanmagyny bes etmek, öçmek. Tamdyrlar eýýäm sowapdy, ojaklar sönüpdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir zada bolan hyjuwyň, meýliň, arzuwyň öçmegi, sowamagy. sönmeklik [sönmöklük], iş ady. Sönmek ýagdaýy. sönmezlik [sönmözlük], iş ady. Sönmän durmak, öçmezlik. sönübermek [sönüvermek], işl. Kem- kemden sönüp ugramak, öçübermek. sönüş iş ady. Sönmek ýagdaýy. sönüşmek [sönüşmök], işl. Kem-kemden sönmek(köp zat hakynda). söp at, haýwanat d. Süýnmek kelleli, ownuk torçly balyk. sörtük at. Gündogar tarapdan öwüsýän ýakymsyz gyzgyn ýa-da sowuk şemal. Sörtük şemal ösýärdi. söw at. Käriz guýularynyň suwunyň akyp geçýän ýoly. \n\t‣ Söw sürmek käriziň guýularyny birikdirmek üçin, olaryň arasyny keseligine gazmak. söwda [söwda:] I, at. Almak we satmak esasynda geçirilýän haryt dolanyşygy. \n\t‣ Söwda etmek her hili hojalyk harytlaryny satmak, sowda-satyk bilen meşgullanmak. Söwdany gyzdyrmak öňünden dilleşip, biriniň aljak bolýan zadyna ýalandan hyrydar bolmak, özüňi şol harydy aljak ýaly ýagdaýda görkezmek. \n\n\n SÖWDA [söwda:] II, Derdeserli waka, alada; söýgi, yşk. Ne hasap, ne hesip, ne belli san bar, Kişi bilmez, ne söwdaýa sataşdym (Magtymguly). Bilmen niçik gamdyr, bilmen ne söwda, Hazan urdy, bag- bossanym gelmedi (Andalyp). söwdagär [söwda:ğä:r / söwdöğä:r], at. Zat alyp, zat satýan, söwda bilen meşgul bolýan adam. söwdagärçilik [söwda:ğä:rçilik / söwdöğä:rçilik], at, ser. Söwdagärlik. Bütin ömrüni diýen ýaly söwdagärçilik edip geçiripdi. söwdagärlik [söwda:ğä:rlik / söwdöğä:rlik], at. Hususy söwda bilen meşgullyk, alyp satyjylyk, söwda-satyk, alyş-çalyş edijilik. söwdalaşdyrmak [söwda:laşdyrmak], işl. Satýan bilen alýan adamyň harydyň nyrhy hakda ylalaşmagyny gazanmak. söwdalaşma [söwda:laşma], iş ady. Söwdalaşmak ýagdaýy. söwdalaşmak [söwda:laşmak], işl. Harydyň bahasy hakda gepleşip, belli bir nyrha gelmek. Satyjy bilen alyjy söwdalaşyp bilmediler. söwdalaşmaklyk [söwda:laşmaklyk], iş ady. Söwdalaşmak ýagdaýy. söwdalaşmazlyk [söwda:laşmazlyk], iş ady. Söwdalaşyp bilmezlik. söwdalaşybermek [söwda:laşyvermek], işl. Söwdalaşyp başlamak. söwdalaşylmak [söwda:laşylmak], işl. Harydyň bahasy hakda gepleşilmek, belli bir nyrha gelinmek. söwdalaşyş [söwda:laşyş], iş ady. Söwdalaşmak ýagdaýy. söwdaly [söwda:ly], syp. Galmagally, aladaly. Men bilmenem ne söwdaly başyň bar, Ýyldyz dagy, neçün gitmez dumanyň (“Görogly”). söwda-satyk [söwda:-satyk], at. Zat alyp, zat satma, aluw-satuw. Söwda-satyk işi. söwdek [söwdök], at. Gumda bitýän kiçijik baldakly ot. söwdügim [söwdüğüm], at, gepl.d. Ezizim, söýenim, söýgülim. Söwdügim, takdyry-hakdyr aýyrgan bizden seni. Eý söwdügim, Soňudagy, dagdanlydyr biliň seniň (Magtymguly). söwedeň [söwödöň], syp. Uzyn, tagaşyksyz, çemesiz (adam). Söwedeň pyýada. söwedeňleme [söwödöňlömö], iş ady. Söwedeňlemek ýagdaýy. söwedeňlemek [söwödöňlömökj, işl. Söw- söw edip ýörmek, boş aýlanyp ýörmek, işsiz ygyp ýörmek. Söwedeňläp ýörmek. söwedeňleşmek [söwödöňlöşmök], işl. Birnäçe bolup söw-söw syryp ýörmek, boş aýlanyşyp ýörmek, işsiz ygyşyp ýörmek. Söwedeňleşip ýörmäň- de, bir käriň başyny tutuň! söwedeňleýiş [söwödöňlöýüş], iş ady. Söwedeňlemek hereketi. söwedeňläbermek [söwödöňlä:vermek], işl. Söw-söw edip başlamak. söweliş [söwölüş], iş ady. Söwelmek ýagdaýy. söwelişmek [söwölüşmök], işl. Dikelişip durmak, birnäçe bolup işsiz gezişip ýörmek. Söwelişip durmaň-da, işiňiz bilen boluň! söwelme [söwölmö], iş ady. Söwelmek ýagdaýy. söwelmek [söwölmök], işl. Dikelip durmak. Näme söwelip dursuň? söwelmeklik [söwölmöklük], iş ady. Söwelmek ýagdaýy. söweltmek [söwöltmök] işl. Dik duruzmak. Men ony seniň öňünde söwelderin. söwer [söwör], syp. 1. Iň gowy görülýän, söýgüli, eziz. Aýyrdy söwer balamdan, Ýüregimni ýara kyldy (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. söweş [söwöş], at, harby. Biri-birine garşy iki tarapyň ýaragly çaknyşygy, uruş, jeň. söweşdeş [söwöşdöş], syp. Bilelikde söweş eden, söweşde bile bolan. Söweşdeş ýoldaş. söweşibermek [söwöşüvermek], işl. Söweş edibermek, söweş alyp barybermek, urşubermek. söweşilmek [söwöşülmök], işl. Söweş alyp barylmak, söweş edilmek, urşulmak. söweşiş [söwöşüş], iş ady. Söweşmek ýagdaýy. söweşjeň [söwöşşöň], syp. 1. Bir zat ugrunda jan aýaman söweşýän, göreşýän, jan çekýän. Şol zamananyň söweşjeň ýigitleri kasam etdiler. 2. göç.m. Möhüm, wajyp ähmiýetli. söweşjeňlik [söwöşşöňlük], syp. Söweşjeň bolmaklyk, göreşjeňlik. söweşme [söwöşmö], iş ady. Söweşmek ýagdaýy. söweşmek [söwöşmök], işl. 1. Söweş etmek, söweş alyp barmak, uruşmak 2. göç.m. Durmuşda, işde bir zatdan üstün çykjak bolup çalyşmak, göreşmek. Gaý bilen söweşmek. söweşmeklik [söwöşmöklük] iş ady. Söweşmek ýagdaýy. söweşmezlik [söwöşmözlük], iş ady. Söweş alyp barmazlyk. söweýin [söwöýün]: gözüňe söweýin bir zat gowy ýa-da erbet görlen wagtynda içki joşgunyňy ýüze çykarmak üçin aýdylýan aňlatma. söw-söw : söw-söw syryp ýörmek ser. Söwedeňlemek. Söw-söw syryp ýörmek saňa gelişýän zat däl. söwüş at. Gelen myhmanyň hatyrasy üçin soýulýan mal, edilýän hormat. Söwüş üçin baggoýun soýuldy. \n\t‣ Söwüş etmek mal soýup, hormat etmek. Maňa söwüş edermisiňiz! (“Myraly”). Söwüş goýny gelin edinýän adamyň toý üçin gyz öýüne eltip berýän goýny. söwüşlik [söwüşlük], syp. Söwüş üçin niýetlenen (mal). Bazardan söwüşlik alyp geldik. söwüt at. Insiz süýri çal ýaprakly, çeýe şahaly agaç, tal. söwütlik [söwütlük], at. Söwüt agajynyň köp biten, gögerip oturan ýeri. Söwütlikde salkynja şemal öwüsýär. söý at. 1. kön.s. Söz. Ýüzün sowup, gep alyşmaz çyn ärler, Bir söý bilen ýagşy dosty çep bolsa (Magtymguly). 2.Saý-sebäp, sebäp. Bir söý bilen bärik sowulmaly bolduk. söýdürmek [söýdürmök], işl. Birinde özüňe söýgi döretmek, özüňi halatmak. söýe [söýö], at. 1. Gapynyň aşaky we ýokarky işiklerini (bosagalaryny) birikdirýän we gabsa berkidilýän iki dik agaç. Ol söýä ýaplanyp durdy. 2. göç.m. Daýanç, arkadaýanç, arka. söýebag [söýöva:ğ], at. Işigiň söýesi bilen tärimi birleşdirýän ýüp, bag. söýeg [söýöğ], at. 1. Bir zady diräp saklamak üçin söýelip goýulýan direg, paýa. Söýeg bilen duran ýerleri ýan bermedi. 2. ser. Söýe 2. 3. Oglana dakylýan at. söýeliş [söýölüş], iş ady. Söýelmek ýagdaýy. söýelmek [söýölmök], işl. Bir zat başga bir zada direlip, ýaplanyp goýulmak. Haltalar biri- birlerine söýelip goýlupdyr. Dula söýelgi dutary eline aldy. söýem [söýöm] I, at. Palasa salynýan "üýşürme" nagşyny deň ikä bölýän çyzyk, şeýle-de, bir nagşy emele getirmek üçin dogry çekilen çyzyk. \n\n\n SÖÝEM [söýöm] II, at. Düýebaşlygyň daş gyrasyna aýlanýan mata. söýeme [söýömö], iş ady. Söýemek ýagdaýy. söýemek [söýömök], işl. Bir zady başga bir zada diräp, ýaplap goýmak. Ol gapdalynda ýatan pişegini ýerden galdyryp, diwara söýäp goýdy. söýemeklik [söýömöklük], iş ady. Söýemek ýagdaýy. söýemezlik [söýömözlük], iş ady. Söýemek işini ýerine ýetirmezlik. söýenişmek [söýönüşmök], işl. 1. Iki ýa-da birnäçe bolup biri-biriňe söýenmek. Söýenişen – ýykylmaz (Nakyl). 2. göç.m. Direnişmek. Ol söýenişip duran dört çaryýardyr, Maksadyň ne bolsa, sorgul diýdiler (Magtymguly). Onuň söýenişip duran dag ýaly doganlary bardy. söýenmek [söýönmök], işl. 1. Bir zada ýaplanmak. Ol gapa söýenip durdy. 2. göç.m. Birine daýanmak, birini arka edinmek. söýeşdirmek [söýöşdürmök], işl. Birnäçe zady biri-birine söýäp çykmak. Meniň wezipäm – daýymyň ýonan tagtalaryny äkidip, gün düşýän ýerde tama söýeşdirip goýmak (“Edebiýat we sungat”). söýeşmek [söýöşmök], işl. 1. Söýemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde söýemek. Olar doly çuwallary öýüň duluna söýeşip durdy. söýetmek [söýötmök], işl. Söýemek işini birine etdirmek. söýäbermek [söýä:vermek], işl: Bir zady beýleki bir zada söýäp goýubermek. söýget [söýğöt], at.1. Söýenip, direnip, ýaplanyp, deňagramlylygyňy saklamak üçin daýanç (agaç, hasa, oturgyjyň arkasy we ş.m.). 2. Ýardam, goldaw, kömek. söýgetleme [söýğötlömö], iş ady. Söýgetlemek ýagdaýy. söýgetlemek [söýğötlömök], işl. 1. Söýget, direg, söýe we ş.m. bilen berkitmek. Söýgetläp goýlan diwarlar gaýşarylyp ýykylmaga az galypdyr. 2. Birine söýget bolmak. Göroglyny söýgetläp, haremhanadan alyp çykdylar (“Görogly”). söýgetlemeklik [söýğötlömöklük], iş ady. Söýgetlemek ýagdaýy. söýgetlenmek [söýğötlönmök], işl. 1. Söýget edilmek. Söýgetlenen jaýyň diwary sarsgyna berk durdy. 2.Ýardam edilmek, kömek edilmek, goldanmak. söýgetleýiş [söýğötlöýüş], iş ady. Söýgetlemek ýagdaýy. söýgi [söýğü], at. Başga birini ýa-da bir zady janyňdan ileri tutup, tüýs ýürekden gowy görmek duýgusy. Watana söýgi. Çaga bolan söýgi. Gyza bolan söýgi. \n\t‣ Söýgi meýi söýginiň lezzeti. söýgüli [söýğülü], syp. 1. Gowy görülýän, aşyk bolnan, söýülýän. Söýgüli ýar. 2. Gowy görülmäge mynasyp, sylanýan, hormat goýulýan. Ol iliň iň söýgüli aýdymçysy. söýlemek [söýlömök] I, işl., kön.s. Sözlemek. Aňlamaý söýleme: Tamda gulak bar, Iç syryň kişige aýdyjy bolma (Magtymguly). \n\n\n SÖÝLEMEK [söýlömök] II, işl., gepl.d. Makul bilmek, halamak; islemek. Diýenimi etmejek bolsaň, söýläniňi ediber. söýmediksiremek [söýmödüksürömök], işl. Söýesi gelse-de, söýmedik bolan bolmak. söýmek [söýmök], işl. 1. Birini ýa-da bir zady janyňdan ileri tutup, tüýs ýürekden gowy görmek. Watanyňy söýmek. Il-günüňi söýmek. 2. Mähir bilen garap, her hili gowy, hoşamaý sözler aýtmak. Çagany söýmek. 3. Bir zady gowy görmek, halamak. Kitap okamagy söýmek. söýmeklik [söýmöklük], iş ady. Söýmek ýagdaýy. söýmezlik [söýmözlük], iş ady. Birini ýa-da bir zady gowy görmezlik, halamazlyk. söýübermek [söýüvermek], işl. Söýüp başlamak, söýüp ugramak. söýülmek [söýülmök], işl. Biriniň söýgüsine mynasyp bolmak, gowy görülmek. Ol söýülýän ýigitdi. söýünç at. 1. Adamda döreýän guwanç, şatlyk, begenç. Ýaş ýigit söýünçli habar berdi. 2. Oglana dakylýan at. söýünji [söýünjü], at, ser. Buşluk. Birnäçe menzil ýol ýöräp, Müsüre ýakyn ýetdiler we patyşaga söýünji diýip, adam iberdiler (“Hüýrlukga – Hemra”). Her kim Gülnüň mekanyny tapsa, bir şäher söýünji berermen (“Gül – Bilbil”). söýünjileme [söýünjülömö], iş ady. Söýünjilemek ýagdaýy. Söýünjileme ol ilge sen bu işni (Abdysetdar Kazy). söýünjilemek [söýünjülömök], işl., ser. Buşlamak. Perizady getirýän bolsa, söýünjiläp gelgin! (“Görogly”). söýünme [söýünmö], iş ady. Söýünmek ýagdaýy. söýünmek [söýünmök], işl. Birinden ýa-da bir zatdan hoşal bolmak, şatlanmak, guwanmak, begenmek, söwünmek. Her täze jaýyna köňül söýüner, Akmagyň işinden zehin käýiner (Magtymguly). söýünmeklik [söýünmöklük], iş ady. Söýünmek ýagdaýy. söýünmezlik [söýünmözlük], iş ady. Söýnüp hoşal bolmazlyk. söýüş iş ady. Söýmek ýagdaýy. söýüşmek [söýüşmök], işl. Biri-biriňi söýmek, biri bilen halaşmak. Olar öňden söýüşýärdiler. söz at. 1. Aýry-aýry düşünjeleri aňlatmak üçin hyzmat edýän dil birligi. 2. Ýygnakda, köpçüligiň öňünde edilýän çykyş. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň BMG-niň Baş Assambleýasynyň 65-nji sessiýasynda sözlan sözi. 3. Köpçüligiň öňünde geplemek üçin berilýän hukuk, rugsat. Söz azatlygy. Çykyş etmek üçin söz bermek. 4. Pikir. Sen hem öz sözüňi aýt, soň jemläýeliň! 5. Berlen wada. Ol öz sözüniň eýesidir. \n\t‣ Söz açmak bir mesele hakynda gürläp başlamak. Söz almak 1) sözlemäge, çykyp geplemäge rugsat almak. 2) birinden bir zat hakynda maglumat almak. Söz aýtmak biriniň gyzyny gelinlige soramak. Şu gün goňşy obadan gelen sawçylar pylanynyň gyzyna söz aýdypdyrlar. Söz bermek bir zady wada etmek, äht etmek. Gowy okamaga söz bermek. Söz gatmak sözleşmek üçin habar gatmak. Sözi agzyna çeýnäp bermek öwretmek. Sözi bölmek biriniň gürrüňiniň arasyna gürrüň goşmak. Ogly onuň sözüni böldi. Sözi suw gysymlan ýaly boş, düşnüksiz. Sözi ýapa degmez ýalan. Sözi ýer almazlyk aýdan zadyň makullanmazlyk. Söz urmak söz sözlemek, geplemek, söhbet etmek. Menden idinsiz bir adamyň bir agyz söz urmaga haky ýok (“Edebiýat we sungat”). Sözünden bal dammak manyly we süýji sözlemek. Sözüniň eýesi bolmak ser. Sözüňde tapylmak. Sözüň agzyňda biriniň gürrüňini, sözüni böljek bolanyňda aýdylýan edepli ýüzleniş. Sözüň alyşmak sözde, gürrüňde kybapdaş bolmak, ümmüldeşip gitmek; sulhuň alyşmak. Asyl onuň bilen sözümiz alyşdy ötägitdi. Sözüň azaşmak agzalalyk döremek, tersleşmek. Soňky wagtlarda olaryň sözi azaşdy. Sözüňden dönmek (dänmek) aýdan, beren sözünden boýun towlamak, boýun gaçyrmak. Sözüňde tapylmak beren wadaňy, aýdan sözüňi ýerine ýetirmek. Söz berdiňmi, sözüňde tapyl! Sözüňi syndyrmak ýüz tutup ýa-da maslahat berip aýdan sözüň ýer almazlyk, ýerine ýetirilmezlik. Sözüňi zaýalamak haýyş, maslahat we ş.m. maksat bilen aýdan sözüň ýer almazlyk, aýdanyň biderek bolmak. Ol tüýs it haýyr görmez adamdyr, gury sözüňi zaýalanyň galar. Sözüň ötmek (geçmek) aýdan- diýeniň ýer tutmak, aýdan-diýeniň ýerine ýetirilmek, diýeniň bolmak. Sözüň ýer almazlyk (tutmazlyk) aýdanyň, diýeniň bolmazlyk, ýerine ýetmezlik. sözaýdyjy at. Biriniň gyzyny gelinlige dilemäge barýan adam, sawçy. Olara sözaýdyjy geldi. sözbaşy [sözvaşy], at. Eseriň, ylmy işiň öňünden berilýän gysgaça giriş düşündirişi we onuň ady. Bu barada sözbaşyda ýeterlik maglumatlar berilýär. sözen [sözön], at. Gumda bitýän çalymtyl ýaprakly, dik ösýän gyrymsy agaç. sözenek [sözönök], at, lukmanç. Jyns agzasynda bolýan ýokanç kesel. sözlem [sözlöm], at. Gutaran oý-pikiri aňladýan bir söz, belli bir tertipde gelýän sözler toplumy, jümle. Ýönekeý sözlem. Goşma sözlem. Eýerjeňli sözlem. sözleme [sözlömö], iş ady. Sözlemek ýagdaýy. sözlemek [sözlömök], işl, ser. Geplemek 1, 2.Aryf akyl sözün sözlär, Namart-pisat rastyn gizlär (Magtymguly). sözlemeklik [sözlömöklük], iş ady. Sözlemek ýagdaýy. sözlemezlik [sözlömözlük], iş ady. Sözlemän durmaklyk, sözlemän oturmaklyk. sözleşik [sözlöşük], at, ser. Gepleşik.Şeýle sözleşikden soň köp pikirlendi. sözleşmek [sözlöşmök], işl., ser. Gepleşmek. sözletmek [sözlötmök], işl., ser. Gepletmek. Sözledip bilseň, köp gürrüň berer. sözleýiş [sözlöýüş], 1. iş ady. Sözlemek ýagdaýy. 2. Pikiriňi sözler bilen aňlatmak usuly. Gürrüň etdirmek sözleýiş dilini ösdürýär. Sözleýiş medeniýeti. sözläbermek [sözlä:vermek], işl. Sözläp başlamak, gürläp ugramak. sözlük at. 1. Bir dilde düşündiriş berlen ýa-da bir dilden başga bir dile terjime edilen sözleri elipbiý tertibinde öz içine alýan kitap. Türkmen diliniň sözlügi. 2.Bir dildäki ähli sözleriň ýa-da bir eserde ulanylan sözleriň jemi. Diliň sözlük düzümi. sözlüklik [sözlüklük], at. Sözlüge girizilmeli edilen sözleri öz içine alýan sanaw, sözlügiň süňňi. sözme-söz [sözmö-söz], hal. Her bir sözüň manysyny laýyk getirip. Goşgyny sözme-söz terjime etmek. sözsoňy [sössoňy], at, edeb. Köplenç, çeper, ylmy, jemgyýetçilik eserleriniň soňunda şol eseriň umumy mazmuny, ähmiýeti we ş.m. barada ýa-da eseriň awtory hakynda goşmaça maglumatlar berýän ýazgy. \n\t‣ Sözsoňy kömekçiler degişli sözlerine täze many berýän sözler. Meselem: üçin, kimin, ýaly, görä we ş.m. spartakiada [yspartakyýa:da], at. Köpçülikleýin häsiýete eýe bolan toplumlaýyn sport ýaryşlary. Bu Spartakiadanyň yglan edilmeginiň düýp maksady Türkmenistanda sporty ösdürmekden, halkymyzy köpçülikleýin sporta çekmekden, sagdyn, edepli hem arassa ahlakly nesil terbiýeläp ýetişdirmekden, çyn zehinleri ýüze çykaryp, olardan ussat türgenleri ýetişdirmekden hem-de sagdyn jemgyýeti kemale getirmekden ybarat (“Saglyk”). spirt [ispi:rt], at. Düzuminde gant ýa-da krahmal bolan jisimleriň bugundan alynýan suwuklyk. spirtli [ispi:rtli], syp. Düzüminde spirt bar bolan. Spirtli içgiler. sport [yspo:rt], at. 1. Bedenterbiýäniň düzüm bölegi bolup, adam organizmini ösdürmegi we berkitmegi, ony ahlak taýdan terbiýelemegi we ýaryşlarda onuň ýokary netijeler gazanmagyny maksat edinýän fiziki maşklar toplumy. – Sport – munuň özi gujur-gaýratyň, gözelligiň, sagdynlygyň we progresiň belentliklerine tarap ymtylyşyň janly beýanydyr (Gurbanguly Berdimuhamedow). 2. Şu maşklaryň toplumy boýunça ýaryşlary we okuw- türgenleşik sapaklaryny guramagyň hem-de geçirmegiň ulgamy. Sport mekdebi. stadion [ystadiýo:n], at. Futbol we beýleki sport ýaryşlary, türgenleşik işleri üçin dürli meýdançalary, tomaşaçylar üçin tribunalary, goşmaça desgalary hem-de jaýlary bolan sport toplumy. stansiýa [ysta:nsyýa], at. 1. Demir ýollarda desgalary hem-de gulluklary öz içine alýan otly duralgasy. Aşgabat demir ýol stansiýasy. 2. Ýörite maksatly käbir edaralaryň, kärhanalaryň ady. Telefon stansiýasy. Elektrik stansiýasy. Tohumçylyk stansiýasy. Ulaglara ýangyç guýýan stansiýa. statistika [ystati:stika], at. Jemgyýetçilik önümçiliginiň we jemgyýetiň ösüşiniň, olaryň özara gatnaşygynyň hem-de özgerişlikleriniň mukdar görkezijilerini işleýän we öwrenýän ylym; köpçülikleýin hadysalary mukdar taýdan hasaba alyş. statistik [ystati:stik], syp. Statistika degişli, statistikanyň kanunlaryndan gelip çykýan. Statistik maglumatlara salgylanmasaň hem ak mermerli Aşgabadyň keşbini görüp, haýran galýarsyň (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). status [ysta:tus], at, ser. Hukuk: hukuk ýagdaýy. stil [isti:l], at, dil b. 1. Haýsydyr bir ýazyja, edebi esere, ugra, žanra häsiýetli bolan dil serişdeleriniň ulanylyş tärleriniň, usullarynyň jemi, uslyp. Romantik stil. On dokuzynjy asyryň ortalaryndaky rus romanlarynyň stili. 2. Edebi diliň kadalaryna laýyklykda sözleýşiň gurluşy, söz arkaly beýan etmegiň usuly. Ýokary stil. Aralyk stil. Pes stil. 3. Edebi diliň funksional görnüşi. Resmi-iş stili. Gepleşik stili. Ylmy stil. Publisistik stil. 4. Bir işiň usuly, täri, ugry. Edaranyň ýolbaşçydynyň işleýiş stili. stol [ysto:l], at. Aýaklarynyň üstünde durýan giňden tekiz tagta görnüşli mebel. Dörtburç stol. Tegelek stol. Nahar stoly. Ýazuw stoly. Iş stoly. Stoluň başyna geçmek. Stoluň başyndan turmak. Otaga giren ýeriňde üsti ak örtgi ýapylan stol dur (A. Gowşudow). Ýigit dolanyp öýe girdi-de, stoluň başynda ornaşykly oturdy (B. Soltannyýazow). Onuň gözüne ak mata bilen örtülgi tegelek stoluň üstünde duran owadan güldandaky bir desse çemen seçelenip göründi (N. Pomma). stul [ystu:l / ysdu:l ], at. Bir adam oturar ýaly dört aýakly we arkasy ýaplanar ýaly oturgyç, mebeliň bir görnüşi. Okuwçylaryň stuly. subut [suvu:t]: subut etmek bir zadyň dogry ýa-da nädogrudygyny tassyklap görkezmek. subutnama [suvu:tna:ma], at. Bir zady tassyklaýan esas, delil. subutsyz [suvu:ssuz], syp. Esassyz, delilsiz. subytly [suvuýtly / suwuýtly], syp., gepl.d. Derekli, derde ýarar ýaly, oňly. Ýöne olaryň içinde subytly zat ýok öýdýän. subýekt [subýe:kit], at, filos., logika. 1. Belli bir zada, ýagny obýekte göz ýetirýän, pikir edýän we hereket edýän şahs; aň ýetirişiň obýekti bolan daşky dünýä garşy durýan mahluk; özi hakynda haýsydyr bir zat tassyklanýan ýa-da inkär edilýän predmet, zat, pikir ýöredişiň predmeti. 2. Grammatikada sözlemiň eýesi. sudanly [suda:nly], at, ser. Sudanlylar. sudanlylar [suda:nlylar], at. Sudanyň araplardan we beýleki milletlerden ybarat halky. sudur [sudu:r], at. Bir zadyň çala görünýän daş görnüşi, şekili. Günüň sudury görünmeýärdi. sugşurma [suğşurmo], iş ady. Sugşurmak ýagdaýy. sugşurmak [suğşurmok], işl. 1. Gaba salynýan zatlary biri-birine degrip, gysyşdyryp, basyşdyryp, itişdirip goýmak. Zatlaryňy sugşuryp salmasaň, çemedanyňa ýerleşmez. 2. Jaýdar söz aýtmak. Sözlerini yzly-yzyna sugşurdy. 3. gepl.d. Bedeniniň bir ýerine jaýdar urmak, ýelmemek. Ýeňsesine sugşuryp goýbermek. sugşurmaklyk [suğşurmokluk], iş ady. Sugşurmak ýagdaýy. sugşurtmak [suğşurtmok, işl. Biriniň sugşurmagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. sugşurybermek [suğşuruvermek], işl. Sugşuryp başlamak. sugşurylmak [suğşurulmok], işl. 1. Gaba salynýan zatlar biri-birine degrilip, gysyşdyrylyp, basyşdyrylyp, itişdirilip goýulmak. 2. Jaýdar söz aýdylmak. Yzly-yzyna sugşurylyp aýdylýan sözler onuň janyndan ötdi. 3. gepl.d. Bedeniniň bir ýerine jaýdar urulmak, ýelmenmek. sugşuryş [suğşuruş], iş ady. Sugşurmak ýagdaýy. sugşuryşdyrmak [suğşuruşdurmok], işl. Yzly-yzyna sugşurmak, sugşuryp çykmak. Jaýdar setirleri sugşuryşdyrdy. sugun [su:ğun], at. Süýdemdirijiler maşgalasyndan bolan gäwüşeýän, goşa toýnakly, şahlak haýwan. sugunçy [su:ğunçy], at. Sugunlary ösdürip ýetişdirýän adam. sugunçylyk [su:ğunçuluk], at. Maldarçylygyň sugunlary ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan pudagy. suhan [su:han / suho:n], at, k.d. 1. Aýdylýan çeper söz, edilýan süýji gürrüň. Sözlegende, hoş suhandyr bilbili-şeýda ýigit (Mollanepes). 2. Oglana dakylýan at. suhangöý [su:hanğöý], syp., k.d, ser. Suhanwer. Ony meniň kimin suhangöý, jadygöý alyp geler (“Görogly”). Suhangöýler – märekede, jomartlar aşda bellidir (Zelili). suhanwer [suhanwör], syp., k.d. Söze çeper, dilewar. "Suhanwer men" diýen köpdür jahanda (Magtymguly). suhlabermek [suhla:vermek], işl. Bir ýanyndan suhlap başlamak. suhlama [suhlomo], iş ady. Suhlamak ýagdaýy. suhlamak [suhlomok], işl., gepl.d. 1. Sowuk ýarag bilen urup ýaralamak, pyçaklamak, sowuk ýaragy çümdürmek, bir ýerinden sokmak. 2. Eli bilen, köplenç, gapdalyňdan gaýta-gaýta itmek, basmak. – Bir zat aýtjak bolsaň, her gezek böwrümden suhlap dursuň, men ker däl-ä, ýöne aýdyber. suhlamaklyk [suhlomokluk], iş ady. Suhlamak ýagdaýy. suhlatmak [suhlotmok], işl. Biriniň suhlamagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. suhlaýyş [suhloýuş], iş ady. Suhlamak ýagdaýy. sukum at, gepl.d. Bir agyz, bir azajyk. Ýene bir sukumjyk iýsene. \n\t‣ Bir sukum azajyk zadyň möçberini aňladýan ölçeg (palaw, dograma we ş.m. nahar hakynda). sulbat [sulvot], at, k.d., ser. Sulp. Adam atanyň sulbaty ýedi ýeriň topragydyr (Magtymguly). sulba [sulvo], at. Ýyrtyk-ýirik egin-eşik, eleşan geýim. Egni ýyrtyk sulbaly. sulh : sulhuň almak birini ýa-da bir zady (mysal üçin, zenany) halamak, gowy görmek, ýüregiň almak. Sulhuň alyşmak gylyk-häsiýetleri gabat gelip, birek-biregi ýüregiň almak, biri beýlekisine ýaramak. Onuň bilen sulhumyz alşyp gitdi. sulp at, k.d. 1. Bil, bil oňurgasy. Owal ataň sulbundan, Eneň mährine geldiň (Zelili). 2. Biriniň asly, nesli. suluhmak [suluhmok], işl. Halys bolmak, ýadamak. Ol sulhup durdy. suluw syp., kön.s.Owadan, görmegeý, gözel. Her kim suluw men diýr, ygtybar bolmaz, Sünbül saçy gylça bili bolmasa (Magtymguly). suluwlyk [suluwluk], at, kön.s.Owadanlyk, görmegeýlik, gözellik. Owadanlykda onuň taýy ýokdur, suluwlykda, hüýrlükde oňa hiç bir perizat ýetmez (Şabende). sumat [suma:t]: sumat bolmak bir ýana ýitirim bolmak, gürüm-jürüm bolup gözden ýitmek, ýok bolmak. Olar sumat boldular. sungat [sunğot], at. 1. Başarnygy, ussatlygy talap edýän inçe el işi. 2. Durmuşy, hakykaty çeper suratkeşlik arkaly döredijilikli şöhlelendirmeklik. Söz sungaty. Şekillendiriş sungaty. Sahna sungaty. sunmak [sunmok], işl., kön.s. 1. Uzatmak, hödürlemek, bermek. Pyýala dolduryp, döwre berdiler, Maňa ýetgeç golum sundum, ýaranlar (Magtymguly). Leblerim teşne galdy, bir posa sunmaz gelin (Kemine). 2. Egmek, boýun egmek, buýrugy ýerine ýetirmek. Allanyň emrine sunup boýnuny (Magtymguly). suňşurmak Agaç önümleriň ownuk böleklerini biri-birine laýyk kesip, oýup, jebis getirip geýdirmek. (suňşurylan bölekler agaç ýa-da demir çüý bilen çüýlenýär ýa-da ýelimlenýär). Susagyň sapy käbir ýagdaýda aýratyn ýasalyp, susagyň arka ýüzüne kertilip suňşurylýar. supra [supuro], at. Saçak. Jomart ogly supra ýaýyp, aş döker (Magtymguly). Ýoklukda kem bolsa suprada nany, Goç ýigit gam çeker mydama, begler (Kätibi). sur [su:r] I, syp. Goňur ýa-da çalymtyk altyn reňk öwüsýän gymmat baha bagana. Sur bagana. \n\n\n SUR [su:r] II, at, k.d. Şahdan ýasalan surnaý. Ysrafyl suruny çalsa gerekdir (Magtymguly). surat [su:rot], at. 1. Biriniň, bir zadyň çekilen ýa-da surat düşürilýän guralda alnan şekili. Ol diwardaky surata seretdi. 2. Göz öňüne getirilýän şekil, waka we ş.m. zat. Şol surat onuň göz öňüne geldi. \n\t‣ Surat ýaly owadan, gelşikli. Surat ýaly çaga. suratçy [su:rotçy], at. Surat almak, surat çekmek bilen meşgullanýan adam. suratçylyk [su:rotçuluk], at. Sungatyň surat çekmek ugry.Suratçylyk sergisi. suratda [su:rotdo], hal. Ýagdaýda, görnüşde. Oňa gyssagly suratda çykyşyny taýýarlamak tabşyryldy. suratkeş [su:rotkeş], at. Galam ýa-da dürli ýagly reňkler, akwarel we ş.m. bilen surat çekýän adam. suratkeşlik [su:rotkeşlik], at. 1. Suratkeşiň käri, ýagdaýy. Köňül gözgüsine ýaryň adyny, Suratkeşlik edip çyzmaly boldum (Magtymguly). 2. Surat çekmek hünärine degişli. Suratkeşlik mekdebi. suratlandyrma [su:rotlonnurmo], iş ady. Suratlandyrmak ýagdaýy. suratlandyrmak [su:rotlonnurmok], işl. Çeper dil bilen suratyny çekmek, obrazly şekillendirmek. suratlandyrmaklyk [su:rotlannurmokluk], iş ady. Suratlandyrmak ýagdaýy. suratlandyrmazlyk [su:rotIonnurmozluk], iş ady. Çeper dil bilen suratyny çekmezlik, obrazly şekillendirmezlik; görkezmezlik. suratlandyrybermek [su:rotlonnuruvermek], işl. Suratlandyryp, görkezip başlamak. suratlandyrylmak [su:rotlonnurulmok], işl. Çeper dil bilen suraty çekilmek, obrazly şekillendirilmek; görkezilmek. Bu hadysa Magtymgulynyň birnäçe goşgusynda aýdyň suratlandyrylýar (“Edebiýat we sungat”). suratlandyryş [su:rotlonnuruş], iş ady. Suratlandyrmak ýagdaýy. suraýy [sura:ýy], at, k.d. Suw, şerap guýulýan uzyn bokurdakly owadan gap. Suraýy gerdende, bykynda, bilde (Kemine). surnaý [surna:ý / surnoý], at. Turba görnüşli, ýogyn sesli, misden ýasalan saz guraly. Surnaý çalyp, nagra kakyp şadyýan, Dokuz gündür döwran sürdi köşgünde (Mollanepes). surnaýçy [surna:ýçy / surnoýçy], at. Surnaý çalýan adam. Öňde barýan surnaýçy we deprekçi ýöriş sazyny çalýardy surnugybermek [surnuğuvermek], işl. Surnugyp başlamak. surnugyş [surnuğuş], iş ady. Surnukmak ýagdaýy. surnugyşmak [surnuğuşmak], işl. Birnäçe adam surnukmak. Uzak ýoldan surnugyşyp gelmek. surnukdyrmak [surnukdurmok], işl. Surnukmak katdyna ýetirmek, surnukmaga mejbur etmek. Uzak ýol, ine-gana iýip-içip bilmezligimiz bizi gaty surnukdyrdy. surnukdyryjy [surnukdurujy], syp. Halys ediji, gaty ýadadyjy, güýçden gaçyrýan. surnukma [surnukmo], iş ady. Surnukmak ýagdaýy. surnukmak [surnukmok], işl. Aç-suwsuz halys bolmak. surnukmaklyk [surnukmokluk], iş ady. Surnukmak ýagdaýy. surnukmazlyk [surnukmozluk], iş ady. Gaty ýadamazlyk, halys bolmazlyk. sust syp. 1. Göwnüçökgün, keýpsiz, gamgyn, tukat. Sen sust görünýärsiň. 2. göç.m. Sesini-üýnüni çykarman, ýuwaş, hiç zat täsir etmeýän görnüşde. Ol sust görünýärdi. \n\t‣ Sustuň basylmak ruhy taýdan basyş astynda bolmak, gaty çekinmek. Köpçülikden susty basylany üçin, sesini çykarman otyrdy. Işden sustuň basylmak. susak [susok], at. Söwüt, garagaç ýaly gaty agaçlardan ýonulyp ýasalýan uzyn saply, uly çemçe görnüşli gural (suwuk nahar guýmak, susup almak üçin ulanylýar). \n\t‣ Susagyň sapy ýetmek bir zadyň hojaýyny bolmak, erk-ygtyýaryny eliňe almak. susaklabermek [susokla:vermek], işl. Susak bilen susup alybermek, susak bilen susup guýubermek. susaklama [susoklomo], iş ady. Susaklamak ýagdaýy. susaklamak [susoklomok], işl. Susak bilen susup almak; susak bilen susup guýmak. Çemçeläp ýygnanymy susaklap dökmeli boldy. susaklamaklyk [susoklomokluk], iş ady. Susaklamak ýagdaýy. susaklaşmak [susokloşmok], işl. Birnäçe bolup susaklap almak, susak bilen almak. susaklatmak [susoklotmok], işl. Susak bilen susup aldyrmak, susak bilen susup guýdurmak. Suwy susakladyp guýdurdym. susaklaýyş [susokloýuş], iş ady. Susaklamak ýagdaýy. susawaç [susowa:ç], at, gepl.d., ser. Susguç. susdurmak [sussurmok], işl. Susak, susguç bilen susup aldyrmak. susguç [susğuç], at. 1. Galla, un ýaly zatlary susup almak üçin tüneke demirden agaç sap oturdylyp ýasalýan enjam. 2. teh. Her hili mehanizmlerde susup almak üçin uly gap. Ekskowatoryň susgujy. susguçlabermek [susğuşla:vermek], işl. Susguç bilen susup alybermek. susguçlama [susğuşlomo], iş ady. Susguçlamak ýagdaýy. susguçlamak [susğuşlomok], işl. Susguç bilen susup almak. susguçlamaklyk [susğuşlomokluk], iş ady. Susguçlamak ýagdaýy. susguçlaýyş [susğuşloýuş], iş ady. Susguçlamak ýagdaýy. suslaç [susloç], syp. Birneme sus, keýpsiz görünýän, gamgyn, tukat. Ol suslaç seslendi. suslanmak [suslonmok], işl. Çökgün göwünli bolmak, keýpsizlenmek, tukatlanmak. Ol suslandy. \n\t‣ Suslanan ýaly bolmak bar zadyň sesi galmak, dym-dyrslyk aralaşmak. Töwerek suslanan ýaly boldy. suslaşmak [susloşmok], işl. 1. Belli bir derejede susluk aralaşmak, keýpiň gaçyp başlamak, tukatlyk aralaşmak. 2. göç.m. Ýuwaşap başlamak. Biraz suslaşan hereket gaýnap başlady. susluk at. Sus ýagdaýda bolmaklyk (sus sözüniň 1-nji, 2-nji manylary boýunça). susma [susmo], iş ady. Susmak ýagdaýy. susmak [susmok], işl. Susak, susguç bilen susup almak. susmaklyk [susmokluk], işl. Susmak ýagdaýy. susmazlyk [susmozluk], iş ady. Susup almazlyk. susrak [susura:k], syp. Birneme sus, azda- kände sus. Göwnüme bolmasa, goýnumyz susrak görünýär. sussupes syp. Göwni çökgün, şähdaçyk däl, keýpsiz, gamgyn, tukat. sussupeslik at. Sussupes ýagdaýly bolmaklyk. Hiç mahal sussupeslik etmäň. susubermek [susuvermek], işl. Susup ugramak, susup başlamak. susulmak [susulmok], işl. Susak, susguç bilen susmak arkaly alynmak. Gazandan iki ýola susulyp alnan nahar jamy doldurdy. susuş iş ady. Susmak ýagdaýy. susuşmak [susuşmok], işl. Birnäçe bolup susmak. suw at. 1. Wodorodyň we kislorodyň himiki birleşmesi, reňksiz dury suwuklyk. Suw akar, daş galar, ýat gider – garyndaş galar (Atalar sozi). 2. Gök önümlerden, miwelerden sykylyp alynýan suwuklyk. Alma suwy. Käşiriň suwy. Üzümiň suwy. Hyýaryň suwy. Şugundyryň suwy. \n\t‣ Suwa girip, suwdan gury çykmak her bir zatdan baş alyp çykyp bilmek. Suwa salma etmek pugta ýençmek, urmak. Suwa söýenmek biderek adama bil baglamak, ynanmak. Suw bermek pyçak, gylyç ýaly sowuk ýaraglar ýasalanda, taplananda olaryň berk bolmagy üçin gyzdyryp suwa, ýaga taşlamak usuly. Suw içen ýaly ökde. Suw içim salym (wagt) örän az wagt, sähelçe wagt. Suw içim salym geçmänkä, yzymyza dolandyk. Suw ogurlamak ýara azyp, içine iriň ýygnanmak, beterlemek. Suw seňrikden agmak boljak iş bolmak, bolup gutarmak. Suw sepilen ýaly bolmak galmagal, gürrüň birden ýatmak. Suwuna degmek 1) birine pugta käýemek, birini ýençmek, urmak. Ol Geldiniň suwuna degdi. 2) seýislemek maksady bilen aty suwa ýakyp, uzak bolmadyk aralyga çapdyrmak. Suwuny almak öň suw berlip ýasalan zady otda gyzdyryp ýumşadyp, soň işlemek, bejermek. Suwy düzgün etmek suwy pellere, joýalara akar ýaly etmek. Suwy süýjemek bişip ugramak. Suwy süýjän üzüm. Suwy ters akdyrmak ökde, sowatly bolmak. Suw ýaly çaga örän ýaşajyk çaga. Suw ýaly okamak sakynman, örän gowy okap bilmek. Suw ýaly ýarag örän göni hem oňat atýan ýarag, hiç kemi bolmadyk ýarag. Üzümiň suwy ýaly ser. Üzüm. suwabermek [suwa:vermek], işl. Suwap başlamak. suwag [suwoğ], at. Saman, topur we ş.m. suw bilen garylyp, diwaryň ýüzüne çalynýan palçyk. Tama suwag çekdi. Gara suwag. Şire suwag. suwagçy [suwoğçy], at. Suwag işi bilen meşgullanýan gurluşykçy ussa. suwalmak [suwolmok], işl. Diwaryň, jaýyň we ş.m. ýüzüne suwag çekilmek. suwama [suwomo], iş ady. Suwamak ýagdaýy. suwamak [suwomok] I , işl. Diwaryň, jaýyň we ş.m. ýüzüne suwag çekmek. Ussadiwary gilmala bilen suwaýar. \n\n\n SUWAMAK [suwomok] II, işl., ser. Suwgarmak. Suwuk ýagdaýa geçmek, goýulygyny ýitirmek. Ýarma suwapdyr. suwamaklyk [suwomokluk], iş ady. Suwamak ýagdaýy. suwamazlyk [suwomozluk], iş ady. Suwamak işi ýerine ýetirilmezlik. suwara [suwa:ra], syp. Gowy bilýän, ökde (dil hakynda). suwarma [suwormo], iş ady. Suwarmak ýagdaýy. suwarmak [suwormok], işl. 1. Ýere, ekine suw tutmak, suw goýbermek, suwa ýakmak. 2. Polatdan gyzdyrylyp ýasalýan pyçak, päki, palta, teşe ýaly zatlar taýýar bolandan soň, ýüzi gaýtmazlyk üçin olary ýokary derejede gyzdyryp, sowuk suwa ýa-da ýaga salyp goýmak. suwarmaklyk [suwormokluk], iş ady. Suwarmak ýagdaýy. suwarmazlyk [suwormozluk], iş ady. Suwarmak işini ýerine ýetirmezlik. suwartmak [suwortmok], işl. Suwarmak işini başga birine etdirmek. suwarybermek [suworuvermek], işl. Suwaryp başlamak. suwarylmak [suworulmok], işl. Suw tutulmak, suw berilmek. Suwarylan ekin. Suwarylan joýa. suwarym [suworum], at. Suwa ýakylma, suw berilme, suw goýberilme (ýer hakynda). Şu tutýan suwuň gowaçanyň näçenji suwarymy? suwarymly [suworumly], syp. Suwarylyp ekin ekilýän. Suwarymly ýerler. suwaryş [suworuş], iş ady. Suwarmak ýagdaýy. suwaryşmak [suworuşmok], işl. 1. Suwarmaga kömek etmek. Ol kakasyna kärende ýerini suwaryşdy. 2. Bilelikde suwarmak. Olar ýerlerini suwaryşyp ýör. suwaşdyrmak [suwoşdurmok], işl. Birnäçe ýerini suwap çykmak. Haýatyň ýykylan ýerlerini suwaşdyrmak. suwaşmak [suwoşmok], işl. 1. Birine suwamaga kömekleşmek. Jaýyň diwarlaryny suwaşmak. 2.Bilelikde suwamak. Adamlar jaýyň daşyny suwaşyp durdular. suwatmak [suwotmok], işl. Suwamak işini başga birine etdirmek. Indi jaýyň diwarlaryny suwatmak galdy. suwaýyş [suwoýuş], iş ady. Suwamak ýagdaýy. suwburçy [suwvurçy], at. Dag eteklerinde we derýa ýakalarynda ösýän, dermanlyk ösümlik. suwçy at. 1. Ýer suwarmak bilen meşgul bolýan adam. 2. gepl.d. Suw getirip berýän kömekçi. Esli wagt traktorçynyň suwçusy bolup işledim (“Edebiýat we sungat”). 3. gepl.d. Agyz suwuny getirip satýan adam. Bize-de suw getireweri, suwçy. suwçulyk [suwçuluk], at. Suw tutýanyň, suwçynyň käri, ýagdaýy. Men ýylyň başyndan aýagyna çenli suwçulyk edýärin. suwgarmak [suwğormok], işl. Goýy görnüşden suwuk hala geçmek, suwuk bolmak. suwguşy [suwğuşy], at. Petekesi akja, uzyn inçe aýakly, suwda ýaşaýan guş. suwjarma [suwjormo], iş ady. Suwjarmak ýagdaýy. suwjarmak [suwjormok], işl. 1. Sähelçe suwuklyk, nem çykyp durmak. Ýarasy suwjaryp dur. 2. göç.m. Suwjuklyk etmek, batnyksyz bolmak. Uly adam suwjaryp dursa, gaty gelşiksiz görünýär. suwjarmaklyk [suwjormokluk], iş ady. Suwjarmak ýagdaýy. suwjarmazlyk [suwjormozluk], iş ady. Suwjaryp durmazlyk. suwjartmak [suwjortmok], işl. Suwjuklyk, suwumsyzlyk etdirmek, batnyksyz boldurmak. Sen gürrüňiňi gaty bir suwjartmasana. suwjarybermek [suwjoruvermek], işl. Suwjaryp başlamak. suwjarylmak [suwjorulmok], işl. Suwjuklyk, suwumsyzlyk edilmek, batnyksyz bolunmak. Suwjarylmak bilen işiň bitmeýändigini siz menden gowurak bilýänsiňiz. suwjaryş [suwjoruş], iş ady. Suwjarmak ýagdaýy. suwjugrak [suwjuğra:k], syp. Kilçigräk, batnyksyzrak. Suwjugrak söz. suwjuk syp. Kilçik, batnyksyz. Suwjuk geplemek. Suwjuk adam. suwjuklyk [suwjukluk], at. Suwjugyň ýagdaýy, suwumsyzlyk, kilçiklik. Onda ne galmagal bar, ne-de suwjuklyk (“Edebiýat we sungat”). suwkeser at. Gäminiň, uly gaýygyň baş tamazyna ýüzi ýukaldylyp, dik berkidilen tagta. suwkädi [suwkä:di], at. Içine suw guýulýan kädi.Gadym wagtlarda gyzlar suwkädisini egnine göterip, suwa gider ekenler. suwküýze [suwküýzö], at. Suw guýmak üçin ulanylýan uly bolmadyk küýze. Kerwenler üç günigeçirip, dördünji güni gitmekçi bolanlarynda, olaryň bir suwküýzeleriniň gulpy döwlüpdir (“Türkmen halk ertekileri”). suwlabermek [suwla:vermek], işl. Suwlap başlamak, dowamly suwlamak. Eliňe bedräni al-da, gapyny suwlaber. suwlak [suwlok], at, kön.s.Suwly, çeşmeli ýer. Hem suwlagym, şikärgähim sen idiň (“Ýusup – Ahmet”). suwlama [suwlomo], iş ady. Suwlamak ýagdaýy. suwlamak [suwlomok], işl. 1. Suw sepip öllemek, suw sepmek. Töweregi suwladyk. 2. şahyr. Suw içmek. Serhowuzdan suwlamadan galypsyň, Hasabyň bolupdyr demden, araby (Baýly şahyr). suwlamaklyk [suwlomokluk], iş ady. Suwlamak ýagdaýy. suwlamazlyk [suwlomozluk], iş ady. Suw sepip öllemezlik, suw sepmezlik. suwlanmak [suwlonmok], işl. 1. Suw sepip öllenmek, suw sepilmek. Gündizden suwlanyp, howlynyň meýdançasy arassalanypdyr. 2. göç.m. Birneme daýanmak, ýüzi reňkine gelmek. Onuň ýüzi suwlanana meňzeýär. 3. Suw içip ganmak, suw içmek. Aždarhadyr, marlarydyr güwlener, Aýrak, goç, ak maral munda suwlanar (Misgingylyç). Ýaz paslynda bezenersiň al-elwan, Suwlanar çeşmäňde ýüz dürli haýwan (Baýly şahyr). suwlaň [suwloň], syp. 1. Suwuk (nahar hakda). Nahar suwlaň bolupdyr. 2. Heniz eti-gany berkäp ýetişmedik, suw ýaly (çaga hakda). Suwlaň çaga. suwlaňja [suwloňjo], syp. Ýaşajyk, näzijek. Başy ýaglykly, garagözelek, suwlaňja gyza gözi düşdi (“Edebiýat we sungat”). suwlaňrak [suwloňura:k], syp. Suwugrak (nahar hakda). suwlaşmak [suwloşmok], işl. 1. Suwlamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup suwlamak. Gelinler daşaryny suwlaşyp ýörler. suwlatmak [suwlotmok], işl. Suwlamak işini başga birine etdirmek. Bagyň aşagyny suwlatmak. suwlaýyş [suwloýuş], iş ady. Suwlamak ýagdaýy. suwlugybermek [suwluğuvermek], işl. Ýeriň üstki gatlagynyň içi bilen süýnüp gidibermek (azal, plug hakynda). suwlugyş [suwluğuş], iş ady. Suwlukmak ýagdaýy. suwluk I,syp. Suwy bol, suwy köp, bol suwly. Olaryň ýurdy suwluk ýurt. \n\n\n SUWLUK II, at. Uýanyň atyň agzyna salynýan halkaly demri, agyzzyryk. Meniň atymyň suwlugy çykypdyr (“Görogly”). suwlukma [suwlukmo], iş ady. Suwlukmak ýagdaýy. suwlukmak [suwlukmok], işl. Ýeriň üstki gatlagynyň içi bilen süýnüp, ýumlugyp gitmek (azal, plug hakynda). Suwlugyp barşyna, ýeri aňsatlyk bilen agdaryşyna guwandy. suwlukmaklyk [suwlukmokluk], iş ady. Suwlukmak ýagdaýy. suwluktorba [suwlukto:rvo], at. Içine iýer- içer ýaly zatlar we ş.m. salnyp, ýanyň bilen göterilýän torba. suwlukýol [suwlukýo:l], at, gepl.d. Uzak ýola gidilende – suw içmek üçin düşlenýän iki düşelgäniň aralygyny aňladýan aralyk, uzaklygyň takmyn ölçegi. suwlulandyrmak [suwlulonnurmok], işl. Ýap, howdan we ş.m. arkaly ýerlere suw eltmek, suw bermek, suw bilen üpjün etmek. Etraby suwlulandyrmak hakynda edilen iş bijaý köp. suwlulandyrmazlyk [suwlulonnurmozluk], iş ady. Ýap, howdan we ş.m. arkaly ýerlere suw eltmezlik, suw bermezlik, suw bilen üpjün etmezlik. suwlurak [suwlura:k], syp. Düzüminde suwy köpräk. Şu almalaryň-a öňkülerden suwlurak. suwluş iş ady. Suwulmak ýagdaýy. suwly syp. 1. Düzümindaki suwy ýeterlik, ter. Hyýar örän ter, hem suwly bolýar. 2. göç.m. Sowuk ýarag we ş.m. ýasalandan soň gyzdyrylyp, berk bolmagy üçin gyzgynlygyna sowuk suwa, ýaga batyrylyp taplanan, suw berlen. \n\t‣ Suwly äkidip, suwsuz getirmek hilegärlik etmek, mekirlik edip, gaty aldamak, aldap işiňi görmek. suwoty at. Suwluk ýerlerde gögerýän uzyn inçe ýaprakly, başy seçelenip duran däneli ösümlik. suwölçeýji [suwölçöýjü], at. Harçlanýan suwuň mukdaryny ýa-da onuň akyş derejesini ölçemek üçin ulanylýan gural. suwsabermek [suwsa:vermek], işl. Suwsap başlamak, suwsap ugramak. suwsalmak [suwsolmok], işl. Suw içesiň gelmek, suwsuzlygyň, teşneligiň duýulmak. suwsama [suwsomo], iş ady. Suwsamak ýagdaýy. suwsamak [suwsomok], işl. 1. Suw içesiň gelmek, suwsuzlygyňy duýmak, teşneligiňi duýmak. 2. Suwy kem bolmak, suw ýetmezlik etmek (ösümlik, ekin hakda). suwsamaklyk [suwsomokluk], iş ady. Suwsamak ýagdaýy. suwsamazlyk [suwsomozluk], iş ady. 1. Suw içesiň gelmezlik, suwsuzlygyňy duýmazlyk, teşneligiňi duýmazlyk. 2. Suwy kem bolmazlyk, suw ýetmezlik etmezlik (ösümlik, ekin hakynda). suwsaşmak [suwsoşmok], işl. 1. Bile suwsamak. Olar meýdandan suwsaşyp geldiler. 2. Suwy kem bolmak, suw ýetmezlik etmek (ösümlikler, ekinler hakda). suwsatmak [suwsotmok], işl. 1. Suwsar ýaly etmek, suwsamak derejesine ýetirmek. Gawun- garpyz pazyllaryny düwünçege durmazyndan öň az- kem suwsatsaň, hasyly gowy bolýar. suwsaýyş [suwsoýuş], iş ady. Suwsamak ýagdaýy. suw-sil [suw-si:l], hal. Bütin töwerege ýaýraýan bol suw. Birdenem asman ähli suwuny döken ýaly, dünýäni suw-sil edip, çabga geldi... (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). Ýagan ýagyş töweregi suw-sil etdi. suw-söl at, gepl.d. Suw.Öýde suw-sölem ýok eken. suwsuramak [suwsuromok], işl., ser. Suwsamak. Gawun pazyllary suwsurap, ýapraklaryny sallaşyp otyrlar. suwsuz syp. 1. Düzüminde suwy, şiresi az, ter däl. Suwsuz alma. 2. Suwsaýan, suw isleýän. Özüniň açdygyna, suwsuzdygyna garaman, ökjesi ýeňledi (“Edebiýat we sungat”). 3. Suw içmän, suwa ýakylman, teşne. Düýe bir hepdeläp suwsuz oňup bilýär. 4. Suw akmaýan, guran. Suwsuz ýap. Suwsuz guýy. suwsuzlyk [suwsuzluk], at. Suw ýetmezlik, suwsamaklyk. suwsuzrak [suwsuzura:k], syp. Azda-kände suwsuz. suwudylmak [suwudulmok], işl. Goýy halyndan suwuk halyna getirilmek, suwly edilmek, suwgardylmak. suwudyş [suwuduş], iş ady. Suwutmak ýagdaýy. suwudyşmak [suwuduşmok], işl. Goýy halyndan suwuk halyna getirişmek, suw ýaly edişmek. suwugrak [suwğura:k], syp. Иolmalysyndan suwy köpräk. suwuk syp. 1. Akmaga, guýulmaga ukyby bolan, ergin. Biziň gözümiz ýody suwuk görnüşinde görmäge öwrenişipdir. 2. Goýy däl, köp suw garylan. Suwuk gatyk. 3. göç.m.,ser. Suwjuk. Suwuk adam. \n\t‣ Suwuk ýangyç nebit önümleri. Her gije- gündizde ýüzlerçe tonna suwuk ýangyç çykarylýar. suwuklyk [suwukluk], at. 1. Jisimiň akyp, guýlup bilijilik ýagdaýy, erginlik. Suwuklyk läbige öwrüldi. 2.Suwuk ýagdaýda bolmaklyk, goýy dällik. Laýyň suwuklygy. 3.göç.m., ser. Suwjuklyk. Suwuklyk ýaramaz gylyk. suwulgan [suwulğa:n], at. Hažžyk pisint uzyndan inçe guýrukly süýreniji. suwulma [suwulmo], iş ady. Suwulmak ýagdaýy. suwulmak [suwulmok], işl. Ýeriň ýüzünden süýnüp gitmek. Ýylan suwlup geçdi. suwumsyz [suwumsuz], syp., ser. Süwümsiz. suwumsyzlyk [suwumsuzluk], at, ser. Süwümsizlik.Şunuň suwumsyzlygy aýryljak däl. suwumsyzrak [suwumsuzura:k], syp., ser. Süwümsizräk. sübse [süvsö], at. Öý, düşek we ş.m. süpürmek üçin sübselikden we ş.m. boglup taýýarlanýan enjam. \n\t‣ Sübse bogmak haýsy hem bolsa bir mesele boýunça belli bir netijä gelmek. Bogan sübsesi bolmazlyk ýüze tutar ýaly iş bitirip bilmezlik, elinden zat gelmezlik. Näçe öwünse-de, bogan sübsesi bolmady. sübsegär [süvsöğä:r], at, gepl.d. Sübse bilen ýer süpürip işleýän adam. Sübsegär biziň üçinem alada etme kemini goýmady (“Edebiýat we sungat”) sübsegärlik [süvsöğä:rlik], at,gepl.d. Sübsegäriň ýagdaýy, käri. sübseleme [süvsölömö], iş ady. Sübselemek ýagdaýy. sübselemek [süvsölömök], işl. Sübse bilen süpürmek, sübse çalmak. Oturjak ýeriňi sübseledi. sübselemezlik [süvsölömözlük], iş ady. Sübse bilen süpürmezlik, sübse çalmazlyk. sübselenmek [süvsölönmök], işl. Sübse bilen süpürilmek, sübse çalynmak. sübseleşmek [süvsölöşmök], işl. 1. Sübselemäge kömekleşmek. Howlyny suwlaşdyk, sübseleşdik. 2. Birnäçe bolup sübselemek. Gyzlar howlyny sübseleşip ýör. sübseletmek [süvsölötmök], işl. Sübselemek işini başga birine etdirmek. sübseleýiş [süvsölöýüş], iş ady. Sübselemek ýagdaýy. sübseläbermek [süvsölä:vermek], işl. Sübseläp başlamak. sübselik [süvsölük], at. Mekgejöwenler maşgalasyndan bolan, başy seçelenip duran däneli, uzyn-uzyn inçe baldakly sübse edilýän ösümlik. Sübselik ekmek. südeneklemek [südönöklömök], işl., ser. Südürlemek. südenekletmek [südönöklötmök], işl., ser. Südürletmek. Çyk, how, şu taýdan, ýeňsäňden südenekletmejek bolsaň (“Edebiýat we sungat”). südürdikleme [südürdüklömö], iş ady. Südürdiklemek ýagdaýy. südürdiklemek [südürdüklömök], işl. Itip, çekip ýöretmek, süýräp, iteläp äkitmek. südürdiklemezlik [südürdüklömözlük], iş ady. Itip, iteläp, öňe ýöretmezlik, öňe itermezlik. südürdiklenmek [südürdüklönmök], işl. Itilip, çekilip ýöredilmek, süýrelip, itelenip äkidilmek. südürdikletmek [südürdüklötmök], işl., ser. Südürdiklemek. südürdikleýiş [südürdüklöýüş], iş ady. Südürdiklemek ýagdaýy. südürlemek [südürlömök],işl.,ser. Südürdiklemek. südürlemezlik [südürlömözlük], iş ady. Itip, çekip ýöretmezlik, süýrelip, itelenip äkitmezlik. südürletmek [südürlötmök], işl. Südürlemäge ýol bermek. Südürletmejek bolsaň, garaň görünmesin. südürleýiş [südürlöýüş], iş ady. Südürlemek ýagdaýy. sülçi [sülçü], at. Jenaýatlaryň üstüni açmak üçin deslapky derňew geçirýän wezipeli adam. sülçülik [sülçülük], at. Sülçiniň käri, ýagdaýy. süle [sülö] I, at. Dänesi iým ýa-da ýarma üçin peýdalanylýan ýazlyk ak ekin. Ekerançylar bugdaý, arpa, şaly, süle, jöwen ekýärler. \n\n\n SÜLE [sülö] II: sülä gelmek (getirmek) delil bolar ýaly etmek, delile getirmek. Sülä geler ýaly edip aýdan bolsaň bolýar. sülekeý [sülököý], at. Agyz, bokurdak mäzleriniň gatnaşmagynda döreýän suwuklyk. sülelik [sülölük], at. Süle ekilen meýdan. sülgün [sülğün], at. 1. Towuklar maşgalasyndan bolan meýdan guşy, ýabany towuk. Birdenkä, sülgün güsürdäp galdy. 2. Gyza dakylýan at. sülleribermek [süllörüvermek], işl. Süllerip başlamak. sülleriş [süllörüş], iş ady. Süllermek ýagdaýy. süllerişmek [süllörüşmök], işl. Süllermek katdyna ýetmek (köp zat, köp adam hakynda). süllerme [süllörmö], iş ady. Süllermek ýagdaýy. süllermek [süllörmök], işl. 1. Suwsuzlyk, yssylyk sebäpli ösümlikleriň terligi gaçyp, ýapraklary sallanmak. Günortanlar ýapraklar birneme süllerýärdi. 2. göç.m. Güýçden, kuwwatdan gaçyp gowşamak, ysgyndan düşmek. 3. Keýpsizlik, ýarawsyzlyk zerarly ýüzüňi sallamak. Näme, beýdip süllerip otyrsyň? süllermeklik [süllörmöklük], iş ady. Süllermek ýagdaýy. süllermezlik [süllörmözlük], iş ady. Süllermek katdyna ýetmezlik. süllertmek [süllörtmök], işl. 1. Suwsuzlyk, yssylyk sebäpli ösümlikleriň terligini gaçyrtmak. Suw tutman, gowaçany süllerdipsiň! 2. Güýçden, kuwwatdan gaçyryp gowşatmak, ysgyndan düşürmek. süllümbaý [süllümma:ý]: süllümbaý bolmak (etmek) 1) ýagşyn aşagynda galyp, boýdan- başa ezilmek, üsti-başyň öl-myžžyk bolmak. Bärik giräýiň, ýogsa süllümbaý bolarsyňyz! (“Edebiýat we sungat”). 2) agyr iş, näsaglyk zerarly derläp, öl- myžžyk bolmak. Çaga süllümmaý bolup oýandy. sülmek [sülmök], işl. Kenegi ýa-da sürpekaşygy başam hem-de süýem barmaklaryň bilen başga bir aşygy urmak üçin ýerden sürpäp oklamak. sülmüreme [sülmürömö], iş ady. Sülmüremek ýagdaýy. Sülmüreme, näz-kereşme bilen ýigidiň ýüzüne garady. sülmüremek [sülmürömök], işl. Ýüzüňi aşak salyp, geplemän asylly görnüşde süzülip, süýnüp-sarkyp oturmak. sülmüremeklik [sülmürömöklük], iş ady. Sülmüremek ýagdaýy. sülmüremezlik [sülmürömözlük] iş ady. Sülmüräp oturmazlyk. sülmüreşmek [sülmüröşmök] işl. Birnäçe bolup bilelikde sülmüremek. Olar esli salym sülmüreşip oturdylar (“Edebiýat we sungat”). sülmüretmek [sülmürötmök] işl. Sülmüremäge mejbur etmek, sülmürär ýaly etmek. Aýdylan sözler ony sülmüretdi. sülmüreýiş [sülmüröýüş], iş ady. Sülmüremek ýagdaýy. sülmüräbermek [sülmürä:vermek], işl. Sülmüräp başlamak. sülperilmek [sülpörülmök|, işl. Geýlen geýim giň we uzyn bolup, ýerden süýrenip ýatmak, halparmak. sülperişmek [sülpörüşmök], işl. Sülperip durmak (egin-eşikleriň birnäçesi hakynda). sülperme [sülpörmö], iş ady. Sülpermek ýagdaýy. sülpermek [sülpörmök], işl. Geýlen geýim giň we uzyn bolup, ýerden süýrenip ýatmak, halparmak. sülpermeklik [sülpörmöklük], iş ady. Sülpermek ýagdaýy. Halypa, sülpermeklik, ruhdan gaçmaklyk size gelşenok. sülpüldeme [sülpüllömö], iş ady. Sülpüldemek ýagdaýy. sülpüldemek [sülpüllömök] işl. Uzyn, giň geýim geýip, tagaşyksyz ýöremek. sülpüldemeklik [sülpüllömöklük], iş ady. Sülpüldemek ýagdaýy. sülpüldemezlik |sülpüllömözlük|, iş ady. Sülpüldäp ýöremezlik. sülpüldeşmek [sülpüllöşmök], işl. Birnäçe bolup sülpüldäp ýöremek. Sülpüldeşip nireden gelýärsiňiz? sülpüldetmek [sülpüllötmök] işl. Sülpüldemek derejesine ýetirmek, sülpüldeýän görnüşe getirmek. sülpüldeýiş [sülpüllöýüş], iş ady. Sülpüldemek ýagdaýy. sülpüldäbermek [sülpüllä:vermek], işl. Sülpüldäp ugramak, giň geýim geýip tagaşyksyz ýöräbermek. sülsat [sülsa:t], at, kön.s.Goşuna gerekli enjamlar. sülük at. 1. Haýwanlaryň agzyna, bogazyna ýapyşyp, olaryň ganyny sorup ýaşaýan suw jandary. 2. Lukmançylykda adamyň hapa ganyny sordurmak üçin peýdalanylýan suw jandary. 3. göç.m. Süýthor, eziji. \n\t‣ Sülük barmak inçeden uzyn barmak. sülükleme [sülüklömö], iş ady. Sülüklemek ýagdaýy. sülüklemek [sülüklömök], işl. Esasan, malyň agzyna, bogazyna sülük ýapyşmak, sülük düşmek. Düýämiz sülükläpdir. sülüklemeklik [sülüklömöklük], iş ady. Sülüklemek ýagdaýy. sülükleýiş [sülüklöýüş], iş ady. Sülüklemek ýagdaýy. sümdürmek [sümdürmök], işl. Sümmäge mümkinçilik döretmek. sümek [sümök] I, at. Egirmek üçin pişgeden süýri görnüşde süýlüp goýlan ýüň. \n\n\n SÜMEK [sümök] II, at, gepl.d. Süňk. \n\t‣ Ite bir sümek bergisi bolmak köp bergi etmek, berginiň aşagynda galmak. sümelge [sümölğö], at. 1. Sümüp geçilýän geçelge, deşik we ş.m. ýer. Galanyň sümelgesi. 2. gepl.d. Öý, tam, kepbe, çatma we ş.m.. Her kim mal- garasyny ýatagyna salýar-da, öz sümelgesine gidýär. sümgürinmek [sümğürünmök], işl. Ikibarmagyň bilen burnuňy çalarak gysyp, onuň deşiklerinden bat bilen howa çykarmak arkaly içini arassalamak. Ol elýaglygyny çykaryp sümgürindi. sümgüriş [sümğürüş], iş ady. Sümgürmek ýagdaýy. sümgürme [sümğürmö], iş ady. Sümgürmek ýagdaýy. sümgürmek [sümğürmök], işl. Burundan batly howa çykaryp, dem alyş ýoluny arassalamak. sümgürmeklik [sümğürmöklük], iş ady. Sümgürmek ýagdaýy. sümgürmezlik [sümğürmözlük], iş ady. Sümgürip durmazlyk. sümgürtmek [sümğürtmök], işl. Sümgürmek hereketini etdirmek. sümme [sümmö] I: sümme tokaý ýolsuz- ýodasyz, gür tokaý, jeňňel. \n\n\n SÜMME [sümmö] II, iş ady. Sümmek ýagdaýy. \n\n\n SÜMME [sümmö] III, at. Demir deşmek üçin ulanylýan, ujy togalakdan inçe, ýokarsy ýognalyp gidýän polat enjam, gural. sümmek [sümmök], işl. 1. Sümelgeden ýa-da bir deşikden, aralykdan ýapyrylyp, eglip geçmek. 2. göç.m. Bir zadyň içine girmek, içinde ýerleşmek, gizlenmek. \n\t‣ Sümere deşik tapmazlyk gaçyp girere ýer tapmazlyk, çykalga tapmazlyk. sümmeklik [sümmöklük], iş ady. Sümmek ýagdaýy. sümmen [sümmön], at. Ýaş çaganyň gulaklaryny ýapyp duran gurama tahýasy. Meniň ballym ýaşynda, Ýaşyl sümmen başynda (Hüwdü). sümmül I, at. Däneli ekinleriň boý alyp başa durmazynyň öň ýanyndaky görnüşi, tümmül. \n\n\n SÜMMÜL II, at. Garpyzyň bişendigini bilmek üçin kesilip alynýan bölek. Garpyzyň bir ýerinden sümmül almasaň, onuň içiniň nähilidigini bilip bolanok. sümmülleme [sümmüllömö], iş ady. Sümmüllemek ýagdaýy. sümmüllemek [sümmüllömök], işl. Garpyzyň bişendigini bilmek üçin böwründen ýa-da sapagynyň ýerinden (pelliginden, göweginden) pyçagy çümdürip, bir bölejigini kesip almak. sümmüllemeklik [sümmüllömöklükl, iş ady. Sümmüllemek ýagdaýy. sümmüllemezlik |sümmüllömözlük|, iş ady. Sümmül almazlyk. sümmüllenmek [sümmüllönmök], işl. Sümmül alynmak. Sümmüllenen garpyz. sümmülletmek [sümmüllötmök], işl. Sümmül aldyrmak. Garpyzy sümmülledip görmek. sümmülleýiş [sümmüllöýüş] iş ady. Sümmüllemek ýagdaýy. sümmülläbermek [sümmüllä:vermek], işl. Sümmülläp başlamak. sümmülsuwy at, gepl.d. Bugdaýa berilýän iň soňky suw. Bugdaýyň sümmülsuwuny berdik. sümre [sümrö]: sümre geýmek kellä geýilýän geýimi basyp, çümre geýmek. Ol telpegini sümre geýip, daş çykdy. sümrübermek [sümrüvermek], işl. Sümrüp başlamak. sümrülmek [sümrülmök], işl. Açgözlük bilen çalt-çaltdan iýilmek. sümrüş iş ady. Sümürmek ýagdaýy. sümrüşmek [sümrüşmök], işl. Köp bolup açgözlük bilen çalt-çaltdan iýilmek. sümsüldemek [sümsüllömök], işl., gepl.d., ser. Sümsünmek. sümsüle [sümsülö], at, zergärç. Uly gyzlaryň we ýaş gelinleriň tahýalarynyň ýa-da börükleriniň etegine dakynýan uzynja şelpe ýapraklyja düzme bezeg şaýy. Sümsüleler jyňňyrdaşar. sümsünibermek [sümsünüvermek], işl. Sümsünip başlamak. sümsüniş [sümsünüş], iş ady. Sümsünmek ýagdaýy. sümsünişmek [sümsünüşmök], işl. Birnäçe bolup oslanmaýan ýerde ysyrganyp, kaňkap ýörmek . sümsünme [sümsünmö], iş ady. Sümsünmek ýagdaýy. sümsünmek [sümsünmök], işl. 1. Oslanmaýan ýerde ysyrganyp, kaňkap ýörmek, sümüsgenmek. Nirde näme barka diýip sümsünip ýörme. sümsünmeklik [sümsünmöklük], iş ady. Sümsünmek ýagdaýy. sümsünmezlik [sümsünmözlük], iş ady. Sümsünip ýörmezlik. sümübermek [sümüvermek], işl. Sümüp başlamak. sümük at. Burundan gelýän şepbeşik suwuklyk. sümükli [sümüklü], syp. 1. Burundan sümügi akyp duran. Sümükli çaga. 2. göç.m. Özüni oňarman ýören, nalajedeýin, lellim (oglan hakda). Bu iş her bir sümükliniň elinden geljek zat däl. sümülmek [sümülmök], işl. 1. Sümelgeden ýa-da bir deşikden, aralykdan ýapyrylyp, eglip geçmek. Ol sümelgeden sümlüp geçdi. 2. Bir zadyň içine girilmek, içinde ýerleşilmek, gizlenmek. 3. Bir ýere, işe aralaşmak. sümürme [sümürmö], iş ady. Sümürmek ýagdaýy. sümürmek [sümürmök] I, işl. Açgözlük bilen symyşlap iýmek, sygnamak. Sümrüp oturmak. \n\n\n SÜMÜRMEK [sümürmök] II, işl. Başgaby çümre geýmek, üstünden basyp geýmek. Sowukdan ýaňa telpegini sümrüp geýipdir. sümürmeklik [sümürmöklük] I, II, iş ady. Sümürmek ýagdaýy. sümürmezlik [sümürmözlük] iş ady. Açgözlük bilen symyşlap iýmezlik. sümüş iş ady. Sümmek ýagdaýy. sümüşmek [sümüşmök], işl. 1. Birnäçe bolup sümelgeden ýa-da bir deşikden, aralykdan ýapyrylyp, eglip geçip başlamak. 2. Bir zadyň içine yzly-yzyna sümmek. sünbül [sümmül], at. 1. ser. Sümmül I. 2. k.d., göç.m. Söýgüliniň saçy. sünçmek [sünçmök], işl., ser. Sançmak. sünjülmek [sünjülmök], işl. 1. Sünjülip goýulmak, sanjylyp goýulmak. Iňňe ýumaga sünjülipdir. 2. Çümmek. Tiken sünjülmek. sünnet [sünnöt], at. 1. Däp-dessur, adat, düzgün; Muhammet pygamberden galan dini däp, kada. Kyýamat gün güwämiz – sünnet bilen parz dälmi? (Magtymguly). Pygamber sünnetin berjaý Kylaýyn diýseň öýlengin (Magtymguly). 2. Musulmanlarda ýaşajyk oglanlaryn erkeklik agzasynyň pürçügini kesip aýyrmak däbi. \n\t‣ Sünnete ýatyrmak Yslam dinine eýerýän halklarda oglanyň ujudynyň pürçügini kesip aýyrmak. Oglany sünnete ýatyrdylar. Sünnet toýy çaganyň sünnete ýatyrylmagy mynasybetli geçirilýän toý. sünnetleme [sünnötlömö], iş ady. Sünnetlemek ýagdaýy. sünnetlemek [sünnötlömök], işl., ser. Sünnet: sünnete ýatyrmak. sünnetlemeklik [sünnötlömöklük], iş ady. Sünnetlemek ýagdaýy. sünnetlenmek [sünnötlönmök], işl. Sünnet edilmek, sünnete ýatyrylmak. sünnetletmek [sünnötlötmök], işl. Sünnet etdirmek, sünnete ýatyrtmak. sünnetleýiş [sünnötlöýüş], iş ady. Sünnetlemek ýagdaýy. sünnäleme [sünnä:leme], iş ady. Sünnälemek ýagdaýy. sünnälemek [sünnä:lemek], işl. Timarlap, nepis bejermek, tikmek. Ol örän sünnäläp bejerilen akgaýma tahýady (“Edebiýat we sungat”). sünnälemeklik [sünnä:lemeklik], iş ady. Sünnälemek ýagdaýy. sünnälemezlik [sünnä:lemezlik], iş ady. Sünnäläp ýerine ýetirmezlik. sünnäletmek [sünnä:letmek], işl. Sünnäli bolar ýaly, sünnälenen derejede bejertmek. sünnäleýiş [sünnä:leýiş], iş ady. Sünnälemek ýagdaýy. sünnäläbermek [sünnä:lä:vermek], işl. Sünnäläp ýerine ýetiribermek. sünnäli [sünnä:li], syp. Sünnälenen, sünnälenip bejerilen. Sünnäli iş. sünni [sünnü], at. Yslam dininiň adybir mezhebiniň tarapdary, sünnülige eýerýän musulman. Bu hut Görogly sünniniň özüdir (“Görogly”). süňi [süňü], at, kön.s.Naýza. süňk at. 1. Adam, haýwan bedeniniň daşyna et ören gaty süýekleri. 2. göç.m. Beden, göwre. \n\t‣ Süňk başyiri süňkleri iri, süňklek, daýaw, berdaşly (adam hakynda). Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňk başy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). Süňk getirmek malyň aýagy zarbygyp, ownuk süňklerine zyýan ýetip, süňk döremek. Süňk hossary adamyň ýakyn dogan-garyndaşlary. Süňklerinden torba asaýmaly örän hor, arryk düşen, süňkleri somalyşyp duran. Süňk tapan it ýaly bolmak bir zada begenmek, ýylgyrmak. Süňk (süňňüni) yzarlamak aslyna, gelip çykyşyna garamak. süňklegräk [süňklöğürä:k], syp. Süňki iriräk. süňklek [süňklök], syp. Süňki iri, daýaw, daýanykly, süňk başy iri. Ol süňklek oglandy. süňkli [süňklü], hal, syp. Süňki köpräk, eti azrak. Alan etiň süňkli eken. süňk-saňk at. Süňkdür süňke meňzeş zatlar, süňk bölekleri. Şol taýda süňk-saňklary gemrip ýörkäm, töweregime üýşen aç itler meni dalady (“Myraly”). süňksüz syp. 1. Süňki bolmadyk. Süňksüz et. 2. göç.m. Örän gowy häsiýetli, mylaýym gylykly, ýumşak. Süňksüz gowy adam. süňksüzräk [süňksüzürä:k], syp. Süňki azrak. süň(ň) [süň(ň)], at. 1. Adamyň bedeni, tutuş durky (düýp söze birinji, ikinji we üçünji şahsyň goşulmasy goşulyp ulanylýar. Meselem: süňňüm, süňňüň, süňňi we ş.m.). 2. göç.m. Asly, gelip çykyşy. Süňňi haramylar gaýtmaz raýyndan, Ýaşy gaýdyp, sakgal agarmak bilen (Zelili). \n\t‣ Süňňi gagşamak bütin durkuň bilen titremek sandyramak. Şu ýerde süňňi gagşady. Süňňi gowşak aslynda, bedeninde bir hili gowşaklyk bolan. Süňňi sagat sagdyn bedenli, jany sag. Ol süňňi sagat adam. Süňňi ýeňil çalasyn hereket edýän, sagat. Enäniň süňňi ýeňildi. Süňňünden syzan perzent. Süňňüňden syzdyryp aýtmak tüýs ýürekden aýtmak. Süňňüň agarmak azap, ezýet, horluk görmek, zulum çekmek, halys bolmak. Süňňüň gowşamak bedeniňde bir hili gowşaklyk duýmak. Süňňüňi tutup bilmezlik sowukdan gahardan, gorkudan we ş.m. ýaňa özüňi asuda saklap bilmän titremek, galpyldy aralaşmak. Süňňüni tutup bilmän gagşady. Süňňüň syzmak nämedir bir zadyň boljaldygyny öňünden duýmak, aňmak. süňşük at. Gaýma bilen ilki dörtden tutulyp, soň üç, iki, bir sanjylyp, aşakly-ýokarly gidýän tahýa we geýime salynýan nagyş. Tahýa salnan süňşük ýerbe-ýer düşüpdir. süňülemek [süňülömök], işl., kön.s.Süňi (naýza) bilen urmak, süňi bilen sünçmek. Olony süňüledi (“Kitaby dedem Gorkut”). süňülik [süňülük], at, kön.s.Naýzanyň ujuna geýdirilýän demir. Süňüligi Depegözüň gözüne eýle basdy, kim Depegözüň gözi heläk oldy (“Kitaby dedem Gorkut”). süpleme [süplömö], 1. iş ady. Süplemek ýagdaýy. 2. ser. Süplük. süplemek [süplömök], işl. 1. Syryp-süpürip, bir ýere üýşürmek, toplamak (ýandagyň dökülen pürleri we ş.m. çöp-çalam hakynda). 2. göç.m. Nebsewürlik bilen iýmek, syryp-süpürip almak. Bu günler sürüdäki goýunlar saman süpläp ýörenok. süplemeklik [süplömöklük], iş ady. Süplemek ýagdaýy. süplemezlik [süplömözlük], iş ady. Süplemek işini ýerine ýetirmezlik. süplenmek [süplönmök], işl. 1. Syryp- süpürip bir ýere üýşürilmek, toplanmak. Süplenip goýlan saman-sepiri towuklar aýaklary bilen peşeýärdiler. 2. Nebsewürlik bilen iýilmek; syryp- süpürip alynmak. süpleşmek [süplöşmök], işl. 1. Süplemäge kömek etmek. 2. Bile süplemek. Olar atylan harmanyň düýbünde galan harpyklary süpleşip ýördüler. süpletmek [süplötmök], işl. Süplemek işini başga birine etdirmek. süpleýiş [süplöýüş], iş ady. Süplemek ýagdaýy. süpläbermek [süplä:vermek], işl. Süpläp ugramak; süplemegi dowam etdirmek. süplük at. Süpürilip, toplanyp goýlan ownuk çöp-çalam, saman-sepir. Daş işigindäki ojaga süplük döküp ot berýär. Onuň aýaly süplükleri syryşdyryp ýördi. süp-süýji [süp-süýjü], syp. Örän süýji. süpügräk [süpüğürä:k], syp. Azda-kände süpük. süpük syp., gepl.d. Araga ýa-da neşä özüni aldyran, arak içmän ýa-da nese etmän oňup bilmeýän. Süpük arakkeş. süpüribermek [süpürüvermek], işl.Süpürip başlamak; süpürmegi dowam etdirmek. süpürilmek [süpürülmök], işl. 1. Öýüň içi, daşary sübse bilen arassalanmak, tämizlenmek. Howlynyň içi suwlangy, süpürilgidi. 2. Der, ýaş ýaly zatlar syrylyp aýrylmak. süpürinmek [süpürünmök], işl. Öz el-ýüzüňi, endamyňy we ş.m. süpürmek. süpüriş [süpürüş], iş ady. Süpürmek ýagdaýy. süpürişdirmek [süpürüşdürmök], işl. Birnäçe ýeri ýa-da birnäçe zady süpürip, tämizläp, arassalap çykmak, birnäçe gezek süpürmek. Içerini- daşaryny süpürişdirdi. süpürişmek [süpürüşmök], işl. 1. Süpürmäge kömek etmek. Gyzy ejesine içerini süpürişdi. 2. Bile süpürmek. Iki jora daşaryny süpürişdirip ýör. süpürme [süpürmö], iş ady. Süpürmek ýagdaýy. süpürmek [süpürmök], işl. 1. Öýüň içini- daşyny sübseläp arassalamak. Jaýyň içini süpürip çykdy. 2. Der, ýaş ýaly zatlarý syryp aýyrmak. Ol elýaglygy bilen gözlerini süpürdi. süpürmeklik [süpürmöklük], iş ady. Süpürmek ýagdaýy. süpürmezlik [süpürmözlük], iş ady. Süpürmek işini etmezlik. süpürtmek [süpürtmök], işl. Süpürmek işini başga birine etdirmek. Howlyny süpürtmek. sürbe-sür [sürvö-sür], hal, gepl.d. Bir zadyň yzy bilen, yzysüre, bada-bat. Sürbe-sür onuň yzyna düşdi. sürçegräk [sürçöğrä:k], syp. Azda-kände sürçek. sürçek [sürçök], syp. 1. Gar eräp, ýagyş ýagyp doňan, taýgak, typançak (ýer). Ol aýagyny sürçek ýere basanda taýyp gitdi. 2. Ýylmanak, ýüzi aýna ýaly. Sürçek gara daş. \n\t‣ Sürçegi çykmak ulanylyp, geýlip haýy gaçmak, ýylmanyp, sürlüp könelip gitmek. Sürçegi çykan teker. Sürçegi çykan köwüş. sürçeklik [sürçöklük], at. Hemme ýer sürçek ýagdaýda bolmaklyk. sürdürmek [sürdürmök], işl. 1. Sürmek işini başga birine etdirmek, sürmek üçin mümkinçilik bermek. Kaka, maşyny maňa sürdürseňem bolar, menem sürüjilik okuwyny okadym ahyry. 2. göç.m. Derman içip, içiňi ýörär ýaly etmek. Içiňi sürdürmek. süre [sürö], at. Gurhanyň aýry-aýry bölekleri. sürek [sürök] I, at, gepl.d. Belli bir mukdardaky ölçegli wagt, ahyrky pelle, möhlet. Başlyklyk süregi doldy. \n\t‣ Süregiňe ýetdirmek beren ähdiň, wadaň we ş.m. gutarmak. Ýalan sözläp, süreklerine ýetdirdiler. \n\n\n SÜREK [sürök] II, at. Bir ýerden ikinji bir ýere kireýine sürülýän satlyk mal, ownuk janly, dowar. sürekçi [sürökçü], at. Bir ýerden ikinji bir ýere kireýine satlyk mal, ownuk janly sürüp barýan adam. Sürekçä näme berdiň? sürekçilik [sürökçülük], at. Sürekçiniň ýagdaýy, käri. süren [sürön], at. 1. Tilki, şagal ýaly haýwanlaryň ýer gazyp ýaşaýan hini. Kerwenler hem hälki gulpy döwük küýzelerini tilkiniň süreniniň agzynda taşlap gidenler (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Ýasalýan öý, tünek. süresokma [sürösokmo], syp. Gaty gür, ýazylýan harplar, tikilýän tikinler biri-birine ýakyn, üst-üste. sürgi [sürğü] I, at, ser. Sürgüç I. \n\n\n SÜRGI [sürğü] II, at. Iç sürýän derman. \n\n\n SÜRGI [sürğü] III, at. Guşlary (esasan, käkiligi) aldap tutmak üçin, ýüzüne dürli reňkli mata bölejikleri tikilen tuty, perde. Awçynyň sürgüsi. sürgüç [sürğüç] I, at. Agaç ýonmak üçin boýy 70-80 sm. bolan ýörite gural, ýonguç, rende. \n\n\n SÜRGÜÇ [sürğüç] II, at. Aňsatlyk bilen ereýän we doňýan, möhür basmak, çüýşe ýapmak we ş.m. üçin ulanylýan reňkli şepbik madda. Möhürlemek üçin sürgüç taýýarlandy. sürgüçleme [sürğüşlömö], iş ady. Sürgüçlemek ýagdaýy. sürgüçlemek [sürğüşlömök] I, işl. Sürgüç bilen ýonmak, ýylmamak, rendelemek. Piliň sapyny sürgüçläp ýylmamak. \n\n\n SÜRGÜÇLEMEK [sürğüşlömök] II, işl. Reňkli şepbik pisint jisimiň üstüne möhürçe basyp berkitmek. Hat bukjasynyň üç ýerinden sürgüçläp berkitdi. sürgüçlemezlik [sürğuşlömözlük] I, iş ady.. Sürgüç bilen ýonmazlyk, ýylmamazlyk, rendelemezlik. \n\n\n SÜRGÜÇLEMEZLIK [sürğüşlömözlük] II, iş ady. Reňkli şepbik pisint jisimiň üstünden möhürçe basyp berkitmezlik. sürgüçlenmek [sürğüşlönmök] I, işl. Sürgüç bilen ýonulmak, ýylmanmak, rendelenmek. \n\n\n SÜRGÜÇLENMEK [sürğüşlönmök] II, işl. Sürgüçlemek işi amal edilmek. sürgüçleşmek [sürğüşlöşmök] I, II, işl. 1. Sürgüçlemäge kömek etmek. 2. Bilelikde sürgüçlemek. sürgüçletmek [sürğüşlötmök] I, II, işl. Sürgüçlemek işini başga birine etdirmek. Pil sapyny sürgüçledip ýylmatmak. Bukjany sürgüçletmek. sürgüçleýiş [sürğüşlöýüş] I, II, iş ady. Sürgüçlemek ýagdaýy. sürgün [sürğün], at. Jezasyny çekdirmek üçin uzak ýere iberip, jeza möhletini geçirtmegiň bir görnüşi. \n\t‣ Sürgün etmek sürgüne ibermek. sürgünçi [sürğünçü], at. Sürgüne iberilen adam. sürgünçilik [sürğünçülük], at. Sürgünde geçirilen döwür; gürgündäki ýagdaý. süri [sürü], at. Bile gezýän birmeňzeş haýwanlaryň, guşlaryň we ş.m. uly topary. Meniň hemme döwletimde bolan atlarymyň we hemme ýylky sürülerimiň ygtyýaryny seniň eliňe berdim (“Görogly”). \n\t‣ Sürä goşmak idedip, terbiýeläp ulaltmak, adam hataryna goşmak. Bir süri (zat, adam)gepl.d. gaty köp (zat, adam). Ogluňa bir süri zat getiräýipsiň-le, ony gaty gowy görýäň öýdýän. Ýol bilen bir süri oglan geçip gitdi. süri-süri [sürü-sürü], syp. 1. Birnäçe sürüden ybarat. Ummasyz giň örülerde süri-süri goýunlarymyz bakylýar. 2. Topar-topar, toplum- toplüm. Guşlar sürisüri bolup uçýar. sürkemek [sürkömök], işl., ser. Sürtmek. sürlendirmek [sürlönnürmök], işl. Bir ýere toplamak, üýşürmek, bir ýere jemlemek. sürlenibermek [sürlönüvermek], işl. Bir ýere toplanybermek, üýşübermek, bir ýere jemlenibermek. sürleniş [sürlönüş], iş ady. Sürlenmek ýagdaýy. sürlenişmek [sürlönüşmök], işl. Bir ýere toplanyşmak, üýşüşmek, bir ýere jemlenişmek. Towuklar sürlenişip ýer peşeýärler. sürlenme [sürlönmö], iş ady. Sürlenmek ýagdaýy. sürlenmek [sürlönmök], işl. Bir ýere toplanmak, üýşmek, bir ýere jemlenmek. Çöllerde köl döräp guşlar sürlendi (“Edebiýat we sungat”). sürlenmeklik [sürlönmöklük], iş ady. Sürlenmek ýagdaýy. sürme [sürmö] I, at. Deňziň has çuň ýerinde tor gurmak üçin ulanylýan enjam. \n\n\n SÜRME [sürmö] II, at. Gaşy, kirpigi we ş.m. reňklemek, garaltmak üçin boýag. Sürme çalyp gara göze, Bizden ki uýat eýleýir (Magtymguly). Gözüňe sürme ýaraşar, Biliňe tirme ýaraşar (Seýdi). \n\t‣ Gözüne sürme çekilmek görüp durmaly zady görmäniňde, basmasyz zady basyp geçeniňde aýdylýan sögünç häsiýetli aňlatma. Gözüňe sürme çekildimi, demli çäýnegi ýykyp geçýäň. \n\n\n SÜRME [sürmö] III,iş ady. Sürmek ýagdaýy. sürmek [sürmök], işl. 1. Ýöredip herekete getirmek (maşyn, uçar, otly, tigir we ş.m. hakynda). Maşyn sürmek. Otly sürmek. Tigir sürmek. 2. Sürüsi bilen bir ugra kowup alyp gitmek. Olar mallary sürüp äkitdiler. 3. Dogduk mekandan zorluk bilen alyp gitmek. Ikinji Jahan urşunda nemes basybalyjylary işe ýaraýan adamlary Germaniýa sürüpdirler. 4. Itip ýerine eltmek, itip süýşürmek; oklamak. Tüpeňe ok sürmek. 5. Ekin ekmek üçin topragyň ýokarky gatlagyny azal we ş.m. bilen agdaryp ekişe taýýarlamak. Gowaça ekiljek ýerleriň hemmesini sürdüler. 6. gepl.d. Biri bolmajak nädogry zat aýdan ýagdaýynda "ugra şu ýerden" diýen manyda düýp işlik şekilinde ulanylýan söz (ser. Araba: arabaňy daşda sür (tigirle!). – Seni gözüm görmesin, sür! – Sürsene-aý, aýdýan zatlaryň ýapa degenok ahyry. sürmeki [sürmökü], syp. Bir gezek berilýän tagt suwundan soň, sürlüp joýasyz ekilýän (esasan, gawun, garpyz hakynda). Sürmeki gawun. sürmeklik [sürmöklük], iş ady. Sürmek ýagdaýy. sürmeleme [sürmölömö], iş ady. Sürmelemek ýagdaýy. sürmelemek [sürmölömök], işl. Sürme bilen boýamak, reňklemek, sürme çalmak. Göz-gaşyňy sürmelemek. sürmelemeklik [sürmölömöklük], iş ady. Sürmelemek ýagdaýy. sürmelenmek [sürmölönmök], işl. Sürme bilen boýanmak, reňklenmek, sürme çalynmak. Sürmelenen gaş. sürmeleşmek [sürmölöşmök], işl. 1. Birine sürme çalyşmak. 2. Bilelikde sürmelemek. Ýaş gelinler gaşlaryny, kirpiklerini sürmeleşip otyrdylar. sürmeletmek [sürmölötmök], işl. Sürme bilen boýatmak, reňkletmek, sürme çaldyrmak. Gytyk gaşyny sürmeletmäge oturany-da şoldy weli, bir gopgun turdy. sürmeleýiş [sürmölöýüş], iş ady. Sürmelemek ýagdaýy. sürmeläbermek [sürmölä:vermek], işl. Sürme bilen boýabermek, reňkläbermek, sürme çalybermek. sürmezlik [sürmözlük], iş ady. Sürmek işini etmezlik. sürnübermek [sürnüvermek], işl. Sürnüp ugramak, sürnüp başlamak. sürnübilmek [sürnüvilmek], işl. Sürünmegi başarmak. sürnüşmek [sürnüşmek], işl. Birnäçe bolup, bilelikde sürünmek (ser. sürünmek 2). sürpek [sürpök], at. Aşyk oýnunda dikilgi oturan aşyklary sürpäp alyp gitmek üçin jikgesi we dükgesi sürpelen kenek, aşyk ýa-da ýylmanak daş. \n\t‣ Sürpegi çykmak köp ulanmak, sürtülmek netijesinde könelip gitmek. Sürpegi çykan aýakgap. sürpelmek [sürpölmök], işl. 1. Ýere degrip süýremek (geýim, aýakgap we ş.m. hakynda). 2. Daşa we ş.m. sürtüp, sürpek edilmek, ýylmanak bolmak. sürpeme [sürpömö], iş ady. Sürpemek ýagdaýy. sürpemek [sürpömök], işl. 1. Ýere degrip süýremek (geýim, aýakgap we ş.m. hakynda). Ädigini sürpäp, yzyna dolandy. 2. Daşa we ş.m. sürtüp, sürpek etmek, ýylmanak etmek. Oglanlar aşyklaryny daşa sürpeýärdiler. sürpemeklik [sürpömöklük], iş ady. Sürpemek ýagdaýy. sürpemezlik [sürpömözlük], iş ady. Sürpäp durmazlyk, sürpäp ýörmezlik. sürpençek [sürpönçök], syp., ser. Sürçek. Sürpençek ýer. sürpenmek [sürpönmök], işl. 1. Süýkenmek, degmek. Araba käbir ýerde haýatlara sürpenip geçýärdi. 2.Özüň üçin daşa we ş.m. sürtüp, sürpek etmek, ýylmanak etmek. Kenek sürpenmek. sürpeşmek [sürpöşmök], işl. 1. Birnäçe adam köwüşleriniň aşagyny ýere degrip süýremek (aýakgap we ş.m. hakynda). Oglanlar ýörite edýän ýaly bolup, köwüşlerini sürpeşip barýardylar. 2. Aşygy daşa we ş.m. sürtüp sürpek etmäge, ýylmanak etmäge kömekleşmek. Kenek sürpeşmek. sürpetmek [sürpötmök], işl. 1. Ýere degrip süýretmek (geýim, aýakgap we ş.m. hakynda). 2. Daşa we ş.m. sürtdürip sürpek etdirmek, ýylmanak etdirmek. sürpeýiş [sürpöýüş], iş ady. Sürpemek ýagdaýy. sürpäbermek [sürpä:vermek], işl. Sürpäp başlamak, sürpemegi dowam etmek. sürreklemek [sürröklömök], işl., gepl. d, ser. Südürlemek. sürrekleşmek [sürröklöşmök], işl. Bir ýere bir topar bolup gitmek. Sürrekleşip ýörmegiň geregi ýok. sürrenekleşmek [sürrönöklöşmök], işl. Birnäçe bolup surrekläp gezmek, ýöremek, ylgamak, itenek-de-çomanak bolmak. Sürrenekleşip nireden gelýäňiz? sürtdürmek [sürtdürmök], işl. Sürtmek işini başga birine etdirmek. sürteç [sürtöç], at. Gap-gaç we ş.m. ýuwmak üçin sürteç kädiniň daşy arassalanan hasyly. Gazany sürteç bilen ýuwaýmasaň, arassalanar ýaly däl. 2. Otluçöpüň sürtülýän ýeri. \n\t‣ Sürteç kädi çyrmaşyp ösýän uly ýaprakly ösümligiň süýri uzyn hasyly (gabygy aýrylandan soň sürteç hökmünde ulanylýar). sürteçleme [sürtöşlömö], iş ady. Sürteçlemek ýagdaýy. sürteçlemek [sürtöşlömök], işl. Sürteç we ş.m. bilen sürtüp arassalamak. Sürteçläp ýuwmak. sürteçlemeklik [sürtöşlömöklük], iş ady. Sürteçlemek ýagdaýy. sürteçlemezlik [sürtöşlömözlük], iş ady. Sürteç bilen arassalamazlyk. sürteçlenmek [sürtöşlönmök], işl. Sürteç bilen sürtülip arassalanmak. sürteçleşmek [sürtöşlöşmök], işl. Sürteç bilen arassalamaga kömekleşmek. sürteçletmek [sürtöşlötmök], işl. Başga birine sürteç bilen arassalatmak. Gazany sürteçletmek. sürteçleýiş [sürtöşlöýüş], iş ady. Sürteçlemek ýagdaýy. sürteçläbermek [sürtöşlä:vermek], işl. Sürteç bilen arassalap başlamak; sürteçlemegi dowam etmek. Gazanlary şeýt-de sürteçläber. sürtenibermek [sürtönüvermek], işl. Sürtenip ugramak. sürteniş [sürtönüş], iş ady. Sürtenmek ýagdaýy. sürtenme [sürtönmö], iş ady. Sürtenmek ýagdaýy. sürtenmek [sürtönmök], işl. 1. Bir ýere egniňi, bedeniňi degirmek, sürtmek, oýkamak. Diwara sürtenseň, ak eder! 2. göç.m. Birine bolgusyz, gyjytly söz aýtmak. sürtenmeklik [sürtönmöklük], iş ady. Sürtenmek ýagdaýy. sürtewaç [sürtöwa:ç], at, gepl.d. Sürteç. sürtme [sürtmö], iş ady. Sürtmek ýagdaýy. sürtmek [sürtmök], işl. 1. Bir zady ikinji bir zada süýkemek, süýkäp çalmak. Ol şol tapan gara köpügini gözüne sürtüpdir weli, gözi gutulypdyr, endamyna sürtüpdir weli, endamy hem goturlykdan saplanypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Süýkäp ýakmak (otluçöp, çakmak we ş.m. hakynda). Otluçöp sürtmek. Ol çakmak daşyny sürtüp ýakdy. 3. Öz gazananyňy özüňe harç etmek. Gazanjyňy ýeke özüňe sürtmek dogrumyka? sürtmeklik [sürtmöklük], iş ady. Sürtmek ýagdaýy. sürtmezlik [sürtmözlük], iş ady. Sürtmek işini ýerine ýetirmezlik; sürtmek hereketini etmezlik. sürtübermek [sürtüvermek], işl. Sürtüp başlamak; sürtmek işini dowam etdirmek. sürtülmek [sürtülmök], işl. 1. Bir zat başga zadyň ýüzüne süýkelmek. 2. Otluçöp, çakmak ýaly zatlar sürtülip ýakylmak. sürtüş iş ady. Sürtmek ýagdaýy. sürtüşmek [sürtüşmök], işl. 1. Sürtmäge kömekleşmek. 2. Bilelikde sürtmek. sürübermek [sürüvermek], işl. Sürüp başlamak, sürmek işini dowam etdirmek. sürüji [sürüjü], at. Traktory, kombaýny, maşyny ýöredýän, işledýän adam. Olar ökde sürüji bolup ýetişdiler. sürülmek [sürülmök], işl. 1. Ýöredilip herekete getirilmek (maşyn, uçar, otly, tigir we ş.m. hakynda). Maşyn sürmek. Otly sürmek. Tigir sürmek. 2. Birnäçe, birtopar mal, süri duran ýerinden başga ýere kowlup äkidilmek. Bir süri goýun guma süruldi. 3. Dogduk mekandan zorluk bilen paý-pyýada alnyp gidilmek. Sürüldiler il barysy eňşeşip (Zelili). 4. Itip ýerine eltilmek, itip süýşürilmek. 5. Ekin ekmek üçin topragyň ýokarky gatlagy azal bilen agdarylmak. Sürlen ýerden bir tokga kesegi alyp owradyp gördi. 6. Sürtülip ýukalmak. Nagşy sürlen torba. Köwşümiň ökjesi sürlüpdir. sürüm at. Ekin ýerini sürüş, agdaryp bejeriş. Sürüm wagty ýetip geldi. sürümçi [sürümçü], at. Ýer sürýän daýhan, sürüm işine gatnaşýan adam. Sürümçiler sürüm işini gutardylar. sürünmek [sürünmök], işl. 1. Özüň üçin sürmek (ekin ýeri hakynda). 2. Öňe tarap omzamak, öňe hereket etmek. Sürnüp gelýänleriň hatary barha azalýardy. 3. göç.m. Biriniň üstüne haýbat atmak, çöwjemek, haýbatly hereket etmek. Onuň üstüne sürnüp durarmyň indi? sürüş iş ady. Sürmek ýagdaýy. sürüşdirmek [sürüşdürmök], işl. 1. Birnäçe ýeri sürüp çykmak. Gowaçadyr ýorunja ýerlerini sürüşdirip goýduk. 2.Birnäçe zady pil we ş.m. bilen bir tarapa iteleşdirmek, itişdirmek. Ol guýynyň düýbündäki süňkleri bir ýana sürüşdiripdir (“Myraly”). sürüşmek [sürüşmök], işl. 1. Sürmäge kömek etmek. Goýun sürüşmek. 2. Bilelikde sürmek. Çopanlar goýunlaryny otly-suwly ýerlere sürşüp barýardy. 3. gepl.d. Aýagyň taýyp gitmek, typmak, büdremek, ýykylyp-sürüşmek. Çakan atyň gözi güne bolman, kä ýerde büdräp, kä ýerde sürşüp galyberdi (“Görogly”). süsdürmek [süssürmök], işl. 1. Bir zady başga zat bilen kakdyrmak, çakyşdyrmak. 2. Eltip bir ýere sokmak, çykmaz ýaly ýa-da görünmez ýaly etmek, salmak. Tüňçäni oduň içine süsdürdi. 3. göç.m. Para bermek, pul sokmak. \n\t‣ Ýere süsdürmek ýere sokmak, ýere gömmek. Ýaňky sözüňi ýene bir gezek gaýtalasaň, menden gaty görme, ýere süsdürerin. süsdürilmek [süssürülmök], işl. Biriniň gaşyna, öňüne has golaý barmak. Süssürilip gelme- de, duran ýeriňde duruber. süsegräk [süsöğrä:k], syp. Birneme süsek. süsek [süsök], syp. Süsmäge endik eden, süsýän, süsegen (mal hakynda). Süsek sygyr. süseklik [süsöklük], syp. Süsek bolmaklyk, süsek häsiýetlilik, süsegenlik (mal hakynda). süsme [süsmö], iş ady. Süsmek ýagdaýy. süsmek [süsmök], işl. 1. Şahy, kellesi bilen bir zady batly urmak. Göle ony süsdi, ol meniň ýanyma aglap gaýtdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Baryp bir zady batly urmak. Badyny saklap bilmän, sütüni süsdi. süsmeklik [süsmöklük], iş ady. Süsmek ýagdaýy. süsmezlik [süsmözlük], iş ady. Süsmek hereketiniamal etmezlik . süsňeme [süsňömö], iş ady. Süsňemek ýagdaýy. süsňemek [süsňömök], işl. 1. Iki bölek ýeriň arasyndaky serhetden, aralyk çäkden az-owlak geçmek; öňe çykyp durmak. Aralyga basan bedaň ýerimize süsňäp duran ýaly-la? 2. Bir ýere batly sokulyp girmek, sümülmek, dykylmak. Ol batly gelşine märekäň içine süsňäp urdy. 2.Bir tarapa uzalyp baryp diremek ýa-da içine sokulyp gitmek. Deňiz kä ýerde kiçijik aýlagy, kä ýerde bolsa süsňäp, çyrpynyp ýatan äpet aýlagy emele getirýär (“Edebiýat we sungat”). süsňemeklik [süsňömöklük], iş ady. Süsňemek ýagdaýy. süsňetmek [süsňötmök], işl. Öňe çykarmak. Dyzlaryny ilerik süsňedip oturdy. süsňeýiş [süsňöýüş], iş ady. Süsňemek ýagdaýy. süssenekledilmek [süssönöklödülmök], işl. Idirdikledilip zor bilen alnyp gidilmek. süssenekleme [süssönöklömö], iş ady. Süsseneklemek ýagdaýy. süsseneklemek [süssönöklömök], işl. Birden büdräp, entirekläp ýöremek, entirekläp gitmek. Maňlaýyny ýere berip, süssenekläp galdy (“Görogly”). süsseneklemezlik [süssönöklömözlük], iş ady. Birden büdräp, entirekläp gitmezlik. süssenekleşmek [süssönöklöşmök], işl. Birnäçe bolup süsseneklemek. Bir haýukdan süssenekleşip girdiler. süssenekletmek [süssönöklötmök], işl. Itekläp, entirekledip, idirdedip getirmek ýa äkitmek. Ony süssenekledip saldylar. süssenekleýiş [süssönöklöýüş], iş ady. Süsseneklemek ýagdaýy. süsübermek [süsüvermek], işl. Süsüp ugramak; süsmegini dowam etdirmek. süsüş iş ady. Süsmek ýagdaýy. süsüşmek [süsüşmök], işl. 1. Biri-birini süsmek. Köçeleriň ugrunda gölejikler, kürrejikler bükürdeşip ýa owlajyklar süsüşip, tozan turzuşyp ýördüler (H. Ysmaýylow). 2. göç.m. Iki taraplaýyn çakyşmak, garpyşmak (adam, maşyn we ş.m. hakynda). sütem [sütöm], at. Çekilýän zulum, görülýän jebir, horluk. sütemkär [sütömkä:r], syp.,ser. Sütem ediji. sütemkeş [sütömkeş], syp. Sütem, zulum edýän, zalym, zulumkeş, sütemkär. sütük at. Käbir haýwanyň çöpüriniň, guşuň ýeleginiň düýbünde emele gelýän mymyjak ýüň, tüý übtügi. sütükli [sütüklü], syp. Sütügi bolan. Sütükli mata. sütün at. Jaýyň diregi hökmünde ýa-da gelşiklilik üçin dikeldilen desga. \n\t‣ Sütüniň süýnmek çendenaşa ýadamak, halys bolmak. süwmen [süwmön], at, gepl.d. Ädigiň içinden geýmek üçin ýukarak keçeden tikilen ädik şekilli aýakgap. süwümsiz [süwümsüz], syp. Ýokna ýokmadyk, ýoknasyz, edepsiz. Sen-ä bir tüýs süwümsiziň biri ekeniň, hödür edilmänkä saçaga topulyp barýaň. süwümsizlik [süwümsüzlük], syp. Süwümsiz häsiýetlilik, süwümsiz gylykly bolmaklyk. Süwümsizlik edeniňi göräýmäýin. süwümsizrak [süwümsüzürä:k], syp. Birneme süwümsiz. Süwümsizräk çaga. süýbek [süývek], at. El degirmeniniň aşaky daşynyň ortasyndaky deşige kakylan we ýokarky daşyň jykyrjygynyň deşiginiň içinden geçýän barmak boýly agaç. Göz görnügi gabakda, Degirmen erki süýbekde (Nakyl). süýdemdirijiler at. Çagalaryny öz süýtleri bilen emdirip ulaldýan oňurgaly haýwanlar topary. süýdürmek [süýdürmök], işl. Süýmek işini başga birine etdirmek. süýek [süýök], at, ser. Süňk. Bidöwlet, salpy aýagyň diýeni etinden ötüp, süýeginden ötüp, ýiligine ornady (“Görogly”). Süýeklerim lerzan urar sözünden, Jismimiň şährine talaň salan ýar (Mätäji). \n\t‣ Süýegiň agarmak köp azap çekmek, horluk görmek. Bir ýere barýançaň agar süýegiň, Bikär durmaz eliň bilen aýagyň (Durdy Gylyç). süýem [süýöm]: süýem barmak başam barmak bilen orta barmagyň aralygyndaky barmak. Süýem barmak süýt getirer (Sanawaçdan). süýgeşik [süýğöşük], syp. Süýgüp duran, goýy. Süýgeşik suwuklyk. süýgeşmek [süýğöşmök], syp. Goýalyp süýgüp durmak. süýgüp-sarkmak [süýğüp-sarkmak], işl., ser. Süýnüp-sarkmak. süýjeme [süýjömö], iş ady. Süýjemek ýagdaýy. süýjemek [süýjömök], işl. 1. Süýjüligi artmak; tagamy gowulanmak. Ýagşyň nepi ýetendir, kenaryň suwy birneme süýjäpdir. 2. göç.m. Bir zadyň gadyr-gymmaty artmak, gereklenmek. süýjemeklik [süýjömöklük], iş ady. Süýjemek ýagdaýy. süýjemezlik [süýjömözlük], iş ady. Süýjüligi artmazlyk. süýjeşmek [süýjöşmök], işl. Dura-bara süýjemek. süýjetmek [süýjötmök], işl. 1. Bir zadyň tagamyny gowulandyrmak, süýjüligini artdyrmak. Şol howza ýygnanýan suw ýere siňip, guýa syzmalydy hem-de onuň suwuny süýjetmelidi (“Edebiýat we sungat”). 2. Özüňde bar zadyň geregini artdyrmak, gerekletmek, elýetmez zat ýaly görkezjek bolmak. – Bir günlük gulakhalkaňy beräý diýdim weli, bermejek bolýaňmy, nämemi, süýjedip bildiň. süýjeýiş [süýjöýüş], iş ady. Süýjemek ýagdaýy. Onuň diliniň süýjeýşini bir görsene. süýjäbermek [süýjä:vermek], işl. 1. Süýjäp ugramak. 2. Birek-birege bolan gadyryň artyp başlamak. süýji [süýjü] I, syp. 1. Ýakymly tagamy bar bolan, tagamly. Süýji suwlary tygşytlamak meselesine goşant goşdy (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Lezzet berýän, ýakymly, mylaýym. Süýji söz. \n\t‣ Süýji içege on iki barmak mal içegesiniň ýogyn içegä golaý iýilýän bölegi. Süýji keseli ganyň düzüminde gandyň köpelmegi bilen bagly döreýän kesel. \n\n\n SÜÝJI [süýjü] II, at. Gant, kemput, nabat ýaly önümleriň umumy ady. Hawa, hawa, şeýt, ol betbagtlaryň çaýy, nasy, süýjüsi hem adamyny maýyrjak (A. Durdyýew). süýjüdan [süýjüda:n], at., ser. Süýjügap. Aýnagözel eje gantdyr nabatly süýjüdany hem getirip, çäýneginiň gapdalynda goýdy (N. Baýramow). süýjügap [süýjüğa:p], at. Süýji salynýan gap. süýjülik [süýjülük], at. 1. Süýji tagamlylyk. Men bir gawunymyň süýjüligini görkezeýin. (“Myraly”). 2. Lezzetlilik, ýakymlylyk, keýpi- sapalyk. Özüniň dünýäden dadan ajy we süýjüliklerini ýadyna düşürýärdi. 3. Içine köke-süýji salnyp tikilen kiçijik haltajyk (gelin edinýän ýere toýa barýan aýallaryň atgulagyň ýany bilen eltýän köýmeti). \n\t‣ Süýjülik bilen gatnaşalyň "birek-biregiň sylag- hormatyny saklap gatnaşalyň" diýen manyly alkyş sözi. Süýjülik suwy gelin bilen ýigide nika gyýlanda gant eredilip dadyrylýan süýji suw. süýjümtik [süýjümtük], syp. Çala süýji. Süýjümtik suw. süýjüräk [süýjürä:k], syp. Azda-kände süýji tagamly. süýkdürmek [süýkdürmök], işl. 1. Süýdürmek. Nurjahan süýkdüren sümegini eline orady-da jogap berdi (B. Kerbabaýew). 2. Sözi, gürrüňi, sesi we ş.m. sokdurmak, uzaltmak, çekmek. – Hä, şeý diýsene – diýip, sözüni süýkdüren soň, göwünlik berdi (H. Garabaýew). süýkelmek [süýkölmök], işl. Bir zat başga bir zada degip sürtülmek. Diwara süýkelmek. süýkeme [süýkömö], iş ady. Süýkemek ýagdaýy. süýkemek [süýkömök], işl. Bir zady ikinji bir zada sürtmek, oýkamak, syhamak. Arkaňy diwara süýkäp durma! Kemençäni gyjagyň taryna süýkäp çalmak. süýkemeklik [süýkömöklük], iş ady. Süýkemek ýagdaýy. süýkemezlik [süýkömözlük], iş ady. Süýkemek hereketini etmezlik. süýkenmek [süýkönmök], işl. 1. Öz bir ýeriňi başga bir zada degirmek, oýkamak. Gotur at çöpden- çöpe süýkenip, agaçdan-agaja oýkanyp galyberdi (“Görogly”). 2. göç.m. Bir hyýal bilen birine lak atmak, degen bolmak. Söýmedige süýkenme (Aýtgy). süýkeş [süýköş]:süýkeş çekimsizler bir-birine ýakynlaşýan gep agzalarynyň döreden yşlarynyň arasyndan howanyň süýkeşip çykmagy bilen hasyl bolýan sesler. Mysal üçin: s, f, h, ş we ş.m. süýkeş çekimsizlerdir. süýkeşmek [süýköşmök], işl. Süýkemäge kömekleşmek. süýketmek [süýkötmök], işl. Süýkemegi birine etdirmek. süýkeýiş [süýköýüş], iş ady. Süýkemek ýagdaýy. süýkäbermek [süýkä:vermek], işl. Süýkäp ugramak. süýkme [süýkmö], iş ady. Süýkmek ýagdaýy. süýkmek [süýkmök], işl. Sogup, süýnüp gitmek. Nurjahan ony susak bilen ýokary galdyranda, emaý bilen süýgüp akýardy (B. Kerbabaýew). süýme [süýmö], iş ady. Süýmek ýagdaýy. süýmek [süýmök], işl. Bir zady çekip, ýenjip süýndürmek, uzaltmak, sozmak. Bular ýüplük süýmekde we egirmekde özara ýaryş çagyrdylar (A. Durdyýew). süýmeklik [süýmöklük], iş ady. Süýmek ýagdaýy. süýmezlik [süýmözlük], iş ady. Bir zady çekip, ýenjip uzaltmazlyk, sozmazlyk. süýndürmek [süýnnürmök], işl. 1. Süýnýän zatlary, mysal üçin, rezini çekmek, dartmak. 2. Pişge edilen ýüňi süýmek. Nurjahan pişgäni endigan süýndürip, bir sydyrgyn towlady (B. Kerbabaýew). 3. Uzaldyp, sokduryp gürlemek, geplemek. Ol sesini adatdan daşary süýndürip gepleýärdi (N. Jumaýew). 4. göç.m. Urup ýere ýazmak, urup ýatyrmak, urup ysgyndan düşürmek. süýnme [süýnmö], iş ady. Süýnmek ýagdaýy. süýnmegräk [süýnmögürä:k], syp. Boýy inine görä uzynrak, süýrüräk. süýnmek [süýnmök] I, işl. 1. Boýuna ýa-da inine uzalmak; sozulyp uzalmak. Rezini çekseň süýnýär. Mata inine süýnýär. 2. gepl.d. Çalt hereket edip gitmek. Ýüwrüklikde deňi-taýy bolmadyk at, atylan ok ýaly süýnüp gaýdýar (B. Seýtäkow). 3. Uzynlygyňa, uzaboýuňa gyşarmak, uzalyp ýatmak. Ol hiç kime seretmän, hemişeki ýatýan düşekçesine baryp süýndi (O. Ödäýew). \n\n\n SÜÝNMEK [süýnmök] II, syp. Boýuna uzalyp giden, süýri. Akly, saryly, süýnmek, togalak garpyzlaryň her biri Köpetdagyň mähnet daşlary ýaly (B. Kerbabaýew). süýnmeklik [süýnmöklük], iş ady. Süýnmek ýagdaýy. süýnmezlik [süýnmözlük], işl. Süýnüp durmazlyk. süýnübermek [süýnüvermek], işl. 1. Süýnüp ugramak. 2. Süýnüp ýatybermek. Nahar iýmän, gelen dessiňe-de bir süýnübermek bolarmy? süýnüp-sarkmak işl. Näz-kereşmeli sülmüremek. Ol howlukman, keremara ýerinden turdy, süýnüp-sarkyp çaýyny içdi (G. Gurbansähedow). süýnüş iş ady. Süýnmek ýagdaýy. süýnüşmek [süýnüşmök], işl. Kem-kemden süýnmek (birnäçe zat hakynda). süýpent [süýpent], at. Gaýygy desse arkaly saga, çepe öwürýän ýasy tagta. süýr : süýr depe bir zadyň depesi, ýokarsy, üsti, çür başy. Belent dagyň süýr depesine çenli dyrmaşyp çykan daragtlar tebigatyň baky gözelligi bolup görünýärdi (G. Kulyýew). Süýr günortan günüň günortan bolan wagty, gün orta bolan çagy. Tomsuň süýr günortany bäş-alty oglan bolup ugradyk (A. Gowşudow). süýredilmek [süýrödülmök], işl. Bir zadyň süýrelmegini gazanmak. Diňe bir suwy, azygy däl, uzyn turbalar-da düýelere süýredilip çekdirilýän çaglary bolýardy (B. Kerbabaýew). süýreg [süýröğ], at. 1. Süýreme, süýräp, tirkäp alyp gitme, çekme, tirkeg. Aryp ýadan bolsaň, men seni süýrege alaýyn (“Görogly”). 2. göç.m. Goldaw, hemaýat, kömek, ýardam, arka. Süýregiň bolmasa, bitiren işiň görnügi ýok (B. Gulow). süýrekleme [süýröklömö], iş ady. Süýreklemek ýagdaýy. süýreklemek [süýröklömök], işl. Süýräp, itekläp alyp gitmek. süýreklemezlik [süýröklömözlük], iş ady. Süýräp, itekläp alyp gitmezlik. süýreklenmek [süýröklönmök], işl. Süýrelip, iteklenip alnyp gidilmek. süýrekleşmek [süýröklöşmök], işl. Birnäçe bolup süýreklemek. süýrekletmek [süýröklötmök], işl. Süýreklemek işini başga birine etdirmek. süýrekleýiş [süýröklöýüş], iş ady. Süýreklemek ýagdaýy. süýrekläbermek [süýröklä:vermek], işl. Süýrekläp başlamak. süýrelibermek [süýrölüvermek], işl. Süýri görnüşe geçibermek, süýnmek bolubermek. süýrelişmek [süýrölüşmök], işl. Süýri, süýnmek bolup başlamak. süýrelmek [süýrölmök] I, işl. Süýri görnüşe geçmek, süýnmek bolmak. Onuň çagajyk wagtynda saralan kellesi süýrelip durdy (A. Gowşudow). \n\n\n SÜÝRELMEK [süýrölmök] II, işl. 1. Ýeriň ýüzi bilen çekilip alnyp gidilmek. 2. Zorluk edilip alnyp gidilmek, güýç bilen çekilmek. Urulyp, süýrelip atyň yzynda, Essi aýlyp, ysgyn ýokdy özünde (N. Pomma). 3. Köp geýlip köneldilmek. Onuň keltekçesi süýrelip, takyry çykypdyr. 3. göç.m. Hemaýat edilmek, kömek berilmek, goldanmak, arka durulmak. 4. göç.m. Bir iş üçin köp gatnadylmak, köp çagyrylmak. 5. Zorluk bilen alnyp gaçylmak (gyz hakynda). süýrelmeklik [süýrölmöklük], iş ady. Süýrelmek ýagdaýy. süýrelmezlik [süýrölmözlük], iş ady. Süýri görnüşe eýe bolmazlyk, süýnmezlik. süýreltmek [süýröltmök], işl. 1. Süýri görnüşe eýe boldurmak, süýnmek etmek. 2. gepl.d. Öňe uzatmak (uzadyp bolýan zat hakda). Soň ol elini süýreldip, baryp: – Salam, Çary mugallym, men seni görmändirin, bagyşlarsyň – diýdi, görüşdi (A. Durdyýew). süýreme [süýrömö], iş ady. Süýremek ýagdaýy. süýremek [süýrömök], işl. 1. Ýeriň ýüzi bilen çekip alyp gitmek. Bäş-alty adam Börini, onuň ýoldaşlaryny süýräp äkitdi (B. Seýtäkow). 2. Tirkege almak, tirkäp alyp gitmek, çekmek. Arabany maşyn bilen süýräp, palçykdan çykardylar. 3. Köp geýip köneltmek. Men bu köwşi köp süýredim. 4. göç.m. Hemaýat etmek, kömek bermek, goldamak, arka durmak. Durmuşda birek-biregi süýremeli hem bolýar. 5. göç.m. Bir iş boýunça köp gatnatmak, ondan-oňa çagyrmak. Ony üç aýlap süýränlerinden soň, pugta käýinç beripdirler. 6. kön.s. Zorluk bilen alyp gaçmak ( gyz hakynda). Bu gün gelip, obadan gyz süýreseler, ertir gelip, heleý süýrärler (H. Derýaýew). süýremeklik [süýrömöklük], iş ady. Süýremek ýagdaýy. süýremezlik [süýrömözlük], iş ady. Süýremek hereketini etmezlik. süýrendirmek [süýrönnürmök], işl. Süýrenmäge mejbur etmek. Aý, meniň işim haýyr weli, Sazagy şol süýrendirip ýörşüň bilen onuň akylyna biraz kast edermikäň öýdýän (B. Kerbabaýew). süýrenijiler [süýrönüjülör], at. Esasan, süýrenip, garynlaryny ýere berip hereket edýän oňurgaly haýwanlar topary (ýylan, suwulgan, hažžyk krokodil, zemzen we beýlekiler ). süýrenişmek [süýrönüşmök], işl. Birnäçe bolup süýrenmek. Bu ikisiniň yzda süýrenişini görüp, olaryň ýanlaryna bardy (A. Durdyýew). süýrenjeň [süýrönjöň], syp. Işi wagtynda ýerine ýetirmeýän, asgynjaklyk edýän, yzda galýan, yzda süýrenýän. Süýrenjeň işgär. süýrenjeňlik [süýrönjöňlük], at. 1. Süýrenjeň bolmaklyk. 2. Hysyrdy, alada. Ýola düşüp gidiberýänçä, süýrenjeňligi köp bolýar (“Edebiýat we sungat”) süýrenjeňräk [süýrönjöňürä:k], syp. Az- kem süýrenjeň, yzagalagrak. süýrenmek [süýrönmök], işl. 1. Garnyňy ýere degrip, ýeriň ýüzi bilen süýşüp gitmek, süýşeneklemek (haýwan, adam hakynda). Esgerler ep-esli aralygy süýrenip geçdi. 2. Yza galmak, yza galyp işlemek. Öň hem yzagalaklyga ýol berip, iliň yzynda süýrenen däldiris. 3. Uzyn saçy ýere degmek, öz boýundan hem uzyn bolmak. Onuň gulaç gara saçlary ýerden süýrenip barýardy (H. Derýaýew). 4. Uzak wagt aralygyny zordan, azaply geçirmek. Süýrenip gyşdan çykdy. süýrentgi [süýröntgü], at. 1. Süýrenilip geçilen yz. Suwulganlaryň, syçanlaryň süýrentgi yzlarynyň arasynda towşanlaryň, tilkileriň irimçik yzlary hatara möhüm bolup görünýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Gapana dakylýan çeňňek. süýreşmek [süýröşmök], işl. 1. Süýremäge kömekleşmek. 2. Bileleşip süýremek. 3. göç.m. Zorluk bilen alyp gaçmaga ýardam bermek. süýretmek [süýrötmök], işl. Süýremek işini başga birine etdirmek; süýremäge mejbur etmek; süýremegine ýol bermek. süýreýiş [süýröýüş], iş ady. Süýremek ýagdaýy. süýräbermek [süýrä:vermek], işl. Süýräp başlamak, süýremegini dowam etdirmek. süýri [süýrü], syp. Süýnmek şekilli, süýnmek. Süýri garpyz. süýrüje [süýrüjö], syp. Süýrüden göze ýakymly (gowy görülýän kiçijik zat hakynda). Süýrüje terne. süýşenekleme [süýşönöklömö], iş ady. Süýşeneklemek ýagdaýy. süýşeneklemek [süýşönöklömök], işl. Ýatyp ýa-da oturyp ýuwaşjadan bir tarapa süýşmek, süýşüp öňe hereket etmek. süýşeneklemeklik [süýşönöklömöklük], iş ady. Süýşeneklemek ýagdaýy. süýşeneklemezlik [süýşönöklömözlük], iş ady. Ýatyp ýa-da oturyp ýuwaşjadan bir tarapa süýşmezlik, süýşüp öňe hereket etmezlik. süýşenekleşmek [süýşönöklöşmök], işl. Birnäçe bolup ýatyp ýa-da oturyp ýuwaşjadan bir tarapa hereket etmek. süýşenekletmek [süýşönöklötmök], işl. Ýatyryp ýa-da oturdyp ýuwaşjadan bir tarapa hereket etdirmek. süýşenekleýiş [süýşönöklöýüş], iş ady. Süýşeneklemek ýagdaýy. süýşenekläbermek [süýşönöklä:vermek], işl. Süýşenekläp ugramak. süýşme [süýşmö], iş ady. Süýşmek ýagdaýy. süýşmek [süýşmök] I, işl. 1. Garnyňy ýere berip hereket etmek, süýşeneklemek. Serhetçi süýşüp ugrady. 2. Ýeriň ýüzi bilen typyp gaýtmak. Dagyň eräp ugran garlary süýşüp, ýoly baglady. 3. Ýuwaşlyk bilen bir tarapa hereket etmek. Ol ýuwaşja süýşüp gelýän gämileri gördi. 4. Oturan ýeriňden gozganmak, oturan ýeriňi azajyk üýtgetmek. Azajyk gyrarak süýşsene. 5. Gaty köp adam gelmek, barmak. Toýa aýal-erkek, uly-kiçi diýmän hemmesi süýşüp barypdyr. \n\n\n SÜÝŞMEK [süýşmök] II, işl. Gereginden artyp galmak, tygşytlanyp galmak. Gaýnag suwumyz süýşse, siziň hem çäýnegiňizi demläris! Pul süýşse, aljak zadym kop. süýşmeklik [süýşmöklük] I, iş ady. Süýşmek ýagdaýy. \n\n\n SÜÝŞMEKLIK [süýşmöklük] II, iş ady. Süýşmek, artyp galmak ýagdaýy. süýşmezlik [süýşmözlük], iş ady. Süýşmek hereketini etmezlik. süýşübermek [süýşüvermek], işl. Ýuwaşlyk bilen bir tarapa hereket edibermek, ýeriňden gozganybermek. süýşülmek [süýşülmök], işl. Ýuwaşlyk bilen bir tarapa hereket edilmek. süýşüribermek [süýşürüvermek] I, işl. Bir zady duran ýerinden bir tarapa iteläp, gozgap, ýerini üýtgedibermek, itibermek. \n\n\n SÜÝŞÜRIBERMEK [süýşürüvermek] II, işl. Tygşytlap goýubermek. süýşürilmek [süýşürülmök] I, işl. 1. Bir zat itelenip, gozgalyp, onuň duran ýeri üýtgedilmek. Maşynlar ýoluň gyrasyna süýşürildi. 2. Geçirilýän bir çäräniň bolmaly wagty, işiň möhleti we ş.m. yza geçirilmek, yza çekilmek.Ýygnak ertire geçirildi. \n\n\n SÜÝŞÜRILMEK [süýşürülmök] II, işl. Tygşytlanyp goýulmak. süýşürintgi [süýşürüntgü], at. Süýşürilip, artdyrylyp goýlan pul we ş.m. zat. süýşüriş [süýşürüş], iş ady. Süýşürmek ýagdaýy. süýşürişdirmek [süýşürüşdürmök], işl. Birnäçe zady bir tarapa süýşürip çykmak, iteleşdirmek, ýerinden üýtgedişdirmek, gozgaşdyrmak. Gap-çanaklary bir çete süýşürişdirdi. süýşürişmek [süýşürüşmök], işl. 1. Süýşürmäge kömek bermek. Içi üzümli gapyrjaklary ýoluň gyrasyna süýşürişdi. 2. Bilelikde süýşürmek. Süýşürişip durmak. süýşürme [süýşürmö], iş ady. Süýşürmek ýagdaýy. süýşürmek [süýşürmök] I, işl. 1. Bir zady iteläp, gozgap, onuň duran ýerini üýtgetmek. Kemine zürrük telpegini maňlaýyna süýşürýär-de, eşege atlanýar (Keminäniň adyna aýdylýan şorta sözlerden). Maşynyňy eýleräk süýşür. 2. Geçirilýän bir çäräniň bolmaly wagtyny, işiň möhletini we ş.m. yza geçirmek, yza çekmek. Maslahaty bäşe süýşürmesek, adamlaryň hemmesi ýetişjek däl. \n\n\n SÜÝŞÜRMEK [süýşürmök] II, işl. Tygşytlap goýmak, harçlaman tygşytlamak. Sygyr alar ýaly puljagaz süýşürmek hakynda oýlansaň, has gowy bolardy (B. Kerbabaýew). süýşürmeklik [süýşürmöklük] I, iş ady. Süýşürmek, gozgamak ýagdaýy. \n\n\n SÜÝŞÜRMEKLIK [süýşürmöklük] II, iş ady. Süýşürmek, tygşytlamak ýagdaýy. süýşürmezlik [süýşürmözlük], iş ady. Süýşürmek işini ýerine ýetirmezlik. süýşürtmek [süýşürtmök] I, işl. Süýşürmek işini başga birine etdirmek. Ýük galdyrylýan sandygy diwara tarap süýşürtmek. \n\n\n SÜÝŞÜRTMEK [süýşürtmök] II, işl. Süýşürmäge mejbur etmek, süýşürmäge mümkinçilik döretmek, süýşürer ýaly etdirmek. Pul süýşürtmek.Galla süýşürtmek. süýşüş iş ady. Süýşmek ýagdaýy. süýşüşmek [süýşüşmök], işl. Ýuwaşlyk bilen bir tarapa hereket etmek, ýerinden gozganmak (birnäçe adam ýa-da zat hakynda). Bulutlar süýşüşýär, ýyldyrym çakýar. süýt I, at. 1. Çaga emdirmek üçin aýallaryň göwüs we süýdemdirijileriň ýelin mäzlerinde döreýän ýokumly ak suwuklyk. Dünýä inip agzyň süýde ýetende, Gyzgyn süýdün emdir ene ýüregi (M. Myşşyýew). 2. Sygyr, düýe, ýylky, goýun, geçi we ş.m. käbir haýwanlardan saglyp alynýan iýmitlik suwuk önüm. Sygyr diňe alty aý süýt berýär. 3. Käbir ösümlikleriň baldajyklaryndan çykýan ak ergin. \n\t‣ Süýtden aýyrmak emýän çagany ene süýdüni emmekden kesmek. Süýdüne galmak çagasy süýtden aýrylmanka göwreli bolmak. Süýdüni ýandyrmak saglyp duran düýe, sygyr bir sebäbe görä sagdyrmazlyk, süýdüni kesmek. Süýt haky köne däbe görä, gyz çykarylanda, gyzyň ejesine emdiren süýdi mynasybetli guda tarapyndan belli bir mukdarda berilýän hak. Süýt kädi uly göwrümli, içi boş, süýt sagylýan, suw daşalýan kädi. Aýallar süýt kädilerini, kersen-çanaklaryny, gazanlaryny ýuwuşdyryp taýýarlapdyrlar (H. Derýaýew). Süýt kesilmek belli bir sebäbe görä bişirilýän süýt çüýräp zaýalanmak. Süýt kölüne batyrmak köp, gowy zady wada bermek. \n\n\n SÜÝT II: hal. süýdüne (göterimine) almak (bermek) belli bir mukdardaky puly birine berip, soň üstüne goýup almak ýa-da bermek. Süýde berip, ýygnar maly (Zelili). süýtçi [süýtçü], at. 1. Süýt getirip satýan adam. Her gün irden süýtçi süýt getirerdi. 2. gepl.d. Süýt içmegi gowy gorýän (adam hakynda). süýtçülik [süýtçülük], at. Oba hojalygyň süýt öndürmek bilen meşgul bolýan pudagy. süýtdeş [süýtdöş], syp. Bir eneden, bir atadan bolan. Süýtdeş dogan. süýthor [süýtho:r], at. Peýda görmek üçin pul, zat karz berýän peýdakeş. süýthorçylyk [süýtho:rçuluk], at, ser. Süýthorlyk. süýthorlyk [süýtho:rluk], at. Süýthoryň käri, ýagdaýy. süýtleňňiç [süýtlöňňüç / süýtlönğüç] I, at. Dik baldakly, mawy gülli, ak şireli ösümlik, ot. Süýtleňňiç ýaly biderek haşal otlardan başga bu ýerde hiç zat ýokdy (A. Gowşudow). \n\n\n SÜÝTLEŇŇIÇ [süýtlöňňüç / süýtlönğüç] II, at, haýwanat d. Üstki güberçek okarajygy gara, gyzyl menekli, ganatlyja möjejik, okaraň getir süýt bereýin, kekene kysmy möjejik. süýtli [süýtlü], syp. 1. Köp süýt berýän, süýdi köp sagdyrýan. Bu gaty süýtli sygryň tohumyndandyr (A. Gowşudow). 2. Içine süýt guýlan. Aknabat eje-de süýtli bedresini alyp öýüne girdi (A. Durdyýew). 3. Hamyr ýugrulan suwa süýt goşulan, garylan. Süýtli köke. \n\t‣ Süýtli aş ser. Süýtli şüle süýtde gaýnadylyp bişirilýän tüwi. Süýtli şüle bişirmek. süýtlülik [süýtlülük], at. Süýdi köplük, köp süýt berijilik. Her bir sygryň süýtlüligi ozalkysyna garanyňda artdy. süýtlüpeçek at. Baldajygy süýt ýaly ak, şireli çyrmaşýan ot, akpeçek, çyrmaşyk. süýtlüräk [süýtlürä:k], syp. Birneme süýtli. süýtsüz [süýssüz], syp. 1. hal. Süýdüň ýoklugy. Çagalar süýtsüz kösenýär. 2. syp. Süýdi az berýän, süýtli däl. Süýtsüz geçi. 3. Süýt garylmadyk. Süýtsüz kofe. \n\t‣ Süýtsüz mälemek netijesiz gürlemek. süýtsüzlik [süýssüzlük], at. 1. Içmäge süýt bolmazlyk, süýt ýokluk. 2. Süýdi azlyk, az süýt berijilik. Sygrymyzyň süýtsüzligi köp zada täsir edýär. süýtsüzräk [süýssüzürä:k], syp. Süýdi azrak. süýübermek [süýüvermek], işl. Süýüp başlamak; dowamy süýmek. süýülmek [süýülmök], işl. Ýüň, pamyk we ş.m. zatlardan süýüm edilmek. Bular pagtanyň süýülýän ýerinde, egrilýän ýerinde, dokalýan ýerinde işleşip, işde täze üstünlikler gazanýarlar (A. Durdyýew). süýüm at. 1. Ösümlik dokumalaryndan, haýwanlaryň ýüňünden alynýan ýüplük görnüşli süýülýän önüm. Pagtanyň ajaýyp süýümi bar. 2. Ýüňüň, pagtanyň soňundan egirmek üçin süýlüp goýlan görnüşi. süýümli [süýümlü], syp. Süýümi bolan. Uzyn süýümli pagtaçylygy ösdürmekde ol köp işler etdi (G. Gurbansähedow). süýümliräk [süýümlürä:k], syp. Süýümi adatdakydan gowurak. süýüşmek [süýüşmök], işl. 1. Süýmäge kömekleşmek. 2. Bilelikde süýmek. süzdürmek [süzzürmök], işl. Süzmek işini başga birine etdirmek. süzgegräk [süzğöğürä:k], syp. Birneme süzülibräk duran (göz hakynda). süzgek [süzğök], syp. 1. Birneme süzülip, kirpikleri biri-birine ýakynlap duran (göz hakynda). Çynaryň guwançdan doly, şadyýan oýnaklaýan gözleri şol süzgek gözlerdedi (“Edebiýat we sungat”). 2. Çala dokalan, syk däl. Süzgek mata. süzgekledibermek [süzğöklödüvermek], işl. Gözüňi süzübermek, süzgekledip başlamak. süzgeklediş [süzğoklödüş], iş ady. Süzgekletmek ýagdaýy. süzgekletdirmek [süzğöklötdürmök], işl. Süzgekledip sereder ýaly etmek. süzgekletme [süzğöklötmö], iş ady. Süzgekletmek ýagdaýy. süzgekletmek [süzğöklötmök], işl. Gözüňi süzgeklemek katdyna ýetirmek, gözüňi süzmek. Ol agyr göwresini ilerräk omzadyp, ullakan ala gözlerini süzgekletdi. süzgekletmeklik [süzğöklötmöklük], iş ady. Süzgekletmek ýagdaýy. süzgekletmezlik [süzğöklötmözlük], iş ady. Gözüňi süzmezlik. süzgi [süzğü], at, ser. Süzgüç 1. süzgüç [süzğüç], at. 1. Suwuklygy süzmek, arassalamak üçin ownuk gözli ýörite enjam. Süýdi süzgüçden geçirip, gor küýzä guýdy. 2. Balyk tutmak üçin ulanylýan toruň bir görnüşi. süzgüçlik [süzğüşlük], syp. Süzgüç etmek üçin gerekli (hasa). Süzgüçlik hasa. süzme [süzmö], 1. iş ady. Süzmek ýagdaýy. 2. at. Goýy gatygyň suwy süzülip aýrylan galyndysy. Nabat eje bir käsejik süzme getirip çal etdi (A.Durdyýew). \n\t‣ Süzme çalmak süzmäniň üstüne suw guýup garmak. Süzme deri içine gatyk guýlup, suwy süzülýän dowar derisinden edilýän gap. Süzme derisi ýaly gaty derlek, derlegen (adam hakynda). Süzme palaw tüwüsi suwda aýratyn gaýnadylyp süzülenden soň, aýratyn bişirilen eti-hurşy üstüne guýlup taýýarlanýan palaw. Şüle, süzme palaw, ýahna her gün dokuz dürli tagamy häzir etdi (“Görogly”). süzmek [süzmök], işl. 1. Suwuklygy arassalamak üçin süzgüçden geçirmek. Süýdi arassa hasanyň üsti bilen süzüp almak gerek. 2. göç.m. Çaýy we ş.m. ýuwaşlyk bilen howlukman, hezilini görüp içmek, lezzet alyp içmek. Kakam bolsa eýwanda tirsekläp, gök çaý süzýändir (“Edebiýat we sungat”). 3. Kirpikleriňi biri-birine ýakyn getirip seretmek. Diýdim weli, gözün süzüp, Bir daýandy tirsegine (K. Gurbannepesow). 4. Tor, süzgüç bilen balyk tutmak. süzmeklik [süzmöklük], iş ady. Süzmek ýagdaýy. süzmetor [süzmötor], at. El güýji bilen süzüp balyk tutmak üçin tor. süzmezlik [süzmözlük], iş ady. Süzmek işini ýerine ýetirmezlik. süzübermek [süzüvermek] I, işl. Süzüp başlamak. \n\n\n SÜZÜBERMEK [süzüvermek] II, işl., gepl.d. Bir sebäbe görä, biriniň ýanyndan ýumlugybermek, gidibermek, gaçybermek. Gözüni alartdy welin, ol süzüberdi. süzügräk [süzüğrä:k], syp. Az-owlak süzük, süzülgi, süzülen (göz hakynda). süzük syp. 1. Kirpikli gabaklar biri-birine ýakynlaşan, süzülen (göz hakynda). Gollary hynaly, bendinde ýüzük, Edep bilen sözlär, gözleri süzük (“Görogly”). 2. Ýukalyp ýyrtylara gelen, sary giden, könelişen (geýim hakynda). süzülişmek [süzülüşmök], işl. 1. Geýimiň dyzy ýa-da tirsegi ýukalyp ýyrtylara gelmek, sary gidip ugramak. Penjegiň iki ýeňi hem süzülişip, ýyrtyljak bolup dur. 2. göç.m. Birnäçe bolup näzirgeşip oturmak, näzirgeşip durmak. Gelindir gyzlar çaý başynda süzülişip otyrdylar. süzüljireme [süzüljürömö], iş ady. Süzüljiremek ýagdaýy. süzüljiremek [süzüljürömök], işl. Kirpikli gabaklaryňy biri-birine ýakynlaşdyryp, näzli garaýyş etmek. Leýla enaýy bir gözellik bilen süzüljireýärdi (G. Kulyýew). süzüljiremeklik [süzüljürömöklük], iş ady. Süzüljiremek ýagdaýy. süzüljiremezlik [süzüljürömözlük], iş ady. Süzüljiremek hereketini etmezlik. süzüljiretmek [süzüljürötmök], işl. Süzüljiremek katdyna ýetirmek. süzüljireýiş [süzüljüröýüş], iş ady. Süzüljiremek ýagdaýy. süzüljiräbermek [süzüljürä:vermek], işl. Süzüljiräp başlamak. süzülmek [süzülmök], işl. 1. Suwuklygy arassalamak üçin süzgüçden geçirilmek. Süzülen suw arassa we dury bolýar. 2. Keýp alyp içilmek, lezzet alnyp içilmek. Balyk gowrulýar, gök çaý süzülýär (B. Seýtäkow). 3. Gözüň ýumlup, kirpikleriň bir-birine ýakynlaşmak, ukyň tutmak. Oraz süzülip duran gara gözlerini ýalpa açdy-da, uludan dem aldy (B. Pürliýew). Ukyň tutýarmy, süzülip otyrsyň? 4. Tor taşlap balyk tutulmak. 5. Ýukalyp ýyrtylyp başlamak, sary gitmek, könelmek. Egnindäki maldaý çabydyň tirsekleri süzülipdir (K. Gurbannepesow). süzüş iş ady. Süzmek ýagdaýy. süzüşmek [süzüşmök], işl. 1. Süzmäge kömekleşmek. 2. Bilelikde süzmek. sybyrgaý [syvyrğaý], syp. Ýaş çagasyz (aýal maşgala hakynda). syçan at. Tumşugy inçe, murtluja, guýrukly gemriji jandar. Pişik ýazu-gyş syçan tutarmyş, Diňe doýansoň, myrlap ýatarmyş (R. Seýidow). \n\t‣ Syçan ýyly müçe hasabynyň birinji ýylynyň ady. syçançy at. Ýyrtyjy guş, gyrgylar maşgalasyndan bolan mör-möjek iýýän guş. syçanyzy [syçany:zy], at. Hala salynýan nagyşlaryň bir görnüşiniň ady. syçrabermek [syçyra:vermek], işl. 1. Damja-damja, däne-däne bolup, syçrap ýaýrabermek. 2. Ot, uçgun syçrap başlamak. syçrama [syçyrama], iş ady. Syçramak ýagdaýy. syçramak [syçyramak], işl. 1. Damja-damja bolup ýaýramak. Biz ter otlardan syçrap, elimize, ýüzümize degýän damjalara keýp edip haýdaýarys (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Çalt hereket etmek, böküp turmak, çalt ýeriňden galmak. Ol syçrap ýerinden turdy. 3. Ot bolejikleri, uçgun pytramak, ýaýramak. Çalynýan pyçakdan uçgun syçraýardy. syçramaklyk [syçyramaklyk], iş ady. Syçramak ýagdaýy. syçramazlyk [syçyramazlyk], iş ady. Syçrap durmazlyk. syçratgy [syçyratgy] I, at. Syçrap ýaýran suwuklyk damjalary. Onuň etekleri hem syýlary syçratgy palçyklar bilen bezelipdir (A. Gowşudow). \n\n\n SYÇRATGY [syçyratgy] II, at. Dik baldakly, ýapragy baldagynyň düýbünde bolýan mawy gülli ot. \n\n\n SYÇRATGY [syçyratgy] III, at. Esasan, çagalaryň ýüzüne çykýan, suwy degen ýerini ýara edýän suwluja düwürtik. syçratmak [syçyratmak], işl. 1. Suwuklyk damjalaryny dumly-duşa pytratmak. 2. Ot, uçgun ýaly zady ýalpyldap gider ýaly etmek. sydyrdyş iş ady. Sydyrtmak ýagdaýy. sydyrgyn [sydyrğy:n]: bir sydyrgyn bir boluşda, bir ýagdaýda, yzygiderli. Onuň düwünleri ýumralan barmaklary näzik sapagy bir sydyrgyn towlady (B. Kerbabaýew). sydyrtma iş ady. Sydyrtmak ýagdaýy. sydyrtmak işl. Bir zadyň ýüzüni çyzmak, sypjyryp yz galdyrmak. sygan [syğa:n], at, ser. Syganlar. syganlar [syğa:nlar], at. Dünýäniň dürli ýurtlarynda ýaşaýan halk, şonuň ýaly-da, şol halka degişli adamlar. sygaňkyrlamak [syğaňkyrlamak], işl. Göwrümli gabyň, zadyň içinde ýerleşeňkirlemek, sygmaga golaýlaşmak. sygdyrmak [syğdyrmak], işl. 1. Göwrümli gabyň, zadyň içinde ýerleşdirmek. Ol ähli zadyny bir gaba sygdyrdy. 2. göç.m. Orun bermek, ylalaşykly, oňşuk eder ýaly ýagdaý döretmek, agzybirlik bilen bilelikde ýaşamak. Ýalňyşmaýan bolsam, şeýle gylyk ony märekä sygdyrmaz (B. Kerbabaýew). sygma [syğma], iş ady. Sygmak ýagdaýy. sygmak [syğmak], işl. Jaýyň, köýnegiň, köwşüň we ş.m. içine ýerleşmek. Aýagym beren köwşüňe sygarmyka? Munça adam jaýa sygar oýd)ýärmiň? sygmaklyk [syğmaklyk], iş ady. Sygmak ýagdaýy. sygmazlyk [syğmazlyk], iş ady. 1. Göwrümli zadyň içine ýerleşmezlik. sygnabermek [syğna:vermek], işl. Betnebislik bilen sygnap başlamak. sygnalmak [syğnalmak], işl. Betnebislik bilen iýilmek, köp iýilmek, symyşlanmak. sygnama [syğnama], iş ady. Sygnamak ýagdaýy. sygnamak [syğnamak], işl. Betnebislik bilen iýmek, köp iýmek, symyşlamak. Ine, bir gün welin mazaly ajygan pişik goşda goýlan etden gowy sygnapdyr (B. Annageldiýew). sygnamazlyk [syğnamazlyk], iş ady. Betnebislik bilen iýmezlik, symyşlamazlyk. sygnaşmak [syğnaşmak], işl. Birnäçe adam sygnamak. Başlaryny galdyrman, sygnaşyp otyrdylar. sygnatmak [syğnatmak], işl. Sygnamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. sygnaýyş [syğnaýyş], iş ady. Sygnamak ýagdaýy. sygnybermek [syğnyvermek], işl. Sygnyp başlamak. sygnylmak [syğnylmak], işl. Keramatla ynanylyp, ondan kömek soralmak. sygnyş [syğnyş], iş ady. Sygynmak ýagdaýy. sygnyşmak [syğnyşmak], işl. Birnäçe adam sygynmak. sygsy [syğsy], at. Dokmanyň erşi gowşanda dokma agajy bilen gazyk arasynda kakylýan kiçijik ýasy agaç. Sygsy kakyşyp, oňa dokmanyň badyny sazlaşýardy (N. Pomma). sygşykly [syğşykly], syp. 1. Köp zat ýerleşer ýaly, ýerleşikli. Ýygnap goýmaly zatlarymyz köpdür, sygşykly ýerleşdirjek bol. 2. Köp adam sygar ýaly. Sygşykly oturmasaňyz, adamlaryň sygmadygy bolar. sygşyklylyk [syğşyklylyk], at. Sygsykly bolmaklyk. sygym [syğym], at. Bir göwrümli gabyň öz içine sygdyryp biliş derejesi, göwrümi. sygymly [syğymly], syp. Köp zat sygýan, göwrümli. Sygymly gap. sygymlylyk [syğymlylyk], at. Köp zat sygmaklyk, göwrümi ululyk, göwrümlilik. sygymlyrak [syğymlyra:k], syp. Göwrümliräk, içine köpräk zat sygýan. sygymsyz [syğymsyz], syp. Köp zat sygmaýan, göwrümi kiçi. Sygymsyz gap. sygymsyzlyk [syğymsyzlyk], at. Köp zat sygyşmazlyk, kiçi göwrümlilik. sygyndyrmak [syğynnyrmak], işl. Gudraty güýçli Alla Tagala, keramatlylara ynanyp, olardan kömek soratmak. sygynma [syğynma], iş ady. Sygynmak ýagdaýy. sygynmak [syğynmak], işl. Keramatlylara ynanyp, olardan kömek soramak, kömek islemek. Sen sygyngyn erenlere, pirlere, Hünäri meýdanda belli Görogly (“Görogly”). sygynmaklyk [syğynmaklyk], iş ady. Sygynmak ýagdaýy. sygyr [syğyr], at. Süýt berýän, uly göwreli, şahly, goşa toýnakly öý haýwany, gara mal. Derrew gölesini goýberdi-de, sygryny sagdy (A. Durdyýew). \n\t‣ Sygryň guýrugynda pyçak döwmek bir işi gutarman goýmak, bir işi tamamlap barýarkaň taşlamak. sygyrdili [syğyrdili], at. Boýy 30-60 santimetre ýetýän köpýyllyk ýabany ot. sygyrguýruk [syğyrguýruk], at. Syrdam uzyn baldakly, süýnmek ýaprakly, sary gül getirýän ot. sygyrma [sy:ğyrma], iş ady. Sygyrmak hereketi. sygyrmak [sy:ğyrmak], işl. Ýumuk dodaklaryň ýa-da gysylan dişleriň arasy bilen öýkenden gelýän howany daşyna kowup, içiňden geçip barýan ýiti, güýçli ses çykarmak, sykylyk atmak, sykylyklamak. Ýedi ýaşan aty sygyryp suwa ýakma (Nakyl). sygyrmaklyk [sy:ğyrmaklyk], iş ady. Sygyrmak ýagdaýy. sygyrmazlyk [sy:ğyrmazlyk], iş ady. Sykylyk atmazlyk, sykylyklamazlyk. sygyrsiýdik [syğyrsiýdik], at. Aýal eşiklerine, tahýa, keçä we ş.m. salynýan egrem- bugram görnüşli nagyş. Sygyrsiýdik salnyp bejerilen ýaka. sygyrtmak [sy:ğyrtmak], işl. Sykylyk atdyrmak, sykylyklatmak. sygyrybermek [sy:ğyryvermek], işl. Sygyryp ugramak. sygyrylmak [sy:ğyrylmak], işl. Sykylyk atylmak, sykylyklanmak. sygyryş [sy:ğyryş], iş ady. Sygyrmak ýagdaýy. sygyryşmak [sy:ğyryşmak], işl. Birnäçe bolup sygyrmak. sygyş [syğyş], iş ady. Sygmak ýagdaýy. sygyşmak [syğyşmak], işl. Birnäçe zat ýa-da adam bir zadyň içine, bir ýere sygmak. sygyşmazlyk [syğyşmazlyk], iş ady. Birnäçe adam ýa-da zat bir ýere ýerleşmezlik, bir ýere sygmazlyk. Ýygnananlar barsalar, Sygyşmandyr içerik (O. Täçnazarow). syh [sy:h], at. 1. Çişlik bişirmek üçin ulanylýan, ujy ýiti, ýasyja demir çiş. Dogramçany syha düzüp goýdular. 2. gepl.d. Umuman çybyk ýaly sim. Birentek demir syhy hem taýýarlap, dym-gyzyl edip, ussalar Arabyň dabanynyň teýine basyberdiler (“Görogly”). 3.Suwda ownuk balyk tutmak üçin ak gurlanda ulanylýan syryk. syhalabermek [sy:hala:vermek], işl. Syhap başlamak. syhalama [sy:halama], iş ady. Syhalamak hereketi. syhalamak [sy:halamak], işl. Bir zady ikinji bir zada birnäçe gezek syhamak. Pyçak bilen syhalap kesmek. syhalamaklyk [sy:halamaklyk], iş ady. Syhalamak ýagdaýy. syhalamazlyk [sy:halamazlyk], iş ady. Yzly-yzyna syhamazlyk. syhalanmak [sy:halanmak], işl. Bir zat ikinji bir zada birnäçe gezek syhalmak. syhalaşmak [sy:halaşmak], işl. 1. Syhalamaga kömek etmek. 2. Bilelikde syhalamak. syhalatmak [sy:halatmak], işl. Syhalatmak işini başga birine etdirmek. syhalaýyş [sy:halaýyş], iş ady. Syhalamak ýagdaýy. syhamak [sy:hamak], işl. Bir zady ikinji bir zada degrip süýkemek.Ol ýüzüni kese sowup, gyjagyny syhap otyrdy (“Edebiýat we sungat”). syhlabermek [sy:hla:vermek], işl. Syhlamaga başlamak. syhlama [sy:hlama], iş ady. Syhlamak ýagdaýy. syhlamak [sy:hlamak], işl. Ujy ýiti çiş ýa-da syh bilen teniň bir ýerine sançmak, sünçmek, dürtmek. Eşegi syhlamak. syhlamaklyk [sy:hlamaklyk], iş ady. Syhlamak ýagdaýy. syhlamazlyk [sy:hlamazlyk], iş ady. Syhyny sançmazlyk, sokmazlyk. syhlanmak [sy:hlanmak], işl. Syh bilen sanjylmak, sünjülmek, dürtülmek. syhlaşmak [sy:hlaşmak], işl. Syhlamaga kömek etmek; bilelikde syhlamak. syhlatmak [sy:hlatmak], işl. Syhlamaga mejbur etmek; syhlamaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. syhlaýyş [sy:hlaýyş], iş ady. Syhlamak ýagdaýy. syh-syh [sy:h-sy:h], syp. Ujy çiş, syh ýaly bolşup duran. Oklukirpiniň tikenleri syh-syh bolup dur. syk syp. 1. Erşi ýygy bolup, argajy berk kakylyp dokalan, çal bolmadyk. Syk mata. 2. Inçe, gysby, ýogyn däl. Bili syk, boýy deraz, Sagrysy meýdanly bedew (Mätäji). sykaç at. Miweleriň suwuny sykyp almak üçin gural, enjam. sykajak : sykajaga salmak käýemek, gysmak, daşyna geçmek, gyssamak. "Päleli, päläňi ugrat" – diýip, sykajaga salýarlar (B. Kerbabaýew). sykalma iş ady. Sykalmak ýagdaýy. sykalmak işl. Gitdigiçe syk bolmak. sykalmazlyk iş ady. Syk bolmazlyk. sykaltmak işl. Syk görnüşe getirmek, syk bolar ýaly etmek. sykalybermek [sykalyvermek], işl. Gitdigiçe syk bolmak. sykalyş iş ady. Sykalmak ýagdaýy. sykdyrmak işl. Sykmak işini başga birine etdirmek. Naryň suwuny sykdyrmak. syklyk at. Syk bolmaklyk, çal dällik. Halynyň syklygy onuň hilini gowulandyrýar. sykma iş ady. Sykmak ýagdaýy. sykmak işl. 1. Gysyp suwuny çykarmak (ýuwlan eşik hakynda). 2. Gysyp, mynçgap, suwuny almak (miwe hakynda). Sykyp üzümiň suwuny almak. sykmaklyk iş ady. Sykmak ýagdaýy. sykman at. Peýnir, sargan ýaly süýtden taýýarlanýan iýmit. sykmazlyk iş ady. Sykmak işini etmezlik. sykrak [sykyra:k], syp. Berkräk edip dokalan, dokalyşy gaty gowşak däl, azda-kände syk. sykybermek [sykyvermek], işl. Sykyp başlamak. sykylmak işl. 1. Bir zady gysyp, towlap şiresi, suwy çykarylmak. Naryň suwy sykylyp alyndy. Ýuwlan geýimler sykylyp serildi. 2. göç.m. Inçelmek, arryklamak, horlanmak. Göze dolmuş göwräň birneme sykylan ýaly boldy (R. Gelenow). sykylyk [sy:kylyk], at. 1. Gysylan, batly howa akymy arkaly agyz boşlugunda döreýän ýiti owaz. Mawyň sykylygyna-da bakman, ondan soň başyny aşak egip, dyzyny gaşamaga durdy (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Ýeliň, okuň we ş.m. hereketinden emele gelýän ses. Oklaryň sykylygynyň astynda düýrülip, ýygrylyp, hüwdülenen ýaly bolup uka gitdi (H. Ysmaýylow). sykylykçy [sy:kylykçy], at. 1. Sykylyk atmaga endik edinen (adam, çaga). 2. Ördegiň sykylyk atýan ýaly ses çykarýan, mele reňkli, gursagy ak görnüşi. sykylyklabermek [sy:kylykla:vermek], işl. Sykylyklap başlamak. sykylyklama [sy:kylyklamaj, iş ady. Sykylyklamak ýagdaýy. sykylyklamak [sy:kylyklamak], işl. 1. Sykylyk çalmak, sykylyk atmak. Ol aýdym bilmese- de, legenini dep edinip, hiňlenip, sykylyklan bolýar (N. Pomma). 2. gepl.d. Sykylyk çalýan ýaly şuwwuldyly ses etmek, ses döretmek. Oklaryň sykylyklaýan sesleri. sykylyklamaklyk [sy:kylyklamaklyk], iş ady. Sykylyklamak ýagdaýy. sykylyklamazlyk [sy:kylyklamazlyk], iş ady. Sykylyk atmazlyk. sykylyklaşmak [sy:kylyklaşmak], işl. Biri-birine sykylyk atmak. Olar tokaýyň içi bilen barýarkalar, kämahal bir sykylyklaşyp habarlaşýardylar. sykylyklatmak [sy:kylyklatmak], işl. Sykylyk atmaga mümkinçilik döretmek. sykylyklaýyş [sy:kylyklaýyş], iş ady. Sykylyklamak ýagdaýy. sykym at. Gysym. \n\t‣ Bir sykym (gysym) bolmak gaty horlanmak, inçelip galmak. sykyş iş ady. Sykmak ýagdaýy. sykyşmak işl. 1. Sykmaga kömek bermek. 2. Bilelikde sykmak. Olar toşap gaýnadyljak üzümi sykyşyp otyrdy. sylabermek [sy:la:vermek], işl. Birine sylag-hormat goýubermek, sarpa goýubermek. sylaça at. Külbike (barmak). \n\t‣ Sylaça ýaly kiçijik, keltejik (adam). Sylaça ýaly gyzyň pikirini gowy gördüňiz? (R. Gelenow). sylag [sy:lağ], at. 1. Özüňden ula ýa-da kiçä goýulýan hormat, sarpa. 2. Bir işde, zähmetde gazanylan üstünlik üçin berilýän pul ýa-da gymmatbaha zat, sowgat. sylaglabermek [sy:lağla:vermek], işl. Sylaglap başlamak; sylag bermegi dowam etdirmek. sylaglama [sy:lağlama], iş ady. Sylaglamak ýagdaýy. sylaglamak [sy:lağlamak], işl. Sylag bermek. Meni ýokary sylag bilen sylagladylar. sylaglamaklyk [sy:lağlamaklyk], iş ady. Sylaglamak ýagdaýy. sylaglamazlyk [sy:lağlamazlyk], iş ady. Sylag bermezlik. sylaglanmak [sy:lağlanmak], işl. Sylag berilmek. Ol ençeme gezek sylaglanypdy. sylaglaşmak [sy:lağlaşmak], işl. Sylag berişmek. sylaglatmak [sy:lağlatmak], işl. Sylag berdirmek. Ökde ýygymçylary gymmat bahaly zatlar bilen sylaglatdylar. sylaglaýyş [sy:lağlaýyş], iş ady. Sylaglamak ýagdaýy. sylagly [sy:lağly], syp. 1. Sylag berilýän, sylaga degişli. Sylagly orun. 2. Hormat-sylag goýulýan, hormatly, sarpaly. Garry molla obanyň sylagly adamsy (G. Kulyýew). sylaglylyk [sy:lağlylyk], at. Sylagy, hormaty barlyk, hormatlylyk, sarpalylyk. Ýaşlaryň arasynda sylaglylyk hem gowy zat. sylaglyrak [sy:lağlyra:k], syp. Azda-kände sylagly; sylag-hormaty köpräk. sylagsyz [sy:lağsyz], syp. 1. Sylagy ýok, sylagy bolmadyk, sylag almadyk. 2. Hormat-sylag edilmeýän, hormatsyz, sarpasyz. sylagsyzlyk [sy:lağsyzlyk], at. Sylagy ýokluk, sylagly dällik, hormatsyzlyk, sarpasyzlyk. sylama [sy:lama], iş ady. Sylamak ýagdaýy. sylamak [sy:lamak], işl. 1. Birine sylag- hormat goýmak, sarpa goýmak. Ony hemmeler sylaýar. 2. gepl.d., ser. Sylaglamak. sylamaklyk [sy:lamaklyk], iş ady. Sylamak ýagdaýy. Çagalara dogruçyllygy, özüňden ulyny sylamaklygy ündemeli. sylamazlyk [sy:lamazlyk], iş ady. Birine sylag-hormat etmezlik, hormat goýmazlyk. sylanmak [sy:lanmak], işl. 1. Birine sylag- hormat edilmek, hormat goýulmak. Ol gülküler sazanda gaty görýär diýlip, myhman sylanyp goýulýan-a bolmasyn (N. Saryhanow). 2. gepl.d., ser. Sylaglanmak. sylaşmak [sy:laşmak], işl. 1. Biri-biriňi sylamak, biri bilen sylaşykly bolmak. Ýeke özüň dälsiň olaň diregi, Gowsy sylaşaly birek-biregi (M. Seýidow). 2.Birnäçe bolup sylamak. sylaşyk [sy:laşyk], at. Biri-biriňe goýulýan hormat, edilýän sylag-hormat, sarpa. sylaşykly [sy:laşykly], at. Birek-birege sylaşyk edýän, biri-birini sylaýan. Sylaşykly bolmak. sylatmak [sy:latmak] işl. 1. Sylamagyny gazanmak, sylar ýaly etmek, hormatlatmak. 2. gepl.d., ser. Sylaglatmak. sylaýyş [sy:laýyş], iş ady. Sylamak ýagdaýy. sylgym [sy:lğym]: sylgymyny bermek bolmaly zady, wakany bilşine görä çalaja dyýdurmak. sylma [sy:lma], iş ady. Sylmak ýagdaýy. sylmak [sy:lmak], işl. 1. Esasan, ýüzüňi eliň iç ýüzi bilen süpürmek. Eli bilen maňlaýynyň derini syldy 2. "Bize-de miýesser etsin, oňat zat" diýip, eliňi ýa-da toý ýaglygyny ýüzüňe, maňlaýyňa degirmek. – Bir oňatja, aýyň bölegi ýalyjak gyz – diýip, ýüzüne sylypdyr (A. Durdyýew). 3. Iki eliňi öňe uzadybrak açyk halynda iç ýüzüni täze dogan çaga, täze dogan aýa we ş.m. tarap tutup, soňundan hem iç tarapyny açylgylygyna maňlaýyňa degirmek (bu hereket yzly- yzyna birnäçe gezek gaýtalanýar). – Işiňiz şow alsyn – diýip, olaryň giden ugruny ýüzüne syldy (R. Gelenow). sylmaklyk [sy:lmaklyk], iş ady. Sylmak ýagdaýy. sylybermek [sy:lyvermek], işl. Sylyp başlamak. sylyşmak [sy:lyşmak], işl. Köpçülik bolup sylmak. Derläp gara suw bolan suwçular derlerini sylyşyp, düşelgä özlerini atdylar. symaly [sy:ma:ly], syp. Görkli, sypatly. Maňlaýy bir garyş, bolsun at ýüzli, Tawus guş symaly, ütelgi gözli (Magtymguly). symgylt [symğylt], syp. Öçügsi gyzyl reňk. Göze görünmän ýaşan günüň yzyndaky symgylt bulut gyzgylt reňke aýlandy (B. Kerbabaýew). symrug [symru:ğ], at. Erteki-dessan gahrymanlaryny agyr ýagdaýlardan halas edýän hyýaly guş. Symrugyň ryzky ýetişen, Uçmaga mydarasy ýok (“Nejep oglan”). symsyk at. Çalarak düwlen ýumrugyň barmaklar tarapy. Ol onuň owurdyna ýumruklady, böwrüne symsyk urdy (B. Kerbabaýew). symsyklabermek [symsykla:vermek], işl. Symsyklap başlamak. symsyklama iş ady. Symsyklamak ýagdaýy. symsyklamak işl. Biriniň böwrüne yzly- yzyna symsygyň bilen hürseklemek, urmak. Ol meni bir syhly symsyklap otyr – diýip, aýtdy (A. Durdyýew). symsyklamaklyk iş ady Symsyklamak ýagdaýy. symsyklamazlyk iş ady. Biriniň böwrüne yzly-yzyna symsygyň bilen hürseklemezlik, urmazlyk. symsyklanmak işl.Symsyk urulmak. symsyklaşmak işl. Biri-biriňi symsyklamak. Olar biri-biriniň böwrüne symsyklaşyp, gülşüp otyrdylar. symsyklatmak işl. Symsyklamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Sen näme özüňçe bara-ýoga symsykladyp otyrsyň? symsyklaýyş iş ady. Symsyklamak ýagdaýy. symyljyk syp. Ýürege düşüp, çala agyryp duran agyry. Ýöne weli, içinden tutýan symyljyk agyry ony öz erkine goýmazdy (B. Kerbabaýew). symyljyrama iş ady. Symyljyramak ýagdaýy. symyljyramak işl. Bir hili symyljyk agyrmak. Ertirden bäri kelläm symyljyrap durandan soň, bir azajyk gyşaraýypdym (B. Kerbabaýew). symyljyramaklyk iş ady. Symyljyramak ýagdaýy. symyşlabermek [symyşla:vermek], işl. Symyşlap başlamak. symyşlama iş ady. Symyşlamak ýagdaýy. symyşlamak işl.Gaty köp iýip oturmak, sygnamak. Gara dere batyp, şol symyşlap otyr (B. Öwezow). symyşlamaklyk iş ady. Symyşlamak ýagdaýy. symyşlamazlyk iş ady. Symyşlap iýip oturmazlyk. symyşlaşmak işl. Birnäçe bolup symyşlamak, sygnamak, sümürmek. Iýmeli zat bolsa- ha Gurban ýadyňyza düşenok, ýeke özüňiz symyşlaşyp otyrsyňyz (A. Durdyýew). symyşlaýyş iş ady. Symyşlamak ýagdaýy. syn [sy:n] I, at, gepl.d., ser. Syý. Amanat don geýseň, synyňy silkeräk (Nakyl). \n\t‣ Synyny suwdan saýlamak (çykarmak) il hatary bolmak. \n\n\n SYN [sy:n] II, at. 1. Birini ýa-da bir zady her tarapdan gözden geçiriş. Adamzady tanap bolmaz syn bilen (Magtymguly). 2. Bir işe, esere ýazuw üsti bilen berilýän ýazmaça baha. Ýazan synyny okap berdi. 3. Özara baglanyşykly wakalar, hadysalar hakynda gysgaça habar. Halkara ýagdaýyna syn. \n\t‣ Synyň oturmak göwnüň ýetmek, öz ýanyňdan oňat diýip baha bermek, halamak. Dor atyň owadan syratyna syny oturdy. \n\n\n SYN [sy:n] III: syn etmezlik kemçilik hasap etmezlik, kemçilik saýmazlyk. Yzzat, hormat syn etmegin Görüm görülmegen ýerde (Magtymguly). syna [sy:na], at. Beden, göwre, ten. Ýar, synaňa synam degdi, Goýnuň jennetdir gümana (“Görogly”). Köňlümde ýanan otlar synamda sönmez gelin (Kemine). \n\t‣ Syna sagat beden agzalary sagat, sagdyn. synabermek [sy:na:vermek], işl. Synap başlamak. synag [sy:nağ], at. 1. Tejribe maksady bilen geçirilýän barlag, derňew. Öz synagyny näme bilen başlajagyny oýlanyp-çenlenip başlady (A. Gowşudow). 2. Gözden geçiriş, barlag. Gurluşyk ýaşlar üçin uly synag mekdebi boldy.3. Okuw dowamynda jemleýji barlag. Soňky synpyň okuwçylary synaga taýýarlanýarlar. synahor [sy:naho:r], at. Düýäniň aýagyna çykýan çykuw. synalmak [sy:nalmak], işl. Synag edilmek, barlanyp görülmek. Özüniň synalýandygyndan habarsyz Ylýas Töre elindäki dürre gamçyny tekepbirlik bilen öýlere baka uzatdy (A. Gowşudow). synama [sy:nama], iş ady. Synamak ýagdaýy. synamak [sy:namak], işl. Synag etmek, barlap görmek. Seni synamak üçin oýun edip aýtdym (B. Kerbabaýew). synamaklyk [sy:namaklyk], iş ady. Synamak ýagdaýy. synamazlyk [sy:namazlyk], iş ady. Synag etmezlik, barlap görmezlik. synanma [sy:nanma], iş ady. Synanmak ýagdaýy. synanmak [sy:nanmak], işl. Bir işi ýerine ýetirjek bolup synanyşyk etmek, çemeleşmek. Bu aralykda biri derwezäni açjak bolup synandy (B. Seýtäkow). synanmaklyk [sy:nanmaklyk], iş ady. Synanmak ýagdaýy. synanmazlyk [sy:nanmazlyk], iş ady. Bir işi ýerine ýetirjek bolmaga çemeleşmezlik. synanybermek [sy:nanyvermek], işl. Synanyp başlamak. synanylmak [sy:nanylmak], işl. Bir iş ýerine ýetiriljek bolnup synanyşyk edilmek. synanyşmak [sy:nanyşmak], işl. Synanyp görmek. Ol ýene-de işlemäge synanyşdy. synanyşyk [sy:nanşyk], at. 1. Bir zady amala aşyrmak maksady bilen edilýän hereket. Haýsydyr bir sosial, syýasy ýa-da ykdysady meseläni bir gezekde we hemişelik çözmek synanyşyklary diňe bulam- bujarlyga hem-de durnuksyzlyga getirýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 2. Ýaryşlaryň käbir görnüşinde ýaryşa gatnaşýanyň birnäçe gezek synanyp gaýtalaýan çykyşy. Ol üçünji synanyşykda iň ýokary netijäni gazandy. synaňkyrlamak [sy:naňkyrlamak], işl. 1. Synmaga ýakynlamak, ýykylaňkyrlamak. 2. Gaýnap duran zadyň gaýnamasy kesilmäge, gaýnamasy galmaga golaýlamak. synaşmak [sy:naşmak], işl. Birek-biregi synamak. Adamzady tanap bolmaz syn bilen, Synaşmagan bilmez kişi kişini (Magtymguly). synatmak [sy:natmak], işl. Synag etdirmek, barladyp gördürmek. synaýyş [sy:naýyş], iş ady. Synamak ýagdaýy. synçgabermek [synçğa:vermek], işl. Synçgap ugramak. synçgalamak [synçğalamak], işl., ser. Synçgamak. Otluçöpden bir til ýolup Synçgylady dişlerini (K. Gurbannepesow). synçgalanmak [synçğalanmak], işl. 1. Dikilen, oturdylan agajyň we ş.m. düýbi agaç ýa-da demir çiş sünjülip yzly-yzyna berkidilmek. 2. Dişiň arasynda galan zatlar kiçijik çöp bilen arassalanmak. synçgama [synçğama], iş ady. Synçgamak ýagdaýy. synçgamak [synçğamak], işl. 1. Dikilen, oturdylan agajyň we ş.m. düýbüni agaç ýa-da demir çiş bilen gaýta-gaýta sokup berkitmek. Hiňňildik üçin dikilen agaçlaryň düýbüne daşdyr gum guýup, synçgap berkitdiler. 2. Esasan, dişiň arasynda galan zatlary inçejik çöp sokup aýyrmak, arassalamak. synçgamaklyk [synçğamaklyk], iş ady. Synçgamak ýagdaýy. synçgamazlyk [synçğamazlyk], iş ady. Synçgamak işi edilmezlik. synçgaşmak [synçğaşmak], işl. 1. Synçgamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde synçgamak. synçgatmak [synçğatmak], işl. 1. Dikilen, oturdylan agajyň we ş.m. düýbüni agaç ýa-da demir çiş bilen gaýta-gaýta sokup berkitdirmek. 2. Dişiň arasynda galan zatlary inçejik çöp sokup aýyrtmak, arassalatmak. synçgaýyş [synçğaýyş], iş ady. Synçgamak ýagdaýy. synçgylawuk [synçğylowuk], at, ser. Hynçgylawuk. synçgyrma [synçğyrma], iş ady. Synçgyrmak ýagdaýy. synçgyrmak [synçğyrmak], işl. Synçgylawuk tutmak. Synçgyryp oturyşyna, suw guýjak bolýardy. synçgyrtmak [synçğyrtmak], işl. Synçgyrmaga mejbur etmek. Näme üçindigini bilemok, synçgyrdyp başlady. synçgyrybermek [synçğyryvermek], işl. Synçgyryp başlamak. synçgyryş [synçğyryş], iş ady. Synçgyrmak ýagdaýy. synçgyryşmak [synçğyryşmak], işl. Birnäçe bolup synçgyryp durmak. synçy [sy:nçy], at. 1. Gelinlik gyza, öýlenjek ýigide syn etmäge gelýän adam. Sen özüňi synlamaga synçy gelenini bilip dursuň, kelläňe telpegiňi geý (A. Gowşudow). 2. Syn edip bilýän, ýiti, görgür. Ýazyjy synçy bolmalydyr. 3. Esasan, syýasy wakalara seslenip syn ýazýan ýa-da radio-telewideniýede çykyş edýän adam. synçylyk [sy:nçylyk], at. Synlamaga ökdelik, syn edip, baha berip bilmek häsiýeti. syndy [synny], at. Haly çitiminiň ösüntgi ýüpüni gyrkmak, halynyň ýüzüni tekizlemek üçin gaýça, gyrkylyga meňzeş uzyn demir gural. Sen biziň syndylarymyzy çalyp ber (A. Durdyýew). syndyrmak [sy:nnyrmak], işl. 1. Bütinleý heläkçilige uçratmak, ýykmak. 2. Ruhdan düşürmek. 3. Gaýnap duran zadyň gaýnamasyny kesdirmek, gaýnamasyny galdyrmak. 4. göç.m. Biderek adam hasaplamak, gowularyň hataryna goşmazlyk. Bir göreniňi öwme-de, syndyrma-da (Atalar sözi). synja [synja:]: synja gylmak namaz okamak üçin iniňi arassalamak. synlabermek [sy:nla:vermek], işl. Synlap ugramak. synlama [sy:nlama], iş ady. Synlamak ýagdaýy. synlamak [sy:nlamak], işl. Birine ýa-da bir zada içgin, her taraplaýyn syn etmek, gözden geçirmek. Yzyna öwrüldi-de, Isgenderi siňe synlady (B. Seýtäkow). synlamaklyk [sy:nlamaklyk], iş ady. Synlamak ýagdaýy. synlamazlyk [sy:nlamazlyk], iş ady. Birine ýa-da bir zada içgin, her taraplaýyn syn etmezlik, gözden geçirmezlik. synlanmak [sy:nlanmak], işl. Birine ýa-da bir zada içgin, her taraplaýyn syn edilmek. synlaşmak [sy:nlaşmak], işl. 1. Synlamaga kömek, ýardam etmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde synlamak. Biri-biriniň bitiren işlerini synlaşdylar. synlatmak [sy:nlatmak], işl. Syn etdirmek, gözden geçirtmek. Men özümi synlatmaga gelemok (B. Kerbabaýew). synlaýyş [sy:nlaýyş], iş ady. Synlamak ýagdaýy. synma [sy:nma], iş ady. Synmak ýagdaýy. synmak [sy:nmak], işl. 1. ser. Döwülmek. Suw küýzesi suwda synar (Nakyl). Aýagynyň synmagyna seniň ynsabyň nähili çydar (B. Kerbabaýew). 2. Bütinleý heläkçilige uçramak, ýykylmak. 3. Gaýnamy kesilmek, gaýnandan soň ýene sowap ugramak. Aýallarynyň goýýan tüňçesi birnäçe mertebe gaýnap syndy (A.Gowşudow). Gaýnamy synmak. synmaklyk [sy:nmaklyk], iş ady. Synmak ýagdaýy. synp at. Orta bilim berýän mekdebiň okuwçylar topary. Bäşinji synpyň okuwçysy. syntgy [sy:ntgy], at. 1. Täze işilen ýüpüň, ýüplügiň, kirşiň daşyndaky übtükleri syryp aýyrma, towuny ýylmama. Onsoň ýene-de kirşe syntgy berjek boldy (N. Saryhanow). 2. göç.m. Ýalňyşlyklary, nädogry ýazylanlary düzetme, ýylmama, timarlama, taraşlama. Emma onuň entek kämilleşmedik ylhamyndan döreýän setirler syntga mätäçdi (“Edebiýat we sungat”). syntgylabermek [sy:ntgyla:vermek], işl. Syntgylap başlamak. syntgylama [sy:ntgylama], iş ady. Syntgylamak ýagdaýy. syntgylamak [sy:ntgylamak], işl. 1. Täze işilen ýüpüň, ýüplügiň, kirşiň daşyny öl zat bilen syhap towuny ýylmamak, düzlemek, üpür-çüpürini aýyrmak. Ol sazyň kirşini ýaglygynyň ujuny ölläp, birnäçe gezek syntgylady. 2.göç.m. Äheňini, ýalňyşlyklaryny düzedip ýylmamak, timarlamak, taraşlamak. Käbir sözlemleri syntgylamaly. syntgylamaklyk [sy:ntgylamaklyk], iş ady. Syntgylamak ýagdaýy. syntgylamazlyk [sy:ntgylamazlyk], iş ady. Syntgylamak işini ýerine ýetirmezlik. syntgylanmak [sy:ntgylanmak], işl. 1. Täze işilen ýüpüň, ýüplügiň, kirşiň daşynyň towy öl zat bilen ýylmalmak, düzlenmek, üpür-çüpüri aýrylmak. 2. Ýetmezi düzedilip ýylmalmak, timarlanmak, taraşlanmak. Syntgylanmadyk kiriş. Ýeterlik syntgylanmadyk jümleler. syntgylaşmak [sy:ntgylaşmak], işl. 1. Syntgylamaga kömek etmek (syntgylamak işliginiň 1- nji, 2-nji manylary boýunça). 2. Bilelikde syntgylamak (syntgylamak işliginiň 1-nji, 2-nji manylary boýunça). syntgylatmak [sy:ntgylatmak], işl. Syntgylamak işini başga birine etdirmek; syntgylamaga mümkinçilik döretmek(syntgylamak işliginiň 1-nji, 2-nji manylary boýunça). Ädikçi sapagyny şägirdine mum bilen pugta syntgylatdy. Bu sözlemleri mazaly syntgylatmaly. syntgylaýyş [sy:ntgylaýyş], iş ady. Syntgylamak ýagdaýy. synybermek [sy:nyvermek], işl. Synyp ugramak. synyk [sy:nyk], syp. 1. Döwük, bölek-bölek bolan, döwlen. 2. Hapa bolaýmasyn diýip, dandap, seljerip iýýän (adam, çaga). \n\t‣ Synyk göwün bir zatdan ynjan, kemsidilen göwün. Synyk göwne seýik tapylmady. synyş [sy:nyş], iş ady. Synmak ýagdaýy. synyşmak [sy:nyşmak], işl. Dura-bara synmak. syňrak at. 1. Goýun, geçi, sygyr we ş.m. goşa toýnakly mallaryň toýnagynyň paşmakly ýeri. Näzik syňraklary bilen gaty ýerden gum tozadýar (B. Kerbabaýew). 2. Adamyň iki barmagynyň arasy. Syňragy bilen ýerde ýatan ýüňjagazy ýokary galdyryp, eli bilen aldy-da tüýdüşdirdi (A. Durdyýew). Syňragyň bilen çöregi tutmak erbet gylyk hasaplanýar. syňsyraklama iş ady. Syňsyraklamak ýagdaýy. syňsyraklamak işl. Biwagt gezip ýörmek. syňsyraklaşmak işl. Birnäçe bolup syňsyraklap ýörmek. syp : syp bermek duýdurman gaçyp gitmek. Bolandyr teniniň awunan ýeri, Taşlap ýoldaşyny syp berdi biri (A. Kekilow). sypa [sypa:], at. Üstüne düşek düşäp oturmak, ýatmak üçin palçykdan, gumdan galdyrylan beýik ýer, seki. Reýhan zaňňar bir beýik sypanyň üstünde harlap ýatyr (“Görogly”). – Şu ýere ýazaý – diýip, güjümiň aşagyndaky sypany görkezdi (H. Garabaýew). sypabermek [sy:pa:vermek], işl. Sypap başlamak. sypahy [sypa:hy], at, k.d., ser. Sypaýy II. Ol, jemyg goşun sypahyny wezirler bilen şäherge gaýtardy (“Asly – Kerem”). sypahylyk [sypa:hylyk], at. Sypahynyň kesp- käri. Bilmedim, sen kaýsy bolduň, belli bir iş tutmadyň, Ne sypahylyk bile bolduň, ne mollalyk bile (Magtymguly). sypajaklabermek [sypajakla:vermek], işl. Sypajaklap ugramak. sypajaklama iş ady. Sypajaklamak ýagdaýy. sypajaklamak işl. Kelläňi, ýüzüňi bir sebäbe görä eýläk-beýläk sowmak; sypjyklyk etmek. sypajaklamazlyk iş ady. Sypajaklamak hereketini etmezlik, sypajaklap dumazlyk. sypajaklatmak işl. Sypajaklamak katdyna ýetirmek. Kempir kellesini eýläk-beýläk sypajaklatdy (“Görogly”). sypajaklaýyş iş ady. Sypajaklamak ýagdaýy. sypal [sypa:l], at. Bugdaý, arpa we ş.m. ekinleriň iri baldagy ýa-da orlup alnandan galan düýbi. sypalabermek [sy:pala:vermek], işl. Sypalap ugramak; sypalamagy dowam etdirmek. sypalama [sy:palama], iş ady. Sypalamak ýagdaýy. sypalamak [sy:palamak], işl. Sypamak hereketini birnäçe ýola gaýtalamak. Ol saçlaryny sypalady. sypalamaklyk [sy:palamaklyk], iş ady. Sypalamak ýagdaýy. sypalamazlyk [sy:palamazlyk], iş ady. Sypalap durmazlyk. sypalanmak [sy:palanmak], işl. Gaýta-gaýta sypalmak. sypalaşdyrmak [sy:palaşdyrmak], işl. Yzly-yzyna sypalap çykmak. Ol sakgalyny sypalaşdyrdy-da, ýüzüme seretdi (N. Saryhanow). sypalaşmak [sy:palaşmak], işl. Bilelikde sypalamak. Ýaglyk bilen ýüzlerini sypalaşyp otyrlar (“Görogly”). sypalatmak [sy:palatmak], işl. Sypalamaga mümkinçilik döretmek, ýol bermek. sypalaýyş [sy:palaýyş], iş ady. Sypalamak ýagdaýy. sypalga [sypalğa], at. Sypmak, başyňy gutarmak üçin gaçalga, bahana, delil, sebäp. Ejesiniň soragly gözüne garandan soň, ýene ýüzüni beýläk sowdy, sypalga agtardy (B. Kerbabaýew). sypalmak [sy:palmak], işl. Bir zadyň ýa-da bedeniň üstünden, ýüzünden eliňi ýeňillik, mylaýymlyk bilen geçirilmek, gezdirilmek. sypama [sy:pama], iş ady. Sypamak ýagdaýy. sypamak [sy:pamak], işl., 1. Bir zadyň ýa-da bedeniň üstünden, ýüzünden eliňi ýeňillik, mylaýymlyk bilen geçirmek, gezdirmek. Şondan soň, Atahan oglunyň başyny sypady-da, nesihat berdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Mylaýymlyk, mähirlilik etmek, sypaýyçylyk etmek. Sylamaga puluň bolmasa, sypamaga diliň bolsun (Nakyl). sypamaklyk [sy:pamaklyk], iş ady. Sypamak ýagdaýy. sypamazlyk [sy:pamazlyk], iş ady. Sypamak hereketini etmezlik. sypandyrmak [sy:pannyrmak], işl. Sypanmagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. sypanjaň [sy:panjaň], syp. Sypanmagy, özüne timar bermegi gowy görýän, ýylmanagan. sypanjaňlyk [sy:panjaňlyk], at. Sypanjan häsiýetlilik, ýylmanaganlyk. sypanjyrabermek [sy:panjyra:vermek], işl. Sypanjyrap başlamak. sypanjyrama [sy:panjyrama], iş ady. Sypanjyramak ýagdaýy. sypanjyramak [sy:panjyramak], işl. Üst- başyňa, ýüz-gözüňe timar bermek, ýylmanmak. Wüşi kel diwardan asylgy duran ullakan aýnaň öňüne bardy we öz ýüzüne seredip, sypanjyramaga durdy (A. Gowşudow). sypanjyramaklyk [sy:panjyramaklyk], iş ady. Sypanjyramak ýagdaýy. sypanjyramazlyk [sy:panjyramazlyk], iş ady. Sypanjyrap durmazlyk. sypanjyraşmak [sy:panjyraşmak], işl. Birnäçe bolup sypanjyramak. sypanjyraýyş [sy:panjyraýyş], iş ady.Sypanjyramak ýagdaýy. sypanma [sy:panma], iş ady. Sypanmak ýagdaýy. sypanmak [sy:panmak], işl. 1. Üst-başyňa, ýüz-gözüňe timar bermek, timarlanmak, ýylmanmak. 2. göç.m. Dolup akmak, püre-pür bolup akmak (ýap, derýa, jar hakda). Ol jar owsunçly ýaly hemme suwy demine dartyp, püre-pür bolupdyr-da, daş-töweregi bilen sypanyp akýardy (A. Gowşudow). sypanmaklyk [sy:panmaklyk], iş ady. Sypanmak ýagdaýy. sypanmazlyk [sy:panmazlyk], işl. Sypanyp durmazlyk. sypanybermek [sy:panyvermek], işl. Sypanyp başlamak. sypanylmak [sy:panylmak], işl. Üst-başyňa, ýüz-gözüňe timar berilmek, timarlanmak, ýylmanmak. sypanyş [sy:panyş], iş ady. Sypanmak ýagdaýy. sypanyşmak [sy:panyşmak], işl. Köp bolup sypanmak. sypaň-sermeň [sy:paň-sermeň]:sypaň- sermeň etmek sypamak, sypaşdyrmak, o ýerine, bu ýerine elini degirmek. sypaşdyrmak [sy:paşdyrmak], işl. Birnäçe gezek sypamak, yzly-yzyna sypap durmak. Gaşlaryny sypaşdyryp, uçjagazy gözüne gaýdyp duran murtlaryny towlaşdyrdy (A. Durdyýew). Juda bolmasa, gozalary sypaşdyr (B. Kerbabaýew). sypat at. 1.Bir zadyň ýa-da biriniň daş görnüşi, keşp, ýasaw. Onuň daş sypaty kime çalym edýär? 2. göç.m. Gylyk-häsiýet, boluş, özüňi alyp-baryş. Tutanýerlilik onuň aýratyn sypatydy. 3. dil b. Nähili?, nätüýsli?, neneňsi? diýen soraglara jogap bolup, bir zadyň hilini, häsiýetini we degişliligini aňladyp, sypatlandyryp gelýän söz topary. sypatdaş syp. Daş görnüşi, bolşy, sypaty meňzeş. Olar sypatdaş adamlar. sypatdaşlyk at. Bir meňzeşlik, sypaty, görnüşi deňlik, birlik. Birnäçelerinde meňzeşlik, sypatdaşlyk bar. sypatlandyrma [sypatlannyrma], iş ady. Sypatlandyrmak ýagdaýy. sypatlandyrmak [sypatlannyrmak], işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň daş görnüşini, sypatyny kesgitlemek. Jaýyň daş görnüşini sypatlandyrmak. 2. göç.m. Gylygyny-häsiýetini, bolşuny beýan etmek. Eserin gahrymanyny sypatlandyrmak. sypatlandyrmaklyk [sypatlannyrmaklyk], iş ady. Sypatlandyrmak ýagdaýy. sypatlandyrmazlyk [sypatlannyr- mazlyk], iş ady. Gylygyny-häsiýetini, bolşuny kesgitlemezlik, beýan etmezlik. sypatlandyrybermek [sypatlannyry- vermek], işl. Sypatlandyryp başlamak. sypatlandyrylmak [sypatlannyrylmak], işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň daş keşbi kesgitlenmek. 2. göç.m. Gylyk-häsiýeti beýan edilmek. sypatlandyryş [sypatlannyryş], iş ady. Sypatlandyrmak ýagdaýy. sypatmak [sy:patmak], işl. Bir zadyň ýa-da bedeniň üstünden, ýüzünden eliňi ýeňillik, mylaýymlyk bilen geçirtmek, sypalatmak. Arkaňy sypatmak. sypaýy [sypa:ýy] I, syp. 1. Örän edepli, salyhatly, asylly. Ol özüni sypaýy alyp barýar. 2. Göze gelüwli, gelşikli. Onuň geýnişi sypaýydy – başyna gülli owadan ýaglyk atynypdyr (“Mugallymlar gazeti”).Ussat senetçiler örän sypaýy nah matalary dokapdyrlar. \n\n\n SYPAÝY [sypa:ýy] II, at, kön.s. Esger, serbaz. Ol hat şeýle başlanýardy: "Maglum bolsun kim, Gowşut hanyň dilinden: – Eý Hemze Mürze, eý Gara sertib, eý şazada hem sypaýylar!"(B. Kerbabaýew). sypaýyçylyk [sypa:ýçylyk], at, ser. Sypaýylyk. Nurjahan sypaýyçylyk bilen sorady (B. Pürliýew). sypaýyçylykly [sypa:ýçylykly], syp. Diýjek sözüni edep bilen aýdýan. Ol sypaýyçylykly adamdyr. sypaýyçylyklyrak [sypa:ýçylyklyra:k], syp. Azda-kände sypaýyçylykly. Adam diýeniň sypaýyçylyklyrak bolsady. sypaýyçylyksyz [sypa:ýçylyksyz], syp. Sypaýyçylygy ýok, sypaýyçylygy bolmadyk. Sypaýyçylyksyz adam. sypaýyçylyksyzrak [sypa:ýçylyksyzyra:k], syp. Sypaýyçylygy ýograk. sypaýylyk [sypa:ýylyk], at. Örän edeplilik, salyhatlylyk, asyllylyk, sypaýyçylyk. Sypaýylyk bilen gol gowşuryp bile barýardylar. sypaýyrak [sypa:ýyra:k], syp. 1. Azda-kände sypaýy. 2. Ýönekeýden gelşikli (eşik hakynda). Ol gelin sypaýyrak geýinmegi halaýardy. sypaýyş [sy:paýyş], iş ady. Sypamak ýagdaýy. sypdyrma iş ady. Sypdyrmak ýagdaýy. sypdyrmak işl. 1. Tutup duran zadyňy eliňden gidermek, goýbermek. Sygryň tanapyny elimden sypdyrdym. 2. göç.m. Birini kynçylykly ýagdaýdan halas etmek. 3. Bir zady görmezlikden, bilmezlikden aýyrmazlyk. Bir-iki ýerde otur alamatyny hem sypdyrypdyryn (J. Akyýew). 4. Bir gizlin syry aýtmasyz ýerde aýtmak, ile äşgär etmek. Artykmaç sözi agzyndan sypdyrany üçin gorkdy. 5. gepl.d. Birden artbujakdan ýel goýbermek. sypdyrybermek [sypdyryvermek], işl. Sypdyryp goýbermek. sypdyrylmak işl. 1. Tutup duran zadyň eliňden goýberilmek. 2. göç.m. Halas edilmek, boşadylmak. Sypdyrylmadyk bolsa, ele düşjekdi. 3. Bir zat görmezlikden, bilmezlikden aýrylmazlyk. 4. Bir söz aýtmasyz ýerde aýdylmak, diliňden gaçyrylmak. sypjygrak [sypjyğyra:k], syp. Birneme sypjyk. sypjyk syp. Bir zady ýerine ýetirmekden boýun towlaýan, aňsat el bermeýän, sapalakçy. Öz-ä suwgysymlan ýaly sypjyg-ow! 2. Elde-aýakda durman, sypyp barýan, geçip barýan. Bagt diýlen zat, gör, nähili sypjyk zat, ony tutdummykam diýseňem sypjap dur (B. Kerbabaýew). sypjyklabermek [sypjykla:vermek], işl. Sypjyklap başlamak. sypjyklama iş ady. Sypjyklamak ýagdaýy. sypjyklamak işl. Bir zatdan boýun gaçyrmak üçin bahana gözlemek, sapalak atmak. sypjyklaşmak işl. Birnäçe bolup sypjyklamak. sypjyklaýyş iş ady. Sypjyklamak ýagdaýy. sypjyklyk at. Sypjygyň gylyk-häsiýeti. –Tarhan batyryň ýeke özi hem bir zat eder-le – diýip, sypjyklyk etdi (G. Kulyýew). sypjyrdylmak işl. Teniň bir ýeriniň hamynyň ýüzi soýulmak, sypyrylmak. sypjyrma iş ady. Sypjyrmak ýagdaýy. sypjyrmak işl. Teniň bir ýeriniň hamynyň ýüzüni soýmak, sypyrmak. Agaçlaryň şahalary, çöp- çalamlar onuň el-ýüzüni sypjyrypdyr (B. Pürliýew). sypjyrmazlyk iş ady. Bir zadyň ýüzüni sypjyryk etmezlik. sypjyrtmak işl. Bir zada degrip, teniň bir ýeriniň hamynyň ýüzüni soýdurmak, sypyrtmak. Eliňi agaja sypjyrtmak. sypjyrybermek [sypjyryvermek], işl. Sypjyryp başlamak. sypjyryk at. Teniň hamynyň sypjyrylan ýeri, soýuk. Ýüzüniň sypjyrygy bildirip durmak. sypjyryk-sypjyryk at. Köp sanly sypjyryk. Endam-jany sypjyryk-sypjyryk bolan eken. sypjyrylmak işl. Teniň bir ýeriniň hamynyň ýüzi soýulmak, sypyrylmak. Ol ýere ýykylsa-da, süňňüne zat bolman, diňe tirsegi sypjyrylypdyr (B. Kerbabaýew). sypjyryş iş ady. Sypjyrmak ýagdaýy. sypma iş ady. Sypmak ýagdaýy. sypmak işl. 1. Elden ýa-da bir zatdan belli bir sebäbe görä gaçmak, düşmek. Küýze elimden sypdy. 2.Birinden ýa-da bir zatdan bir tär, ýol bilen gutulmak, dynmak, boşamak. sypmazlyk iş ady.. Sypmak hereketi amala aşmazlyk. sypybermek [sypyvermek], işl. Sypyp başlamak. sypynç : sypynç bermezlik ýol bermezlik, ganalga bermezlik, sypdyrmazlyk, goýbermezlik. Nätjek, enemiň höçjetligi, bir diýen ýerini depip durmagy maňa sypynç bermedi (R. Gelenow). sypyndyrmak işl. Iş-güýç arasynda ýa-da bir zatdan birneme boşatmak, maý tapdyrmak, eliňi boşatmak. Sypyndyrman gaýgy-gam, Girdabyna salypdyr (A. Kekilow). sypynma iş ady. Sypynmak ýagdaýy. sypynmak işl. Işden birneme boşaşmak, iş arasynda maý tapmak, eliň boşamak. sypynmaklyk iş ady. Sypynmak ýagdaýy. sypynmazlyk iş ady.. Maý tapmazlyk, eliň boşamazlyk. sypynylmak işl. Bir zatdan birneme boşaşylmak, maý tapylmak, eliň boşamak. sypynyş iş ady. Sypynmak ýagdaýy. sypynyşmak işl. Birneme boşaşmak, maý tapmak. Iş-aladalardan sypynyşdyk. sypyrma iş ady. Sypyrmak ýagdaýy. sypyrmak işl. 1. Bir zadyň daş örtügini, gabygyny we ş.m. soýup aýyrmak, soýmak. 2. gepl.d. Biriniň üstündäki, egnindäki zady zor bilen çykarmak. Tarhan onuň egnindäki mele çäkmeni sypyryp aldy (G. Kulyýew). sypyrmaklyk iş ady. Sypyrmak ýagdaýy. sypyrmazlyk iş ady. Sypyryp durmazlyk, sypyrmak hereketini etmezlik. sypyrtmak işl. Sypyrmak işini başga birine etdirmek, sypyrmaga ýol bermek. sypyrybermek [sypyryvermek], işl. Sypyryp başlamak. sypyrylmak işl. 1. Bir zadyň daş örtügi, gabygy we ş.m. soýlup aýrylmak, soýulmak. Ol uzyndan ýogyn, gabygy sypyrylmadyk pürsdi (A. Gowşudow). 2. gepl.d. Biriniň üstündäki, egnindäki eşigi zor bilen çykarylyp alynmak. sypyrynmak işl. Öz eşikleriňi sypyrmak, çykarynmak. Ol sypyryndy-da, içki balagyndan başga baryny orta atdy (N. Saryhanow). sypyryşdyrmak işl. Bir ýan ujundan sypyryp çykmak. sypyryşmak işl. 1. Sypyrmaga kömekleşmek. 2. Bilelikde sypyrmak. syr I, at. Başgalardan gizlin saklanýan pikir, ýaşyryn zat. Oglum, sen patyşanyň syryna ýetik däl ekeniň (“Görogly”). \n\t‣ Syr saklamazlyk bir zady aýtman, içiňde gizlin saklamazlyk, ýaşyrmazlyk. Ine, syryp ýörüs köçeleň boýun, Bir-birmiz tanaman, nobata durus, Geliň, syr saklaman, alalyň boýun, Sol daşy näçämiz göterip ýörüs (G. Ezizow). \n\n\n SYR II, at. Hor malyň gapyrgasynyň daş- töweregindäki ýelmeşip duran ýargak. syrama I, II, iş ady. Syramak ýagdaýy. syramak I, işl. Güýçli ýel sebäpli sowrulyp ýagmak, sowrulyp bir ýere üýşmek (gar, çäge we ş.m. hakynda). Gar syraýardy, sowuk şemal degen ýerini kesip gelýärdi (B. Seýtäkow). \n\n\n SYRAMAK II,işl. Arasyna pagtadyr ýüň salnan zadyň ýüzüni ýygy edip tikmek, çekmek. Ýorgany syramak. Don syramak. syrat [sy:rat], at. Adamyň gelşikli, görmegeý daş keşbi, görki. Onuň syratyny bir gezek görseň, ol saňa gündiz dynç, gije uky bermeýär (B. Seýtäkow). \n\n\n SYRAT [syra:t], at. Dini düşünjä görä, jähennemiň üstündäki gyldan inçe, gylyçdan ýiti köpri. – Syrat köprüsi gyldan inçe, gylyçdan hem ýitiräk – diýýär (Kemine). syratly [sy:ratly], syp. Daş görnüşi görmegeý, owadan, peşeneli, gelşikli. Aýnanyň syratly göwresi nepis çekilen surata çalym edýär (B. Kerbabaýew). syratlylyk [sy:ratlylyk], at. Syratly bolmaklyk, syraty barlyk. syratlyrak [sy:ratlyra:k], syp. Azda-kände syratly. Ýigitleriň has syratlyragy. syratmak işl. Syramak işini birine etdirmek. syratsyz [sy:rassyz], syp. Syraty ýok, syratly däl. syratsyzlyk [sy:rassyzlyk], at. Syraty ýokluk, syratly dällik, syratsyz bolmaklyk. syraýyş iş ady. Syramak ýagdaýy. syrça at. 1.Daşdan, demirden ýasalan gaplaryň we ş.m. içine, ýa bolmasa, daşyna çalynýan ýalpyldawuk reňk. Içi ak syrça çalnan ýaşyl jamy nahardan dolduryp getirdi (N. Pomma). 2.Dişiň daşynyň ýylpyldawuk örtügi. Düýe çaly dişiň syrçasyna oňat täsir edýär. \n\t‣ Syrçasy suw götermez girrik. syrçalabermek [syrçala:vermek], işl. Bir zada syrça çalybermek. syrçalama iş,ady. Syrçalamak ýagdaýy. syrçalamak işl. Syrça çalmak, syrça bilen örtmek. Küýzäni suw syzmazlygy üçin syrçalaýarlar. syrçalamaklyk iş ady. Syrçalamak ýagdaýy. syrçalamazlyk iş ady. Syrça çalmazlyk, syrça bilen örtmezlik. syrçalanmak işl. Syrça çalynmak, syrça bilen örtülmek. syrçalaşmak işl. 1. Syrçalamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde syrçalamak. Ussalar küýzeleri syrçalaşyp otyrdy. syrçalatmak işl. Syrçalanmak işini başga birine etdirmek; syrçalamaga mümkinçilik bermek. syrçalaýyş iş ady. Syrçalamak ýagdaýy. syrçaly syp. Syrça çalnan, syrça bilen örtülen. syrdalmak işl. Syrdalyp goýulmak. Ýorgan syrdaldy. syrdam [sy:rdam], syp. Uzyndan inçe, göni ösen, dik. syrdambitin [syrdammiti:n], syp. Ýyrtyk- ýirik ýeri bolmadyk, bitin (geýim-gejim hakynda). Biriniň jalbary elhal syrdambitin bolsa, köýnegi omurdanyndan düşüp, çigni gyzaryp durdy (H. Derýaýew). Ol syrdam- bitin hem bolsa, mazaly geýlip, ozal suwy alnandy (Ý. Mämmediýew). syrdamak işl., ser. Syramak II. Ýorgan syrdamak. Don syrdamak. syrdamlanmak [sy:rdamlanmak], işl. Uzyn we göni boýly bolan ýaly bolmak, syratly bolmak. Jemal öňküsinden syrdamlanypdy (N. Saryhanow). syrdamrak [sy:rdamra:k], syp. Boýy uzynrak, dikräk. syrdanmak işl. Özüň üçin syrdamak. syrdaş at. Biri beýlekisine syryny aýdýan, syr alyp, syr berişýän, ýürekdeş. Syrdaşym, başdaşym, ýaman günde ýoldaşym (“Görogly”). Magtymguly, aýdar, ýigitler başy, mejlisde köp bolar onuň syrdaşy (Magtymguly). syrdaşlyk at. Syrdaş bolmaklyk, ýürekdeşlik. syrdaşmak işl. Syrdamaga kömekleşmek. syrdatmak işl. Syrdamak işini başga birine etdirmek. Don syrdatmak. syrdyrmak [sy:rdyrmak], işl. 1. Päki bilen düýbünden aýyrtmak (saç, sakgal hakynda). Başyňy syrdyrmak. 2. Öýüň içini, daşyny we beýleki ýerleri süpürdip arassalatmak. Içerini syrmak. 3. Açmak üçin aýyrtmak (tuty, perde hakda). Perdäni syrdyrmak.4. Gynyndan, gabyndan sogurdyp çykartmak (pyçak, gylyç hakynda). 5. Ýoluň, ýabyňwe ş.m. ugry bilen ýöretmek. Ýabyň boýuny syryp gitmek. 6. Iş etmän, boş aýlanyp, gezip ýörmek. Näme beýdip köçe-köçe syryp ýörsüň? syrgyn [syrğyn], at. Güýçli ýel bilen sowrulyp, syrap ýagýan gar. \n\n\n SYRGYN [sy:rğyn], at. Hatar bolup oturan (öý, jaý). Uzyn syrgyn bolup oturan oba. syrgynly [syrğynly], syp. Gar sowrulyp ýagýan, syrkaw [syrkow], at. Keselläp ýaraman ýatan adam, hassa. syrkawçylyk [syrkowçuluk], at, ser. Syrkawlyk syrkawlama [syrkowlomo], iş ady. Syrkawlamak ýagdaýy. syrkawlamak [syrkowlomok], işl. Keselläp ýaraman ýatmak, hassalamak. Syrkawlap kän ýatdym ýoldaş mugallym, Okuwa yhlasym özüňe mälim (A. Kekilow). syrkawlamaklyk [syrkowlomokluk], iş ady. Syrkawlamak ýagdaýy. syrkawlamazlyk [syrkowlomozluk], iş ady. Keselläp ýatmazlyk, ýaraman ýatmazlyk. syrkawlatmak [syrkowlotmok], işl. Birini syrkawlyk ýagdaýyna uçratmak, syrkawlamak katdyna ýetirmek. Çagaňy berk dola, daşary sowuk, syrkawladarsyň. syrkawlaýyş [syrkowloýuş], iş ady. Syrkawlamak ýagdaýy. syrkawlyk [syrkowluk], at. Syrkaw bolmaklyk, hassalyk. syrkyn at. Şor ýerde topbak ösýän, gür baldaklary suwluja bir ýyllyk ösümlik. syrkynlyk at. Syrkynyň köp gögerip oturan ýeri. syrkyrabermek [syrkyra:vermek], işl. Syrkyrap agyryp başlamak. syrkyrama iş ady. Syrkyramak ýagdaýy. syrkyramak işl. Syzlap agyrmak agyrmak. Agyr ýoldanmy nämemi, endam-janym syrgyrap durdy (T. Gurbanow). syrkyramazlyk iş ady. Syzlap agyrmazlyk. syrkyraşmak işl. Endam-janyň syzlaşyp agyryp durmak. syrkyraýyş iş ady. Syrkyramak ýagdaýy. syrlaşdyrmak işl. Syrlaşyp durar ýaly etmek. syrlaşma iş ady. Syrlaşmak ýagdaýy. syrlaşmak I, işl. Geýilýän geýim darlyk edip, endamyňy gysyp, ýapyşyp durmak. Onuň köýnegi endamyna syrlaşyp durdy. \n\n\n SYRLAŞMAK II, işl. Syr alyp, syr berişmek. Sözleşerdim, syrlaşardym ýar bile, Ýüregimde ýar hyýaly bar bile (Magtymguly). syrlaşmaklyk iş ady. Syrlaşmak ýagdaýy. syrlaşmazlyk iş ady. Syrlaşyp durmazlyk. syrly syp. Gizlin pikiri ýa-da bir üsti açylmadyk syry bar bolan. Ol syrly soraga sada jogap berdi. syrlylyk at. Syrly bolmaklyk, syry barlyk. syrlyrak [syrlyra:k], syp. Az-kem syrly. syrma [sy:rma] I, iş ady. Syrmak ýagdaýy. \n\n\n SYRMA [sy:rma] II, at. Jübiniň, ýakanyň, gapjygyň we ş.m. agzyny ýapmak üçin syrylyp açylýan hem ýapylýan iltegli sürme enjam. \n\t‣ Syrma gylyç ýalaňaç gylyç. Syrma sallah hakyky sallah, tüýs sallah. syrmak [sy:rmak], işl. 1. Päki bilen düýbünden aýyrmak (saç, sakgal hakynda). Ol oglunyn başyny syrdy. 2. Bir zadyň üstüni, ýüzüni we beýleki ýerleri süpürmek, arassalamak, süpürip aýyrmak. Içerini syrmak. 3. Süpürip almak. Saman syrmak. 4. Ýazylgy düşekleri duran ýerinden alyp gitmek. Galtamanlar içerdäki düşekleriň derde ýararyny syryp gidipdir. 5. Açmak üçin aýyrmak (tuty, perde hakda). Bir zaman perdäni syrsaň ýüzüňden, Ak ýüzleri hally juwan islärin (“Görogly”). 6. Gynyndan, gabyndan sogrup çykarmak (pyçak, gylyç hakynda). Gylyjyny syrmak. 7.Ýoluň, ýabyňwe ş.m. ugry bilen gitmek. Olar kenar ýakasyny syryp gitdiler (“Edebiýat we sungat”). Ine, syryp ýörüs köçeleň boýun, Bir-birmiz tanaman, nobata durus, Geliň, syr saklaman, alalyň boýun, Sol daşy näçämiz göterip ýörüs (G. Ezizow). 8. Iş etmän, boş aýlanyp, gezip ýörmek. Näme beýdip köçe-köçe syryp ýörsüň? \n\t‣ Çelpek syrmakçelpek ýapylýarka gazandaky bişen çelpekleriň ep-esli bölegini syryp alyp gaçmak (däp). syrmaklyk [sy:rmaklyk], iş ady. Syrmak ýagdaýy. syrmazlyk [sy:rmazlyk], işl. Syrmak işini amal etmezlik. syrnyh [syrny:h], at. Gysganç, husyt, gysyk. syr-süplük [sy:r-süplük], at. Syrylyp, süpürilip toplanan hapa, her hili galyndy. \n\t‣ Syr-süplük bolmak hor güne düşmek, hor- homsy ýaşamak, gaty horukmak. Kakalary uruşda galan çagalar syr-süplük boldular. syrt at. 1. Bir zadyň ýa-da biriniň arka tarapy, arka ýüzi, arka. Emma onuň syrtynda oturan oglanlardan birine yşarat edip, gözüne ümledi (B. Kerbabaýew). 2. Beýik ýer, depe, alaň. Gök öleňli beýik syrtlar, Salgym atyp, çöl iňňildär (Şeýdaýy). \n\t‣ Syrty bilen gürleşmek biri bilen tersleşip, gürleşmegini kesmek. Syrty bilen tiken alybermeli horlanyp, gaty iglän çaga. Syrty bogy tutmaz gorkusyna bir zada ýapyşyp bilmedik, gorkak. Syrtyna sapan degen ýaly bolmak bir ýerden örän çalt gitmek. Şeýle diýmek bilen ýigit, syrtyna sapan degen ýaly bolup, ylgap gitdi (B. Seýtäkow). Syrtyndan daş asylan ýaly haýal gymyldaýan, ýalta, işýakmaz. Syrty ýer ysgamazlyk oturmazlyk,işiň köp bolup gara başyňa gaý bolup ýörmek. Syrty ýumakly ýaly bir ýerde geregiçe ýer tutup oturyp bilmezlik. syrtarma iş ady. Syrtarmak ýagdaýy. syrtarmak işl. Gelşiksiz bolup durmak (diş hakynda); dişiňi görkezip ýylgyryp durmak. Öý eýesi ýylgyranda onuň dişleri syrtaryp göründi (A. Gowşudow). syrtarmaklyk iş ady. Syrtarmak ýagdaýy. syrtarmazlyk iş ady. Agzyňy, dişiňi gelşiksiz açyp, ýerliksiz ýyrşaryp durmazlyk. syrtartmak işl. 1. Birini syrtarmaga mejbur etmek. 2. Dişini syrtaryp duran görnüşe getirmek. Ala gaplaň gaharly Syrtardýar ak dişini (A. Kowusow). syrtarybermek [syrtaryvermek], işl. Syrtaryp başlamak. syrtarylmak işl. Agzyň, dişiň gelşiksiz açylmak, ýerliksiz ýyrşarylmak. syrtaryş iş ady. Syrtarmak ýagdaýy. syrtaryşmak işl. Agzyň gelşiksiz açylyp, dişleriň somalyşyp durmak; gelşiksiz ýylgyryş bilen seredişmek. syrtlan at. Maslyk iýip oňňut edýän gerşi ýasy, möjek pisint ýyrtyjy haýwan. Şagal-a kän welin, şu ýerlerde iki sany syrtlan hem görünýär (A. Gowşudow). syrtlaşmak işl., ser. Artlaşmak. Ata syrtlaşyp münmek. syrtmak [sy:rtmak], at. Ýüpüň bir ujuny halka edip, ikinjiujuny onuň içinden geçirip, syrylar ýaly edip daňylýan daňynyň bir görnüşi. syrtmaklabermek [sy:rtmakla:vermek], işl. Syrtmak salyp daňybermek, baglabermek. syrtmakladylmak [sy:rtmakladylmak], işl. Syrtmak salyp daňylmak. syrtmaklama [sy:rtmaklama], iş ady. Syrtmaklamak ýagdaýy. syrtmaklamak [sy:rtmaklamak], işl. Syrtmak salyp daňmak. O pille Ahmetjanow beýlekini syrtmaklap durdy (A. Nazarow). syrtmaklamaklyk [sy:rtmaklamaklyk], iş ady. Syrtmaklamak ýagdaýy. syrtmaklamazlyk [sy:rtmaklamazlyk], iş ady. Syrtmak salyp daňmazlyk, baglamazlyk. syrtmaklanmak [sy:rtmaklanmak], işl. Syrtmak salnyp daňylmak, baglanmak. syrtmaklaşmak [sy:rtmaklaşmak], işl. 1. Syrtmaklamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde syrtmaklamak. syrtmaklatmak [sy:rtmaklatmak], işl. Syrtmaklamak işini başga birine etdirmek, syrtmaklamaga mümkinçilik bermek. syrtmaklaýyş [sy:rtmaklaýyş], iş ady. Syrtmaklamak ýagdaýy. syry [sy:ry] at. 16,2 gramdan bir gadaga çenli we ondan ýokary bolan agyrlyk ölçegi. syrybermek [sy:ryvermek] işl. Syryp başlamak. syrygaňkyrlamak [sy:ryğaňkyrlamak], işl. Syrygyp gutaraňkyrlamak. syrygyş [sy:ryğyş], iş ady. Syrmak ýagdaýy. syrygyşmak [sy:ryğyşmak] işl. 1. Aşaklygyna ýuwaşlyk bilen akyp durmak (ýagyş, gözýaş we ş.m. hakynda). 2. Bir mesele, pikir kem- kemden bir ugra gönükmek. syryk [sy:ryk], at. Öýüň serpigini açyp ýapmak we ş. m üçin ulanylýan uzyn göni agaç. Tärimiň başyndan syrygy alagada, serpigiň suw ýygnanyşan ýerlerini ýokary galdyryşdyrdy (N. Saryhanow). syrykdyrmak [sy:rykdyrmak], işl. 1. Aşaklygyna ýuwaşlyk bilen akdyrmak, indirmek. Ol gözünden boýur-boýur ýaşyny göýberip, sakgalyndan syrykdyrdy (A. Durdyýew). 2. göç.m. Meseläni, pikiri bir zadyň üstüne atmak, bir zatdan görmek. Esasy günäni ýerleriň ýaramazlygyna syrykdyrypdy. syrykma [sy:rykma], iş ady. Syrykmak ýagdaýy. syrykmak [sy:rykmak], işl. 1. Bir zadyň ýüzünden damja ýa-da yzly-yzyna düzülen damjalar görnüşinde aşaklygyna ýuwaşlyk bilen inmek (suwuklyk hakynda). Şaglap gelen der maňlaýyndan syrygyp gitdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Öňi baglanyp, akmasy kesilen suwuň soňy, galak-gaçagy akyp gelmek. Ýapdan syrygyp gelen suw hem şujagaz kölçäňe ýetse gerek. 3. Edilýän gürrüň haýsydyr bir ugra gönükmek. Iň soňunda gürrüň edebiýata syrykdy (“Edebiýat we sungat”). syrykmaklyk [sy:rykmaklyk] iş ady. Syrykmak ýagdaýy. syryljamak işl. Açlykdan kösenmek, halys bolmak, ugruň gaçmak, surnukmak. Men ajymdan syryljasam-da, kişi zadyna barmagymy uzadýan däldirin (B. Kerbabaýew). syryljaşmak işl. Birden köp bolup syryljap oturmak. syryljatmak işl. Nahary iýmän, sowadyp goýmak. Naharyň birçak tabaga guýlup goýuldy, näme ony syryljadyp goýduň? syryljyrabermek [syryljyra:vermek], işl. Açlykdan, iýmit ýetmezçiliginden kösenibermek. syryljyrama iş ady. Syryljyramak ýagdaýy. syryljyramak işl., ser. Syryljamak. syryljyramaklyk iş ady. Syryljyramak ýagdaýy. syryljyramazlyk iş ady. Syryljyrap oturmazlyk. syryljyraşmak işl. Birnäçe bolup syryljyramak. syryljyratmak işl. Syryljyramak derejesine ýetirmek. syryljyraýyş iş ady. Syryljyramak ýagdaýy. syrylmak [sy:rylmak], işl. 1. Päki bilen saç sakgal we ş.m. zatlar arassalanmak. Çygjaran maňlaýyny, ýaňy syrylan kellesini rahatlanmak bilen sypalap çykdy (B. Seýtäkow). 2.Bir zadyň ýüzi esgi, sübse we ş.m. bilen süpürilmek. Stoluň üsti esgi bilen syryldy. 3. Bir zadyň üstüniň örtügi aýrylmak. Birdenkä-de, şemal ýatyp, ýagyş diňip, bulut syrylyp, alabaharyň görnükli güni gülüp bakardy (B. Kerbabaýew). 4. Pyçak, gylyç we ş.m. zatlar sogrulyp, gynyndan çykarylmak. 5. Ýuwaşlyk bilen aşaklygyna inilmek, düşülmek. Ol atdan syrylyp düşdi. Ýüpden syrylmak. Agaçdan syrylyp düşmek. \n\t‣ Öý syrylmak gepl.d. eýeçiligindäki zatlar elinden alynmak. syrynmak [sy:rynmak], işl. Päki bilen öz sakgalyny syrmak. syryntgy [sy:ryntgy], at. 1. Syrygyp toplanan, üýşen suwuklyk. Elindäki badadan şerap syryntgysy şatlykly göz ýaş ýaly damýardy (B. Kerbabaýew). 2.Iýilmän galan nahar. syryp-süpürmek [sy:ryp-süpürmek], işl. 1. Syryp, süpürip arassalamak, tämizlemek. Ol çynaryň aşagyny syryp-süpüripdi. 2. göç.m. Hemmesini, baryny ýygnap almak, zat goýman toplamak. syryp-süpürtmek [sy:ryp-süpürtmek], işl. 1. Syryp-süpürip arassalatmak, tämizletmek. Myhman geljek diýip, howlyny syryp-süpürtdiler. 2. göç.m. Hemmesini, baryny ýygnap aldyrmak, zat goýman toplatmak. syryş [sy:ryş], iş ady. Syrmak ýagdaýy. syryşdyrmak [sy:ryşdyrmak], işl. 1. Päki bilen syryp çykmak, syryp gutarmak. Saç-sakgalyny syryşdyrdy. 2.Birnäçe ýeri syryp-süpürip çykmak. Kakaňa-da özüň belet diýip, ejesi sübse alyp, ojagyň başyny syryşdyrdy (A. Durdyýew). 3. göç.m. Zat goýman baryny syryp çykmak, almak. syryşmak [sy:ryşmak], işl.1. Syrmaga kömekleşmek. Men içerini syryşdym. 2.Birnäçe adam bilelikde syrmak. Iki sany adam oglanlaryň başyny syryp durdy. 2. Birnäçe bolup boş, biderek aýlanyp ýörmek. Gapy-gapy syryşyp ýörmäň-de, öz işiňiz bilen boluň! sytara [syta:ra], at. 1. zergärç. Insizje matanyň ýüzüne berkidilip, çabydyň, jübiniň we ş.m. gyralaryna berkidilýän tegelejik ýa-da dörtburç kümüş şaý. Başyna atynan maldaýy çabydynyň jübüleriniň agzyna hem sytaralar düzülgidi (A. Gowşudow). 2. şahyr. Ýyldyz; ykbal, täleý. Goç ýigidiň sytarasy, Açylar meýdan içinde (“Görogly”). syý at. Don, çäkmen, içmek ýaly açyk ýakaly geýimleriň öň tarapky etegi, etegiň burçy. Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňkbaşy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). Güjük han syýyndan çekilmegine mähetdel düşeksiz ýere özüni goýberdi (B. Kerbabaýew). syýa [syýa:], 1. k.d. Gara (reňk). Aýryldym gunça gülümden, Syýa saçy sünbülimden (Magtymguly). 2. Hat ýazmak üçin ulanylýan reňkli suwuklyk. syýadan [syýa:da:n], Syýa guýulýan çüýşe, gap. syýahat [syýa:hat], at. Uzak ýerlere gezelenç. Hindistanda geçiren dostluk syýahatymyzy piliň arkasynda tamamladyk (T. Gurbanow). syýahatçy [syýa:hatçy], at. Syýahat edýän adam. Taryhçylaryň, syýahatçylaryň şol şäheri wasp edýän eserlerini ol kän okapdy (B. Kerbabaýew). syýahatçylyk [syýa:hatçylyk], at. 1. Uzak ýerlere ýa-da ýurtlara edilýän syýahat. 2. Ýurduň içine ýa-da daşyna syýahat edip, tebigaty, durmuşy öwrenmek, bilmek hem-de sport çärelerini geçirmek (pyýada ýa-a lyžaly ýöriş we ş.m. ) bilen utgaşdyrylýan gezelençli dynç alyş."Awaza" milli syýahatçylyk zolagy. syýak at, kön.s. Syna. Döwlere meňzär syýagy, Zor Bezirgene ugradym (“Görogly”). syýasat [syýa:sat], at. 1. Döwlet häkimiýetiniň, jemgyýetçilik toparlarynyň döwletiň içerki ýa-da daşary gatnaşygy boýunça bähbitlerini goramaklyga, dürli wezipeleri amala aşyrmaklyga gönükdirilen işi. 2. Jemgyýetçilik durmuşynyň içerki we halkara meseleleri we wakalary. 3. Adamlar aragatnaşygyny kesgitleýän, üstünlik gazanmak üçin gönükdirilen ýaşaýyş hereket täri, ýoly. 4.Haýbat, abaý-syýasat. Elbetde, duşmana syýasat ýagşy (Magtymguly). syýasatçy [syýa:satçy], at. 1. Syýasat meseleleri bilen meşgullanýan jemgyýetçilik işgäri. 2. gepl.d. Syýasat bilen gyzyklanýan adam, belli bir syýasaty wagyz edýän adam. Ol diýseň syýasatçy diýýärler. syýasy [syýa:sy], syp. Syýasata esaslanýan, syýasata öwrülen, syýasaty amala aşyrmaklyga, syýasata degişli. Syýasy kitaplar. syza at. Dik ösýän maýda pürli ösümlik. Üstüne agaç germeşdirip, syza, selin bilen basyryp suwaýardy (A. Gowşudow). syzalyk at. Syzanyň köp gögerip oturan ýeri. Torgaýlar bir enaýyja jüýbüldeşip, al-asmandan syzalygyň içine inýärdi (N. Baýramow). syzdyrmak [syzzyrmak], işl. 1. Birine bir zady çala mälim etmek, duýdurmak. 2. Ýuwaş- ýuwaşdan süzüp geçirmek. Siz guýynyň aşagyndaky suwy syzdyryp goýberýäne çöwlük diýýänsiňiz (B. Kerbabaýew). syzgy [syzğy], at. 1. Palasa salynýan "gönjük"nagşynyň daşyndaky dörtburçluk. 2. Bir nagşyň daşyna aýlanýan başga bir reňkdäki çyzmyk çitim. syzgyn [sy:zğyn]:syzgynyny (sylgymyny) bermek ser. Sylgym. Ol bize syzgynyny berjek ýaly etdi. syzgyr [syzğyr], syp. Daş-töwereginde bolup duran zatlary tiz duýýan, duýgur. Sygyr örän syzgyr maldyr. syzgyrlyk [syzğyrlyk], at. Tiz duýujylyk, duýgurlyk. syzlabermek [syzla:vermek], işl. Ýiti agyrybermek. syzlama iş ady. Syzlamak ýagdaýy. syzlamak işl. Syrkyrap, awuşap agyrmak, yzygiderli aram sorkuldap agyrmak. Uzynly gije ýeriň batgasyny eýlän aýaklarymyz syzlaýardy (“Edebiýat we sungat”). syzlamaklyk iş ady. Syzlamak ýagdaýy. syzlamazlyk iş ady. Syrkyrap agyrmazlyk. syzlaşmak işl. Bir ýeriň ýiti agyryp durmak.Onuň penjesine ilen ten dalak ýaly gögerip, bütin hepde syzlaşyp durdy (B. Kerbabaýew). syzlatmak işl. Syrkyrap agyrmagyna sebäp bolmak. Ýeňseden duýdansyz inderilen zarba heniz hem beýnisini syzladýardy, göwresini götermäge mejaly ýokdy (G. Kulyýew). syzlawuk [syzlowuk], at. Bedene çykýan ýiti agyryly düwürtik. Syzlawuk örän agyryly bolýar. syzlaýyş iş ady. Syzlamak ýagdaýy. syzma iş ady. Syzmak ýagdaýy. syzmak işl. 1.Bir zady çala aňmak, duýmak. At bir zat syzýan ýaly gulaklaryny keýertdi. 2.Ýuwaş- ýuwaşdan süzülip geçmek, akmak. Şol howza ýygnanýan suw ýere siňip, guýa syzmalydy hem-de onuň suwuny süýjetmelidi (“Edebiýat we sungat”). syzmaklyk iş ady. Syzmak ýagdaýy. syzmazlyk iş ady. Syzyp durmazlyk, syzyp bilmezlik. syzy I, at. Dyrnagyň et, ham bilen birleşýän iki gyrasy. \n\n\n SYZY II, at. Çokaý, içmek ýaly zatlar tikilende, iki gyranyň arasyna goýlup tikilýän gaýyş ýa-da mawut. Bagana içmek mawut syzy goýlup tikilipdir. syzybermek [syzyvermek], işl. Syzyp başlamak. syzylama iş ady. Syzylamak ýagdaýy. syzylamak işl. Syzy goýup tikmek. syzylamazlyk iş ady. Syzy goýup tikmezlik. syzylanmak işl. Syzy goýlup tikilmek. syzylatmak işl. Syzylamak işini başga birine etdirmek. Çokaýy syzyladyp tikdirmek. syzylmak işl. 1. Bir zat aňylmak, duýulmak. Ýüzünde ene mähirli gaýgy alamaty syzyldy (B. Kerbabaýew). 2. Ýuwaş-ýuwaşdan syzmak, kem- kemden geçip syrykmak. syzyş iş ady. Syzmak ýagdaýy. ş Türkmen elipbiýiniň ýigrimi üçünji harpy. şa [şa:], at. 1. Käbir Gündogar ýurtlarda döwletiň hökümdary. Müsürde şa bolandan Kenganda geda bol (Nakyl). 2. Küşt oýnunda iň esasy malyň ady. Agaçdan ýonup perzi, pil, ruh, şa, at ýasapdyrlar (A. Gowşudow). \n\t‣ Şa perde dutarda esasy, iň aşaky perde. Sazanda şa perdeden tutup başlady. şabalyk [şa:va:lyk], at. Agymtyl sary reňkli, iri teňňeli balyk. şabaz [şa:va:z], at. 1. Laçyn, algyr. 2. göç.m. Batyr, edermen, gerçek, mert. Ýigitler içinde iki şabazym, Biri Hasan erdi, biri Öwezim (“Görogly”). şabram [şavram], syp. Seçelenip, dökülip duran, şabrap duran, (saç, seçek we ş.m. hakynda). Ir turup örseň, perim, şabram gara zülpüň darap, Aý ýüzüňni görmesem, bolýar meniň halym harap (A. Salyh). \n\t‣ Şabram kakmak barmaklaryň arasyny açyp dutar çalmak. Şabram kakyp, şirin mukamlardan heň etdi (H. Garabaýew). şabrama [şavrama], 1. iş ady. Şabramak ýagdaýy. 2. Seçekleri şabrap duran atlaz, ýüpek ýaglyk. şabramak [şavramak], işl. Seçelenip dökülip durmak, seçelenmek (saç, seçek we ş.m. hakynda). Onuň ýaglygynyň uzyn ýüpek seçekleri şabrap dur. şabramaklyk [şavramaklyk], iş ady. Şabramak ýagdaýy. şabraň [şavraň], syp., ser. Şabram. Mähriniň iki örüm şar gara şabraň saçlary partanyň üstüne düşüp durýardy (A. Gowşudow). şabraşmak [şavraşmak], işl. Tutuşlygyna, hemmesi şabrap durmak. Seçekleri şabraşyp duran ýüpek gyňaç. şabratmak [şavratmak], işl. Şabrap duran derejä ýetirmek, seçelendirmek. Şar gara saçlaryny maýdaja örüp, garagotazyň bagy ýaly şabradyp, iki ýan çekgesinden goýberipdir (N. Pomma). şabyrdama [şavyrdama], iş ady. Şabyrdamak ýagdaýy. şabyrdamak [şavyrdamak], işl. Şabyr-şabyr ses etmek, şabyrdyly seslenmek. Ýagyş bolsa, şol bir şabyrdap ýagyp durdy (A. Gurbanow). şabyrdaşmak [şavyrdaşmak], işl. Bilelikde şabyrdamak, şabyrdyly ses etmek. Üzüm agajynyň çygar çybyklary onuň geýiminden asylyşýardylar, şabyrdaşyp seslenýärdiler (A. Gowşudow). şabyrdatmak [şavyrdatmak], işl. Şabyrdamak derejesine ýetirmek, şabyrdyly ses etdirmek. Şabyrdadyp şelpe kakýan eli kirşiň üstünde pelesaň urýar (N. Pomma). şabyrdaýyş [şavyrdaýyş], iş ady. Şabyrdamak ýagdaýy. şabyrdy [şavyrdy], at. Şabyrdap güýçli ýagýan ýagyşdan, batly sepilýän suwdan çykýan sesleriň ady. Ýagşyň şabyrdysyndan başga gögüň gübürdisi tama düşüp ýaňlanýardy (A. Gowşudow). şabyr-şabyr [şavyr-şavyr], s.ş. aňl.söz. Şabyrdap güýçli ýagýan ýagyşdan, batly sepilýän suwdan çykýan sesler. Şabyr-şabyr edip ýagýan ýagyş derrew töweregi suw-sil etdi. şadalak [şa:da:lak], at. Gaýygyň, nawuň uzynlygyna berklik we durnuklylyk üçin goýulýan esasy pürs. şadessan [şa:dessa:n], at, ser. Epos 1. şadäne [şa:dä:ne], at. Ýere ýazylyp ösýän ýaprakly, burçuň dänesi ýaly däneli ýaz oty. şadyhorram [şa:dyhorrom], syp. Örän şat, keýpi juda kök, hiç bir aladasyz, şadyýan. Bular ol baga baryp, säher çagynda otdan doýup, şadyhorram bolup ýör ekenler (“Türkmen halk ertekileri”). şadyhorramlyk [şa:dyhorromluk], at. Şadyýanlyk, keýpi köklük, şadyýan ýagdaýda bolmaklyk. Meniň günüm şadyhorramlykda geçýär (B. Pürliýew). şadyman [şa:dyma:n], syp. 1. ser. Şadyýan 1. Hemra şadyman bolup bir söz diýdi (“Hüýrlukga – Hemra”). 2. Oglana dakylýan at. şadymanlyk [şa:dyma:nlyk], at, ser. Şadyýanlyk. Ili şatlyk, şadymanlyk güldürse, Maňa hemra bolan ganly çykypdyr (Magtymguly). şadyýan [şa:dyýa:n], syp. 1. Şat, keýpi kök, wagty hoş, şähdaçyk, şadyýana, şadyman. Toý lybasyn geýer garrylar, ýaşlar, Hemmeler şadyýan, belentdir başlar (A. Kekilow). 2. at, ser. Şatlyk 2. Nagra kakyp, surnaý çalyp, şadyýan... Dokuz gündür döwran sürdi köşgünde (“Zöhre – Tahyr”). \n\t‣ Şadyýan kakmak şadyýan çalmak. Hanyň gyzy seýle çykar, Kenizler şadyýan kakar (Kemine). şadyýana [şa:dyýa:na], hal, ser. Şadyýan. Çaga şadyýana böküp oýnaýar. şadyýanlyk [şa:dyýa:nlyk], at. Şatlyk, keýpi köklük, wagtyhoşluk. On gije-gündizläp şadyýanlyk etdiler (“Görogly”). şagal [şağal], at. 1. Itler maşgalasyndan bolan, köplenç, maslyk bilen iýmitlenýän ýyrtyjy haýwan. Şagal awun şir iýmez (Nakyl). Gawunyň ýagşysyn şagal iýr bolsa, Namarda duş etdiň ýaryň ýagşysyn (Magtymguly). 2. göç.m. Mekir, hilegär, kezzap. \n\t‣ Şagala şam bolmak zähmetiň hözirini dahylsyz adam görmek. Der döküp gazananyňy şagala şam etme. Şagal mesligi az wagtlyk dowam edýän şagalaň, oturylyşyk, keýp-sapa. Şagal mesligini etmek. şagalaň [şağalaň], at. Toý-tomaşanyň şowhuny, dabarasy. Ol toý adamsy, şatlyk adamsy, şagalaň adamsy (B. Kerbabaýew). şagalaňçy [şağalaňçy], at. Toý-tomaşany, şadyýanlygy gowy görýän, şadyýan adam. şagalaňly [şağalaňly], syp. Şatlykly, şowhunly, dabaraly. Sen gözel görnüşden, şagalaňly durmuşdan ýüz dönderip, nirä gitjek? (B. Kerbabaýew). şagalaňsyz [şağalaňsyz], syp. Şatlyksyz, şowhunsyz, dabarasyz. Toýsuz, şagalaňsyz, şatlyksyz ýaşaýşyň kime geregi bar? (B. Kerbabaýew). şagga [şağğa], hal. Birden, birbada, batly (der bilen baglylykda ulanylýar). Der şagga ýagyrnymyza çykdy (N. Baýramow). Şagga der gelmek. Şagga der inmek. şaggyldama [şağğyllama], iş ady. Şaggyldamak ýagdaýy. şaggyldamak [şağğyllamak], işl. Şag- şag edip, şaggyldyly seslenip, şaglap, batly akmak. Suw şaggyldap akýar. şaggyldamaklyk [şağğyllamaklyk], iş ady. Şaggyldamak ýagdaýy. şaggyldaşmak [şağğyllaşmak], işl. Suw birnäçe ýerde şaggyldyly seslenip akmak. Dag ýerindäki suwlar şaggyldaşyp akýar. şaggyldatmak [şağğyllatmak], işl. Şaggyldyly seslendirmek. şaggyldaýyş [şağğyllaýyş], iş ady. Şaggyldamak ýagdaýy. şaggyldy [şağğylly], at. Köp suwuň güýçli akmagy, aşak dökülmegi we ş.m. hereketler bilen baglanyşykly döreýän sesiň ady. Niredendir güňleç şaggyldy sesi eşidilýär (A. Gowşudow). şagla [şağla], syp. 1. Ýuka, aňyrsy görnüp duran, syk däl. Bir mahal sapaklar köp üzülerdi, käte mata endigan çykmazdy, onuň kä ýeri hasa ýaly şaglarak bolardy (“Edebiýat we sungat”). Şagla perde. 2. Iri gözli (elek we ş.m. hakynda). Şagla elek. şaglama [şağlama], iş ady. Şaglamak ýagdaýy. şaglamak [şağlamak], işl. 1. Şag-şag edip seslenmek (köplenç, güýçli akýan suw hakda). Ol şaglap akýan çeşmäni höwes bilen synlap otyrdy. 2. Deňizde turan gaý sebäpli köp mukdarda kenara üýşmek (ownuk balyklar hakda). şaglamaklyk [şağlamaklyk], iş ady. Şaglamak ýagdaýy. şaglaşmak [şağlaşmak], işl. Birnäçe ýerde şaggyldyly seslenip akmak. Suwlar akýar salmalardan şaglaşyp (R. Seýidow). şaglatmak [şağlatmak], işl. 1. Şaglar ýaly derejede bat bilen akdyrmak, ýokardan aşaklygyna dökmek. Suwy ýokardan şagladyp goýberdi. 2. göç.m. Aýtmak, diýmek. Taraşlap şaglatgyn köňle geleniň, Senden soňkulara ýadygär bolar (Magtymguly). 3. Tiz satyp gutarmak. Ol bazarly harytlaryny bir ýanyndan şagladyp satyp gutardy. şaglawuk [şağlowuk], at. Suwuň ýokardan güýçli inýän akymy, şaggyldap inýän ýeri, şarlawuk. Esli ýöränlerinden soň, Permanyň şol aşakdaky synlan şaglawuk çeşmesiniň gözbaşynyň ýanyndan çykdylar (A. Gowşudow). şaglaýyş [şağlaýyş], iş ady. Şaglamak ýagdaýy. şagrama [şağrama], iş ady. Şagramak ýagdaýy. şagramak [şağramak], işl. 1. Gaty guramak, çygy galmazlyk. Günde ýatan odunlar şagrapdyr.2. Gowy gurany üçin biri-birine degende şagyrdyly ses çykarmak. Seren erikleriň-ä şagrap duran kişde bolupdyr. 3. göç.m. Pytramak, pytraşyp ýatmak. Şol ertirden bäri atymy biýol sürüp gelşime, gumlarda- da, düzlerde-de şagrap ýatan küýze jäçleriniň, kerpiç döwükleriniň arasyndan saýlanyp bilmedim (H. Derýaýew). şagramaklyk [şağramaklyk], iş ady. Şagramak ýagdaýy. şagraşmak [şağraşmak], işl. 1. Bir zadyň gaty gurap, şagrap durmagy (gamyş, agaç şahalary we ş.m. barada). Daşarda şagraşyp duran gury gamyşlar şuwwuldaýardy. 2. göç.m. Gaty gowy gurandygy üçin seçelenip durmak. Ol şagraşyp duran erik kişdelerini halta guýup başlady. şagratmak [şağratmak], işl. Şagyrdyly seslendirmek (şagramak sözüniň 2-nji manysy boýunça). Kişdeleri şagradyp, gapyrjaga guýdy. şagraýyş [şağraýyş], iş ady. Şagramak ýagdaýy. şag-şag [şağ-şağ], s.ş.aňl.söz. Suw beýikden pese bat bilen akanda we ş.m. ýagdaýda çykýan sesler. \n\t‣Şag-şag etmek ser. Şaglamak 1. şagyrdama [şağyrdama], iş ady. Şagyrdamak derejesi. şagyrdamak [şağyrdamak], işl. Şagyr-şagyr etmek, şagyrdyly seslenmek. Tamyň depesinden sallanyşyp duran buz şelpeleri käýarym şagyrdap ýere gaçýardy (P. Rejebow). şagyrdamaklyk [şağyrdamaklyk], iş ady. Şagyrdamak ýagdaýy. şagyrdaşmak [şağyrdaşmak], işl. Köpçülikleýin şagyrdamak. Guran gamyşlar biri- birine degip şagyrdaşdylar. şagyrdatmak [şağyrdatmak], işl. Şagyrdyly seslendirmek. Aýal şaýlaryny şagyrdadyp turdy (B. Seýtäkow). şagyrdaýyş [şağyrdaýyş], iş ady. Şagyrdamak ýagdaýy. şagyrdy [şağyrdy], at. 1. Gür ösen agaçlaryň şahalary, gaty gury zatlar biri-birine degende döreýän sesiň ady. Arka taraplarynda bir şagyrdy eşidilýän ýaly boldy (A. Gowşudow). 2. Guralyň, enjamyň we ş.m. zatlaryň näsazlygyndan ýüze çykýan garyşyk sesleriň ady. Birden radionyň içinde şagyrdy köpeldi. şagyr-şagyr [şağyr-şağyr], s.ş.aňl.söz. Gaty gury zatlar, ýuka demir bölekleri ýa-da ýuka metal gaplar biri-birine degende döreýän sesler. şagyrt [şağyrt], s.ş.aňl.söz. Gaty gury zatlar biri-birine degende döreýän ses. Şagyrt etmek. şah at. Käbir haýwanlaryň kelle süňki bilen utgaşyp çykýan uzyn, ujy ýiti sünk; şaha-şaha bolup, çykýan buýnuz. Ahyry geçijik möjegiň garnyndan şahyny ildirip silkipdir (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n ŞAH [şa:h], at, ser. Şa. şaha [şaha] I, at. 1. Agajyň ýa-da ösümligiň esasy düýp baldagynyň gapdalyndan gögerip çykýan uly gollary, pudak. Her şahadan ýüp salyp, Hiňňildik asaýmaly (A. Kekilow). 2. Ylmyň, önümçiligiň we ş.m. bir ugry, bölümi, pudagy. 3. Bir zadyň bölünip gidýän ugry, gol. \n\n\n ŞAHA [şaha] II, at. Derýadan ýa-da ýapdan baş alýan suw ýoly, goly. Obanyň gyrasyndan Murgap derýasynyň bir şahasy akyp geçýär. şahaça [şahaça], at. Bir zadyň böleginiň kiçi ugry, goly. şahadatnama [şaha:datna:ma], at. 1. Bir zady, biriniň şahsyýetini tassyklaýan resminama. Şahsy şahadatnama. Dogluş hakynda şahadatnama. Sürüjilik şahadatnamasy. 2. Orta mekdebi tamamlanlara berilýän resminama. şahalama iş ady. Şahalamak ýagdaýy. şahalamak işl. Şaha çykarmak, şaha ýaýratmak. şahalamaklyk iş ady. Şahalamak ýagdaýy. şahalanmak at. Şaha çykaryp başlamak, şaha ýaýradyp ugramak. şahalaýyş iş ady. Şahalamak ýagdaýy. şahamça at. Ýuridik şahs bolan bir edaranyň ýerleşýän ýerinden başga ýerde ýerleşýän we onuň ähli borçlaryny ýa-da borçlarynyň bir bölegini, şol sanda wekilçilik borçlaryny amala aşyrýan bölümi. şahana [şa:ha:na], at, kön.s. Şalara mynasyp, şalaryň geýýän lybaslary (egin-eşik). Aşyk Ahmede şahana lybaslar geýdirip, ýolga rowana kyldylar (“Saýatly – Hemra”). Märeke bu ýigidi patyşa tagtyna çykaryp, şahana lybaslar geýdirip oturdanlar (A. Salyh). şahandaz [şahanna:z], syp. Şowhunly märekäni, saz-söhbeti, oturylyşygy, meýlisi, gürrüňçiligi halaýan. Mürçe gözelleri şahandaz bolar (Kemine). Şahandazdyr biziň iller (G. Ezizow). şahandazlyk [şahanna:zlyk], at. Şahandaz häsiýetlilik, şahandaz bolmaklyk. Ili-güni gülüşdirip, keýpiköklük, şahandazlyk bilen gün geçirýän Japbaklar bihepbe däldiler (B. Kerbabaýew). şahlak syp. Uly hem uzyn şahly. Şahlak sygyr. şahly syp. Şahy bolan. şahlyja 1. syp. Kiçijik şahly. Şahlyja owlak. 2. at. Köpýyllyk, otjumak ýabany ösümlik. şahs at. 1. Adam. 2. ser. Şahsyýet. Türkmeniň iri-iri şahslary, ýönekeý pähimdarlary, garadan gaýtmaz gönümel ogullary baradaky rowaýatlary wagt biziň günlerimize alyp gelipdir (B. Hudaýnazarow). \n\t‣Fiziki şahs hasaba alnan telekeçi, hukuk subýekti (ser. Fiziki), Ýuridik şahs hasaba alnyp, karhanalaryň, guramalaryň, edaralaryň sanawyna girizilen subýekt (ser. Ýuridik). şahsy [şahsy:], syp. Şahsa degişli; hususy, ýekebara. şahsyýet at. Haýsydyr bir alamaty, sypaty bilen tapawutlanýanşahs. şahsyýetçilik syp. Şahsyýete degişli. Şahsyýetçilik garaýyşlary henizem adamlaryň aňynda azu-köp saklanyp gelýär (N. Jumaýew). şahsyýetleşmek işl. Şahsyýete öwrülmek, şahsyýet bolmak. şahsyýetnama [şahsyýetna:ma], at. Bir şahsyň şahsyýetini kepillendirýän resminama. şahta [şa:hta], at. Ýeriň aşagynda kömür we ş.m. magdanlar gazylyp alynýan ýer; uzap gidýän gowak şekilli ýer. şahtaçy [şa:htaçy], at. Şahtada işleýän işçi. şahy [şa:hy], at. Dürli reňkdäki zolak-zolak, parça-parça gülli ýüpek mata, patyşaýy. Uzuk gyrasyna çapraz-çaňňa düzülen şahy çabydyny çykaryp berdi (H. Derýaýew). şahyr [şa:hy:r], at, edeb. 1. Goşgy, poema ýaly şahyrana eserleri döredýän adam. şahyrana [şa:hy:ra:na], syp.,edeb. Çeper dilde ýazylan. Goý, şahyrana baharlar gaýtalanyp dursun (B. Hudaýnazarow). şahyranalyk [şa:hy:ra:nalyk], at. Şahyrana esere mahsus aýratynlyk. Goşgularyň şahyranalyk derejesi. şahyrçylyk [şa:hy:rçylyk], at, ser. Şahyrlyk. Men özümiň şahyrçylyk kärimi, Saýlamadym hünärleriň içinden (A. Kowusow). şahyrlyk [şa:hy:rlyk], at. Şahyryň käri. Adym Ata Salyh, şahyrlyk kärim (A. Salyh). şahyt [şa:hyt], at, k.d. Şaýat. Baryň kazy bilen müfti getiriň, Wezir-wekil şahyt bolup oturyň (“Şasenem – Garyp”). şakäkil [şa:kä:kil], at, zergärç. Gyzlaryň tahýasynyň çekge tarapyndan asyp, saçlarynyň üstünden aşaklygyna goýberýän ýüzi uly gaşly, aşagy dört şelpeli we düwmeli gyzyl çaýylan bezeg şaýy. Şakäkil dakynmak. şakäse [şa:kä:se], at. Farfordan ýasalan we içine nahar guýlup iýilýän uly käse. şakgalamak işl., ser. Pudarlamak. şakgalaşmak işl. 1. Şakgalamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde şakgalamak. Düýäniň etini şakgalaşyp oturmak. şakgalatmak işl. Şakgalamak işini başga birine etdirmek. Goýnuň etini ur-tut şakgalatmak. şakga-şukga hal. Hasyr-husur, ur-tut, şark- şurk, şakyr-şukur, derrew, tizlik bilen, eglenmän. Asyl şakga-şukga gyz-da taparys, Çynymyzy etsek tiz-de taparys (Ç. Gurbangylyjow). şakgydyk-şakgydyk s.ş.aňl.söz. Otly gaty ýörände tigirleriň demir ýola degip, yzly-yzyna çykarýan sesi. Otly şakgydyk-şakgydyk edip gidip ugrady. şakgyldama [şakgyllama], iş ady. Şakgyldamak ýagdaýy. şakgyldamak [şakgyllamak], işl. Şakgyldyly ses çykmak, şakgyldyly seslenmek. şakgyldatmak [şakgyllatmak], işl. Şakgyldyly ses çykartmak. şakgyldaýyş [şakgyllaýyş], iş ady. Şakgyldamak ýagdaýy. şakgyldy [şakgylly], at. Galyň demir zatlaryň biri-birine yzygiderli degmegi netijesinde döreýän sesiň ady. şakyrdama iş ady. Şakyrdamak ýagdaýy. şakyrdamak işl. Her hili metaldan ýasalan zatlar we ş.m. gaty zatlar biri-birine bat bilen degip, şakyrdyly ses çykarmak, şakyrdyly seslenmek. şakyrdamaklyk iş ady. Şakyrdamak ýagdaýy. şakyrdaşmak işl. Köp ýerden şakyrdap ses çykmak. Ol iki elini dyzyna diräp turanda, çagşan süňkleri şakyrdaşyp gitdi (B. Seýtäkow). şakyrdatdyrmak işl. Şakyrdyly seslendirmek. Ol çagajyga oýunjagy şakyrdatdyrdy. şakyrdatmak işl. Şakyrdyly ses çykartmak, şakyrdyly seslendirmek. Kelew ketekçi şakyrdadyp gapyny açdy (N. Pomma). şakyrdy at. Her hili metaldan ýasalan zatlaryň we ş.m. gaty zatlaryň biri-birine bat bilen degende çykarýan sesiniň ady. Bir ýerden arabanyň hem şakyrdysy eşidilip başlady (B. Pürliýew). şakyrdyk at. Köplenç, obada idegsiz gezip ýören mallary ürküzmek, gaçyp gider ýaly etmek üçin guýrugyna dakylýan döwük-ýenjik şakyrdaýan zat. Sygryň guýrugyna şakyrdyk dakdyk. \n\t‣ Şakyrdyk dakmak gaçyp gitmäge mejbur etmek, masgaralap kowmak. Ýeňsesine şakyrdyk dakylan, masgaralanyp kowlan ýigit kime gerek?! (B. Kerbabaýew). şakyr-şakyr s.ş.aňl.söz. Her hili metaldan ýasalan zatlar we ş.m. gaty zatlar biri-birine yzly- yzyna bat bilen degende çykýan sesler. şakyr-şukur s.ş.aňl.söz. 1. Şakyrdyly çykýan ses, şakyrdy, şakyrt-şukurt. Sakyr-sukuryň näme, gap-gaçlary eliňde gaçyrdyňmy? 2. ser. Şakga-şukga, derrew. Ol şakyr-şukur işigi açdy. 3. göç.m. Her-hili ownuk-uşak zatlar. Şakyr-şukurlaryňy öýe getirme. şakyrt s.ş.aňl.söz. Birbada çykýan şakyrdyly ses. Onýança-da işik şakyrt etdi (A. Nazarow). şakyrt-şukurt s.ş.aňl.söz, ser. Şakyr- şukur 1, 2. Telpegini silkip kellesine geýdi we şakyr- şukur işigi açdy-da çykdy (A. Gowşudow). şal [şa:l], at. 1. Aýallaryň başyna atynýan uly ýüň ýaglygy. – Ýa bir kirmany şal bolsadym, Şasenem başyna orardy – diýip, Garyp bir gazal aýtdy (“Şasenem – Garyp”). 2. Syk dokalmadyk irimçik mata. Girip gezem ýoluňda, bir köne şala dilber (Kätibi). şaldyr [şallyr], at. Eşegiň ýöreýiş hereketini çaltlandyrmak üçin ujuna zynjyr berkidilen gysgarak taýak. Mawy gök eşegiň üstünde şaldyryny oýnap, jaň ädýärdi (B. Kerbabaýew). şalgam [şalğam], at, ösüml.d. Atanak güllüler maşgalasyna degişli bolup, boýy 0,5–I m ýetýän, köp şahaly, ýumurtga şekilli ýaprakly, kartoşka pisint hasyl getirýän ösümlik. şalk-şalk s.ş.aňl.söz. Köplenç, sygyrlar gaty ýörände çykýan aýak sesi. şalkyldama [şalkyllama], iş ady. Şalkyldamak ýagdaýy. şalkyldamak [şalkyllamak], işl. 1. Ýörände şalkyldyly ses çykmak, şalkyldyly seslenmek (sygyr hakda). Azatlyga, örä çykmanlaryna garaman, düýeler öz aýaklaryny örän haýal-ýagal göterýärdiler, sygyrlaryň-da şalkyldaýan toýnaklary göwünsiz ädýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Adamyň güýçli şikes ýeten eli, aýagy sallanyp durmak. Görseler, onuň aýagy şalkyldap ýatyrdy (R. Gelenow). 3. göç.m. Biderek dasyrdap ýörmek. Köçede şalkyldap ýörmek aýypdyr. şalkyldamaklyk [şalkyllamaklyk], iş ady. Şalkyldamak ýagdaýy. şalkyldaşmak [şalkyllaşmak], işl. 1. Birden köp zat şalkyldamak. Onuň eli, aýagy şalkyldaşyp ýatyr. 2. göç.m. Köpçülik bolup işsiz entemek. Köçede şalkyldaşyp ýörmek gowy däl. şalkyldatmak [şalkyllatmak], işl. Şalkyldamaga sebäp bolmak. şalkyldaýyş [şalkyllaýyş], iş ady. Şalkyldamak ýagdaýy. şalkyldy [şalkylly], at. Köplenç, sygyr gaty ýörände toýnagyndan çykýan sesiň ady şallak at. 1. Suwda kelläňe kakyp ýüzüp gaçyp oýnalýan oýun. 2. Gamçy ýaly urulýan zat Halwany hekim iýer, şallagy – ýetim (Nakyl). şallaklama iş ady. Şallaklamak ýagdaýy. şallaklamak işl. 1. Aýaklaryňy, elleriňi galgatmak, hereketlendirip ýatmak (adam hakda). Çaganyň aýaklary şallaklaýardy. 2. gepl.d. Art aýaklaryny deň hereketlendirip hyzzyn atmak (eşek hakda). şallaklamaklyk iş ady. Şallaklamak ýagdaýy. şallaklaşmak işl. Köpçülikleýin şallaklamak. şallaklatmak işl. Aýagy, eli çalt-çaltdan hereketlendirmek, hereket etdirmek. Çagajyk elini, aýagyny şallakladyp oýnap ýatyrdy. şallaklaýyş iş ady. Şallaklamak ýagdaýy. şallaky at. 1. Ujuna üşgi ötürilip, demir, kümüş ýaly metal önümleri, şonuň ýaly-da agaç önümlerini deşmek, oýmak üçin ulanylýan örän ýönekeý gurluşly ussaçylyk guraly. 2. gepl.d. Şallaklap ýören, haýýarlyk edýän, bedasyllyk edýän. Şallaky adam. şalpyldama [şalpyllama], iş ady. Şalpyldamak ýagdaýy. şalpyldamak [şalpyllamak], işl. Şalpyldyly ses çykmak, şalpyldyly seslenmek. Men şalpyldap, howuzdan çykyp başladym (“Edebiýat we sungat”). şalpyldamaklyk [şalpyllamaklyk], iş ady. Şalpyldamak derejesi. şalpyldaşmak [şalpyllaşmak], işl. Köp bolup şalpyldamak. Çagalar suwda şalpyldaşyp oýnaýardylar. şalpyldatmak [şalpyllatmak], işl. Şalpyldyly ses çykartmak. Suwy şalpyldadyp dökmek. şalpyldaýyş [şalpyllaýyş], iş ady. Şalpyldamak ýagdaýy. şalpyldy [şalpylly], at. Suwuklykda edilýän hereket, tolkun zerarly döreýän sesiň ady. Suwuň şalpyldysy. Tolkunlaryň şalpyldysy. şalpy-şaraň syp. Üsti-başyna suw syçrap, dökülip öl-myžžyk. Üsti-başymyz şalpy-şaraň boldy. şalpy-şaraňlyk at. Şalpy-şaraň ýagdaýda bolmaklyk. şaltak at. 1. Maýyp, agsak. Şaltak düýe. 2. göç.m. Käbir mallaryň guýruk tarapyndaky gatap galan hapa, çaňňalak. şalt-palt : şalt-palt bolmak derrew oňa-muňa harçlanyp gutarmak, sowulmak. Alan aýlygymam bäş günüň içinde şalt-palt boldy. Şalt-palt etmek derrew oňa-muňa harçlap gutarmak, sowmak. Puluňy iki günüň içinde şalt-palt edäýmegin. şalt-şalt hal, ser. Şaltyldy. Sygyrlar şaltda- şalt ýöreşýärdiler. Göleler dyzaşyp garaşýardylar (Ç. Gurbangylyjow). şaltyldy [şaltylly], at. Käbir toýnakly mal ylganda çykýan sesiň ady. şaly [şa:ly], at. 1. Ýere bol suw yzygiderli goýberilip ýetişdirilýän däneli ekin. Şaly suwsuz bolmaz, palaw – bugsuz (Nakyl). 2. Şol ekiniň daşy arassalanmadyk dänesi. şalyk [şa:lyk], at. 1. Şanyň dolandyrýan döwleti, patyşalyk edilýän ýurt; şanyň hökümi ýöreýän ýer. Parfiýa şalygy. 2. Şa, patyşa bolmak derejesi, ýurtda iň ýokary wezipe. Şalyk sürmek. Şalyk sürmek 1) şa hökmünde ýurdy dolandyrmak. 2) göç.m. bir zat hökümini ýöretmek, agdyklyk etmek. Daşarda mylaýym hem asuda hindi gijesi şalyk sürýärdi (T. Gurbanow). şalylyk [şa:lylyk], at. Şaly ekilen ýer, şaly meýdany. Şalylyk meýdan. şam [şa:m], at, k.d. 1. Agşam, iňrik garalan çagy, giçlik. Şam giderdim Leýli bile, Gol tutuşyp, güle- güle (“Leýli – Mejnun”). 2. Nahar, iýmit. Sürüden saýlanan goýun gurda şam bolar (Atalar sözi). Sürüden saýlanan goýnuň gurda şam bolýanyny-da unudamok (B. Kerbabaýew). 3. kön.s. Siriýanyň gadymy ady. şaman [şa:ma:n], at. 1. Esasan demirgazykda ýaşaýan halklarda: jadygöý tebip. \n\t‣Şaman ody köne däp-dessura görä "günäňi dökmek" üçin üstünden bökülýän ot. Biz şaman otdan böküşip oýnadyk (B. Gulow). şamar [şa:ma:r], at, k.d. 1. Jadyly ertekilerde şekillendirilýän köp kelleli, uly hyýaly jandar; ýylanlaryň şasy. Şu gün şamar bilen söweş gurar men, Ölsem, eýe boluň siz läşe, begler! (Şabende). 2. göç.m. Ýogyn uzyn saç. Saçyňa örme ýaraşar, Saçlaryň şamar, Hatyja (Seýdi). Gara saçyň garly dagyň şamary, şol sebäpli boldum yşkyň bimary (Mätäji). şama-şaýyrdy at. 1. Biderek, ugur-utgasyz boş gürrüň, dereksiz gybat. Ol ýüzüni aşak salyp, sözüni şama-şaýyrda urdy (H. Garabaýew). 2. Eden- etdilik, bulam-bujarlyk, tertipsiz hereketler. \n\t‣ Şama-şaýyrda gitmek dargadylmak, tozdurylmak, sowrulmak, biderek harçlanmak. şama-şaýyrdylyk at. 1. Boşluk, bidereklik, netijesizlik (gürrüň hakynda). 2. Eden- etdilik, bulam-bujarlyk, tertipsizlik, düzgünsizlik. şamçyrag [şa:mçyra:ğ] I, at. Gijelerine çyra ýaly yşyk berýän owadan reňkli, ýyldyrawuk şöhle saçýan gymmatbaha daş. Bularyň biri gyzyl, biri göwher, biri-de şamçyrag eken (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n ŞAMÇYRAG [şa:mçyra:ğ] II, at. Gije ýakylýan ýiti şöhleli çyra. Giň haremhananyň penjiresiniň öňünde hindi ussasynyň eli bilen ýylmanak ak daşdan ýasalýan şamçyrag ýanyp durdy (“Edebiýat we sungat”). şamlamak [şa:mlamak], işl. 1. Giç dogmak (Aý hakynda). Şamlan aý ýaňyja dogup, galyp başlady (A. Gowşudow). 2. Agşam, şam wagty otlamak (mal hakynda). şamlatmak [şa:mlatmak], işl. Mallary garaňky düşýänçä otlatmak. Dowarlary şamladyp geldim. şamlyk [şa:mlyk], at. Agşamlyk nahar, giçlik nahary. Şamlyk bişipdir. şampun [şampu:n], at. Suwuklyk ýa-da krem görnüşindäki ýuwujy serişde. Maşyn ýuwulýan şampun. Saç ýuwulýan şampun. Çaga şampuny. şamu-säher [şa:mu:-säher], at, k.d. Ertir- agşam, hemişe. Arzuwyň çeker men şamu-säherde (“Saýatly – Hemra”). Şamu-säher perýadymy, Hüýrlukga jana ýetir (“Hüýrlukga – Hemra”). şan [şa:n] I, at. Kimdir biriniň ýa-da taryhy wakanyň özi hakynda, hatyrasyna. Magtymguly, aşyk mestan, Bagladym şanyna destan (Magtymguly). \n\n\n ŞAN [şa:n] II,at. Mala degýän ýokanç kesel. Şan keseli, köplenç, tomus aýlarynda ýüze çykýar. \n\n\n ŞAN [şa:n] III,at. Käbir tutlar ýapraklamazyndan öň olarda bolýan tudana meňzeş tozga. şana [şa:na], at, k.d. Saç daralýan darak, başdarak. Ýerden, gökden göterlipdir kararym, şana alyp, syýa zülpün daranym (Kemine). Säher tursa golunda, şirmaýydan daragy, Şana urup zülpüňe, çözle gara göz gelin (Mätäji). Saçda şana söwdügim, Golda hyna söwdügim (Dosmämmet). şanlama [şa:nlama], 1. iş ady. Şanlamak ýagdaýy. 2. Mallara degýän howply sary getirme keseli. şanlamak [şa:nlamak], işl. Şan keseli bilen kesellemek, şan keseli degmek (mallar hakynda). Goýun şanlapdyr. şanlamaklyk [şa:nlamaklyk], iş ady. Şanlamak ýagdaýy. şanlatmak [şa:nlatmak], işl. Şan keseli bilen keselletmek. şanlaýyş [şa:nlaýyş], iş ady. Şanlamak ýagdaýy. şanly [şa:nly], syp. Dabaraly, şöhratly, hatyraly, mertebeli, beýik. şanoty [şa:noty], at. Köpýyllyk ýabany ösümlik, tilkisumaý. şan-şöhrat [şa:n-şöhra:t], at. At-abraý, dabara, meşhurlyk. şan-şöhratly [şa:n-şöhra:tly], syp. At- abraýa eýe, meşhur, dabaraly. Sawçy bolup söz aýtsyn säherler, Bir obanyň san-söhratly gyzyna (G. Ezizow). Biziň halkymyzyň şan-şöhratly geçmişi bolupdyr. şan-şöhratlylyk [şa:n-şöhra:tlylyk], at. Şan-şöhrata eýelik, şan-şöhratly bolmaklyk. şaň I, s.ş.aňl.söz. Adamyň öz gulagynyň içinde eşidýän sesi. \n\t‣Şaň etmek bir gezek saňlamak. \n\n\n ŞAŇ II: şaň bolmak içip-içip, hiç zady bilmez ýaly bolmak. şaňk-şaňk s.ş.aňl.söz. Metal zatlar yzly- yzyna biri-birine bat bilen degende çykýan sesler. şaňkyldama [şaňkyllama], iş ady. Şaňkyldamak ýagdaýy. şaňkyldamak [şaňkyllamak], işl. Metal zatlar biri-birine bat bilen degende şaňkyldyly seslenmek. Çekiç agaja degip gütleýärdi, käte, demre degip şaňkyldaýardy (B. Kerbabaýew). şaňkyldamaklyk [şaňkyllamaklyk], iş ady. Şaňkyldamak ýagdaýy. şaňkyldatdyrmak [şaňkyllatdyrmak], işl. Şaňkyldatmagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. şaňkyldatmak [şaňkyllatmak], işl. 1. Şaňkyldyly ses çykarmak, şaňkyldyly seslendirmek. Demir zatlary şankyldadyp durmasana. 2. gepl.d. Soraga jaýdar jogap bermek. Mugallymyň maňa beren soraglarynyň barysyny şaňkyldadandyryn. şaňkyldaýyş [şaňkyllaýyş], iş ady. Şaňkyldamak ýagdaýy. şaňkyldy [şaňkylly], at. Metal zatlar biri- birine bat bilen degende çykýan sesiň ady. şaňlama iş ady. Şaňlamak ýagdaýy. şaňlamak işl. 1. Gulagyň içinde şaňňyldyly ses eşidilmek. Haýsy gulagym şaňlady, hany biljek bol, meni kim agzaýarka? 2. göç.m. Içinde ses ýaňlanmak, şarňyldap durmak ( uly täze giň jaýyň içi hakynda). Şaňlap duran ýedi sany, Ýedi ganat öýleri bar (K. Gurbannepesow). \n\t‣Gulagy şaňlamak kimdir biri agzamak, ýatlamak (adamyň gulagynyň şaňlamagy bilen baglanyşykly aýdylýan aňlatma). şaňlamaklyk iş ady. Şaňlamak ýagdaýy. şaňlatmak işl. Şaňňyldyly ses etdirmek. şaňlaýyş iş ady. Şaňlamak ýagdaýy. şaňlawuk [şaňlowuk], syp., ser. Şaňňy. Agşamyň agramyny hut şol şaňlawuk sese garaşyp geçirmänmidi näme? (G. Kulyýew). şaňňy syp. Çakyr, ýiti, mylaýym däl (ses hakynda). Şaňňy ses. şaňňyldama [şaňňyllama], iş ady. Şaňňyldamak ýagdaýy. şaňňyldamak [şaňňyllamak], işl., ser. Şaňňyrdamak. şaňňyldamaklyk [şaňňyllamaklyk], iş ady. Şaňňyldamak ýagdaýy. şaňňyldaşmak [şaňňyllaşmak], işl. Bilelikde şaňňyldamak, ýerli-ýerden şaňňyldap durmak. şaňňyldatmak [şaňňyllatmak], işl. Şaňňyldyly ses çykartmak, şaňňyldyly seslendirmek. şaňňyldaýyş [şaňňyllaýyş], iş ady. Şaňňyldamak ýagdaýy. şaňňyldy [şaňňylly], at, ser. Şaňňyrdy. Gyzlaryň sümsüleleriniň şaňňyldysy eşidilýärdi. şaňňyrdama iş ady. Şaňňyrdamak ýagdaýy. şaňňyrdamak işl. Kümüş şaý-seplerden şaňňyrdyly ses çykmak, şol zatlar şaňňyrdyly seslenmek, şaňňyr-şaňňyr etmek. Teňňe etegine şaňňyrdap düşdi (“Görogly”). \n\t‣ Şaňňyrdap oturan ýaňy edinilen ýaş gelin. Gaty howlugýaň-la, näme, öýde şaňňyrdap oturanyň barmy? şaňňyrdamaklyk iş ady. Şaňňyrdamak derejesi. şaňňyrdaşmak işl. Köpçülikleýin şaňňyrdamak, ýerli-ýerden şaňňyrdamak. şaňňyrdatmak işl. Şaňňyrdyly ses etdirmek. Kelje batyr hem geçiň derisini geýip, döwüň tamynyň üstüne çykyp, düwmelerini şaňňyrdatdy (“Türkmen halk ertekileri”). şaňňyrdawuk [şaňňyrdowuk], syp. Şaňňyrdyly ses çykarýan, şaňňyrdap seslenýän. Şaňňyrdawuk şaýly gelinler, gyzlar, Özbaşlaryna syrykdylar bir ýana (B. Kerbabaýew). şaňňyrdaýyş iş ady. Şaňňyrdamak ýagdaýy. şaňňyrdy at. Metal we ş.m. zatlar, bezeg şaýlary biri-birine batly degende, ýere gaçanda döreýän sesiň ady. Gulagyna kakyldy, Bir ýuwaşja şaňňyrdy (A. Alamyşow). şaňňyr-şaňňyr s.ş.aňl.söz. Metal we ş.m. zatlar, bezeg şaýlary biri-birine batly degende, ýere gaçanda döreýän sesler. şaňňyr-şuňňur s.ş.aňl.söz, ser. Şaňňyr- şaňňyr. şaňruk [şaňru:k], at. 1. Burnuň üstki gaty bölegi. 2. Burun keseli sebäpli burnuna salyp gepleýän geňzew adam. şap : şap bolmak laýyk bolmak. Köwüş aýagyma şap bolaýdy. Köýnek maňa şap bolaýdy. Şap etmek urmak (çaga gepleşiginde). şapadaňlama iş ady. Şapadaňlamak ýagdaýy. şapadaňlamak işl. Böküp, elleriňi butlaryňa urup ylgamak. Myratgeldi bolsa "bolýa, eje" diýip, şapadaňlap, kakasynyň yzyndan gitdi (A. Durdyýew). şapadanlamaklyk iş ady. Şapadaňlamak derejesi. şapadaňlaşmak işl. Bilelikde şapadaňlamak, köp bolup şapadaňlamak. Olaryň has ekabyrraklary suwuň gös-göni öňünden şapadaňlaşyp gaçýardylar (Ý. Mämmediýew). şapak at. Gün dogmazyndan öň ýa-da ol ýaşandan soň, onuň dogýan hem ýaşýan ýerinde emele gelýän gyzyl reňkli ýaýraň tebigy ýalkym. Gündogardan göterilen daň şapagy dünýä ýüzüne çalymtyk çäkmen bolup çaýylýardy (B. Kerbabaýew). Gyzyl şapak ýanýar iňňän uzakda, Häzir Gün dogmanka ýygymçy geler (B. Hudaýnazarow). şapalak at, gepl.d., ser. Şapbat. Başy agyran şapalak iýer, garny agyran – topalak (Nakyl). şapba hal. Duýman durka, şarpa, birden, duýdansyz, garaşylmazdan. Tilki gargalaryň birini şapba tutupdyr (“Türkmen halk ertekileri”). şapba-şapba hal. Öwran-öwran, yzly-yzyna şapladyp-şapladyp. Şapba-şapba ogşamak. şapba-da-şupba [şapba-da-şupbo], hal. Biri- birini ýitirip tapan ýaly, ara maý salman, dessine, derrew, çalt, çaltlyk bilen. Bular çagalaryny ellerine alyp, şapba-şupba ogşap, towusdyryp, söýüp, öýlerine tarap gitdiler (A. Durdyýew). Şapba-şupba görüşmek. şapbat [şapba:t], at. 1. Eliň açyk ýagdaýyndaky iç ýüzi. 2. Eliň açyk iç ýüzi bilen urulýan zarply urgy, şarpyk, şapbyk. Myradyň ýanyna baryp, dulugyna şapbat bilen çalyp, elinden tutdy-da, düýbe itekläp goýberdi (A. Durdyýew). 3. göç. m., ser. Şarpyk 4. Ýaşlykdan durmuşyň şapbadyny datdy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Şapbat ýaly ýuka hem kiçijik. Ojagymda şapbat ýalyjak Gyzdyrmaçjyk bişirindim (K. Gurbannepesow). şapbatlama [şapba:tlama], iş ady. Şapbatlamak ýagdaýy. şapbatlamak [şapba:tlamak], işl. Şapbat bilen urmak, kakmak, şarpyk çalmak. Iň soňunda göwnühoş gülüp, döşüne şapbatlady (N. Jumaýew). şapbatlamaklyk [şapba:tlamaklyk], iş ady. Şapbatlamak ýagdaýy. şapbatlatmak [şapba:tlatmak], işl. Şapbatlamak işini birine etdirmek. şapbatlaýyş [şapba:tlaýyş], iş ady. Şapbatlamak ýagdaýy. şapbyk at, ser. Şapbat 2. Şapbyk çalmak. Şapbyk iýmek. şapbyldama [şapbyllama], iş ady. Şapbyldamak ýagdaýy. şapbyldamak [şapbyllamak], işl. Şapbyldyly ses çykmak, şapbyldyly seslenmek. Ol nahar iýende agzy şapbyldar durardy. şapbyldamaklyk [şapbyllamaklyk], iş ady. Şapbyldamak ýagdaýy. şapbyldatmak [şapbyllatmak], işl. Çeýnäp oturan çöregini her ýuwutjak bolanda dodaklaryny biri-birine ýetirip, agzyndan şapbyldyly ses çykarmak. Çaşçy Çaman palawy üznüksiz çarşaklan barmaklaryny şapbyldadyp ýalady (A. Gowşudow). şapbyldaýyş [şapbyllaýyş], iş ady. Şapbyldamak ýagdaýy. şapbyldy [şapbylly], at. Nahar iýlende, ogşaşylanda we ş.m. dodaklaryň biri-birine ýapyşyp aýrylmagyndan döreýän zarply sesiň ady. Dodaklaryna erigiň şepbigi çalnan ýaly, garalary görünmänkä, şapbyldysy eşidilýär (“Edebiýat we sungat”). şaplamak [şapylamak], işl., gepl.d., ser. Şaplaşmak. şaplaşmak [şapylaşmak], işl. Şap bolmak, laýyk bolmak, şaplamak. Halk lakam goýýan adamsynyň göwresine, sypatyna, gaýratyna şaplaşyp duran lakam goýýan eken (N. Pomma). şaplatmak [şapylatmak], işl. 1. Birine bir zady haýdan-haý, derrew aýtmak. Bolan wakany Mätä ýerli-ýerden şapladyp habar berýärler (T. Gurbanow). 2. göç.m. Batly urmak, çalmak. Ýel gumuň iri dänelerini ýüzüňe şapladyp urýardy (B. Kerbabaýew). şap-şap s.ş.aňl.söz., ser. Şapba-şapba. Ogluny dyzynyň üstünde dik durzup, şap-şap ogşap, bagryna basdy (A. Durdyýew). şap-şup : şap-şup etmek bir zady çaltlyk bilen iýmek, lak-luk atmak. şapyrdama iş ady. Şapyrdamak ýagdaýy. şapyrdamak işl. Şapyrdyly ses çykmak, şapyrdyly seslenmek. Ol şapyrdap başlan el çarpyşygy elini daldalap saklady (B Kerbabaýew). şapyrdamaklyk iş ady. Şapyrdamak ýagdaýy. şapyrdaşmak işl. Bilelikde şapyrdamak, şapyrdyly ses etmek. Daňdan namaz wagtlary birden üç sany kepderi şapyrdaşyp, çeşmäniň başyndaky çynara gondy (“Türkmen halk ertekileri”). şapyrdatmak işl. Şapyrdyly ses çykarmak, şapyrdyly seslendirmek. Ýel serilgi geýimleri şapyrdadýardy. şapyrdaýyş iş ady. Şapyrdamak ýagdaýy. şapyrdy at. Suwuň içi bilen çalt ýörelende, ýagyş iri damjalap ýaganda, seçekli zatlara ýel degende we ş.m. ýagdaýda döreýän sesiň ady. Güýçli ýagýan ýagşyň şapyrdysy bulary oýardy (Ç. Aşyrow). şapyrdyk at, gepl.d., ser. Şabrama 2. Şapyrdyk ýaglyk. şapyr-şupur hal, ser. Şapba-şupba. Ol köne dosty bilen şapyr-şupur görüşdi. şar [şa:r] I, at. 1. Togalak geometrik şekil. Şaryň üsti. 2. Şonuň ýaly görnüşli zat. Bilýardyň şary. 3. Içine ýel berlip uçurylýan zat. Asmana şar uçurmak. \n\n\n ŞAR [şa:r] II, Gara diýen sypatyň öňünden gelip, sypatyň artyklyk derejesini ýasaýan ownuk bölek. Dürli lybas geýip gelinler-gyzlar, Saçlary şar gara, ýüzi gunduzlar (A. Kekilow). Gyzyň şar gara saçlary şu ölügsi yşyga ýalp-ýalp edýärdi (T. Gurbanow). şara at. Ýuka dilnen bölek-bölek edilip duzlanan etden, balykdan közüň üstünde ýa-da saçda daglanyp bişirilýän nahar. Oglanlaryň biri onuň bagryndan, ýüreginden, art bududyr guýrugyndan alaga-da şara etdi (Ý. Mämmediýew). şarama [şa:rama], iş ady., gepl.d. Şaramak ýagdaýy. şaramak [şa:ramak], işl., gepl.d. Küşt oýnunda at göçülende iki mala düşmek. Altynjy göçümde onuň aty şarady. şaratdyrmak [şa:ratdyrmak], işl., gepl.d. Şaratmak işini birine etdirmek. şaratmak [şa:ratmak], işl., gepl.d. Şaramak ýagdaýyna düşürmek. Aty şaradyp, mugt mal almak. şaraýyş [şa:raýyş], iş ady., gepl.d. Şaramak ýagdaýy. şarf at. Boýna oramak, dakmak üçin dokalan (örülen) mata zolagy. Çaşçyň egninde köneräk gara kostýumy bardy, boýnuna ala şarf atynypdy (A. Gowşudow). şark I, at, k.d. Gündogar. Şarkyň gyzy oraýany ýaglygy, Sypap-sypap, maňlaýyna daňypdyr (M. Seýidow). \n\n\n ŞARK II, s.ş.aňl.söz. Demir we demirden ýasalan zatlar biri-birine batly degende döreýän ses. şarka hal. Bat bilen, birden, duýdansyz, batly. Syçan girdigi, gapyrjagyň agzy şarka ýapylýandyr (G. Gurbansähedow). şark-şark s.ş.aňl.söz. Demir we demirden ýasalan zatlar gaýta-gaýta biri-birine batly degende döreýän ses. Şark-şark maşyn sesi, Biri-birine garyşýar (A. Nyýazow). şark-şurk hal. Çaltlyk bilen, ur-tut, bada- bat, şart-şurt, birden, derrew, dessine, çalt. Horasan tilkisi ýuwaşlyk bilen gapany goýberjek bolýar weli, şark-şurk gapana düşýär galyberýär (“Türkmen halk ertekileri”). şarkyldama [şarkyllama], iş ady. Şarkyldamak ýagdaýy. şarkyldamak [şarkyllamak], işl. Demir we demirden, gaty agaçdan we ş.m. ýasalan zatlar biri- birine batly degende şarkyldyly seslenmek. Jaýyň gapysy şarkyldap açyldy. Edil şol demde gara öýüň bäş ädim öňündäki daş tamyň gapysy şarkyldap açyldy-da, işigiň eňsisi serpilen gara öýüň bosagasynda Enebaý ejäniň äpet göwresi peýda boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). şarkyldamaklyk [şarkyllamaklyk], iş ady. Şarkyldamak ýagdaýy. şarkyldaşmak [şarkyllaşmak], işl. Bilelikde şarkyldamak, şarkyldyly ses etmek, yzly- yzyna şarkyldamak. şarkyldatdyrmak [şarkyllatdyrmak], işl. Şarkyldatmak hereketini etdirmek. şarkyldatmak [şarkyllatmak], işl. Şarkyldyly ses çykartmak, şarkyldyly seslendirmek. Kesmikden boşan açmaňyz sygyrlar toýnaklaryny şarkyldadyp ondan-oňa hars urýarlar (B. Kerbabaýew). şarkyldaýyş [şarkyllaýyş], iş ady. Şarkyldamak ýagdaýy. şarkyldy [şarkylly], at. Demir, tagta zatlaryň biri-birine batly degmegi, ýere batly gaçmagy netijesinde döreýän sesiň ady. Gapynyň şarkyldysy. şarlama iş ady. Şarlamak ýagdaýy. şarlamak işl. Şarryldyly seslenmek, şarryldy döremek, şar-şar etmek (suw hakynda). Obanyň ortasyndan geçýän ýapdan dury suw şarlap akýardy (B. Gurbanow). şarlamaklyk iş ady. Şarlamak ýagdaýy. şarlaşmak işl. Birnäçe ýerde şarlap akmak. Suwlar akdy şarlaşyp, Dumly-duşdan sil turdy (Ş. Kekilow). Ýolda suwlar şarlaşyp, Akyp gelýär dereden (A. Alamyşow). şarlatmak işl. 1. Şarryldyly ses çykardyp akdyrmak. Suwy şarladyp akdyrmak. 2. Ýalan- ýaşyryk zady gürlemek. Şarladyp ýörmek. şarlaýyş iş ady. Şarlamak ýagdaýy. şarlawuk [şarlowuk], at. 1. Beýik ýerden bat bilen aşaklygyna gaýdýan suw akymy. 2. Oba ady. şarňyldamak [şarňyllamak], işl. 1. Içi beýik, giň hem howaly bolmak. – Bize şarňyldap duran jaýyň içinde oturmagam miýesser etjek eken. 2. Demir zatlar biri-birine degende, käbir gurallar işlände we ş.m. ýagdaýlarda şarňyldyly ses çykmak. şarňyldaşmak [şarňyllaşmak], işl.1. Köp zatdan şarňyldap ses çykmak. 2. Köp jaýyň içi şarňyldap durmak. Şarňyldaşyp duran otaglar. şarňyldatmak [şarňyllatmak], işl. Şarňyldyly ses çykartmak, şarňyldyly seslendirmek. şarňyldaýyş [şarňyllaýyş], iş ady. Şarňyldamak ýagdaýy. şarňyldy [şarňylly], at. Demir zatlar biri- birine degende, käbir gurallar işlände we ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. Agaç kesýän maşynlaryň şarňyldysy, bu ýerde gije ümsümligini janlandyryjy owaz bolup durmuşa ornaşdy (K. Berdiýew). şarp s.ş.aňl.söz. Birbada, bir gezek şapbat we ş.m. degende çykýan ses, şarpyldy. şarpa hal. Birden, duýdansyz, bada-bat. Ol özüniň jöwher pyçagy, göze ilmez eli bilen her bir derdi ynsanyň bedeninden şarpa kesip ömürlik ýok edýär (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). şarp-şarp s.ş.aňl.söz. Üznüksiz, yzygiderli şarpyldap çykýan ses, şarpyldy. şarp-şurp hal, ser. Şart-şurt. şarpyk at. 1. ser. Şapbat 2. Oglanyň çekgesine bir şarpyk urdy, südürläp goýberdi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Kötek, käýinç, temmi, urgy. Birinji gezek degen şarpyk Pökgeniň janyna iňňän gaty degen bolmaga çemeli (A. Gowşudow). \n\t‣ Şarpyk datmak (iýmek) 1) urulmak. Erigiň ýekeje şahasyny atdanlykda döwenim üçin, kakamdan şarpyk dadanym ýadymda (“Edebiýat we sungat”). 2) köteklenmek, käýelmek, temmi berilmek. 3) azap görmek, görgi görmek, zulum çekmek. Ýowuz urşuň şarpygyny dadanlar! (B. Hudaýnazarow). şarpyldama [şarpyllama], iş ady. Şarpyldamak ýagdaýy. şarpyldamak [şarpyllamak], işl. 1. Şarpyldyly ses çykmak, şarpyldyly seslenmek. Iki sany duşman buzuň üstünden taýýan ýaly şarpyldap ýykyldy (A. Durdyýew). 2. Iriňläp ugran uly ýara, teniň pyçak kesen ýeri şarp-şarp edip gaty agyrmak. Oraga kesdiren eli şarpyldap agyryp ugrady. şarpyldamaklyk [şarpyllamaklyk], iş ady. Şarpyldamak ýagdaýy. şarpyldaşmak [şarpyllaşmak], işl. Köp ýerden şarpyldyly ses çykmak. şarpyldatmak [şarpyllatmak], işl. Şarpyldyly ses çykartmak, şarpyldyly seslendirmek. şarpyldy [şarpylly], at. Bir zadyň bir ýere batly degmeginden, urulmagyndan, suwda batly hereket edilmeginden döreýän sesiň ady. Gamçynyň şarpyldysy yzly-yzyna gaýtalanýardy (B. Kerbabaýew). şarryldy [şarrylly], at. Suwuň ýokardan güýçli dökülmegi, aşak batly inmegi, gurallaryň, enjamlaryň dowamly hereketi sebäpli döreýän sesiň ady. Uzyn gije turbadan akýan suwuň şarryldysy kesilmedi. şart s.ş.aňl.söz. Gaty agajyň döwülmegi, ýogyn ýüpüň üzülmegi netijesinde çykýan batly ses, şartyldy. Şol arada şart bolup, guraksyrap duran bir towly ýüpüň üzülen sesi eşidildi (A. Gowşudow). şarta hal. Birden, bada-bat, çalasynlyk bilen (ýüpüň ýolnuşy, üzülişi hakynda). Ýüpi şarta üzmek. şart-şurt hal, ser. Şark-şurk. şartyldama [şartyllama], iş ady. Şartyldamak ýagdaýy. şartyldamak [şartyllamak], işl. Döwlen şahadan, üzülen ýogyn ýüpden şartyldyly ses çykmak. Uly şaha miwesini göterip bilmän, şartyldap aşak gaýtdy. şartyldamaklyk [şartyllamaklyk], iş ady. Şartyldamak ýagdaýy. şartyldaşmak [şartyllaşmak], işl. Birnäçe döwlen şaha, üzülen ýogyn ýüp şartyldamak. şartyldatmak [şartyllatmak], işl. Şartyldyly ses çykartmak. Agajy şartyldadyp döwdüler. şartyldaýyş [şartyllaýyş], iş ady. Şartyldamak ýagdaýy. şartyldy [şartylly], at. Ýogyn ýüp üzülende, şaha döwlende we ş.m. ýagdaýda çykýan sesiň ady. Agajyň uly şahasy şartyldap aşak gaýtdy. şasupa [şa:supo], at, k.d. Daşarky gapynyň iki tarapynda ýa-da howlynyň, bagyň içinde oturmak üçin daşdan, palçykdan galdyrylan uly, giň seki. Eý, Hemra jan, ýör serhowzuň başyndaky şasupalara tomaşa edeli (“Saýatly – Hemra”). şasuwar [şa:suwa:r], at, k.d. At çapmaga ökde. Sen Şasenem, men şasuwar... (Kemine). şaşka [şa:şka], at. Küşt tagtasynyň üstünde tegelejik ak we gara çöp goýlup, belli bir düzgün boýunça oýnalýan oýun. Şaşka oýny boýunça ýaryş geçirildi. şaşkaçy [şa:şkaçy], at. Şaşka oýnaýan oýunçy. şat [şa:t], syp. 1. Keýpi kök, şadyýan, hoşal. Bu obanyň daýhanlary biziň baranymyza çäksiz şat boldular (N. Saryhanow). 2. Abadan, bagtly, ajaýyp. Şat watanyň halklary, ter gülüňden ysgaýar (Ş. Kekilow). şatdada-şatda hal. Çalasynlyk bilen basalaşyp, biri-birini itekleşip, zomaşyp. Hemmäňiz ýöne şatdada-şatda uruşýarsyňyz (H. Derýaýew). şatdyldamak [şatdyllamak], işl. 1. Döwülýärka şatdyldyly ses çykmak, şatdyldyly seslenmek. Port sazaklar şemalyň zarbyna yzy üzülmän, şatdyldap döwülýärdi (B. Seýtäkow). 2. gepl.d. Pert-pert gürlemek, dogumly, gujurly hereket etmek. Ol gyzjagaz maňa şatdyldap jogap berdi. şatdyldaşmak [şatdyllaşmak], işl. Şatdyldyly sesler çykmak. şatdyldatmak [şatdyllatmak], işl. Bir zady döwýärkä şatdyldyly ses çykarmak. Ussa atagzy bilen simleri şatdyldadyp kesýär. Şatdyldadyp şänik döwmek. Pert-pert gürlap jogap bermek, şatlatmak. Ol gyzjagaz maňa şatdyldadyp jogap berdi. şatdyldaýyş [şatdyllaýyş], iş ady. Şatdyldamak ýagdaýy. şatdyldy [şatdylly], at. Gury agaç, tagta we ş. m zatlar ýananda ýa-da döwlende çykýan sesiň ady, şatyrdy. Ýanýan töňňäň şatdyldysy eşidilýär. şatereň /şa:tereň/, at, ösüml.d., ser. Şaterne. Türkmenler yşgyn bilen şatereňiň köküni çaý deregine-de içýär ekenler (N. Esenmyradow). şaterne /şa:terne/, at, ösüml.d. Gülälekler maşgalasyna degişli, boýy 5-30 sm. ýetýän gök baldaklary örän inçe we ýumşakdan näzijek ýaprajyklar bilen örtülen bir ýyllyk ot. şatärim [şa:tä:rim], at. Gara öýüň işik söýesiniň iki tarapyndan gelip birleşýän iki alynky tärim. Şatärim işiksöýä ýüp arkaly baglanýar. şatlama [şatylama] I, iş ady. Şatlamak ýagdaýy. \n\n\n ŞATLAMA [şatylama] II, syp. Doňduryp barýan çapgynly (sowuk, aýaz). Garyň yz ýany bilen başlan şatlama aýaz gün ýazdyrmady (H. Garabaýew). şatlamak [şatylamak], işl. 1. Şatdyldyly ses çykmak, şatdyldyly seslenmek, şat-şat etmek (agajyň şahasy döwlende, gaty agaç ýananda we ş.m. ýagdaýda çykýan ses hakynda). Ýiti naýza salpy gulagy gyltyzyp geçdi, ýogyn pilçeden şatlap degdi (G. Kulyýew). 2. Güýçli aýaz, ýiti sowuk, doňaklyk bolmak. Düýnki aýazda biziň golaýymyzdaky köljagaz şatlap doňupdyr. şatlamaklyk [şatylamaklyk], iş ady. Şatlamak ýagdaýy. şatlandyrmak [şa:tlannyrmak], işl. Birini şat etmek, begendirmek, şadyýan etmek. Garryny şatlandyrmak we oňa mynasyp bir sowgat taýýarlamak hakynda Myrat hem pikir edýärdi (B. Seýtäkow). şatlanma [şa:tlanma], iş ady. Şatlanmak ýagdaýy. şatlanmak [şa:tlanmak], işl. Şat bolmak, şadyýan bolmak, begenmek, guwanmak, keýpiň göterilmek. şatlanmaklyk [şa:tlanmaklyk], iş ady. Şatlanmak ýagdaýy. şatlanyş [şa:tlanyş], iş ady. Şatlanmak ýagdaýy. şatlanyşmak [şa:tlanyşmak], işl. Bilelikde şatlanmak, köpçülik bolup şatlanmak. Olar oda baryp görseler, ynha, ýedi sany möjek palaw bişirip, begenip, şatlanyşyp oturanlar (“Türkmen halk ertekileri”). şatlatmak [şatylatmak], işl. 1. Biriniň bedeniniň bir ýerine batly urmak. Ol elini aýlap, onuň böwrüne şatladyp goýberdi. 2. gepl.d. Dessine pert-pert jogap bermek, şaňkyldatmak. şatlawuk [şatylowuk], syp. Örän güýçli sowuk. Towşanjyk şatlawuk, teniňi kesip barýan aýazda-da arkaýyn gezýär. şatlaýyş [şatylaýyş], iş ady. Şatlamak ýagdaýy. şatlyk [şa:tlyk], at. 1. Adamyň göwnüniň göterilen ýagdaýy, şadyýanlyk duýgusy, begenç, guwanç, şadyýanlyk. 2. Üflenip çalynýan gadymy türkmen saz guraly (ol tut agajyndan içi köwlüp ýasalyp, üstünde bäş, aşagynda bir deşik edilýär, ujuna dilli tüýdügiň üfleneri müşdük hökmünde dakylýar) (ser. Şadyýan 2). 3. Oglana dakylýan at. 4. Ýer ady. şatlykly [şa:tlykly], syp. Begençli, dabaraly, şadyýan, keýpli, guwançly. şatlykly-şagalaňly [şa:tlykly- şağalaňly], syp. Şadyýan, begençli, dabaraly, şowhunly. Toý, diýseň, şatlykly-şagalaňly geçdi. şatlyk-şagalaň [şa:tlyk-şağalaň], at. Şadyýanlykly, dabaraly, şatlyk-şowhunly, şatlyk- şüweleňli ýagdaý. Toýda şatlyk-şagalaň asmana göterilýar. şatlyk-şowhun [şa:tlyk-şowhun], at, ser. Şatlyk-şagalaň. Okuwçylar şatlyk-şowhunlary bilen köçäni dolduryp barýardylar (A. Gowşudow). şatlyk-şüweleň [şa:tlyk-şüwölöň], at, ser. Şatlyk-şagalaň. Özboluşly ümsümligiň ýerini şatlyk- şüweleň gurşap aldy (“Edebiýat we sungat”). şat-şat s.ş.aňl.söz. Jaýryljak bolýan agaçdan we ş.m. yzly-yzyna çykýan sesler. Ol haýwan özüne hüjüm edilendir öýdüp, ýyldyrym çaltlygy bilen beýleki tarapyna bökdi we özüne topulana gaýtawul bermek üçin dişlerini şat-şat edip gyjyrdatdy (A. Gowşudow). \n\t‣Şat-şat etmek şatyrdamak, şatyrdyly ses çykarmak. Ýaý berip ugran pürs birden şat-şat edip ugrady. şatut [şa:tu:t], at. Ýasy ýaprakly uly tut agajy. şaty at. Kynçylykly agyr ýagdaý, jebir, sütem, görgi. \n\t‣ Şatyny görmedik kyn ýagdaýy, görgini başdan geçirmedik. Durmuş şatysyny görmedik heniz, Ýaňy ak-garany saýgarýan ýaş gyz (A. Kekilow). şatyr at. l. Hökümdaryň, begiň, hanyň ýanyndaky hyzmatkäri. Hemdem wezir gelip, Öweziň öňünden çykyp, atyny idip şatyr bolup gelýär (“Görogly”). Men özüm garry gulam, alnyňda bolsam şatyryň (“Aly beg – Baly beg”). 2. syp. Ähli işe çydamly, çeýe. Şatyr oglan. şatyrdama iş ady. Şatyrdamak ýagdaýy. şatyrdamak işl. Şatyrdyly ses çykmak, şatyrdyly seslenmek, şat-şat etmek. Öý çaýkanýardy, uklar şatyrdaýardy (B. Kerbabaýew). şatyrdamaklyk iş ady. Şatyrdamak ýagdaýy. şatyrdaşmak işl. Birnäçe zat bir wagtyň özünde şatyrdyly seslenmek. şatyrdatmak işl. Şatyrdamak katdyna ýetirmek, şatyrdyly seslendirmek. Ýel garaja öýi şatyrdadyp, çaýkap başlady (B. Kerbabaýew). şatyrdaýyş iş ady. Şatyrdamak ýagdaýy. şatyrdy at. Agaç döwlende, gaty yrgyldanda, otda ýananda we ş.m. ýagdaýda çykýan sesiň ady. Ol ilkinji sürüme başlajak bolup durka, öň ýanynda, bugdaýyň içinde bir şatyrdy sesi peýda boldy (A. Durdyýew). şatyrdyly syp. Şatyrdysy bar bolan. Şatyrdyly ses. şatyr-şallak syp. Elem-tas, baş açyk, aýak ýalaň. Saçyňy sallap, gowaçaň içinde şatyr-şallak ylgap ýörmek isleýärmiň? (A. Durdyýew). şatyr-şutur hal. Derrew, dessine, şart-şurt. Ol şatyr-şutur gazan atardy. şaý I, at. 1. Dakynmak üçin gymmat bahaly metaldan ýasalan her hili bezeg önümleri. Watan üçin sarp bolsun, Meniň bezegim, şaýym (A. Nyýazow). 2. Bir zat üçin gerekli bolan enjamlar, gurallar; goşlar, zatlar. Soňra künde, boýunturuk, ýerdemir, mala hem- de beýleki şaýlary howlynyň ortasyna çykaryp, birlaý elden geçirdiler (B. Seýtäkow). 3. Maşynyň, mehanizmiň, guralyň gerekli bölegi. Gerek şaýlary tapylsa, ony gurnaşdyrsa-da bolardy (H. Garabaýew). \n\t‣ Şaýyňy tutmak bir işi etmek üçin taýýarlanmak, bir zada taýýarlyk görmek; goş- golamyňy jemlemek. – Basymrak şaýyňy tut, men seni alyp gitmäge geldim – diýdim (T. Gurbanow). \n\n\n ŞAÝ II, at, gepl.d., ser. Şaýy. şaýat [şa:ýa:t], at. Bir wakany, ýagdaýy gözi bilen gören, eşiden, gerek bolanda şaýatlyk edýän adam. Men şol ýerde ýeke däldim, meniň ýedi sany şaýadym bar (A. Gowşudow). şaýatlaşmak [şa:ýa:tlaşmak], işl. Jedelde, dawada, şaýat gözleşmek, şaýat tutuşmak. Meniň pikirimçe, bu arada dawalaşyp, şaýatlaşyp ýörer ýaly zat ýok (A. Gowşudow). şaýatlyk [şa:ýa:tlyk], at. Şaýat bolmaklyk. \n\t‣ Şaýatlyk etmek şaýat bolmaklyk, şaýat bolmak, tassyklamak. şaýatnama [şa:ýa:tna:ma], at. Bir ýagdaýy, wakany we ş.m. tassyklamak üçin ýazylan hat. şaýlama iş ady. Şaýlamak ýagdaýy. şaýlamak işl. 1. Şaý dakmak, şaý bilen bezemek. Kerpiç-kerpiç dogabaglar bilen atyň tä gulagyna çenli şaýlapdyr (B. Kerbabaýew). 2. Şaýyny tutmak, taýýarlamak, gerekli zat bilen üpjün etmek. Azygyň şaýla bu başda, Ýol uzakdyr, tut serişde (Zelili). Şat hoşlaşyp, gujaklaşyp, Ony ýola şaýlaýar (R. Seýidow). şaýlamaklyk iş ady. Şaýlamak ýagdaýy. şaýlanmak işl. 1. Şaý dakynyp bezenmek. Aýlar gelýär aýlanyp, Gyzlar gelýär şaýlanyp (Halk döredijiliginden). 2. Ugramak üçin ýol şaýyňy tutmak. Hoş gal munda, hoş gal, gözel Aşgabat, Ogullaryň bu gün ýola şaýlandy (M. Seýidow). şaýlatmak işl. Gerekli şaý-sep bilen üpjün etdirmek. şaýol [şa:ýo:l], at. Uly, giň, göni hem esasy ýol. Gün dogaly bäri gaýraky şaýoluň gatnawy kesilmeýärdi (B. Seýtäkow). Garaşsyzlyk şaýoly. Magtymguly şaýoly. Bitaraplyk şaýoly. Görogly şaýoly. şaýratmak işl. Ýaramaz ýola düşmek, erbet gezmek. Şaýradyp ýörmek. şaý-sep at. 1. Durmuşa çykýan gyza berilýän zatlar, bukja, öý goşy. Gelniniň şaý-sepinden garrynyň göwni hoş boldy (A. Gowşudow). 2. Gymmat bahaly metaldan ýasalan bezegler, şaýlar. şaýy at. 1. kön.s. Agramy 0,75 grama deň bolan kümüş pul. Ýüz tümenlik sözüň şaýa almazlar, Her kişiniň ygtybary bolmasa (Magtymguly). 2. Gymmaty bäş köpüge barabar bolan metal pul. Akly kämil bolan pendimi tutar, Akmaklar göwherin bir şaýa satar (Hatam şahyr). Almaly algymy bir şaýy galdyrman aldym diýip ýaz (A. Gowşudow). Üçlügini, manadyny, Şaýysyny, köpügni – Artdyranja puljagazyn Atdy şonuň içine (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Bäş şaýy edinmek (gazanmak) az-kem pul toplamak, ýygnamak. Onuň bar arzuwy bäş şaýy edinmekdi. Gara şaýa degenok hiç zada ýaranok; beren puluň köp, ýaramaz (hili pes zat hakda). Gara şaýy bäş köpük (ser. Köpük II). Iki şaýy on köpük. On şaýy elliköpük. Üç şaýy on bäş köpük. şaýylyk at. Bäş köpüklik metal pul. Şeýle şaýylyklar bir syhly gabat gelip dur (“Edebiýat we sungat”). şazada [şa:za:da], at. 1. Şanyň nesli, patyşanyň ogly. Onuň adyna şazada Mahmyt han goýdular (“Asly – Kerem”). 2. Adam ady. şe [şe:], Türkmen milli elipbiýiniň "Ş" harpynyň ady. şehit [şehi:t], at. 1. Hak işiň ugrunda gurban bolan adam. 2. Öz ajalyna ölmedik adam (ýer titremesinde, çölde suwsuzlykdan we ş.m. pajygaly ýagdaýlarda heläk bolan). şehitlik [şehi:tlik], at. Şehit bolmaklyk. şejer at, k.d. Agaç, daragt. Nowruz ötdi, pasly- bahar ýetişdi, şejerler gögermiş ýaz seni gözlär (“Saýatly – Hemra”). Şejer miweden owwal görkezer gül (Sopy Allaýar). şejere at. 1. Ata-baba nesli; nesil daragty. 2. Bir urugyň nesilleriniň garyndaşlyk aragatnaşygynyň yzygiderligini beýan edýän hasap ýazgysy. Hany, sen ol türkmen taryhynyň şejeresini nätdiň? (B. Kerbabaýew). şek at. 1. Birine ýa-da bir zada bolan şübhe, müňkürlik, şek-şübhe. 2. Birine ýöňkelýän günä, garalyk, şyltak, töhmet. Meniň özümçe bar-ýoklar maňa şek getirjek bolsa, onda men beýle mejlise goşulmak islämok (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Şek ýetirmek zyýan etmek, zelel getirmek, gara ýokdurmak, mertebesini peseltmek. şeker at. 1. Gant şugundyryndan, şekerçiňrikden alynýan ýokumly, süýji önüm. 2. göç.m. Lezzetli, şirin, süýji. Lebi şeker, agzy gunça, Ol zülpi tardan aýryldym (Magtymguly). Aýt, haýsy bagyň bezegi bolup, Haýsy çeşmäň şeker suwundan içdiň (M. Seýidow). şekerçiňrik at. Palajynyň şiresinden şeker alynýan ösümlik. Birden ýoluň iki tarapyny hem ösgün şekerçiňrik tutýar (S. Ataýew). şekerek at, Üzüm, igde ýaly käbir ir- iýmişleriň owunjak süýji görnüşi. şekerli syp. Düzüminde şeker bolan; şeker goşulan, şeker garylan. Şekerli köke. şekil at. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň suraty. Hala Magtymgulynyň şekili çitilipdir. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň meňzedilip ýasalan görnüşi, nusgasy. Ol palçyklardan atlaryň şekillerini ýasaýarlar (B. Seýtäkow). şekiljik at. Kiçi şekil. şekillendirilmek [şekillennirilmek], işl. Biriniň, bir zadyň daş görnüşi, sypaty suratlandyrylmak. şekillendiriş [şekillenniriş], iş ady. Şekillendirmek ýagdaýy. \n\t‣ Şekillendiriş sungaty heýkelçilik, suratkeşlik, çeper suratlandyryş sungatynyň umumy ady. Türkmenistanyň Milli muzeýinde şekillendiriş sungatynyň ähli görnüşine degişli işler bar. şekillendirme [şekillennirme], iş ady. Şekillendirmek ýagdaýy. şekillendirmek [şekillennirmek], işl. Şekillendiriş sungaty esasynda suratlandyrmak. Halkyň deňiz ýaly giň çylşyrymly durmuşyndan bölekleri şekillendirip, gözüniň öňüne getirýärdi (A. Gowşudow). şekillendirmeklik [şekillennirmeklik], iş ady. Şekillendirmek ýagdaýy. şekilleniş iş ady. Şekillenmek ýagdaýy. şekillenme iş ady. Şekillenmek ýagdaýy. şekillenmek işl. Suratlanmak, belli bir sypatda, şekilde görkezilmek, belli bir şekile girmek. Olaryň göwreleri salgym bolup boýdan-başa şekillenýärdi (A. Gowşudow). şekillenmeklik iş ady. Şekillenmek ýagdaýy. şekilli I, syp. Owadan, görnükli, görmegeý, yşnakly. Şekilli maşgala. \n\n\n ŞEKILLI II, "Ýaly, kimin, dek, görnüşli" diýen ýaly many aňladýan sözsoňy kömekçi. Dokmaçylar hiç zat ýok ýerden egren şekilli bolup başlapdyrlar, soň olary ýüwürdişdirip bolupdyrlar (“Türkmen halk ertekileri”). şekillilik at. Owadanlyk, görnüklilik, görmegeýlik, yşnaklylyk. Ahalteke atynyň şekilliligi görenleri haýran galdyrýar. şekilsiz syp., gepl.d. Gelşiksiz, betgelşik. şekli syp. Şeki bar, şeksiz däl, şübheli. Seniň şekli, şübheli zadyň maňa gerek däl. şeklilik at. Şeki barlyk, seksiz dällik, şübhelilik. şeksiz syp. Şeki ýok, şekli däl, hiç bir şeki bolmadyk. Şeksiz öle sen – diýdi, bir gaýry watan iste (Mollanepes). Olar şeksiz özbaşyna bir kitap bolup biler (A. Salyh). şeksizlik at. Şeki ýokluk, şekli dällik, hiç bir şeki bolmadyk. şek-şübhe [şek-şüvhö], at, ser. Şek. şel at. 1. Bedeniň bir agzasyny hereketden mahrum edýän kesel, ysmaz. 2. Şol kesel bilen kesellän adam. Yşkyňda daglar gazaýyn, Bolmasam şel, jigi-jigi (Seýdi). şelaýyn [şela:ýyn], syp. Sypaýydan süýji sözli. şelaýynlyk [şela:ýynlyk], syp. Mylaýymdan süýji sözlülik. Permanyň gaharyny, öýkesini ýazmak üçin hemişeki şelaýynlygyna tutup başlady (A. Gowşudow). şelpe I, at. 1. zergärç. Türkmen aýal- gyzlarynyň dakynýan käbir kümüş, gyzyl şaýlarynyň aşak etegindäki inçe uçly, ýokarsy gulply, ýüzi güberçekli şaý. Egnine dökülip şelpe gotazlar, Gyzyl gupba ýalpyldaýar başynda (B. Kerbabaýew). 2. Hala we beýleki el işlerine salynýan şelpe görnüşli nagyş. \n\n\n ŞELPE II, at. Saz çalnanda dutarda sag elde ýerine ýetirilýän tilsim. Gözlerini süzübräk başardygyndan şelpe kakýardy (“Edebiýat we sungat”). şem at. 1. Ýagly jisimden taýajyk şekilinde ýasalan, içi ýüplük pelteli, ýagtylyk beriji enjam. ...Döläniň bir ýan gapdalynda şem ýanyp durdy (A. Gowşudow). 2. gepl.d., ser. Şemme. şemal [şema:l], at. Çalaja öwüsýän ýel, öwüsgin. Akar suwuň boýy bilen gelýän şemal bir durkuny saklaýardy (B. Soltannyýazow). \n\t‣ Şemal çalmak howa täzelenmek, şemallamak, ýelejiremek, şemal degmek. Gije uky gelmedi hiç gözlere, daň şemaly çaldy güler ýüzlere (A. Kekilow). Şemal kakmak (çalmak) sowuk urmak, sowuk urup syrkawlamak, dümewlemek. Belki, ýolda şemal çalandyr. şemallama [şema:llama], iş ady. Şemallamak ýagdaýy. şemallamak [şema:llamak], işl. l. Howa çykmak, tämiz howadan dem almak, ýelejiremek. Galaň burçuna çykyp, bir şemallaýan, soň öýümize gelýärin (A. Gowşudow). 2. Howa täzelenmek, şemal çalmak. Poluň aşagy şemallar ýaly diýlip, tamyň düýbünde deşik goýulýar. şemallamaklyk [şema:llamaklyk], iş ady. Şemallamak ýagdaýy. şemallatmak [şema:llatmak], işl. 1. Bir zady ýelejiretmek, şemally ýerde goýmak, howaly ýere çykarmak. Seniň geýimleriňi şemallatmak üçin daşaryk çykardym (N. Pomma). 2. Howasyny täzelemek, şemal çaldyrmak, ýelejiretmek . Içerini şemallatmak. şemallaýyş [şema:llaýyş], iş ady. Şemallamak ýagdaýy. şemdan [şemda:n], at. Şem goýulýan, oturdylýan gap. Ýadygäriň degresinde, Lowurdap dur sekiz şemdan (K. Gurbannepesow). şemhal [şemha:l], at. Agzyndan ok salnyp, gapdalyndan pelte bilen ot berlip atylýan aýakly, uzak aralyga atýan gadymy tüpeň. Oglan derrew baryp, ýaňky atyň birine münüp, şemhaly boýnundan asyp, gylyjy biline baglady (“Türkmen halk ertekileri”). şemhalçy [şemha:lçy], at. Şemhal atýan adam. Bu sözi aýdandan soň: "Bu zaňňara hiç zat kär etmändir" diýip, şemhalçylar dagyň aňyrsyndan gaçyp, hol gitdiler (“Görogly”). şemme at. Demlenen çäýnegiň düýbünde galýan çaý ýapraklary, şem. Kän durmaga sabry ýokdur, Şemmesini ýakar gök çaý (K. Gurbannepesow). şempa [şempa:], at. 1. Sap ak goýun derisinden tikilýän owadan ak telpek. Onuň başynda şempa telpegi bar. 2. Inçe uzyn tüwi. Her dänesi böwrek dek, özem şempa tüwsinden, Saýlap-saýlap dogradyk käşirleriň gowsundan (M. Seýidow). şemsi : şemsi ýyl hasaby: Günüň dogýan we ýaşýan wagty boýunça ýöredilýän ýyl hasaby (ser. Hijiri: hijiri-şemsi). şemşat [şemşa:t], at. 1. Günorta ýurtlarda ösýän, örän berk, hemişe gök salyp duran agaç. Haý- haý, boýuň tubydyr, kaddyň şemşada meňzär, Zyba- näzik boýlaryň müşgül gülşada meňzär (Talyby). 2. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Şemşat ýaly gelşikli, enaýy, görnükli, eýjejik. şemşir [şemşi:r], at, k.d. Gylyç. Tug göterip kyldyň söweş, Gol urup sen şemşire (Magtymguly). Şu meýdanda boýnuňyza şemşiri, Uraryn sizleri, urmasam bolmaz (Şabende). şenbe [şemme], at. Hepdäniň altynjy gününiň ady. şepagat [şepa:ğat], at. Rehim, mähir, duýgudaşlyk. \n\t‣Şepagat uýasy bejeriş edaralarynda orta düzüme degişli lukmançylyk işgäri. şepagatly [şepa:ğatly], syp. Rehim-şepagaty bar, mähirli, rehimli, rehimdar. şepagatlylyk [şepa:ğatlylyk], at. Rehim- şepagaty barlyk, şepagatly bolmaklyk. şepagatsyz [şepa:ğassyz], syp. Rehim- şepagaty ýok. şepagatsyzlyk [şepa:ğassyzlyk], at. Rehim-şepagaty ýokluk, şepagatly dällik, şepagatsyz bolmaklyk. şepbeşik syp. Ýelmeşip, şepbeşip, süýgüp duran, ýelmeşegen. Heniz onuň biri-birine ýelmeşen şepbeşik gaýmaklary hem gatamandyr (B. Kerbabaýew). şepbeşiş iş ady. Şepbeşmek ýagdaýy. şepbeşme iş ady. Şepbeşmek ýagdaýy. şepbeşmek işl. Ýelmeşmek, ýapyşmak, ýelmeşip, süýgüp durmak. Düýbündäki şepbeşip duran mele ýaglar günüň howruna şypyljap, biraz aşaklygyna syrykdy (N. Baýramow). şepbeşmeklik iş ady. Şepbeşmek ýagdaýy. şepbik at. 1. Käbir miweli agaçlaryň (şetdaly, erik, garaly we ş.m.) gabygyna şikes ýetende ýa-da olar kesellände peýda bolýan sarymtyl, goňrumtyl, garamtyl reňkli ýelmeşegen madda. Erik agaçlarynda şepbik köp bolýar. 2. Ýelmeşýän madda, şepbeşik. Ir- iýmiş ýygnamak bilen elleri şire, şepbik bolup duran adamlar degşip gülüşýärdiler (A. Gowşudow). şepbikleme iş ady. Şepbiklemek ýagdaýy. şepbiklemek işl. Şepbik çykmak, şepbik emele gelmek, tutmak. Erik agajy şepbikläpdir. şepbiklemeklik iş ady. Şepbiklemek ýagdaýy. şepbikleýiş iş ady. Şepbiklemek ýagdaýy. şepe at, gepl.d. 1. Ýaş erkek adamyň bile tirkeşýän ýakyn ýoldaşy. 2."Dost, ýoldaş, halypa, gardaş" diýen manyda erkek adamlara degişlilikde ulanylýan söz. Bu akgaýma tahýajygy, Neneň görýäň, Taýmaz şepe (K. Gurbannepesow). şer at. 1. Haýyrly bolmadyk, haýyrsyz iş. Agşamyň haýryndan ertiriň şeri (Nakyl). Namart haýyr işigin açmaz, Muhannes şer işden gaçmaz (“Görogly”). 2. Dawa, jenjel, dawa-jenjel, galmagal, goh-galmagal. Şer bolsa, gözüň açylaýýar öýdýän. \n\t‣ Şer aramak yrsaramak, dawa-jenjel gözlemek. şerap [şera:p], at. Köplenç, üzüm ajadylandan soň sykylyp arassa suwy alnyp ýasalan içgi, çakyr. Şerabyň azy däri, köpi – öt (Nakyl). şerapat [şera:pat], at, k.d. 1. Abraý, hormat; mertebe, dereje. Ýagşydan – şerapat, ýamandan – kesapat (Nakyl). Ylmyň şerapaty – kelamyň haky, Gören barmy, bilen barmy ýaranlar (Şabende). 2. Gyza dakylýan at. şerbet [şervet], at. Miwäniň suwundan, şiresinden, şekerden, gantdan gaýnadylyp taýýarlanylýan içgi. Otar idim seni bagyň gülünden, Suwlar idim seni şerbet balyndan (“Görogly”). şerçi at. ser. Şermende 1. Şer etmegi gowy görýän (adam). 2. ser. Şermende 2. şerebe [şereve], at. Köp duz atylan, aşa duzly suw. Gijäp çydatmaýan bolsa şerebe çalaýsak näderkä? (N. Pomma). \n\t‣ Şerebäňi pürkmek göwne deger ýaly ajy, ýakymsyz söz aýtmak, duzlamak. Ajysy bolmadygyň süýjüsi bolmajagy-da dogry weli, çem gelene jabjynyp, şerebäňi pürkmek adamçylykdan däl ahyry (B. Kerbabaýew). şerebeleme [şereveleme], iş ady. Şerebelemek ýagdaýy. şerebelemek [şerevelemek], işl. 1. Şerebe çalmak, şerebä ýatyrmak. 2. göç.m. Göwne deger ýaly ajy, ýakymsyz söz aýtmak. Eýsem-de bolsa, birnäçe günläp biri-biriňden ýüzüňi sowuşmak, gepleşmezlik-ýaşaýyş lezzetini şerebeleýärdi (B. Kerbabaýew). şerebelemeklik [şerevelemeklik], iş ady. Şerebelemek derejesi. şerebeleniş [şereveleniş], iş ady. Şerebelenmek ýagdaýy. şerebelenmek [şerevelenmek], işl. Şerebä ýatyrylmak, şerebe çalynmak. şerebeletmek [şereveletmek], işl. Şerebä ýatyrtmak, şerebede goýdurmak. şerebeli [şereveli], syp. 1. Duzly, şor, şerebe garylan. Şerebeli noýba. 2. göç.m. Göwne deger ýaly ajy, ýakymsyz. Şerebeli söz. şereket at. Deň hukukly gatnaşyjylardan düzülýän bileleşik, birleşik. Önümçilik şereketi. şerh at, k.d. Many, düşündiriş, beýan. Magtymguly, sözüm gysga, şerhi köp (Magtymguly). şerigat [şeri:ğat], at. Yslam dininiň kada- kanunlarynyň jemi. şerim at. Utanç, haýa. Şerim etmez sen, uýat gelmez ýüzüňe, Hemme zatdan ýek görüner gözüňe (Zelili). şerimsiz syp. Utançsyz, haýasyz, bihaýa. şerimsizlik at. Utançsyzlyk, bihaýalyk. Haýasyzlyk, şerimsizlik – geline, Oral garry aýal töre ýaraşmaz (Zelili). şerim-haýa [şerim-haýa:], ser. Şerim. Gözeliň bolmasa şerim-haýasy, Gurasyn didary, ýitsin garasy (Misgingylyç). şermende [şermenne] I, at. Ujypsyz zat üçin haýýarlyk edýän, şerraýlyk edýän, nadaralyk edýän adam. Onuň şermendedigini, çala eliňi degirseň: "Waý, öldürdi" diýip gygyryp dur. Şermende-ahyry galar armanda (Nakyl). Şermendäniň şaýady ýanynda (Nakyl). Seniň nämäň artyk ötenleriňden, Şertin bozan, eý şermende, pis duşman (A. Kekilow). \n\n\n ŞERMENDE [şermenne] II, syp. Okamagy hem ýazmagy bilmeýän, sowatsyz, gömük. Elipden şermende. şermendelik [şermennelik], at. Şermendä mahsus bolan gylyk-häsiýet, şermende bolmaklyk, şerraýlyk, haýasyzlyk, haýýarlyk. Gygyryp, daşdan delalat islemegi-de Uzuk özüne şermendelik bildi (H. Derýaýew). şermisar [şermisa:r], syp., k.d. Masgara, ýüzügara, müýnli, utançly. Allamyň gazaby düşdi başyma, Meniň dek hiç kişi şermisar bolmaz (“Saýatly – Hemra”). Kim dargatsa akyl bile huşuny, eder işin bilmez şermisar bolar (Magtymguly). şerraý [şerra:ý], syp., ser. Şermende I. şerraýçylyk [şerra:ýçylyk], at, ser. Şerraýlyk. Uzuk şeýle agyrlyk astynda galan bolsa- da, bihuda, peýdasyz ýere şerraýlyk edip gygyrman, ýuwaş sesi bilen perýat etdi (H. Derýaýew). şerraýlyk [şerra:ýlyk], at, ser. Şermendelik. – Siz meni öýümde-de goýjak dälmi?– diýip, ol şerraýlyga tutdy. şert at. 1. Durmuşyň, işiň bir ýa-da beýleki ugry boýunça bellenen, bir zadyň kadaly işlemegini üpjün edýän ýagdaý. 2. Iki tarapyň gepleşikli, ylalaşykly ortada goýýan wadasy, talaby. 3. Berlen wada, söz, edilen äht, kasam. Günlerde bir gün Şasenem bilen Garyp ikisi şert etdiler (“Şasenem – Garyp”). 4. Bir zadyň bolup geçmegi üçin mümkinçilik ýagdaýy. \n\t‣ Şertim şahyma etmek sözüňde durmazlyk, ähtiňi bozmaklyk, wadada tapylmazlyk. Men şertim şahyma edip, ýene-de dolanyp gelendirin (“Edebiýat we sungat”). şertlendirilmek [şertlennirilmek], işl. Şert goýlan, şert esasynda ýerine ýetirilmeli edilen. şertlendirmek [şertlennirmek], işl. Şert döretmek, şert goýmak. şertleşikli syp., ser. Şertli. şertleşilmek işl. Özara şert edilmek, wadalaşylmak. Ol şertleşilen sagatda duşuşyk ýerine geldi. şertleşiş iş ady. Şertleşmek ýagdaýy. şertleşme iş ady. Şertleşmek ýagdaýy. şertleşmek işl. Bir işi, meseläni ýerine ýetirmek, çözmek, amala aşyrmak üçin özara şert edişmek, wadalaşmak. Dowul turuzmaly däl diýip, öňden şertleşipdik ahyry (N. Jumaýew). şertleşmeklik iş ady. Şertleşmek ýagdaýy. şertleýin syp. Belli şerte daýanýan, şerte bagly. şertli syp. Öňünden şert edişilen we şertiň nämeden ybaratdygyny bilýän üçin düşnükli. Şertli gysgaltma. Şertli dil (mysal üçin, esperanto dili). Şertli belgi. şertnama [şertna:ma], at. Iki taraplaýyn ýa- da köp taraplaýyn borçnamalar hakda, esasan, hat üsti bilen baglaşylýan ylalaşyk. şeşmer at, k.d. Gamçy. Ineriň ýagyrnysyna şeşmer bilen bir gondursam, inerem boýnuňy üzüp gidýä seniň (“Görogly”). şeşper at, kön.s. Ujy diş-diş tommaýly, gysga sapy gol gaýyşly, demirden edilen sowuk ýarag. Şeşper aýdar meniň işim, On iki paradyr başym (“Görogly”). şetdaly [şetda:ly], at. 1. Bägül güllüler maşgalasyndan bolan miweli agaç. 2. Şol agajyň şänikli, etlek, iri, süýji miwesi. 3. Şetdaly miwesinden gaýnadylan. Şetdaly mürepbesi. şetdalygül [şetda:lyğül], at. Şetdalynyň gülüne meňzedilip, el işlerine salynýan nagyş. Menem sary keteniden "şetdalygül" nagyşly çyrpy edindim (A. Gowşudow). şetdat [şetda:t], at. Kese agajyň gyrasyna berkidilip, agzyna işlenýän, ýasalýan önüm gysdyrylyp berkidilýän enjam, şetdat. \n\t‣ Şetdat ýaly ykjam; düşbi. Bahar şetdat ýaly gyz. şetde kön.s. Dutaryň birinji, üçünji we soňky başaşa perdeleriniň ady. şeýda [şeýda:], at, k.d. Yşga düşen, söýgi ugrunda akylyny aldyran aşyk. Jahan doly, sen gapyl sen ýaryňdan, Ýa mestmi sen, ýa şeýdamyň, näme sen? (Magtymguly). Gülüň ysyn şeýda bilbil bilmese, Garga pahyr bilsin ony nireden? (M. Seýidow). şeýdip hal. Şunuň ýaly görnüşde. Ýaşuly agtygyna ýerin depilişini görkezip: "Indi senem şeýdip depiber" diýdi. şeýdiş iş ady. Şeýtmek ýagdaýy. Ol seniň şeýdişiňi ýadyndan çykarmasa gerek. şeýdişmek işl., gepl.d., ser. Birnäçe bolup şeýdip ýörmek, durmak. Olar indi şeýdişip selkildeşip ýörmelimikä? şeýhinli : şeýhinli terezi leňňerli terezi. Söwdagäriň ogly eýýäm şeýhinli terezisini gurup ýatyr (B. Kerbabaýew). şeýkel syp. Kyn, kynçylykly; ýaramaz, pes; hata. Işiň şeýkel bolsa, wagtyň hoş bolanok (B. Kerbabaýew). şeýkellik at. Kynçylykly ýagdaý, şeýkel bolmaklyk. Umuman, şu şeýkelligiň özi bäş günden artyk wagt alar öýdemok (B. Kerbabaýew). şeýle çal. 1. Şonuň ýaly, şuňa meňzeş, şu hili. 2. Hiç bir maksatsyz, ýöne. Ol bu suraty şeýle çekäýipdir. 3. Soňundan -de baglaýjysy goşulanda şeýle manyda ulanylýar: şonsuz hem, bolmanda-da, ýöne-de. Sen maňa azar berme, men şeýle-de aljyraýaryn. \n\t‣Şeýle bir örän, gaty, juda. Bu gawun şeýle bir süýji eken. şeýlekin [şeýleki:n], syp., gepl.d. Diýseň, örän, şeýle bir. Şeýlekin gowy zat eken. şeýlelikde giriş s. Şunuň ýaly, şeýlelik bilen, şunuň netijesinde, netijede. Şeýlelikde, bäş-alty aýyň içinde özüň bir çekeneli adam bolarsyň (H. Derýaýew). şeýtan [şeýta:n], at. 1. Adamlary aldap, azdyryp, ters ýola salýan hyýaly jandar, iblis, melgun. Nebse uýma, şeýtan raýyna gitme, Gyjalata goýar, bilgil bu işi (Magtymguly). 2. göç.m. Aldawçy, mekir, hilegär; ýeser. Emma ony towlaýan bir ala şeýtan bar (A. Gowşudow). \n\t‣ Şeýtana sapak beren örän hilegär, mekir, köp bilmiş. Şeýtan deşikler sazç. dutaryň owazynyň dury we ýakymly çykmagy üçin gapagynyň ýüzünden edilýän owunjak deşikler. Şeýtan eşegi sazç. dutaryň gulagy bilen şeýtan perde aralygynda goýulýan eşek. Şeýtan herrik dutaryň kirişlerini kädä birikdirmek üçin goýlan enjam. Şeýtan perde sazç. dutaryň iň ýokarky perdesi. Şeýtanyň şägirdi dogrusyny aýtmaýan kezzap, ýalançy. şeýtanlyk [şeýta:nlyk], at. Aldawçylyk, mekirlik, hilegärlik, melgunlyk. Ol şeýtanlyk bilen garaýardy. şeýtanýassyk [şeýta:nýassyk], at, sazç. Dutarda baş perde bilen şeýtan perdäniň aralygynda kirişleri göterip duran eşege meňzeş plastmassa bölek. şeýtel at. Aşyk, humar ýaly oýunda utan adamyň oýnaman oturan öz tarapdarlaryna berýän paýy, peşgeşi. Maňa-da şeýtel berjek diýdi (A. Atajanow). şeýtme iş ady. Şeýtmek ýagdaýy. şeýtmek işl., gapl.d. Şeýle etmek, şunuň ýaly etmek, şuňa meňzeş etmek. Wah, şeýdägede, munuň başyny bogup dynaýandan gowusy ýokdy (H. Derýaýew). şeýtmeklik iş ady. Şeýtmek ýagdaýy. şägirt [şä:ğirt], at. Ussadyň, ussanyň okuwçysy, tälim alýan, kär öwrenýän kömekçisi. Şägirt halypadan ozdurmasa, kär ýiter (Nakyl). şägirtlik [şä:ğirtlik], at. Şägirdiň käri, işi, ýagdaýy, şägirt bolmaklyk. Ýaşlaryň bir bölegi kärhanalardaky önümçilik ussalarynyň ýanyna şägirtlige giderler. şähdaçyk syp. Keýpi kök, şat, şadyýan, göwni hoş. Dumly-duşdan gelen şähdaçyk, şadyýan adamlar şäheri hyryn-dykyn doldurýardy (B. Kerbabaýew). şähdaçyklyk at. Keýpi köklük, göwnühoşluk. Gidende yzynda şähdaçyklyk bilen ýyljyraklap galan agtygynyň ýagdaýyny bütinleý bozuk halda gördi (B. Soltannyýazow). şäher at. Dolandyryş söwda, senagat we medeni merkez, köp ilatly ýer. şäherara [şähera:ra], syp. Şäherleriň baglanyşygyny üpjün edýän, şäherler arasynda hereket edýän (aragatnaşyk, gatnaw we ş.m. hakynda). Şäherara awtobus. şäherleşmek işl. Şähere öwrülip barmak, şähere meňzemek. Bu oba şäherleşen obady (A. Ahundow-Gürgenli). şäherli syp. Şäherde ýaşaýan, şäheriň ýaşaýjysy. Şäherli adamlarda onuň ýanyna, Getirdiler daýy-ýeňňelerini (G. Ezizow). şäht at. Ruhy ýagdaý, keýp. Tämiz ýaz şemaly öpýär ýüzüňi, Aýlanyňda çar tarapa gözüňi, Şähdiň açýar janly görnüş her ýanda (A. Kekilow). şänik [şä:nik], at. Käbir hasyl getirýän agaçlaryň gaty gabykly, içi tohumly, maňyzly dänesi (erik, şetdaly we ş.m.). Aglama, jigim aglama, Şetdaly kakyp bereýin. Şetdalynyň şänigni, Boýnuňa dakyp bereýin (Hüwdi). \n\t‣ Şänik döwlen ýaly etmek bir işi başarjaňlyk bilen ýerine ýetirmek, meseläni çürt-kesik etmek, açyk-aýdyň etmek, kesgitli netijä gelmek. Ýöräňde otlukly ýöräp, gepläňde şänik döwlen ýaly etmelisiň (A. Durdyýew). şärik [şä:rik], at. 1. Bileleşip ýerine ýetirilýän işiň netijesinde haky bar, hakly. 2. Deň esasda işlemek, hasyly deň paýlaşmak şerti bilen ekin ekýän adamlar, şärikli adam. Türkmenler: "Ekine şärik bolman, duldegşir goňşy bolman, uzak ýola ýoldaş bolman, ýow güni synag etmän, adama baha berme" diýýär (H. Derýaýew). \n\t‣Ýata şärik şärikli işiň özüne degişli bölegini berjaý etmeýän. şärikçilik [şä:rikçilik], at. 1. ser. Şäriklik. Özüň şärikçilige goşuldyň, indi şärikçilikden dänme (N. Jumaýew). 2. Masgalada çagaly bolmaklyk, hem eje, hem kaka tarapyndan maşgala gatylyp- garylmaklyk. Çaga şärikçiligi. şärikdeş [şä:rikdeş], at. Biri bilen bir zada şärik adam, degişli paýy bar adam. Garry öz ýanyndan: "Onuň şärikdeşi bolup, ozaldan hasaplary bar bolaýmasyn" diýdi (A. Gowşudow). şärikleşmek [şä:rikleşmek], işl. Şärik bolmak, şärikli bolup bir zat almak, paýlaşmak. Şärikleşip goýun almak. şärikli [şä:rikli], syp. Bilelikde alnan, bilelikde edilen. Şärikli aşy it iýmez, iýse-de gözi agarar (Nakyl). Şolaryň aýdýan zatlary tapylaýsa, ikimiz şärikli bolaly (A. Gowşudow). şäriklik [şä:riklik], at. Şärik ýagdaýda bolmaklyk, düşdük paýyna haklylyk. Onuň batyrgaý pikirine şäriklik bildirýänler-de ýok däldi (G. Kulyýew). şiber [şiver], at. Akyp duran suwly ýara. Bu çeşmäniň gözbaşyndan çogup çykýan ýympyk suwuň her damjasy, onuň merjen monjuklar kimin bulduraşýan sansyz düwmejikleri örgüniň, şiberiň, guragyryň, ýadawlygyň bire-bir dermany diýlip hasaplanýar (“Edebiýat we sungat”). şibirdeme [şivirdeme], iş ady. Şibirdemek ýagdaýy. şibirdemek [şivirdemek], işl. Şibirdili ses çykmak, şibirdili seslenmek. Ýagyş şibirdäp ses edýär. şibirdemeklik [şivirdemeklik], iş ady. Şibirdemek ýagdaýy. şibirdeşmek [şivirdeşmek], işl. Şibirdili ses edişmek. Agajyň ýapraklary şibirdeşýär. şibirdetmek [şivirdetmek], işl. Şibirdili ses çykartmak. şibirdeýiş [şivirdeýiş], iş ady. Şibirdemek ýagdaýy. şibirdi [şivirdi], at. Ýagyş pessaý ýaganda, ýaprak we ş.m. zatlar çala ösýän ýele yrgyldanda döreýän sesiň ady. Suwuň özboluşly şibirdisine gulak salyp, iki ýigit keş ugruny syryp gelýärdi (“Edebiýat we sungat”). şibit [şivit], at. Owunjak pür ýaprakly iýilýän bir ýyllyk ot. şikaýat [şika:ýat], at. Bir adamyň, edaranyň, guramanyň we ş.m. bikanun ýa-da nädogry hereketi hakynda ýazylan resmi arza; dilden bildirilýän närazylyk. şikaýatçy [şika:ýatçy], at. Şikaýat edýän adam, arz ediji. Patyşa rugsat berenden soň, şikaýatçylar oňa mälim edipdirler (“Myraly”). şikes at. Güýçli zarba, urgy we ş.m. sebäpli birine ýa-da bir zada ýeten zyýan. şikeslenmek işl. Şikes tapynmak; şikes ýetirilmek. Syrçanyň şikeslenmegi, adatça, dişiň kem-kemden harap bolmagyna sebäp bolýar (“Saglyk”). şikesli syp. Şikes ýeten, şikesi bolan. şikeste [şikesse], syp., k.d. 1. Azar gören, jebir çeken, ynjan, synyk, döwük. Bir şikeste garyp men, sen ýetirgil wysala (Talyby). 2. Arap hatynda: nastalykdan tapawutlylykda, harplaryň kadadan çykylyp, gysgaldylyp ýazylýan görnüşi. Ol şikeste ýazylan setirleri ýene bir gezek dykgat eleginden geçirýärdi (G. Kulyýew). şikär [şikä:r], at, k.d. Haýwanlary, guşlary awlamak maksady bilen gidilýän aw meýdany, aw. Hindiniň awçysy çyksa şikäre, Özge aw islemez, pil sesin aňsa (Mollanepes). Şikär eýläp, ýagşy tüpeň atardym, Sonaly, ördekli gazlarym galdy (Seýdi). şikärgäh [şikä:rğä:h], at, k.d. Aw ýeri, awlag. Hem suwlagym, şikärgähim sen idiň (“Ýusup – Ahmet”). şildirdi [şillirdi], at. Suw ýuwaşja akanda döreýän sesiň ady. Salmajykdan akýan dury suwuň şildirdisi eşidilýärdi (“Edebiýat we sungat”). şildireme [şillireme], iş ady. Şildiremek ýagdaýy. şildiremek [şilliremek], işl. Suw ýuwaşja akanda şildirdili seslenmek. Şildiräp akýan suw wagty bilen joýajyklary dolduryp bilmedi (N. Esenmyradow). şildiremeklik [şilliremeklik], iş ady. Şildiremek ýagdaýy. şildiremezlik [şilliremezlik], iş ady. Şildir- şildir edip seslenmezlik. şildireşmek [şillireşmek], işl. Şildir-şildir edip seslenişmek. Suwlaryň şildireşýän seslerinden başga ses-üýn ýok. şildiretmek [şilliretmek], işl. Şildir-şildir edip seslendirmek; çala akdyrmak. Suwy ekinlere şildiredip goýbergin. şildireýiş [şillireýiş], iş ady. Şildiremek ýagdaýy. şildirim [şillirim], at. Suwly ýapda suwa düşülende, suwdan iň ilki ýa soňky çykana suw sepilip oýnalýan çaga oýny. Häzir şildirim atýan diýip, suwuň düýbüne çümdi (H. Meläýew). şildirim-şip [şillirim-şip], at, ser. Şildirim. şildir-şildir [şillir-şillir], s.ş.aňl.söz. Şildiräp akyp duran suwuň sesi, şildirdi. şilliň syp. Inçe uzyn, uzyndan gelen hor, arryk. şindi [şinni], hal. Şu çaka çenli, şu wagta deňiç, entek, häzir, heniz, şindiz. Ogulhajadyň dakynan gyrmyzy gaşly ýüzüginiň ýylpyldysy şindi hem gözümiň öňünden gidenok (T. Gurbanow). şindiki [şinniki], syp. Şu wagtky, häzirki; bolup duran. Ol obadaşlarynyň şindiki bolup oturyşlary ýaly dymyp oturmak islemedi. şindi-şindiler [şinni-şinniler], hal. Entek- entekler, henize-bu güne çenli, henize çenli. Onuň nurana ýüzi şindi-şindilerem gözümiň öňünden gidenok. şindiz [şinni:z], hal. Häzir, häzir hem; entek. Men şindiz hem aňk bolup, olaryň giden tarapyna seredip durdum (A. Gurbanow). şine [şi:ne] I, at. Paltanyň, teşäniň we ş.m. gurallaryň sapyna berklik üçin kakylýan bir tarapy ýasyja agaç bölegi ýa-da demir. Diýdi şine: – Çekiç dost, Başarmarsyň mensiz kär (M. Garryýew). \n\n\n ŞINE [şi:ne] II, at. Tohumyň gabygyny ýaryp ösüp başlan ilkinji ösüntgi. şineleme [şi:neleme] I, iş ady. Şinelemek ýagdaýy. \n\n\n ŞINELEME [şi:neleme] II, iş ady. Şinelemek ýagdaýy. şinelemek [şi:nelemek] I, işl. Paltanyň, teşäniň we ş.m. gurallaryň sapyna berklik üçin şine kakmak, şine kakyp berkitmek, pahnalamak. \n\n\n ŞINELEMEK [şi:nelemek] II, işl. 1. Şine ýaryp başlamak, gögerip başlamak. Bahar ýagşyndan soň, ýerdäki tohum şineleýär. 2. göç.m. Döremek, ýüze çykmak. Onuň aňynda çeper eseriň mazmuny şineleýärdi. şinelemeklik [şi:nelemeklik] I, II, iş ady. Şinelemek ýagdaýy. şinelemezlik [şi:nelemezlik] I, iş ady. Şine ýarmazlyk. \n\n\n ŞINELEMEZLIK [şi:nelemezlik] II, iş ady. Şine kakmazlyk. şinelenmek [şi:nelenmek], işl. Şine urulmak, şine kakylmak. Çekiçdir paltalaryň saplary şinelendi. şineleşmek [şi:neleşmek], işl. Şinelemäge kömekleşmek. şineletmek [şi:neletmek], işl. Şine kakdyrmak. şineleýiş [şi:neleýiş] I, II, iş ady. Şinelemek ýagdaýy. şipjermek işl., gepl.d. Özüňe göwnüýetijilik bilen öte suwjaryp geplemek (aýallar tarapyndan ulanylýan söz). – Beýdip şipjerip oturmasana, gyz! şipjew [şipjöw], at, gepl.d. Öte suwjaryp gepleýän aýal (aýallar tarapyndan ulanylýan söz). – Pylany barypýatan şipjew eken. şir [şi:r], at. 1. Pişikler maşgalasyndan bolan, boýny tüýlek, galan ýeri gytyk sary tüýli, iri, wagşy, süýdemdiriji haýwan, arslan. Şiriň şirligi – dişi bilen dyrnagy (Nakyl). Çöl ýerlerde tazy görmän tilkiler, Hyýal eder ýatan şiri atmaga (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Şir ýaly güýçli, daýaw. Üstüňe şir bolmak özüňden rüstem bolmak (ýüzüňe azgyrylýan, gygyrylýan ýagdaý bilen bagly ulanylýar). Şu gün-ä hemmäňiz, ony ýuwaş gördüňizmi, nämemi, üstüne şir bolduňyz. şirazy [şi:ra:zy], syp. Çal garaköli bagananyň bir görnüşi. şirçaý [şi:rça:ý], at. Demlenen çaý bilen süýt garylyp, saryýag ýa-da mesge goşulyp taýýarlanýan ýokumly içgi. Maňa ...şirçaý içirýärdiler (M. Hydyrow). şire [şi:re] I, at. Miweli agaçlarda, olaryň miwelerinde we ş.m. emele gelýän ýelmeşegen şepbik suwuklyk. \n\t‣ Şire suwag gara suwagyň üstünden suwalýan ýuka suwag. \n\n\n ŞIRE [şi:re] I, at, ser. Şireje. şireje [şi:reje], at. Ekine, miweli agaçlara düşüp, zyýanly kesel döredýän möjejik. Şireje diýermiň, kekene-sarytüýli diýermiň, çyrmaşyk diýermiň, garaz, ekiniň müň dürli ýagysy bardyr (N. Esenmyradow). şireke [şi:reke], at. Içirginiň üstünden, eýeriň aşagyndan ýazylýan, dürli nagyşlar salnyp dokalýan seçekli at julunyň bir görnüşi. şireleme [şi:releme], iş ady. Şirelemek ýagdaýy. şirelemek [şi:relemek], işl. Ekine, miweli agaçlara şire düşmek, şire degmek. Hyýarymyz şireläpdir. şirelemeklik [şi:relemeklik], iş ady. Şirelemek ýagdaýy. şirelemezlik [şi:relemezlik], iş ady. Şire degmezlik. şireleýiş [şi:releýiş], iş ady. Şirelemek ýagdaýy. şireli [şi:reli], 1. Şire ýelmeşen, şire ýokan, şire degen. Oglum, şireli eliň bilen hiç zat elleme. 2. Tagamly, lezzetli, süýji. Mähnet gazandaky palawy aşpez, kepgir bilen agdardy, olardan göterilýän şireli bug atbaşçylaryň burnuna urdy (B. Kerbabaýew). 3. Üýtgeşik täsirli, täsin. Ýazyjy şireli sözleri ulanmagy başarýar. şirelilik [şi:relilik], at. Şireli bolmaklyk. şirem [şi:rem], at. 1. Iki deräniň arasyndaky ýer. 2. Dagyň ýüzündäki dikligine çykylýan pyýada ýol. şire-şepbik [şi:re-şepbik], at. Ýelmeşýän şire, şepbik ýaly zatlar. Ir-iýmiş ýygnamak bilen elleri şire-şepbik bolup duran adamlar degişýärdiler we gülüşýärdiler (A. Gowşudow). şire-şepir [şi:re-şepir], at, gepl.d. Her hili miweler, gawun-garpyz. Heniz şire-şepirem çykyp baranok. şirguýruk [şi:rğuýruk], at. Köpýyllyk, otjumak ýabany ot. şirin syp. 1. Süýji, tagamly, lezzetli. Şirin şerbet. Şirin çakyr. 2. göç.m. Ýakymly, mylaýym, jana ýaramly, labyzly. Şirim söz. Şirin mukam. Şirin saz. 3. Gyza dakylýan at. şirinlik at. 1. Süýji tagamlylyk, lezzetlilik. 2. göç.m. Ýakymlylyk, mylaýymlyk, jana ýaramlylyk, labyzlylyk. şirin-şeker syp. Süýji tagamly, lezzetli, örän süýji. Tylla reňkli gülabymyz, şirin-şeker tagamy agzyňdan gitmeýän ter waharmanymyz barada gürrüň berdim (“Edebiýat we sungat”). şirin-şerbet [şirin-şervet], syp., ser. Şirin- şeker. şirleme iş ady. Şirlemek ýagdaýy. şirlemek işl. Şirrildili ses etmek, şirrildili seslenmek, şirrildemek, şildiremek (akýan suw we ş.m. hakynda). Çeşmeler şirläp täsin ses edýär. şirlemeklik iş ady. Şirlemek ýagdaýy. şirlemezlik iş ady. Akýan wagty şirrildäp seslenmezlik. şirleşmek işl. Şirrildili ses edişmek. şirletmek işl. Şirlär ýaly edip akdyrmak. şirleýiş iş ady. Şirlemek ýagdaýy. şirmaýy [şirma:ýy], syp. Pil süňkünden ýasalan önüm (başdarak, pyçagyň sapy we ş.m.). Şirmaýydan ýasalgan darakyňa muştagam, Ertir- agşam sypasam, zülpüň uzar, Aýperi (Mätäji). Dutaryň şirmaýy bar perdesinden, Watan sözi mähir bilen ýaňlanýar (A. Kowusow). şirpildeme [şirpilleme], iş ady. Şirpildemek ýagdaýy. şirpildemek [şirpillemek], işl. Suw ýa-da suwuk zatlar azajykdan içilende şirpildili ses çykmak. şirpildemeklik [şirpillemeklik], iş ady. Şirpildemek ýagdaýy. şirpildemezlik [şirpillemezlik], iş ady. Şirp-şirp etmezlik, şirpildili seslenmezlik. şirpildetmek [şirpilletmek], işl. Suw ýa-da suwuk zatlar azajykdan içilende şirpildili ses çykarmak, şirp-şirp etmek, şirpildili seslendirmek. Muhat aga käsesindäki çaýyndan şirpildedip owurtlady (N. Pomma). şirpildeýiş [şirpilleýiş], iş ady. Şirpildemek ýagdaýy. şirpildi [şirpilli], at. Suw ýa-da suwuk zatlar azajykdan sesli içilende çykýan sesiň ady. şirp-şirp s.ş.aňl.söz. Suw ýa-da suwuk zatlar azajykdan sesli içilende çykýan sesler. şirrildeme [şirrilleme], iş ady. Şirrildemek ýagdaýy. şirrildemek [şirrillemek], işl., ser. Şirlemek. Şonuň emedekläp barýan ýerinde semawaryň jüründiginden dökülýän ýaly, ujypsyzja suwjagaz hem şirrildeýärdi (B. Kerbabaýew). şirrildemeklik [şirrillemeklik], iş ady. Şirrildemek ýagdaýy. şirrildemezlik [şirrillemezlik], iş ady. Şirrildili seslenip akmazlyk. şirrildeşmek [şirrilleşmek], işl. Köp ýerden şirrildili ses çykaryp akmak. şirrildetmek [şirrilletmek], işl. Şirrildili ses döretmek. şirrildeýiş [şirrilleýiş], iş ady. Şirrildemek ýagdaýy. şirrildi [şirrilli], at. Beýikden pese, ýokardan aşak çalaja akýan suwuň sesiniň ady. şitde at, k.d. Bezelen guşak. Meni şitde kimin ora, Biliňe gurban bolaýyn (“Nejep oglan”). şitdet at, k.d. Güýç, zarba, kynçylyk, agyr, howp. Neýleý şitdetinden gahba pelegiň, Bu gün meni söwer ýardan aýyrdy (“Şasenem – Garyp”). şitil at. Oturdyp ekmek üçin ýörite ösdürilip ýetişdirilýän ýaş nahal. Ogulaý goparan şitillerini endigan goýuşdyrdy (R. Gelenow). şitilemek işl., gepl.d. 1. Bir ýeri uçmak, çalarak döwülmek, çat açmak, moý açmak (çäýnek- käse ýaly döwlegen zatlar hakynda). Käsäniň sitilän ýeri ýok. 2. Heläk bolmak, ölmek. şitilemezlik iş ady. Zaýa bolmazlyk ; döwülmezlik. Aňzakda basyrylyp goýlan pomidorlaryň şitiläni ýok. şitilhana [şitilha:na], at. Şitil ösdürilip ýetişdirilýän ýörite gurlan desga, jaý. şitirdeme iş ady. Şitirdemek ýagdaýy. şitirdemek işl. Şitirdili ses çykmak, şitirdili seslenmek (ýagyş we ş.m. hakynda). Ýagyş çala şitirdese, goýy damjalar irigöz elekden geçen bugdaý ýaly ýagýardy (B. Kerbabaýew). Şol wagt ýagyş şitirdemäge başlan ekeni (“Myraly”). şitirdemeklik iş ady. Şitirdemek ýagdaýy. şitirdemezlik iş ady. Şitirdäp ýagmazlyk. şitirdeşmek işl. Şitir-şitir seslenişmek (köp sanly ýagyş damjasy hakda). Şitirdeşip ýagýan ýagşyň sesi eşidilýärdi. şitirdetmek işl. Şitir-şitir etdirmek. şitirdeýiş iş ady. Şitirdemek ýagdaýy. şitirdi at. Çala ýagyş ýaganda, guran ýaprak we ş. m. zatlar çala gorjalananda çykýan sesiň ady. şitir-pitir at. Ýagşyň az wagtlap damjalap ýagmasy, şytyr-pytyr. Şitir-pitiriň soňy çabga ýazdy. şiwe [şi:wö] I, at, dil b. Umumy milli diliň bir sebitde, etrapda ýaşaýan ilat üçin häsiýetli gepleýiş aýratynlyklary; ýerli gepleşik. Ol özüniň asly gepleýän şiwesini üýtgetjek bolup şunça jan etdi welin, ol oňa peýda bermedi (A. Gowşudow). \n\n\n ŞIWE [şi:wö] II, at, k.d. Näz-kereşme, näzirgeme; owadanlyk, gözellik. Çyn aşyk men, namysym ýok, zarym bar, şu gün saňa şiwe bilen näzim bar (“Görogly”). Huplaryň şiwesi gara göz bolar (Kemine). şkaf [yşǧa:p], at. Içine zat salyp saklamak üçin niýetlenen gapyly mebel. Kitap şkafy. Şkafyň agzy açyk galypdyr. Skafyň gapysyny gulplamak. Şkafyň içini zatdan doldurmak. şogap [şoğa:p], at. Derýa akymynyň bölünmegi bilen suwuň ortasynda galan zolak gury ýer. Derýanyň ozalrak taşlap giden şogaplary gür jeňňellik bolupdyr (M. Hydyrow). şoh [şo:h], syp. Degişgen, bälçik, alaýaz. Ýigit ýa şoh gerek, ýa –ýok (Nakyl). şohlanmak [şo:hlonmok], işl. Şohluk etmek, ruhy göterilmek, keýpi kökelmek. Annataganyň meňzetmeleri bilen şohlanan Gubaýdullin oňa soragly göz bilen çiňerildi (B. Kerbabaýew). şohluk [şo:hluk], at. Degişgenlik, wäşilik, bälçiklik, alaýazlyk. Derýaguly aga şohluk bilen ýuwmarlamaga çalyşdy (N. Jumaýew). şokurdama [şokurdomo], iş ady. Şokurdamak ýagdaýy. şokurdamak [şokurdomok], işl. Şokur- şokur etmek, gatap, şokurdyly ses çykarmak, şokurdyly seslenmek. Eden işim bilmedim, aklym başymdan çaşdy, Şokurdap il ürküzer, ogşuk bahaly içmek (Kemine). şokurdamaklyk [şokurdomokluk], iş ady. Şokurdamak ýagdaýy. şokurdaşmak [şokurdoşmok], işl. Şokurdyly ses edişmek. şokurdatmak [şokurdotmok], işl. Şokurdyly ses etdirmek, şokurdy döretmek. Şeý diýdi-de içmegin, şokurdadyp başlady (M. Seýidow). şokurdawuk [şokurdowuk], syp. Şokurdap duran, şokurdyly ses çykarýan, şokurdyk. Aýagyňa bir şokurdawuk mesini geý (“Görogly”). şokurdaýyş [şokurdoýuş], iş ady. Şokurdamak ýagdaýy. şokurdy at. Gaty deriden, kirläp gatan geýim-gejimden we ş.m. çykýan sesiň ady. Gaty deriniň şokurdysy. Köne içmegiň şokurdysy. şokurdyk [şokurduk], syp., ser. Şokurdawuk. Ol şokurdyk ak possunyny ýeňlenip, myhmanlaryň atyny tutuşdy, getiren söwüşlerini daňyşmaga kömek etdi (N. Pomma). şol Bir şahsy, bir zady we ş.m. görkezmek hyzmatyny ýerine ýetirýän görkezme çalyşmasy (şol sözüniň düşümlerde ulanylyşy: şol, şonuň, şoňa, şony, şonda, şondan). şonça [şonço], hal. Şol derejede, şoňa barabar, şonuň ýaly. Ýabysy näçe gulagyny salpardyp barsa, onuň şonça hem keýpi kökdi (A. Durdyýew). Säher turup, syl ýüzüňe çagaňy, Päkligiňde bolup bilseň sonça bol (G. Ezizow). şonlugyna [şonluğna], hal. Şol durşuna, bolşy ýaly, durşy ýaly, öňküligine. Gürrüň şonlugyna galdy. şor at. Derlemek netijesinde köýnege we ş.m. ýere çykýan ak eňez, duz. \n\n\n ŞOR [şo:r], syp. 1. Tagamy duzly, duzy köp, duzy artyk düşen, duzy agdyk (nahar hakynda). 2. Duzy ýüzüne çykyp, agaryp ýatan (ýer hakynda). Şor doňmaz, ýaman oňmaz (Nakyl). Şor ýer. \n\t‣ Şor maňlaý bagtsyz, hemişe işi şowsuz, işi oňmaýan. Şor toýnak baran ýerinde bereket gaçýan, aýagy düşmeýän, kemrysgal, gaty toýnak. Şory depesine çykan erbet, bihaýa. Şor ykbal täleýi ters gelen, gara maňlaý, bagty gara, bagtsyz. şora [şo:ro], at. Şorlukda bitýän pür ýaprakly we baldagy şorumtyk suwluja gyrymsy ösümlik. Ol bu gün däri ýasamak üçin şora ýygmaga gidipdi (A. Gowşudow). şoralyk [şo:roluk], at. Köp şora gögeren ýer, şora bilen örtülen ýer. Ol wagt bu şäheriň giň meýdany her ýerde bir düýp garagan hem gyrymsyja şoralyk düzdi (B. Gurbanow). şorçaýyr [şo:rçaýyr], at. Gyrtyçlar maşgalasyna degişli, esasan, suwsuz ýatan şor meýdanda bitýän, iri we gaty baldakly, ýere ýazylyp ösýän haşal ot. şorja [şo:rjo], syp. Şorrak, duzlurak. Birje çemçe şorja serçe çorbasy (Ýaňlytmaç). şorlama [şorlomo], iş ady. Şorlamak ýagdaýy. \n\n\n ŞORLAMA [şo:rlomo], iş ady. Şorlamak ýagdaýy. şorlamak [şorlomok], işl. Günüň aşagynda işläp derlemek netijesinde geýimiň ýüzüne ajy der çykmak. Ol şorlan köýnegini çykardy. \n\n\n ŞORLAMAK [şo:rlomok], işl. Bir zadyň şory ýa-da duzy ýüzüne çykmak, şor döremek, şor çykmak. Ýollaryň iki tarapy-da zeýläp, ýüzi şorlap ýatan meýdanlyk (B. Seýtäkow). şorlamaklyk [şorlomokluk], işl. Şorlamak ýagdaýy. \n\n\n ŞORLAMAKLYK [şo:rlomokluk], iş ady. Şorlamak ýagdaýy. şorlamazlyk [şorlomozluk], iş ady. Geýimiň ýüzüne ajy der çykmazlyk. \n\n\n ŞORLAMAZLYK [şo:rlomozluk], iş ady. Ýeriň şory ýüzüne çykmazlyk. şorlanmak [şo:rlonmok], işl. Şory çykmak. Ýerleriň şorlanmagynyň öňüni almak üçin köp çäreler durmuşa geçirilýär. şorlatmak [şorlotmok], işl. Günüň aşagynda işläp derlemek netijesinde geýimiň arkasyna ajy der çykarmak, şorlamak derejesine ýetirmek. Endamynyň ajy deri köýnegini şorladýardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n ŞORLATMAK [şo:rlotmok], at. Şoruny ýüzüne çykarmak. Topragy şorlatmak. şorlaýyş [şo:rloýuş], iş ady. Şorlamak ýagdaýy. şorluk [şo:rluk], at. 1. Giden şor toprakly meýdan, şor bilen örtülen ýer. 2. Tagamy şor bolmaklyk, duzy agdyk bolmaklyk, duzlulyk. Deňiz suwunyň şorlugy. şorpuldama [şorpullomo], iş ady. Şorpuldamak ýagdaýy. şorpuldamak [şorpullomok], işl. Çorba, unaş we ş.m. içilende, şorpuldyly ses çykmak. şorpuldatmak [şorpullotmok], işl. Bir zady içeniňde şorpuldyly ses çykarmak. Şorpuldadyp aş içmek gelşiksizdir. şorpuldaýyş [şorpulloýuş], iş ady. Şorpuldamak ýagdaýy. şorpuldy [şorpully], at. Suwuk nahar iýlende, çaý we ş.m. içilende, agyz boşlugynda döreýän sesiň ady. Şol gürrüňler arasynda çekdirmäniň şorpuldysy hem dowam etdi (B. Kerbabaýew). şorsaw [şo:rsow], syp. 1. Tagamy şor bolan, duzy agdygrak düşen. Şorsaw tagamly çorba. 2. Topragy birneme şor bolan, şorrak ýer, şortaň. Şorsaw ýerler. şorsurama [şo:rsuromo], iş ady. Şorsuramak ýagdaýy. şorsuramak [şo:rsuromok], işl. Şor tagamly zatlary küýsemek, şorja etli nahar iýesiň gelmek. Bir gün ikisi: "Gel, şu gün bir guýrujak gözläli, şorsuradyk" diýşip, maslahat edip, ýola düşüp ugrapdyrlar (“Türkmen halk ertekileri”). şorsuramaklyk [şo:rsuromokluk], iş ady. Şorsuramak ýagdaýy. şorsuramazlyk [şo:rsuromozluk], iş ady. Şorsurap durmazlyk. şorsuraşmak [şo:rsuroşmok], işl. Birnäçe bolup şorja etli nahar iýesiň gelmek. şorsuraýyş [şo:rsuroýuş], iş ady. Şorsuramak ýagdaýy. şorsuw [şo:rsuw], at. 1. Gowrulyp ýaga durmadyk etiň şor suwy. Şorsuw bilen etden gerk- gäbe doýdular (N. Pomma). 2. ser. Börtme. şorta [şorto], syp. Wäşi, degişgen, alçak, şoh. \n\t‣Şorta söz esasy wakany gülküli, täsin beýan edýän gysgajyk çeper kyssa. Bu häsiýet ylaýta-da Keminäniň, Aldarkösäniň, Esenpoladyň, Japbaklaryň ady bilen baglanyşykly dörän şorta sözlerde ýiti duýulýar (“Mugallymlar gazeti”). şortaň [şo:rtoň], syp., ser. Şorsaw. Aňyrsyna göz ýetmeýän şortaň düzde wyşkalar hatarlanyp galýança, ençeme kynçylyklar, aýylganç howplar bukup ýatyrdy (B. Kerbabaýew). şotlandiýaly [şotla:ndiýaly], syp., ser. Şotlandiýalylar. şotlandiýalylar [şotla:ndiýalylar], at. Şotlandiýanyň ýerli halky. şow I, at. Işiň gerekli ýa-da islenýän netijesi, üstünlik. Her bir zat şow işidir. \n\t‣Şow almak rowaçlanmak, ugruna bolmak, oňat netije bermek, üstünlik getirmek, şowuna düşmek. – Işiňiz şow alsyn – diýip, olaryň giden ugruny ýüzüne syldy (R. Gelenow). Şowuna düşmek (bolmak) ser. Şow almak. Bu gezek olaryňky turuwbaşdan şowuna boldy (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ŞOW II, syp. Göni, düz, tekiz. Şow akýan ýapdaky gamyş mysaly, Titreýärdi degip yşkyň şemaly (A. Kekilow). \n\n\n ŞOW III, at. Suw degirmeniniň suwuny sowmak üçin ulanylýan kese ýap. Men suw harazynyň şowuna, köne obamyza tarap omuz berip, golaý bardym (R. Gelenow). şowa [şowo], syp. 1. Bir gapdala gyşaryp duran, egri. Onuň baýtaly akýal, gözleri çakan, guýrugy bolsa şowady (B. Kerbabaýew). 2. Gözi daşdan gowy görmeýän. Şowa gözli. \n\t‣Şowa kör uzakdan görmeýän, dar düşünjeli, gözýetimi dar. şowalyk [şowoluk], at. Şowa bolmaklyk. şowhun at. Joşgunly, hyjuwly ses, dabara. Görogly dagy uly şowhun bilen gelýändirler (“Görogly”). Ýatmazak şeýda bilbiller şowhun edip, baglarda bazar gurdular (B. Soltannyýazow). şowhun-dabara [şowhun-davara], at, ser. Şowhun. şowhunlanma [şowhunlonmo], iş ady. Şowhunlanmak ýagdaýy. şowhunlanmak [şowhunlonmok], işl. Şowhun artyp başlamak, şagalaňly ýagdaýa öwrülmek. Meniň göwnüme bolmasa, häliden dymyk otagyň içi birdenkä şowhunlanyp başlana döndi (“Edebiýat we sungat”). şowhunlanmaklyk [şowhunlonmokluk], iş ady. Şowhunlanmak ýagdaýy. şowhunlanyş [şowhunlonuş], iş ady. Şowhunlamak ýagdaýy. şowhunly syp. Joşgunly, hyjuwly, dabaraly; şagalaňly. Saz bolsa gitdigiçe şowhunly ýaňlanýardy (“Edebiýat we sungat”). şowhunlyk [şowhunluk], at, ser. Şowhunlylyk. Durmuşy hoş geçirmek, şadyýanlylyk, şowhunlyk, gülüşmek, oýnaşmak, söýüşmek – biziň döwrümiziň hakly talaby (B. Kerbabaýew). şowhunlylyk [şowhunluluk], at. Dabaralylyk, şagalaňlylyk. şowhun-şagalaň [şowhun-şağalaň], at, ser. Şowhun. Myhmanlary şowhun-şagalaň bilen garşy aldyk. şowk at, k.d. Keýpi-sapa, lezzet, hezillik, wagtyhoşluk. Şowkuň şerabyndyn bolmuşam däli, Bilmen niçik geçer çäştim hem şamym (Magtymguly). şowlama [şowlomo], iş ady. Şowlamak ýagdaýy. şowlamak [şowlomok] I, işl., ser. Şowwuldamak. Sözleseň, her ýana öwser bu tiller, Ýol urpakdan aşsa, şowlar şemallar (Magtymguly). \n\n\n ŞOWLAMAK [şowlomok] II, işl. Şowuna düşmek, bir iş, hereket ugruna bolup başlamak, şowly bolmak. Bu gün-ä işimiz şowlaýsa-da ahmal. şowlamaklyk [şowlomokluk] I, iş ady. Şowlamak ýagdaýy. \n\n\n ŞOWLAMAKLYK [şowlomokluk] II, iş ady. Şowlamak, şowuna düşmek ýagdaýy. şowlaşmak [şowloşmok], işl., ser. Şowwuldaşmak. şowlaýyş [şowloýuş], iş ady. Şowlamak ýagdaýy. şowlulyk [şowluluk], at. Şowly bolmaklyk, şowuna, ugruna bolmaklyk, oňat netijelilik. Bu şowlulygy her kim öz beren kömeginiň netijesi diýip düşündirýärdi (B. Gurbanow). şowly syp. Şowuna düşen, ugruna bolan, oňat netijeli, üstünlikli. Şeýle bolsa, ussa aga, işiň şowly bolsun, ýasaber! (H. Ysmaýylow). şowsuz syp. Şowly bolmadyk, şowuna düşmedik, ugruna bolmadyk. Ozal hem Baýram bilen Selbiniň şowsuz söýgüsi hakyndaky myş-myş onuň gulagyna çalarak ilipdi (N. Jumaýew). şowsuzlyk [şowsuzluk], syp. Şowly dällik, şowuna düşmezlik, ugruna bolmazlyk, oňat netije bermezlik. Emma nätjek, uly işde şowsuzlyklara hem döz gelmeli bolýar (Ş. Borjakow). şowurdamak [şowurdomok], işl. Ýörän wagty peti gitmedik dik duran keteni köýnegi şowurdyly seslenmek. Köçämizden gyz geçende şowurdap, Ýüregimde ýandy ataş lowurdap (M. Seýidow). şowurdamaklyk [şowurdomokluk], iş ady. Şowurdamak ýagdaýy. şowurdamazlyk [şowurdomozluk], iş ady. Şowurdap seslenmezlik. şowurdaşmak [şowurdoşmok], işl. Dik duran keteni köýnekler şowurdyly seslenmek. şowurdatmak [şowurdotmok], işl. Şowurdyly seslendirmek. Bularyň öňünden gyrmyzy köýnegini şowurdadyp pete-pet çykan Bahardy (A. Gowşudow). şowurdaýyş [şowurdoýuş], iş ady. Şowurdamak ýagdaýy. şowurdy at. Keteni ýaly käbir ýüpek matalardan tikilen geýimleriň we ş.m. pasyrdamagy netijesinde döreýän sesiň ady. şowwuldama [şowwullomo], iş ady. Şowwuldamak ýagdaýy. şowwuldamak [şowwullomok], işl., ser. Şuwwuldamak. Çalasyn salynýan orak sesi şowwuldap ses edýärdi (B. Kerbabaýew). şowwuldamaklyk [şowwullomoklyk], iş ady. Şowwuldamak ýagdaýy. şowwuldaşmak [şowwulloşmok], işl. Şowwuldyly ses edişmek. Gara ýoldan maşynlar şowwuldaşyp geçýärdi. şowwuldaýyş [şowwulloýuş], iş ady. Şowwuldamak ýagdaýy. şowwuldy [şowwully], at. Güýçli ýeliň ýa-da bir zadyň hereketiniň güýçli bady, ýelgini we ş.m. sebäpli döreýän sesiň ady, şuwwuldy. Aýna synnysyny şowwuldadyp, çitimini gyradeň gyrdy (B. Kerbabaýew). Güýçlenip başlan sowuk şemalyň badyna çaly-çetileriň şowwuldysyny eşidýärdiler (A. Gowşudow). şöhlat [şöhla:t], at. Ownuk dogralan bagröýkene we ete sogan, duz, burç garylyp, içýagyň ýa-da böweniň içine salnyp, ýörmelip, gaýnatma çorbasynda bişirilýän nahar. şöhle at.1. Ýagtylyk çeşmesinden we ş.m. düşýän ýagtynyň inçe zolaklary. Kireňsiz asmanda aşak sallanan Gün özüniň ýiti şöhlesini seçýärdi (A. Gowşudow). 2. Bir zadyň ýalkymy, nury, ýagtysy. Şiriniň hemrasy, Leýliniň taýy, şöhläňden gizlener asmanyň Aýy (Kemine). 3. fiz. Bir jisim bölejiginiň ýa-da elektromagnit yrgyldylarynyň energiýasynyň akymy. Munuň özi atomyň kömegi bilen has agyr keselleri şöhle arkaly bejermeklige hyzmat edýär (K. Berdiýew). \n\t‣Şöhle keseli radioaktiw maddalaryň bedene, organizme täsiri bilen döreýän kesel. şöhlelendirmek [şöhlölönnürmök], işl. 1. Şöhle ýaýmak, ýagtylyk çaýmak, ýalkym salmak, ýagtylandyrmak. Aýyň süýt ýaly ak ýagtysy giden çöli şöhlelendirdi (N. Jumaýew). 2. göç.m. Beýan etmek, suratlandyrmak. Ýazyjy eserde şu günki güni dogruçyl şöhlelendirýär. şöhlelenme [şöhlölönmö], iş ady. Şöhlelenmek ýagdaýy. şöhlelenmek [şöhlölönmök], işl. 1. Şöhle saçmak, ýagtylyk bermek, ýalkym salmak. Körükden çykýan ýeliň zarbyna reňki öçügsi mele uçgunlar şöhlelenip, uçuşyp başlady (B. Seýtäkow). Simlerde güwleýän toguň badyndan, şöhlelener Watanymyň geljegi (A. Kowusow). 2. göç.m. Beýan edilmek, suratlandyrylmak. şöhlelenmeklik [şöhlölönmöklük], iş ady. Şöhlelenmek ýagdaýy. şöhlelenmezlik [şöhlölönmözlük], iş ady. 1. Şöhle saçmazlyk. 2. Suratlandyrylyp görkezilmezlik. şöhleleniş [şöhlölönüş], iş ady. Şöhlelenmek ýagdaýy. şöhleli [şöhlölü], syp. 1. Şöhle saçýan, yşyk, ýagtylyk berýän. Altyn şöhleli Günem çoguny ýazda imisalalyk bilen saçýar (B. Annageldiýew). 2. göç.m. Nurly, ýagty, ajaýyp, ýalkymly. Onuň geljegi nähili şöhleli görünýärdi (B. Kerbabaýew). şöhlesiz [şöhlösüz], syp. 1. Şöhle saçmaýan, ýiti ýagtylyk bermeýän, öçügsi. Şöhlesiz çyra. 2. göç.m. Nursuz, ýalkymsyz, nury gaçan, şöhlesi giden. Şöhlesiz göreçler. şöhrat [şöhra:t], at. 1. At-abraý. Nepis türkmen halylarynyň şöhraty gün geldikçe artýar (“Edebiýat we sungat”). 2. Üstünlik gazanmak arzuw edilip aýdylýan alkyş sözi; gazanylan üstünligi, görkezilen mertlik mübäreklenip, gutlanyp aýdylýan ruhlandyryjy söz. Watan üçin şirin janyny aýaman, Gaýduwsyz söweş edýän mertlere şöhrat! (B. Kerbabaýew). 3. Oglana dakylýan at. şöhratlandyrmak [şöhra:tlannyrmak], işl. Şöhratyny dünýä ýaýmak. şöhratlanma [şöhra:tlanma], iş ady. Şöhratlanmak ýagdaýy. şöhratlanmak [şöhra:tlanmak], işl. Şöhrata eýe bolmak. Onuň özi-de, bir wagtlar gowy sportsmen bolup şöhratlanypdy (R. Alyýew). şöhratlanmaklyk [şöhra:tlanmaklyk], iş ady. Şöhratlanmak ýagdaýy. şöhratlanyş [şöhra:tlanyş], iş ady. Şöhratlanmak ýagdaýy. şöhratly [şöhra:tly], syp. Şöhrata mynasyp, şöhrat gazanan. Gadamyňyz batly bolsun, şöhratly pagtaçylar! şöhratlylyk [şöhra:tlylyk], at. Şöhraty barlyk, şöhrata mynasyp bolmaklyk, şöhrat gazanmaklyk. şöhratparaz [şöhra:tparaz], syp. Şöhrata kowalaşýan, ada, derejä, wezipä çapýan. Şöhratparaz adam. şöhratparazlyk [şöhra:tparazlyk], at. Şöhrata kowalaşmaklyk, ada, derejä, wezipä çapmaklyk. Şöhratparazlyk gizläp bolýan gylyk däl- dä! (N. Jumaýew). şöwket [şöwköt], at. 1. Dabara, mertebe, şan. Süleýmandan artyk bolsa şöwketiň, Lerzana getirse gökni haýbatyň (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. şöwür : şöwür çekmek 1) gijesine ýol geçmek, gije ýöremek, ilkagşamdan ertire çenli ýol ýöremek. Agşam şöwür çeken, garny hepbik ýaly atlar darym edýärdi (B. Kerbabaýew). 2) uklamazlyk. Alleý-alleý aragy, Gül başynyň daragy, Gije şöwürler çeksem, Gündiz gözümiň çyragy (Hüwdi). şpal [şpa:l] at. Agaçdan ýa-da betondan relsleriň aşagyndan keseligine düşelýän ýasy düşeklik. şpris [işpiri:s], at. Suwuklyklary pürkmek ýa-da sorup almak üçin porşenli we iňňeli silindrjik, kiçijik silindr. ştanga [yşta:nga / yşda:nga], at, sport. Agyr atletikada: iki gapdalyndaky dürli agramdaky tigirlegi ortadan gelýän 2 m çenli uzynlykdaky demir hada oturdylýan enjam. şu Ýakyn aralygy, wagty we ş.m. görkezmek üçin bu sözüniň manysynda gelýän görkezme çalyşmasy. "Kim men? " Jogap tapman şu günlere çen, Seni söýüp, kimdigimi bildim men(G. Ezizow). şubela [şuvela: / şüvela:], hal. Jan edip; ençeme gezek, şunça, her näçe. Horasan tilkisi şubela urundy weli, urundygyça gapan onuň aýagynda gaýymlandy (Ertekiler). Maşyn şubela arlasa-da, tigirleri diýen etmedi. şugla [şuğlo], at, şahyr. Şöhle, ýalkym, ýalpyldy, ýagty, lowurdy. Görki – gün, şuglasy älemi ýakar, Aga jan Arabyň gyzyn bereýin (“Görogly”). Ýüzi aý dek şugla salar, Husny pelekden paç alar (“Zöhre – Tahyr”). şugul [şuğul] I, at. 1. Biri ýa-da bir zat hakynda ýerliksiz ýaýradylan gürrüň. Şirin daýzanyň ogly Arslan hakda ýaýran şugul obanyň şugulçysy Mahmaldan başga hiç kimden çykmaz (N. Jumaýew). 2. Şugulçy. Kimde bolsa bir şugul baryp ony Gully jinnege habar beripdir (A. Gowşudow). \n\n\n ŞUGUL [şuğul] II, at. Gurluşykda jaýyň diwarlaryny, burçlaryny dogry, göni çykarmak üçin ujuna agyr zat dakylyp, ýokardan aşak sallanýan eriş, kiriş. şugulçy [şuğulçy], at. Biri hakda ýakymsyz, ýaramaz habar ýaýradýan adam, şugulçylyk bilen meşgullanýan adam, gepçi, şugul. Şugulçy, gybatkeş arabozarlar, Doldurdy obany dürli "myş-myşdan" (A. Kekilow). şugulçylyk [şuğulçuluk], at. Şugulça mahsus bolan gylyk-häsiýet, şugullyk. Şu ýaşdan soň şugulçylyk edib-ä gün görjek däl (B. Pürliýew). şugullama [şuğullomo], iş ady. Şugullamak ýagdaýy. şugullamak [şuğullomok], işl. Biri ýa-da bir zat hakynda bolan ýa bolmadyk wakany birine gizlin aýtmak. "Her näme-de bolsa, dogany Hoşly molla muňa bir zat şugullandyr, şonuň üçinem bu meni çagyrandyr" diýip, pikir etdi (A. Gowşudow). şugullamaklyk [şuğullomokluk], iş ady. Şugullamak ýagdaýy. şugullamazlyk [şuğullomozluk], iş ady. Birine ýamanlyk etmek niýeti bilen onuň eden zadyny başga birine aýtmak, ýetirmek, habar bermek. şugullanmak [şuğullonmok], işl. Biri hakynda şugul ýaýradylmak. şugullatmak [şuğullotmok], işl. Birine biri hakda şugul ýaýratdyrmak. şugullaýyş [şuğulloýuş], iş ady. Şugullamak ýagdaýy. şugullyk [şuğulluk], işl., ser. Şugulçylyk. Şugullyk etmek. şugundyr [şuğunnur], at. 1. Selmeler maşgalasyndan bolan uzyn süýri ýaprakly gök ekin. 2. Şol ekiniň kökünde emele gelýän iýilýän gyzyl togalak hasyly. Bir düýp şugundyr. Şugundyrlar düýpläp başlapdyr. şul at. Göze sowuk degmegi netijesinde döreýän göz ýaşarma keseli, göz agyrydan galan kesel. Gan guýlan ýaly onuň ýüzüne, Agyryp şul tapan göze meňzeýär (Ş. Kekilow). şulha [şulho], at. Mal iými üçin pagta çigidiniň gabyklaryndan, galyndylaryndan taýýarlanylýan önüm. Mallara gyşyna şulha, silos, sarun, kepek berilýär. şullarma [şullormo], iş ady. Şullarmak ýagdaýy. şullarmak [şullormok], işl. Şully bolmak, agyry, kesellilik zerarly suwjaryp durmak (göz hakynda). Şally bolsa eliniň aýasy bilen şullaran körmüş gözlerini syryp: "Çöregi bitin eken" diýdi (“Edebiýat we sungat”). şullarmaklyk [şullormokluk], iş ady. Şullarmak ýagdaýy. şullartmak [şullortmok], işl. Gözüňi gyzardyp, suwjardyp ýörmek. Gözüni şullardyp, dört tarapa hat ýazyp, zyňyp otyr (A. Durdyýew). şullaryş [şulloruş], iş ady. Şullarmak ýagdaýy. şully syp. Şul keseli degen, şul keselli. Ýaşuly oňa şully gözüniň gytagyny aýlady (B. Kerbabaýew). şum syp. Erbet, ýaramaz, ýaman, pis. Ogry şum, orramsy şum, belki ol şumdan beter (Kemine). Ol şum habara ynanjagyny-da bilmändir (Ý. Durdyýew). şumjarma [şumjormo], iş ady. Şumjarmak ýagdaýy. şumjarmak [şumjormok], işl. Çala aglamjyramak, şumjarylmak. Abdyryzagyň bolup durşy-da, aýdan sözi-de, ýeňsesine çalanda şumjaryp ötägitjek oglan däldigini açyk görkezip durdy (B. Kerbabaýew). şumjarmaklyk [şumjormokluk], iş ady. Şumjarmak ýagdaýy. şumjartmak [şumjortmok], işl. Şumjarmaga mejbur etmek. şumjaryş [şumjoruş], iş ady. Şumjarmak ýagdaýy. şumjaryşmak [şumjoruşmok], işl. Birnäçe bolup şumjarmak. Näme, şumjaryşyp otyrsyňyz, turuň! şumluk at. 1. Ýaman, agyr ýagdaý, kynçylyk, görgi. Mal eýesine çekmese – şumluk (Nakyl). 2. Erbetlik, ýaramazlyk, pislik. Ol şumlukda aýyplanan şumroý garrynyň biridir (N. Pomma). şumroý [şumro:ı], syp. Betnyşan, bedroý. şumroýlyk [şumro:ıluk], at. Şumroý keşplilik, bedroýlyk, betnyşanlyk. şunça [şunço], hal. Şeýle derejede, köp, örän köp, juda kän. Şunça pakyrlyga urdum özümi, Tilkilenip gezdim, adym gurt oldy (Magtymguly). Aşyklaryň, aýdymlaryň mekany, Şunça bakdym, senden gözüm doýmady (M. Seýidow). şunlukda [şunlukdo], giriş s. Şunuň bilen birlikde, şunuň bilen, şeýlelikde. Şunlukda, barmaly ýerimize birneme gijräk bardyk. şuňkar at, şahyr. Aw awlaýan guş, laçyn. Meňzäp şuňkara, humaýa, Albaýyma gelseň näder (Zynhary). şurruk syp. Suwuk, goýy däl (ýagsyz, içi huruşsyz çorba hakynda). Şurruk çorba. şuwlama [şuwlomo], iş ady. Şuwlamak ýagdaýy. şuwlamak [şuwlomok], işl., ser. Şuwwuldamak. Ýalaňaç galan şahajyklar naýynjar şuwlady. şuwlamaklyk [şuwlomokluk], iş ady. Şuwlamak ýagdaýy. şuwlaşmak [şuwloşmok], işl., ser. Şuwwuldaşmak. şuwlaýyş [şuwloýuş], iş ady. Şuwlamak ýagdaýy. şuwwuldama [şuwwullomo], iş ady. Şuwwuldamak ýagdaýy. şuwwuldamak [şuwwullomok], işl. Şuwwuldyly ses çykmak, şuwwuldyly seslenmek, şuwlamak. Ýel misli bir gaýgyly heň çalýan ýaly şuwwuldaýardy. şuwwuldamaklyk [şuwwullomokluk], iş ady. Şuwwuldamak ýagdaýy. şuwwuldaşmak [şuwwulloşmok], işl. Dumly-duşdan şuwwuldyly ses etmek. Oklar şuwwuldaşyp geçýär. şuwwuldy [şuwwully], at. Güýçli ýeliň, atylýan okuň we ş.m. hereketi netijesinde çykýan örän zarply, çasly, gaty sesiň ady. Bular böwürlerini diňşirgenip, gykylygyň haýsy ugurda çykanlygyny biljek boldular, şemalyň şuwwuldysyndan başga hiç hili ses eşidilmedi (A. Gowşudow). şübhe [şüvhö], at. Biri ýa-da bir zat hakynda betgümanlyk, şek, müňkürlik, güman. şübhelendirmek [şüvhölönnürmök], işl. Şübhe döretmek, şübhelenmäge mejbur etmek. Bularyň agşamky üýtgeşik hereketleri Bahary şübhelendirdi (A. Gowşudow). şübhelenme [şüvhölönmö], iş ady. Şübhelenmek ýagdaýy. şübhelenmek [şüvhölönmök], işl. Birine ýa- da bir zada betgüman bolmak, şübhe etmek, müňkürlik, ynanmazlyk etmek. Emma käbirleri bu işleriň ýerine ýetirip boljagyna şübhelenýän ýaly etdiler (A. Gowşudow). şübhelenmeklik [şüvhölönmöklük], iş ady. Şübhelenmek ýagdaýy. şübhelenmezlik [şüvhölönmözlük], iş ady. Şübhe etmezlik. şübheleniş [şüvhölönüş], iş ady. Şübhelenmek ýagdaýy. şübheli [şüvhölü], syp. 1. Birine ýa-da bir zada gümanly, şübhesi bolan, betgüman, müňkür, ynanmazlyk edýän. – Bu nämäniň şatlygy? – diýip, Guwanç onuň ýüzüne şübheli seredýär (N. Jumaýew). 2. göç.m. Näbelli, nämälim, anyk bolmadyk, aýdyň däl, gümana. Özüni ölümden gutaran adamyny tanamak, onda-da ozal diňe bir sapar özüni bir şübheli ýerde gören ýigidi tanamak we onuň bilen gürrüňdeş bolmak arzuwy Gurt gartyň ýüreginde joşup tolgunýardy (A. Gowşudow). şübhelilik [şüvhölülük], at. Şübheli bolmaklyk, betgümanlyk, müňkürlik. Ol adam şübhelilik bilen göz aýlady. şübhesiz [şüvhösüz], syp. 1. Şübheli däl, gümansyz, şeksiz. Onuň şeýle boljagyna şübhesiz ynanýardy (B. Pürliýew). 2. göç.m. Gümansyz, gürrüňsiz, ikuçsuz, hökmany. Üsti şeýle hasylly topragyň astynyň-da gudratynyň känligi şübhesizdir (B. Kerbabaýew). şüdügär [şüdüğä:r], at. Ekin, hasyl ýygnalandan soň, sürlüp ýa-da agdarylyp goýlan ýer. şüdügärleme [şüdüğä:rleme], iş ady. Şüdügärlemek ýagdaýy. şüdügärlemek [şüdüğa:rlemek], işl. Ekin, hasyl ýygnalandan soň, ýeri sürüp ýa-da agdaryp goýmak, şüdügär edip goýmak. Ozaldan suwarymly ýerleri şüdügärlemek gerek. şüdügärlemeklik [şüdüğä:rlemeklik], iş ady. Şüdügärlemek ýagdaýy. şüdügärlenmek [şüdüğä:rlenmek], işl. Şüdügär edilmek. Ol ýabyň aňyrsyndan şüdügärlenen meýdanlar uzalyp gidýär. şüdügärletmek [şüdüğä:rletmek], işl. Şüdügär etdirmek. şüdügärleýiş [şüdüğä:rleýiş], iş ady. Şüdügärlemek ýagdaýy. şüdügärlik [şüdüğä:rlik], at. Şüdügär edilen ýerler, şüdügär edilip goýlan meýdan, giden şüdügär ýer. şükür hal. 1. Kaýyl, razy. Şükür, indi ýar mekany göründi, Gözüm düşdi sonam gezen ýerlere (“Saýatly – Hemra”). Hernä gözlerim abat galypdyr, şuňa-da şükür (A. Gowşudow). 2. Saglyk-amanlyk soraşylanda "gurgun, sag" diýen manyda ulanylýan söz. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Şükür et! "bolanyna, baryna razy bol" diýen manyda birine göwünlik bermek üçin ulanylýar. Bu dünýäňe mahsus ähli zatlaryň, Senden sowlup geçmeýänne sükür et (G. Ezizow). şükürli [şükürlü], syp. Kanagatly, sabyrly, sabyr-kanagat edýän. şüle [şülö], at. Ýagy azrak, suwy köpräk guýlup, tüwüden bişirilýän nahar. \n\t‣Süýtli şüle süýtde gaýnadylyp bişirilýän tüwi. Süýtli şüle bişirmek. şüweleň [şüvölöň], at. 1. Şowhun, şagalaň, gyzgalaň, keýp, hezillik. Baýram bolsa işe şüweleň berip: "Boluň, haýdaň!" diýip, käwagt aýdyma gygyryp işleýärdi (A. Durdyýew). 2. Sungatyň, medeniýetiň dürli görnüşleri görkezilýän jemgyýetçilik baýramçylygy. Kino şüweleňi. şüweleňçi [şüvölöňçü], at. Şüweleňi halaýan. şüweleňli [şüvölöňlü], syp. Şowhunly, şagalaňly, gyzgalaňly. Näme üçindir, bularyň dymyşmasy hem şüweleňli nahar iýmesi uzaga çekmedi (N. Pomma). şüwlüm at. 1. ser. Şüweleňli. 2. Ýakym, ýaramlylyk. Diliniň şüwlümine görä, şähti biraz açylyp başlan Aýgül oňa ýylgyryp garanda, ýene degjek ýaly görünse-de, sözi halys ýürekden çykan ýoldaşlarynyňkyça eşidilmedi (B. Kerbabaýew). şüwlümli syp. Işdä bilen iýilýän, iýmäge ýakymlydan ýaramly. Tutan awlaryny bişirip, çopanlar bilen şüwlümli nahar iýip, deňňenä deň şärik edipdirler (N. Pomma). şwed [şive:t], at, ser. Şwedler. Şwed dili. şwedler [şive:tler], at. Şwesiýanyň esasy ilatyny düzýän halk. şweýsariýaly [şiveýsa:riýaly], ser. Şweýsariýalylar. şweýsariýalylar [şiveýsa:riýalylar], at. Şweýsariýanyň ýerli halklary, ýerli ilaty. şybga [şyvğa], at, gepl.d. Iýerlik zat. Ol gazananja pullarynyň bolgusyzlar üçin bäş gün şybga bolanyny islänokdy. şybyk [şyvyk], at. Baş tarapyndaky okarajygyna temmäki guýlup çilim çekilýän naýly enjam. şybyrdama [şyvyrdama], iş ady. Şybyrdamak ýagdaýy. şybyrdamak [şyvyrdamak], işl. Şybyrdyly ses etmek, şybyrdyly ses çykarmak, şybyrdyly seslenmek. Dünýä çal çäkmenini geýnip, iňňäň ujy ýaly owunjak ýagyş şybyrdap başlady (B. Kerbabaýew). şybyrdamaklyk [şyvyrdamaklyk], iş ady. Şybyrdamak ýagdaýy. şybyrdaşmak [şyvyrdaşmak], işl. Şybyrdyly seslenmek. Gollaryny çar tarapa ýaýan hem başyny belent tutup oturan goçak agajyň eliň aýasy bilen kybapdaş ýapraklary öwüsýän ýuwaşja şemala şybyrdaşýardy (A. Nazarow). şybyrdatmak [şyvyrdatmak], işl. Şybyrdyly ses döretmek, şybyrdyly ses çykarmak. Şemal agaçlaryň ýapraklaryny şybyrdatdy. şybyrdaýyş [şyvyrdaýyş], iş ady. Şybyrdamak ýagdaýy. şybyrdy [şyvyrdy], at. Ýagyş ýaganda, şemal agaçlaryň, ösümlikleriň ýapraklaryny yrgyldadanda şybyrdap çykýan sesiň ady. Asmandan inýän suwuň şybyrdysy, her hili gülleriň tolkun atyp gelýän yslary ýadyňa köp zatlary salýar (B. Pürliýew). şybyr-şybyr [şyvyr-şyvyr], s.ş.aňl.söz. Ýagyş ýaganda, şemal agaçlaryň, ösümlikleriň ýapraklaryny yrgyldadanda we ş.m. ýagdaýlarda döreýän ses. Ýagyş ilkagşamdan şybyr-şybyr saz edip, agaçlaryň tylla ýapragyny ýuwdy. şygar [şyğa:r], at. 1. Esasy, baş pikiri, meseläni, syýasy talaby aňladýan gysga ýüzlenme, çagyryş. 2. Ýüzlenme ýa-da çagyryş mazmunly ýazylan wagyz. şyggyldy [şyğğylly], at. Gaýnajak bolup duran suwuň, käbir zadyň hereketinde döreýän sesiň ady. Uçar birneme silkinýär we ýygnalýan tigirleriň häsiýetli şyggyldysy eşidilip başlaýar (“Watan”). şyglama [şyğlama], iş ady. Şyglamak ýagdaýy. şyglamak [şyğlamak], işl. Şyggyldyly ses etmek, şyggyldyly ses çykarmak, şyggyldyly seslenmek; gaýnamaga ýakynlamak (suw hakynda). Elindäki sübsäni hol aňyrda goýdy-da, ýaňy şyglap ugran güpüň oduny ölçerişdirdi (“Türkmenistan”). şyglaşmak [şyğlaşmak], işl. Birnäçe kitir, semawar şyglamak. Şyglaşyp dur iki sany, Örän ullakan semawar (Ç. Aşyrow). şyglatmak [şyğlatmak], işl. Şyglamak derejesine ýetirmek, şyg-şyg etdirip seslendirmek. Semawary şygladyp goýmak. şyglaýyş [şyğlaýyş], iş ady. Şyglamak ýagdaýy. şygryýet [şyğryýet], at. Şygyr bilen ýazylan eserler. şygyr [şyğyr], at. Belli bir ölçegde ýazylýan şahyrana çeper eser, goşgy. Bir şygyr döretdim seniň yşkyňa, Ýene ýüz şygyrlyk sözlerim gurban (M. Seýidow). \n\t‣Ak şygyr setirleriniň kapyýalaşmagy hökmany bolmadyk goşgy şekili. şygyrdama [şyğyrdama], iş ady. Şygyrdamak ýagdaýy. şygyrdamak [şyğyrdamak], işl. Şygyrdyly ses çykmak, şygyrdyly ses etmek, şygyrdyly seslenmek. Şemala üzümiň ýapraklary şygyrdady. şygyrdamaklyk [şyğyrdamaklyk], iş ady. Şygyrdamak ýagdaýy. şygyrdaşmak [şyğyrdaşmak], işl. Birnäçe, köp zat köpçülikleýin şygyrdamak. Beýik erik agajynyň ýapraklary şygyrdaşyp seslenýär, şemalyň ugruna gaýyşyp düşýärdiler (A. Gowşudow). şygyrdatdyrmak [şyğyrdatdyrmak], işl. Şygyr-şygyr etdirtmek. şygyrdatmak [şyğyrdatmak], işl. Şygyrdamaga mejbur etmek, şygyrdamak katdyna ýetirmek, şygyrdyly ses döretmek. Öwsen şemal guran gamyşlary şygyrdatdy. şygyrdaýyş [şyğyrdaýyş], iş ady. Şygyrdamak ýagdaýy. şygyrdy [şyğyrdy], at. Bir zadyň başga bir zada degmegi, hereket, gymyldy we ş.m. sebäpli döreýän sesiň ady. Gijeleri hem şol tamyň üstünde oturyp töweregine ser salýardylar, şygyrdylara gulak asýardylar (A. Gowşudow). şyh [şy:h], at. 1. Ýokary musulman ruhanylarynyň wekili, diniň taglymatçysy we kanunçysy. 2. Oglana dakylýan at. şyhmütür [şy:hmütür], at. Daňlan, baglanan malyň ýüpi çolaşmazlyk üçin demirden ýasalan enjam (ser. Jykyryk). Zynjyrlaryň şyhmütüri bolmasa, kä itleriň zynjyry towlap-towlap, ahmal edip goýmasy bardy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Şyhmütürini towlamak etmesiz zady gaýdyp etmez ýaly etmek. Baý, men olaryň dilini tapyp, şyhmütürini towlamaga ökdedirin-ä – diýip, Nurbibi onuň egnine kakyp, jak-jaklap güldi (N. Pomma). şykgy I, at. Düzüminde toýun garyndysy bolan gaty toprak, toýun. Ýabyň içine böküp girende, şykgy gatyşykly mäzleşik laý onuň aýagynyň aşagynda moýmuldady (B. Öwezow). \n\n\n ŞYKGY II, at. Doly gatamadyk ýumşak pile. şykgyldama [şykgyllama], iş ady. Şykgyldamak ýagdaýy. şykgyldamak [şykgyllamak], işl. Bir zat ikinji bir zada çala degende, uly sagat ýörände we ş.m. ýagdaýda şykgyldyly ses çykmak. şykgyldamaklyk [şykgyllamaklyk], iş ady. Şykgyldamak ýagdaýy. şykgyldaşmak [şykgyllaşmak], işl. Birnäçe zat şykgyldyly ses çykarmak. şykgyldatmak [şykgyllatmak], işl. Şyk- şyk edip ses döretmek. – Garaz, bir zat hasaplasaň bolar-da – diýip, şykgyldadyp, çalt-çalt çot kakmaga başlady (N. Jumaýew). şykgyldaýyş [şykgyllaýyş], iş ady. Şykgyldamak ýagdaýy. şykgyldy [şykgylly], at. Bir zat ikinji bir zada çala degende, uly sagat ýörände we ş.m. ýagdaýda döreýän sesiň ady. Gadymy asma sagadyň diliniň şykgyldysy. şyk-şyk-şyk s.ş.aňl.söz. Uly sagat ýörände, çot kakylanda yzly-yzyna çykýan sesler. Gazaply kazy deý mydam başymda, Sagat çot kakyp dur şyk- şyk-şyk (G. Ezizow). şykyrdama iş ady. Şykyrdamak ýagdaýy. şykyrdamak işl. Şykyrdawuk zatlar ellenende, gutynyň içindäki gaty zatlar biri-birine degende ş.m. ýagdaýlarda şykyrdyly seslenmek. Şol wagt gapynyň kiçijik gapyjygy çalaja şykyrdady (B. Kerbabaýew). Şykyrdap duran onluk manat. şykyrdamazlyk iş ady. Şykyrdyly seslenmezlik. şykyrdaşmak işl. Birnäçe zat şykyrdyly seslenmek. şykyrdatdyrmak işl. Şykyrdatmaga ýol bermek. şykyrdatmak işl. Şykyrdyly ses döretmek. Ol öňünde duran çäýnegiň gapagyny oýnap, şykyrdadyp dymdy (A. Gowşudow). şykyrdawuk [şykyrdowuk], syp. Ellenende, deglende şykyrdyly ses edýän, şykyrdap duran. Şykyrdawuk kagyz. şykyrdaýyş iş ady. Şykyrdamak ýagdaýy. şykyrdy at. Şykyrdawuk zatlar ellenende, gutynyň içindäki gaty zatlar biri-birine degende ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. şykyr-şykyr s.ş. aňl.söz. Şykyrdawuk zatlar ellenende, gutynyň içindäki gaty zatlar biri- birine degende ş.m. ýagdaýlarda yzly-yzyna çykýan sesler. şykyrt s.ş.aňl.söz. Gutynyň içindäki gaty zat başga bir gaty zada ýa-da gabyň özüne degende ş.m. ýagdaýda çykýan ses. Şaýylyk pul şykyrt edip ýere gaçdy. şylha at. Sary gaçan, ýyrtylan, köne-sana, sal- sal (geýim). Kimden galan şylha sen, şeýle mazaly içmek (Kemine). şylha-şylha syp. Ýyrtyk-ýyrtyk, sal-sal, eleşan bolan (geýim). şyltak at. Birine nähak ýerden atylýan töhmet, ýalan günä. Barlag geçirilenden Hoja ýapylan şyltaklar puç boldy (K. Berdiýew). şyltakçy at. Şyltak, töhmet atýan adam. şyňňyrdama iş ady. Şyňňyrdamak ýagdaýy. şyňňyrdamak işl. Gelin-gyzlaryň şelpe, düwme ýaly şaý-sepi biri-birine degende şyňňyrdyly seslenmek, şyňňyr-şyňňyr etmek. Sümsüleler iki baka yranyşyp, biri-birine çaknyşýar-da, çala şyňňyrdaýar (B. Kerbabaýew). şyňňyrdamaklyk iş ady. Şyňňyrdamak ýagdaýy. şyňňyrdamazlyk iş ady. Şyňňyrdyly ses çykarmazlyk. şyňňyrdaşmak işl. Birnäçe düwme, şelpe şyňňyrdamak. şyňňyr-şyňňyr s.ş.aňl.söz. Gelin-gyzlaryň şelpe, düwme ýaly şaý-sepleri yzly-yzyna biri-birine degende çykýan sesler. şyňňyrt s.ş.aňl.söz. Gelin-gyzlaryň şelpe, düwme ýaly şaý-sepi biri-birine degende çykýan ses. Şyňňyrt etmek. şypa [şypa:], at. 1. Janyňa ýakymly täsir. Dostlukdan köňüller şypa tapýar.2. Edilýän emden gelýän haýyr, peýda. Tebibiň olmasa duçar, niçik şypa tapar bimar (Seýdi). şypaly [şypa:ly], syp. Janyňa ýakymly, ýaramly, oňat täsir edýän, lezzetli. Umuman, tebigatyň häzirki ýagdaýy ýaşamak üçin jana şypalydy (H. Derýaýew). şypbyk at. Gaýyş we ş.m. zatlardan tikilen apgyrtsyz ýeňil köwüş. Aýagyndaky şypbyk köwüşlerini hem taşlap ylgapdyr (“Myraly”). şypbyldama iş ady. Şypbyldamak ýagdaýy. şypbyldamak işl. Şypbyldyly ses çykmak, şypbyldyly ses etmek, şypbyldyly seslenmek. Aýnadan irginsiz damýan ýagşyň şypbyldysy eşidilýärdi (“Nesil”). şypbyldaşmak işl. Birnäçe zatdan şypbyldyly ses çykmak. şypbyldatmak işl. Şypbyldyly seslendirmek. şypbyldaýyş iş ady. Şypbyldamak ýagdaýy. şypbyldy at. Ýeňil aýakgaply, şypbyk köwüşli ýörelende ýa-da damja damanda döreýän sesiň ady. Daş gapydan aýak sesiniň şypbyldysy eşidildi. şyp-şyp s.s.aňl.söz. Ýeňil aýakgaply, şypbykly ýörelende, damja damanda we ş.m. ýagdaýda döreýän ses. şypyljabermek [şypylja:vermek], işl. Şypyljap ugramak, şypyljap başlamak. şypyljama iş ady. Şypyljamak ýagdaýy. şypyljamak işl. 1. Ýüzi suwjaryp durmak. Ýaranyň ýüzi şypyljap dur. 2. Köp durup zaýalanyp ugramak (et hakynda). Et şypyljapdyr. şypyljamaklyk iş ady. Şypyljamak ýagdaýy. şypyljamazlyk iş ady. Şypyljamak katdyna ýetmezlik. şypyljatmak işl. 1. Suwjartmak, suwjarar ýaly etmek (ýara hakynda). 2. Köp sakladyp zaýalatmak. Eti ýyly ýerde şypyljatmak. şypyljaýyş iş ady. Şypyljamak ýagdaýy. şypyljyk işl. Şypyljap duran, ýapyşagan, ýelmeşegen. Onuň üstünden gaýnag suw guýlan ýaly bolup, bütin bedeninden şypyljyk der indi (H. Derýaýew). şypyrdama iş ady. Şypyrdamak ýagdaýy. şypyrdamak işl. Ýagyş ýagyp, ýere ýa-da başga bir zadyň üstüne gaçanda şypyrdyly ses çykmak. şypyrdaşmak işl. Birnäçe zatdan şypyrdyly ses çykmak. Gurap ýere gaçan ýapraklara ýagyş damjalary degende şypyrdaşyp ses edýärdiler. şypyrdaýyş iş ady. Şypyrdamak ýagdaýy. şypyrdy at. Ýagyş ýagyp, ýere ýa-da başga bir zadyň üstüne gaçanda çykýan sesiň ady. Ýagşyň şypyrdysy. şypyrma at. Etegi tüýli, depesiniň tüýi iç ýüzüne edilen, zommagrak görnüşde tikilýän telpek, ýatyş telpegi. Ol köne şypyrmasy bilen ýüzüniň tozanyny süpürdi (B. Kerbabaýew). şypyrmaly syp. Şypyrma geýen. Indi ol aýagy çarykly, başy şypyrmaly, bili kendir guşakly çopan ýok (“Edebiýat we sungat”). şyr syp. Hiç zat gögermedik, bitmedik (takyr ýer, adamyň kellesi hakynda). Şyr takyr. Şyr kelle. \n\t‣Şyr päki gowulygyna, erbetligine düşünip bolmaýan adam, birden beýleligine üýtgäp durýan, öwsüp duran adam. Ol bir şyr päkidir, ýüpüniň üstünde odun goýup bolmaz. Şyry çykmak gaty könelmek, köp geýlip, şylhasy çykmak. Şyry çykan ädik. şyrdak at. Depesine mata tutulyp tikilýän bagana telpek. Egesi baý gaharyna başyndaky şyrdagyny-da çykaryp, onuň öňüne bulap urdy (N. Pomma). şyrdakly syp. Şyrdak telpekli, şyrdak telpek geýen. Ol depesi solgun gyzyl şyrdakly, gytyk goňur telpegini goltugyna gysyp, ýerinden galdy (B. Kerbabaýew). Olar ýandak petdelerini pil bilen çapyşdyryp duran bir şyrdakly adamynyň ýanyna bardylar (N. Pomma). şyrky syp. Açyk sary (reňk). şyrkyldama [şyrkyllama], iş ady. Şyrkyldamak ýagdaýy. şyrkyldamak [şyrkyllamak], işl. Şyrkyldyly ses çykmak. şyrkyldamaklyk [şyrkyllamaklyk], iş ady. Şyrkyldamak ýagdaýy. şyrkyldamazlyk [şyrkyllamazlyk], iş ady. Şyrkyldyly ses çykarmazlyk. şyrkyldaşmak [şyrkyllaşmak], işl. Birnäçe zatdan şyrkyldyly ses çykmak. şyrkyldatmak [şyrkyllatmak], işl. Şyrk- şyrk etdirip ses çykarmak. Çalasynlyk bilen barmaklaryny syrkyldatdy (“Edebiýat we sungat”). Gapyny şyrkyldadyp ýapdy. şyrkyldaýyş [şyrkyllaýyş], iş ady. Şyrkyldamak ýagdaýy. şyrkyldy [şyrkylly], iş ady. Demir we ş.m. zatlar biri-birine degende, gapy ýaly zatlar açylyp- ýapylanda döreýän sesiň ady. şyrlama iş ady. Şyrlamak ýagdaýy. şyrlamak işl. Ýabyň düýbi bilen akýan suw şyrryldyly seslenmek, şyrryldamak, şyr-şyr etmek (ser. Şirlemek). Şyrlap akmak. şyrlamaklyk iş ady. Şyrlamak ýagdaýy. şyrlaşmak işl. Az möçberdäki akar suw şyr- şyr edip seslenip akmak. Salmalardan şyrlaşyp akýan suwlar gawun joýalaryny doldurypdy. şyrlatmak işl. Az suw goýberip akdyrmak. şyrlaýyş iş ady. Şyrlamak ýagdaýy. şyrpyldama [şyrpyllama], iş ady. Şyrpyldamak ýagdaýy. şyrpyldamak [şyrpyllamak], işl. Mata, ýüp gaýçy, syndy bilen çalasyn gyrkylanda şyrpyldyly ses çykmak. şyrpyldamaklyk [şyrpyllamaklyk], iş ady. Şyrpyldamak ýagdaýy. şyrpyldamazlyk [şyrpyllamazlyk], iş ady. Şyrpyldyly hereket etmezlik. şyrpyldaşmak [şyrpyllaşmak], işl. Şyrp- şyrp edip kesmek, gyrkmak, gyrmak (köp sanly gaýçy, syndy hakynda). Şyrpyldaşýan syndylaryň sesi eşidilýärdi. şyrpyldatmak [şyrpyllatmak], işl. Şyrpyldyly seslendirip, kesip goýbermek (matanyň bir bölegi, ýüp hakynda). şyrpyldaýyş [şyrpyllaýyş], iş ady. Şyrpyldamak ýagdaýy. şyrpyldy [şyrpylly], at. Bir zat başga bir ýere gaty degende, gaýçy bilen çalasyn gyrkylanda we ş.m. ýagdaýda çykýan sesiň ady. şyrryldama [şyrryllama], iş ady. Şyrryldamak ýagdaýy. şyrryldamak [şyrryllamak], işl. ser. Şyrlamak. Suw şyrryldap akýar. şyrryldamaklyk [şyrryllamaklyk], iş ady. Şyrryldamak ýagdaýy. şyrryldamazlyk [şyrryllamazlyk], iş ady. Akanda şyr-şyr etmezlik, syrryldap seslenmezlik. şyrryldaşmak [şyrryllaşmak], işl. Köp ýerde şyrryldyly seslenip akmak. şyrryldatmak [şyrryllatmak], işl. Şyr-şyr etdirip, çala akdyrmak. şyrryldaýyş [şyrryllaýyş], iş ady. Şyrryldamak ýagdaýy. şyrryldy [şyrrylly], at. Suw çala akanda döreýän sesiň ady. Ternawdan akýan suwuň şyrryldysy galmady. şyr-şyr s.ş.aňl.söz. Suw aşaklygyna çala akanda döreýän ses. Şyr-şyr edip akmak. şytdyldama [şytdyllama], iş ady. Şytdyldamak ýagdaýy. şytdyldamak [şytdyllamak], işl. Üstünden düşýän agram sebäpli şytdyldyly ses çykmak, şytdyldyly seslenmek, şyt-şyt etmek. Köne pürsler agrama çydaman şytdyldaýardy. şytdyldamaklyk [şytdyllamaklyk], iş ady. Şytdyldamak ýagdaýy. şytdyldaşmak [şytdyllaşmak], işl. Birnäçe zatdan şytdyldyly ses çykmak. şytdyldatmak [şytdyllatmak], işl. Şyt-şyt etdirmek. şytdyldaýyş [şytdyllaýyş], iş ady. Şytdyldamak ýagdaýy. şytdyldy [şytdylly], at. Berk, gaty zatlar çat açanda, agaç ýaý berende we ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. Ýanyp duran tut agaçlarynyň şytdyldysy galmady. şytyrdama iş ady. Şytyrdamak ýagdaýy. şytyrdamak işl. Agram düşüp şytyrt etmek, şytyrdyly seslenmek. Oglanjygyň münen şahasy çalaja şytyrdady. şytyrdamaklyk iş ady. Şytyrdamak ýagdaýy. şytyrdaşmak işl. Birnäçe zatdan şytyrdyly ses çykmak. şytyrdatmak işl. Agaja, onuň şahasyna agramyňy salyp, şytyrdamak derejesine ýetirmek. şytyrdaýyş iş ady. Şytyrdamak ýagdaýy. şytyrdy at. Gury, gaty zat, odun-çöp döwlende, ýagyş damjalanda we ş.m. ýagdaýlarda döreýän sesiň ady. t Türkmen elipbiýiniň ýigrimi dördünji harpy. taba [ta:va], ser. Saç. tabak [ta:vak], at. 1. Nahar iýmek üçin ulanylýan okara, jam ýaly gaplaryň umumy ady. Aýrana gelen tabagyny gizlemez (Nakyl). 2. göç.m. Içi naharly gap. Ol tabak çekilýänçä, özüne bir güýmenje tapdy (B. Kerbabaýew). 3. Keçä salynýan tegelek nagyş. tabakdaş [ta:vakdaş], at. Biri bilen bir tabakdan nahar iýýän, bile bir tabakdan naharlanýan (adam). tabaklama [ta:vaklama], iş ady. Tabaklamak ýagdaýy. tabaklamak [ta:vaklamak], işl. Tabaga salmak, tabak bilen almak. tabaklamaklyk [ta:vaklamaklyk], iş ady. Tabaklamak ýagdaýy. tabaklaýyş [ta:vaklaýyş] iş ady. Tabaklamak ýagdaýy. tabama [ta:vama], iş ady. Tabamak ýagdaýy. tabamak [ta:vamak], işl. Ýaňy ösüp başlamak, çykyp ugramak (sakgal, murt hakynda). Murty taban. tabamaklyk [ta:vamaklyk], iş ady. Tabamak ýagdaýy. tablisa [tavli:sa], at. Maglumatlaryň we ş.m. sanawy, olaryň aýry-aýry grafalardaky ýazgysy. \n\n\n TABLISA [tavli:sa], at. Belli bir sistema salnan san bilen baglanyşykly ýa-da beýleki maglumatlaryň grafalar boýunça ýerleşdirilen sanawy. Ligarifmler tablisasy. Nyrhlar tablisasy. Tablisa girizmek, goşmak. Mendeleýewiň tablisasy (D.I.Mendeleýewiň himiki elementleriň periodik sistemasy). Statistik maglumatlary tablisalara geçirmek. Köpeltmek tablisasy. tabaýyş [ta:vaýyş], iş ady. Tabamak ýagdaýy. tabşyrma [tavşyrma], iş ady.Tabşyrmak ýagdaýy. tabşyrmak [tavşyrmak], işl. 1. Biriniň üstüne bir zady ýerine ýetirmek borjuny ýüklemek, tabşyryk bermek. 2. Birine bir zady gaýta-gaýta aýtmak. Men saňa gijä galma diýip öwran-öwran tabşyrdym ahyry. 3. Öz ýerine ýetirýän işini başga birine bermek. Nobatçylygy tabşyrmak. 4. Bir zady eýesine bermek, gowşurmak. Kitaphanadan alan kitaplaryňy tabşyrmak.5. Bilim derejäň anyklanýan synagdan üstünlikli geçmek. Hemme sapaklaryňy 5-lik baha tabşyrmak. tabşyrmaklyk [tavşyrmaklyk], iş ady. Tabşyrmak ýagdaýy. tabşyrmazlyk [tavşyrmazlyk], iş ady. Tabşyrmak işini amal etmezlik. tabşyrtmak [tavşyrtmak], işl. Tabşyrmagy başga biriniň üstüne ýüklemek, tabşyrmaga mejbur etmek. Daýhanlara gök önümleri wagtynda tabşyrtmak gerek. tabşyryk [tavşyryk], at. 1. Birine tabşyrylan iş, görkezme. 2. Birine berilýän nesihat, wesýet, maslahat.Bu bolsa ýaşulularyň tabşyrygydy (A. Gowşudow). 3. Birine belli bir möçberde buýrulan ýumuş. Akmyrat, sen mugallymyň düýnki tabşyrygyny eýýäm ýadyňdan çykardyňmy? (A. Durdyýew). 4. Nädogry edilen iş, hereket üçin berilýän duýduryş, käýinç. Şeýle işleri üçin Pökgene birnäçe sapar berk tabşyryklar hem berlipdi (A. Gowşudow). tabşyrylmak [tavşyrylmak], işl. 1. Birine bir ýumuş, iş etmek, iş buýrulmak. Men tabşyrylan işi edip, hakymy alýaryn (B. Seýtäkow). 2. Nygtalyp aýdylmak, nesihat edilmek. Şondan soň gürrüň iş hakynda başlanda brigadirlere edilmeli işler tabşyryldy (A. Gowşudow). 3. Bir zat berilmek, gowşurylmak, geçirilmek. Etrap boýunça bir günde ýyllyk borçnamanyň 2,3 göterimine barabar pagta tabşyryldy (“Türkmenistan”). 4. Birine bir zat ýüklenmek, borçly edilmek. Çagalar öýüniň birine ýolbaşçylyk etmeklik maňa tabşyryldy (“Nesil”). tabşyryş [tavşyryş], iş ady. Tabşyrmak ýagdaýy. Onuň okan derslerinden synag tabşyryşy köplere görelde bolsun. tabşyryşdyrmak [tavşyryşdyrmak], işl. 1. Birnäçe işi, ýumşy ýerine ýetirmegi başga adamlara tabşyryp çykmak. Ol öz işgärlerine ertir pagta ýygmaga gitmegi tabşyryşdyrdy. 2. Birnäçe zady eltmeli ýerine gowşurmak, kabul edýän edara bermek. Häzir Gözel eje birinji orny alyp, halylaryny tabşyryşdyrdy (A. Gowşudow). tabyn [ta:vy:n], syp. 1. Boýun egen. 2. Garaşly bolan. tabynlyk [ta:vy:nlyk], at. 1. Tabyn ýagdaýda bolmaklyk. tabyrdama [tavyrdama], iş ady. Tabyrdamak ýagdaýy. tabyrdamak [tavyrdamak], işl., ser. Tapyrdamak. Akmaýa tabyrdap galan köşekden gorkusyna ýykyldy (B. Kerbabaýew). tabyrdamaklyk [tavyrdamaklyk], iş ady. Tabyrdamak ýagdaýy. tabyrdamazlyk [tavyrdamazlyk], iş ady. Tabyrdyly hereket etmezlik. tabyrdaşmak [tavyrdaşmak], iş ady. Bile tabyrdamak, köp bolup tabyrdamak. Tabyrdaşyp galan taýçanaklar, göýä bir zatdan ürken ýaly, ümdüzine tutdurdylar. tabyrdatmak [tavyrdatmak], işl. Tabyrdyly aýak sesini çykarmak. tabyrdaýyş [tavyrdaýyş], iş ady. Tabyrdamak ýagdaýy. Atlaryň tabyrdaýşy gulaga diýseň ýakymly eşidilýärdi. tabyrdy [tavyrdy], at. Mal-gara goşulyşyp çapyşanda, tarsa ýerinden turanda we ş.m. ýagdaýda döreýän aýak sesiniň ady, tapyrdy. Mes atlaryň zarp bilen inýän ykjam toýnaklary tabyrdy turuzýar (B. Kerbabaýew). tabyrdyk [tavyrdyk], at. Şahly iri mallara, dowarlara, düýelere degýän ýokanç kesel. tabyt [ta:vyt], at. Üstünde öliniň jesedini goýup götermek üçin agaçdan ýasalan enjam. Ýer goýnuna girdi münüp tabytlar, Magtymguly aýdar, deň-duş ýigitler (Magtymguly). Serwiden tabyt kylyp, gülden kepen etmek gerek (“Myraly”). taga [tağa], at, k.d. Daýy. Tagalarym, tagalarym, Hassa bolsam, sagalaram, Eşidiň beg- agalarym, Nejebe gurbana geldim (“Nejep oglan”). tagaçjyp [tağaçjyp], at, k.d. Geň-enaýy, ajaýyp, täsin üýtgeşik. Şerh eýlesem, şahym, biziň ýerleri, Gör neneň tagaçjyp illeri bardyr (Magrupy). Mamanyň uklaman, horlaman ýatmagy örän tagaçjyp bir zatdy (B. Kerbabaýew). tagala [tağala:], at, dini. Beýik, belent, uly. \n\t‣Hak tagala beýik mertebeli hudaý. Hak tagala razy kyldy beýle hikmetni bizge (Talyby). Hudaý tagala ser. Hak tagala. tagalla [tağalla:], at. Bir zady berjaý etmek üçin edilýän hereket. tagam [tağam], at. 1. Daşky ýedi duýgynyň agzyň nemli bardasy tarapyndan duýulýan görnüşi. 2. Naharyň, her bir iýilýän iýmitiň we ş.m. agzyň, diliň bilen duýulýan aýratynlygy. Palawyň tagamy gaty gowy eken. 3. şahyr. Nahar. Tagam berseň, bergil aja, Daýangyn egri gylyja (“Görogly”). 4. göç.m. Bir zatdan alynýan lezzet, dat, eşret. Leb üstüne leb goýup sen, zerre tagam bilmediň (Magtymguly). tagam-lezzet [tağam-lezzet], at. 1. Iýmitiň ýa-da ir-iýmişiň we ş. m. zadyň agzyňa ýaraýän tagamy, onuň zelleti. Bu hem çörek ornuna getirilen zat bolmaga çemeli, tagamy-lezzeti ýokdy (A. Gowşudow). 2. göç.m. Bir zatdan alynýan lezzet, eşret, dat. tagamly [tağamly], syp. Tagamy gowy, tagamy göwnüňe ýaraýan, datly. Tagamly nahar. tagamlylyk [tağamlylyk], at. Tagamy barlyk, tagamly bolmaklyk. tagamnama [tağamna:ma], at. Naharlaryň atlary ýazylan sanaw kagyzy (naharhanalarda). tagamsyz [tağamsyz], syp. Tagamly däl. Çorba Myradyň agzyna tagamsyz, duzsuz ýaly degdi (B. Kerbabaýew). tagamsyzlyk [tağamsyzlyk], at. Tagamly bolmazlyk, tagamy, lezzeti ýokluk, datsyzlyk. tagam-tagsyr [tağam-tağsy:r]: tagam- tagsyry ýok tagamy, lezzeti ýok. Asyl bu naharyň tagam-tagsyry ýok eken. tagan [ta:ğan], at. 1. Üstünde gazan, taňka we ş. m. goýlup, nahar bişirilýän üç aýakly demir enjam. Tagan aýagy üç bolar, biri-birine güýç bolar (Nakyl). 2. Oglana dakylýan at. taganaýak [ta:ğanaýak], at. haýwanat d. Suwuň ýüzünde ýüzüp ýörýän, çybyna meňzeş möjejik. Güzeriň ýüzünde taganaýaklar okgunly gaýmalaşýardy (“Edebiýat we sungat”). tagança [ta:ğança], at. Kiçijik tagan. Ojaklarda gazanlar atarylyp, tagançalarda taňkalar goýulýardy (B. Kerbabaýew). tagapyl [tağa:pyl], at. Kanagat, sabyr, çydam. Tagapyl eýlegil, habar alaýyn, Eý, mahy-tabanym, ýene geldiňmi (“Görogly”). tagar [taǧar], 1. Galla salynýan kiçeňräk gap. Altynjy klasda okaýan Şaguly dagy orlan bugdaý başlaryny tagarlara, çuwallara salyp, majarda* döwege çekýärdiler. Ikinji, üçünji klaslaryň oglanlary harmanda işleýärdiler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy). 2. Tagar XIII–XIX asyrlarda ilatdan ýygnalýan däne görnüşli salgyt, ol harwaryň möçberine deňdir. tagarçyk [tağarçyk], at.1. Erkek (düýe) esrände, agzyndan çykýan böwenjik, süýrüje haltajyk. Ullakan tagarçygyny çykaryp, haýbatly esreýärdi (Ý. Mämmediýew). 2. kön.s. Sanaç. Çopan tagarçygy çykardy. (“Kitaby dedem Gorkut”). tagaşyk [tağaşyk], at. 1. Ulanylýan zadyň çemeliligi. 2. Bir zadyň maýy, oňaýy. 3. Ýol, tär. Gürrüňe başlaýmagyň tagaşygyny tapman otyrdy. tagaşykly [tağaşykly], syp. Çemeli, jaýba- jaý, ýerbe-ýer, oňaýly. Tagaşykly hereket. tagaşyklylyk [tağaşyklylyk], at. Tagaşykly ýagdaýda bolmaklyk, çemelilik, oňaýlylyk. tagaşyksyz [tağaşyksyz], syp. Tagaşykly däl, çemesiz, gödek, oňaýsyz. Tut agajy tagaşyksyz yranyp, ýapraklarynyň üstünde günüň yşygyna bulduraşyp duran damjalary aşak dökýärdi (H. Ysmaýylow). tagaşyksyzlyk [tağaşyksyzlyk], at. Tagaşykly bolmazlyk. tagat [ta:ğat], at, ser. Takat. Tapyşyk ýaşlygyň bagtly sagady, Tapyşyk belläniň bolmaz tagady (A. Kekilow). \n\t‣ Tagat çekmek ýatman oturmak, oturyp geçirmek, gijäni ukusyzlykda geçirmek. Hüwi ýaly bütin gijäni tagat çekip geçirýärdi (N. Pomma). tagbyr [tağvy:r], at, k.d. Ýorgut (görlen düýş hakynda). Bu düýşüň tagbyryn bir-bir ýoraýyn, Sabyr eýlegil indi geler Ezberiň (“Şasenem – Garyp”). tagbyrçy [tağvy:rçy], at, k.d. Ýorgudyny aýdýan adam, ýorujy, manysyny düşündiriji (görlen düýş hakynda). Gören düýşüňi aýdyber, menem tagbyrçydyryn (“Görogly”). tagbyrçylyk [tağvy:rçylyk], at, k. d. Tagbyrçynyň ýagdaýy, käri. Öwez hem onuň tagbyrçylygyna ynandy (“Görogly”). taglym [tağly:m], at, k. d. Tälim, öwüt-ündew, maslahat, pikir. Öwüt tutmaz öwüt berseň bir pese, Ýagşy taglym ýaman ýara ýaraşmaz (Zelili). taglymat [tağly:ma:t], at. Bir waka, hadysa hakynda ylmy nukdaýnazardan esaslandyrylan kanunlaryň jemi. tagma [tağma], at. 1. Dowarlaryň, iri mallaryň haýsy hojalyga, şahsa degişlidigini bildirmek üçin gyzdyrylan sim, syndy ýaly zatlar bilen olaryň endamyna, gulagyna basylyp salynýan nyşan, alamat, bellik. 2. Bir zatda edilýän ýönekeý bir bellik. Onuň daşyna öz tagmasyny bassyn, soň tanap alar ýaly (B. Seýtäkow). 3. göç.m. Çekilen ejirden, horlukly günden galýan yz, nyşan. Dogrusyny dogry aýtsaň, Ahmediň endam-jany ýarag tagmasyndan ýaňa persalady (A. Nazarow). – Şol boýnundaky gyranyňy ber, keýgim – diýip, ejesi onuň ýüzünde özleriniň agyr durmuşlarynyň tagmasyny gördi (H. Derýaýew). tagmalama [tağmalama], iş ady. Tagmalamak ýagdaýy. Ol mallary tagmalama işini wagtynda gutardy. tagmalamak [tağmalamak], işl. 1. Gyzdyrylan demri, çişi we ş.m. zatlary mallaryň bedenine basyp bellik etmek. Düýäni tagmalamak. 2. Bir zada bellik etmek, yz galdyrmak. tagmalamazlyk [tağmalamazlyk], iş ady. Tagma basmazlyk. tagmalaşdyrmak [tağmalaşdyrmak], işl. Birnäçe goýna, geçä we ş. m. tagma basyp çykmak. Ownuk mallary tagmalaşdyrmak işi gutardy. tagmalaşmak [tağmalaşmak], işl. Tagmalamaga kömek etmek. 2. Bilelikde tagmalamak. Olar dowarlary tagmalaşyp ýör. tagmalatmak [tağmalatmak], işl. 1. Tagmalamak işini başga birine etdirmek, tagmalamaga mümkinçilik bermek, tagmalamaga ýol bermek. Sen hem goýunlaryňy iliňkä garyşmaz ýaly derrew tagmalat. tagmalaýyş [tağmalaýyş], iş ady. Tagmalamak ýagdaýy . tagmaly [tağmaly], syp. Tagmasy bar, tagma basylan. Tagmaly mal. tagmasyz [tağmasyz], syp. Tagmasy ýok, tagma basylmadyk. Düýeleriň arasynda bir tagmasyz düýe bar. tagna [tağna], at, k.d. Teýene, kinaýa, ýaňsy, şyltak, nähak ýüklenýän ýazyk, garalyk. Rakybyň tagna sözleri Jana dert oldy, dert oldy (“Görogly”). Bir tagna söz üçin munça gaçar sen, Aşyk bolsaň, niçe ýanyp-öçer sen (“Şasenem – Garyp”). tagnaly [tağnaly], syp. Teýeneli, kinaýaly, töhmetli, myjabatly. Onuň häzirki "han" diýeni Öweziň gulagyna kinaýa bilen aýdylýan sözler bolup degdi we tagnaly sözler bilen özi masgaralanýan şekilli göründi (A. Gowşudow). tagsyp [tağsy:p], at, k.d. Ar-namys. Ýomut- gökleň tagsyp edip özünden, Çyksa goşun, öňi-ardy bilinmez (Magtymguly). tagsyply [tağsy:ply], syp. Arly-namysly. Bir tagsyply goç ýigit, Är ýanynda bellidir (Zelili). tagsypsyz [tağsy:psyz], syp. Arsyz-namyssyz tagsyr [tağsy:r] I, at. Günä, ýazyk, etmiş, kemçilik. "Eý, şazada, biziň tagsyrymyzy geçgil! Sizi bigünä urduk" diýdiler (“Asly – Kerem”). \n\n\n TAGSYR [tağsy:r] II, at. Belent derejeli adamlara (köplenç, işan-mollalara) ýüzlenilende hormat edilip aýdylýan söz. Tagsyr, patyşamyz, biz siziň ýurduňyzga Genji-Garabagdan gelipdik (“Nejep oglan”). tagsyrly [tağsy:rly], syp., k.d. Günäli, ýazykly, etmişli, asy. Her kim bolsa, şa ýanynda tagsyrly, Arz edip günäden ýuwsun diýdiler (Şabende). tagt [tağyt] I, at. Häkimiýet nyşany hökmünde ulanylýan aýratyn kürsi, şalaryň oturýan ýeri. Derse han oglana beglik berdi, tagt berdi. Oglan tagta çykdy (“Kitaby dedem Gorkut”). \n\t‣ Tagta mündürmek patyşa etmek, häkimiýet başyna geçirmek. Tagtdan düşürmek häkimiýet başyndan aýyrmak, patyşalykdan mahrum etmek. \n\n\n TAGT [tağyt] II, at. Ýeriň suwarylyp, sürüme taýýar bolan yzgarlylyk ýagdaýy. Ýer tagt däl. Suwarylandan soň, ýer tagta gelipdir. \n\t‣ Tagtdan çykmak sürüljek ýeriň yzgary gaçmak, gatamak. Siz ýeri ertir süräýmeseňiz, tagtdan çykar. Tagta gelmek tagt bolmak (ýer hakynda). Suwarylandan soň, ýer tagta gelipdir. Tagta getirmek tagt bolmak derejesine ýetirmek, tagt etmek. Tagt suwy sürüljek ýere öňünden tutulýan suw. Tagt suwuny tutup ýören daýhanlaryň ýanyna bardyk. tagta [tağta] I, at. Agaçdan, pürsden dürli galyňlykda, ýasy görnüşde kesilen agaç (gurluşyk materialy). \n\n\n TAGTA [tağta] II, at. Hat ýazmak üçin belli bir ölçegdäki ýukajyk kagyz, list. Bukjanyň içindäki üç tagta kagyz çykdy (N. Saryhanow). \n\n\n TAGTA [tağta] III, at. Baýryň, dagyň üstünde ekin ekmäge ýaramly düz, tekiz giden meýdan. Şu beýik dagyň üstünde ýüzlerçe gektar meýdany bolan tagta bardy (A. Gowşudow). \n\n\n TAGTA [tağta] IV, at. Ýüzüne hek bilen hat ýazylýan okuw enjamy. Annagözel tagtada "A"-nyň suratyny çekdi (A. Alamyşow). tagtabiti [tağtaviti], at. Jandarlaryň gany, ösümlikleriň şiresi bilen iýmitlenýän mugthor mojejik. tagtaça [tağtaça], at. Üstünde oturmak, ýatmak üçin tagtadan edilen ýörite seki, meýdança. tagtalama [tağtalama], iş ady. Tagtalamak ýagdaýy. tagtalamak [tağtalamak], işl. Tamyň üstüni ýapmak, bir ýeriň daşyny baglamak we ş. m. üçin tagta çüýlemek, tagta kakmak. Tamyň üstüni tagtalamak. Goýun ýatagynyň daşyny tagtalamak. tagtalamazlyk [tağtalamazlyk], iş ady. Tamyň üstüni tagta bilen örtmezlik. tagtalanmak [tağtalanmak], işl. Tamyň üstüni ýapmak, bir ýeriň daşyny baglamak we ş.m. üçin tagta çüýlenmek, tagta kakylmak. Tamyň üsti tagtalandy. tagtalaşmak [tağtalaşmak], işl. 1. Tagtalamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde tagtalamak. Ussalar tamyň üstüni tagtalaşyp durdular. tagtalatdyrmak [tagtalatdyrmak], işl. Tagtalamak işini başga biriniň üstüne ýükledip etdirmek. tagtalatmak [tağtalatmak], işl.Tagtalamak işini başga birine etdirmek. tagtalaýyş [tağtalaýyş], iş ady. Tagtalamak ýagdaýy. tagtlabermek [tağytla:vermek], işl. Tagtlamaga girişmek. tagtlama [tağytlama], iş ady. Tagtlamak ýagdaýy. tagtlamak [tağytlamak], işl. Ýere suw tutup, tagt edip goýmak, tagta getirmek. tagtlamaklyk [tağytlamaklyk], iş ady. Tagtlamak ýagdaýy. tagtlamazlyk [tağytlamazlyk], iş ady. Tagt edip goýmazlyk. tagtlaýyş [tağytlaýyş], iş ady. Tagtlamak ýagdaýy. tagty-täç [tağty-tä:ç], at, ser. Tagt I. tagyrdamak [tağyrdamak], işl. Galtak we ş. m. eliň bilen itilip sürlende tagyrdyly ýöremek. tagyrdatmak [tağyrdatmak], işl. Galtagy we ş. m. eliň bilen itip süreniňde tagyrdyly seslendirip ýöretmek. tagyrdy [tağyrdy], at. Galtak we ş. m. eliň bilen itilip sürlende tagyr-tagyr edip çykýan sesiň ady. tagyr-tagyr [tağyr-tağyr], s. ş. aňl. söz. Galtak we ş.m. eliň bilen itilip tagyrdadylyp sürlende yzly-yzyna çykýan sesler. tagzym [tağzy:m], at.Hormat, baş egmeklik. Ol üç ýola tagzym kyldy (“Zöhre – Tahyr”). Ol iki ilçi gelip, Hojamberdi hanga tagzym bile salam berdi (“Hojamberdi han”). \n\t‣ Tagzym etmek baş egip hormatlamak. Görogly dagynyň yzyndan ýetip, tagzym edip, salam berdiler (“Görogly”). tagzym-towazyg [tağzy:m-towa:zyğ], at, ser. Tagzym. Şol wagt Gara batyr Zöhräniň öňüne geçip, tagzym-towazyg bilen arzy-halyny sözläp, Zöhrä garap, bäş keleme söz diýdi (“Zöhre – Tahyr”). Mämmet han patyşanyň gaşyna baryp, tagzym- towazyg bilen iki bükülip salam berdi (“Saýatly – Hemra”). tahallus [tahallu:s], at, k. d., ser. Lakam. Ismim idi Nurmuhammet Garyp, Sözde tahallusym erdi Andalyp (Andalyp). tahmys [tahmy:s], at. Şygyr düzmegiň bir täri (başga bir şahyryň iki setirli gazalynyň öňünden şonuň bilen kybapdaş üç setir goşup, muhammes (bäşleme) ýasama). Andalyp Nowaýa öýkünip, birnäçe tahmys döredipdir. tahyl at. Stoluň we ş. m. ownuk zatlar salynýan çekeri. Başlyk stoluň tahylyny çekip, ondan bir kagyz aldy. tahýa at. Gaýmalanyp hem-de keşdelenip tikilen baş gaby, börük. Gyzym, gyzlaryň hany, Gyzym tiker tahýany (Hüwdi). Kiçijik oglan kiçijik tahýa geýer (Matal. Jogaby: barmak we oýmak). Gyz tahýa. Oglan tahýa. tahýaça hal. Başy tahýaly. Eýwanyň öňündäki ak öýleriň işiginde kellesi tahýaça bir ýetginjek oglan durdy (A. Gowşudow). Beýle sowukda tahýaça gelmeli däl ekeniň, telpek geýmezlermi? tahýalyk syp. Tahýa tikmek üçin niýetlenen (mata). Ynha size köýneklik hem tahýalyk getirin (O. Täçnazarow). takal at. Biderek söz, boş, ugursyz gürrüň. \n\t‣ Takal okamak boş, ugursyz gürrüň etmek. Gyzsoltan, men-ä saňa ýene biri ýaly takal okap, gürrüň aýlap oturjak däl (T. Gurbanow). takat [ta:kat], at. Adamyň çydam, sabyr etmäge bolan ukyby, sabry, karary. \n\t‣ Takaty gaçmak bikarar bolmak, sabyr-karary gaçmak, çydamsyz, aljyraňňy ýagdaýa düşmek, biynjalyk bolmak. Bu sözi eşidip, Selbinyýazyň takaty gaçdy (“Saýatly – Hemra”). takatly [ta:katly], syp. Her bir ýagdaýa çydam, sabyr edip bilýän, sabry-karary ýetýän. Kyýas hem edil kakasy ýaly, güler ýüzlüdi, alçakdy, giňdi, takatlydy (N. Jumaýew). takatlylyk [ta:katlylyk], at. Takaty, sabry- karary barlyk, sabyrlylyk. Ol takatlylyk bilen başlap, işini soňuna çenli alyp barmaklygy başarýar (“Nesil”). takatsyz [ta:kassyz], syp. Takat edip bilmeýän, sabyr-kararsyz, tagapyl etmeýän. Bahary garşy almaklyga takatsyz garaşýan Maýa garly gün uzalyp, sagat hem haýal hereket edýän ýalydy (B. Gurbanow). takatsyzlanma [ta:kassyzlanma], iş ady. Takatsyzlanmak ýagdaýy. takatsyzlanmak [ta:kassyzlanmak], işl. Bir zat, mesele dogrusynda rahatsyzlanmak, aram- karary bolmazlyk. Ol jorasynyň wagtynda gelmeýşine takatsyzlandy. takatsyzlyk [ta:kassyzlyk], at. Takaty ýokluk, sabyr-karary bolmazlyk, sabyrsyzlyk. takdyr [takdy:r], at. Adamyň durmuşynda onuň erkine bagly däl ýagdaýda bolup geçýän ahwalat, ykbal, täleý, kysmat, ýazgyt. ...Keýwanyň hem üçülenji tarapdan, Şolara baglyrak seniň takdyryň (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Takdyra ten bermek başa gelenini görmek, her bir zada çydam etmek, döz gelmek. takga I, at, gepl.d., ser. Tahýa. \n\n\n TAKGA II: takga jany çykmak birden ölmek. takgaz [takga:z], at. Bedeniniň uzynlygy 35- 40 sm ýetýän teňňeli deňiz balygy. Balykçylar bu ýyl takgaz balygyny tutmaklyga geçen ýylkysyndan ir çykdylar (“Türkmenistan”). takgyldama [takgyllama], iş ady. Takgyldamak ýagdaýy. takgyldamak [takgyllamak],işl. Tarkyldyly ses çykmak, takgyldyly seslenmek. takgyldamaklyk [takgyllamaklyk], iş ady. Takgyldamak ýagdaýy. takgyldatmak [takgllatmak],işl.Takgyldy ly seslendirmek. takgyldaýyş [takgyllaýyş], iş ady. Takgyldamak ýagdaýy. takgyldy [takgylly], at. Gaty zatlaryň biri- birine degmegi bilen döreýän sesiň ady. Çekijiň takgyldysy. takladyş [takyladyş], iş ady. Taklamak ýagdaýy. taklama [takylama], iş ady. Taklamak ýagdaýy. taklamak [takylamak], işl. 1. Gysgançlyk, husytlyk etmek, bar hem bolsa, ýok diýip oturmak. Suhan gatynyň şunça zadyň arasynda taklap oturşyna öz içinden gahary gelip: – Ýeri, Suhan aga, dünýäde näme gep-gürrüň eşidýärsiňiz? – diýdi (H. Derýaýew). 2. göç. m., Birden ölmek . Taklap jany çykdy. taklamaklyk [takylamaklyk], iş ady. Taklamak ýagdaýy. taklatdyrmak [takylatdyrmak], işl. Gaty jisimleri biri-birine urup, takgyldyly ses çykartmak. taklatdy [takylatdy], at. Iki setir edilip gazylan on iki sany çukurjygyň hersine dört sany gumalak salnyp, iki adam bolup oýnalýan oýun. taklatmak [takylatmak], iş ady. Gaty zat bilen başga bir gaty zady urmak. taklaýyş [takylaýyş], iş ady. Taklamak ýagdaýy. takmyn [takmy:n], syp. Çak bilen, çen bilen, takmynan. Ol özüniň täze tanşyny kellesi bilen ümläp görkezdi we takmyn şeýle gürrüň berdi (A. Durdyýew). \n\t‣ Takmyn sanlar düýp sanlaryň yzyna -lar, -ler san goşulmasy, soňra bolsa -ça, -çe söz ýasaýjy goşulma goşulyp aňladylýan sanlar. Meselem: onlarça, ýüzlerçe, müňlerçe. takmynan [takmy:na:n], hal., ser. Takmyn. Är-heleý takmynan salgy alyp ýola düşdi (N. Saryhanow). takrama [takyrama], iş ady. Takramak ýagdaýy. takramak [takyramak], işl., ser. Taňkyramak. Ýap takrap gurap gidipdir. takramaklyk [takyramaklyk], iş ady. Takramak ýagdaýy. takraşmak [takyraşmak], işl., ser. Taňkyraşmak. Bedreleriň ählisi takraşyp ýatyr. takratmak [takyratmak], işl., ser. Taňkyratmak.Çäýnegi takradyp goýmak. takraýyş [takyraýyş], iş ady. Takramak ýagdaýy. taksi [taksy / ta:kys], at. Kireýne ýolagçy gatnadýan, ýük daşaýan maşyn. taksiçi [taksyçy / ta:kysçy], at. Taksi sürüji. tak-tak s.ş.aňl.söz. Takgyldyly ses.. \n\t‣ Tak-tak etmek takgyldyly ses çykarmak. Tak- tak etdim, dalak iýdim, Pök-pök etdim, böwrek iýdim (“Türkmen halk ertekileri”). takwa [takwa:], syp. Dindar, namazhon, dini däp-dessura uýýan. Özüni takwaýy bilip, agýar bolgan sopular (Misgingylyç). takwalyk [takwa:lyk], at. Namazhonlyk, dindarlyk. Ol aýalyň takwalygy, hudaýparazlygy, nämähreme ýüzüni görkezmeýäni hakynda dabara bilen gürrüň edişipdirler (B. Kerbabaýew). takwasyrama [takwa:syrama], iş ady. Takwasyramak ýagdaýy. takwasyramak [takwa:syramak], işl. Takwa adam bolan bolmak, özüňi takwa adam edip görkezjek bolmak. Daşyndan göräýmäge takwasyrap gezip ýörendir weli, Garýagdy sopy her iş eder diýseler ynanaýmalydyr (A. Gowşudow). takwasyraýyş [takwa:syraýyş], iş ady. Takwasyramak ýagdaýy. Men onuň takwasyraýşyny halamadym. takyk at.1. kön.s. Towuk. 2. Müçe hasabynda onunjy ýylyň ady. \n\n\n TAKYK [ta:ky:k], syp. Has dogry, doly, anyk, hakyky. Takyk maglumat. \n\t‣ Takyk ylymlar matematika esaslanýan ylymlar. takyklama [ta:ky:klama], 1. iş ady. Anyklamak,takyklamak ýagdaýy. 2. at. Takyklaýjy düzediş. Ol meselä takyklama girizmek gerek. takyklamak [ta:ky:klamak], işl. Takygyna, anygyna ýetmek, anyklamak. takyklamaklyk [ta:ky:klamaklyk], iş ady. Takyklamak ýagdaýy. takyklanmak [ta:ky:klanmak], işl. Bir mesele, bir zat, waka anyklanmak, bilinmek. Myhmanlaryň bu ýere geljegi-gelmejegi takyklandy. takyklaşdyrmak [ta:ky:klaşdyrmak], işl. Ýüze çykan meseleleri anyklap çykmak. takyklaşmak [ta:ky:klaşmak], işl. Ýüze çykan meseläni, ýagdaýy anyklaşmak, anygyna ýetmek, çyn ýa ýalandygyny, dogry ýa nädogrudygyny bilmek işinde başga birine kömekleşmek. takyklatdyrmak [ta:ky:klatdyrmak], işl. Birine bir meseläni, ýagdaýy anyklatdyrmak, anygyna ýetdirmek. takyklatmak [ta:ky:klatmak], işl. Ýüze çykýan meseläniň, ýagdaýyň dogry ýa nädogrulygyny, çyn ýa ýalandygyny birine anyklatmak, barlatmak. takyklaýyş [ta:ky:klaýyş], iş ady. Takyklamak ýagdaýy. takyklyk [ta:ky:klyk], at. Hakykata laýyklyk, anyklyk. Önümçilikde takyklygy we sazlaşygy gazanmaly (“Türkmenistan”). takyr 1. at. Orta Aziýa çöllüklerindäki we ýarym çöllüklerdäki toýunsow, tekiz düzlükler. Garagumda takyr ýerler kän. 2. Çitimsiz kakylyp dokalan (palas hakynda). Takyr palas. 3. syp. Düz, tekiz ýer, meýdan. Takyr ýer. 4. syp., göç.m. Boş, hiç zatsyz. Mekdebiň öňi eliň aýasy ýaly takyrdy. 5. syp., göç.m. Tüýsüz, saçsyz. Takyr kelle. takyrdama iş ady. Takyrdamak ýagdaýy. takyrdamak işl. Takyrdyly ses döremek, takyrdyly ses çykmak, takyrdyly seslenmek. Işik takyrdanda, Sapa garry enäniň heniz hem gapynyň daş ýüzünde duranyny aňlap, gapynyň kildini ýazdyrdy (A. Gowşudow). takyrdamaklyk iş ady. Takyrdamak ýagdaýy. takyrdaşmak işl. Birnäçe zat takyrdamak. takyrdatdyrmak işl. Takyrdyly ses çykartdyrmak. Boş bedräni ogluňa takyrdatdyrmasana. takyrdatmak işl. Bir zady takyrdamak derejesine ýetirmek, takyrdar ýaly etmek. Ýanyndaky eýmenç sokyň Erňeginden ýapyşdy-da, Gara daşyn takyrdatdy (K. Gurbannepesow). takyrdaýyş iş ady. Takyrdamak ýagdaýy. Arabanyň takyrdaýşy. takyrdy at. 1. Gaty zatlaryň biri-birine degmegi sebäpli döreýän sesiň ady. – Küşt! – diýen sesi tagtanyň takyrdysy bilen goşulýardy (B. Kerbabaýew). 2. Üznüksiz atylýan tüpeň, pulemýot ýaly ýaraglaryň sesi. takyrdyly syp. Takyrdap çykýan, takyrdy döredýän. takyrdysyz syp. Takyrdy döretmeýän, takyrdysy ýok. Maşyn takyrdysyz gidip barýardy. takyrälem [takyrä:lem], at. Suwulgandan kiçiräk hažžygyň bir görnüşi. takyrjak syp. Kiçijik takyr (ýer). Oratdy bolsa gapylarynyň öň ýanyndaky takyrjak ýerde bir ýalpyldawujak zady oýnap ýördi (B. Annageldiýew). takyrlyk at. Giden takyr ýer, takyr ýerleri köp bolan giňişlik. Uçar käte duş gelýän gumara takyrlyklary bireýýäm geçip, häzir Garagumuň birsydyrgyn gum depeleriniň üsti bilen barýardy (B. Gurbanow). takyr-tukur s. ş. aňl. söz. Üzlem-saplam çykýan takyrdy. Ondan-mundan takyr-tukur eşidildi. takyrýorga [takyrýorğo], at. Ýorgalap çalt ýöreýän guş. Gezermen takyrýorgajyklar bir ýerden gymyldaman, ganatlaryny günüň öňüne gerip, jüýjesini penalaýardy (B. Gurbanow). taky-tulum [ta:ky-tulum], syp. Hondanbärsi bolup duran, ulumsy, gopbamsy. Görseň, bir oturan taky-tulumdyr, Özünden ýokara gülüm-ýalymdyr (A. Salyh). tal I, at. Insiz, uzyn ýaprakly, ýaýraň, çeýe şahaly agaç, söwüt. Jylawyny bir tala ildirdi (“Kitaby dedem Gorkut”). Ýap boýunda biten tallar, Al ýaňakdan damar ballar (Mätäji). \n\t‣Ak tal söwütler maşgalasyna degişli bu agaç öz daşky görnüşi boýunça söwüde meňzeş, ýöne bu agajyň reňki agymtyl, özem port. Ak tal ösümligi, esasan, Çärjew, Daşoguz welaýatlarynda köp ekilip, onuň gabygyndan taýýarlanan jöwher halk lukmançylygynda sowuklamanyň garşysyna we ödi arassalaýjy serişde hökmünde ulanylýar. Selbi tal \n\n\nTAL II, at. deňízç. Bogaldakdan gaýdýan dört sany ýüpüň ady. tala at. kön.s. Horaz. Hemme jüýje bir tala, o- da hudaý ýoluna (Nakyl). talaban [talava:n], at, taryh. Hakyna tutma işçi, batrak. Olar talaban durup, goýun bakyp alan haklarynyň hem bir köpügini sowman, kakasyna getirip tabşyrardylar (A. Gowşudow). talabançylyk [talava:nçylyk], at. Talabanlyk bilen meşgullyk, biriniň garamagynda bolup, oňa hyzmat etmeklik, hakyna tutulmaklyk. talabedijilik [talavedijilik], at. Talap ediş derejesi. talagar [talağar], syp. Goýan ýeriňde gymyldaman rahat durmaýan (gap-gaç we ş.m. hakynda). Talagar jam. talak at. Nikanyň bozulýandygy hakynda erkek adam tarapyndan "boş" diýen manyda aýdylýan söz. Siz menden talak! Talak! Siz menden talak! – diýip, üç gezek gygyryp aýda-aýda gitdi (N. Saryhanow). \n\t‣ Talak haty nikanyň bozulýandygyny tassyklaýan şahadatnama. talama [ta:lama], iş ady. Talamak ýagdaýy. talamak [ta:lamak], işl. Biriniň emlägini, zadyny güýç bilen, zorluk bilen elinden almak. talamaklyk [ta:lamaklyk], iş ady. Talamak ýagdaýy. Birini talamaklyk gowy zadyň üstünden eltmez. talanmak [ta:lanmak], işl. Emlägi elinden güýç bilen zorluk edilip alynmak. talant [tala :nt], at. Aýratyn zehin, özboluşly ukyp. Her kim öz ugruna talantdyr, / talant! (G. Ezizow). talantly [tala:ntly], syp. Talanty bar bolan. Talantly ýazyjy. talaň [ta:laň], at. Biriniň emlägini, zadyny güýç ulanyp, zor bilen basyp alyş. Iki göç-de bir talaň (Nakyl). talaňçylyk [ta:laňçylyk], at. Talaň bilen meşgullyk, garakçylyk. talaňçylykly [ta:laňçylykly], syp. Talaň salynýan, talaňa düşýän. talaňly [ta:laňly], syp. Talaň salnan, talaň düşen. Oňarman, iki eliňi burnuna sokup gelseň-de, başyň ölümli, malyň talaňly (B. Seýtäkow). talap at. 1. Hökmany ýerine ýetirmek şerti bilen edilýän berk buýruk. 2. Kanuny isleg. Söwda işgärleri alyjylaryň ösen talabyny ödäp bilmelidir. 3. Iş, zähmet, gazanç. Ol talap gözläp, nireleredir aýlap-ýyllap çykar giderdi (N. Saryhanow). \n\t‣ Talap etmek 1) tutanýerlilik bilen soramak. Söz arasyna söz goşmazlygy, sözleýäne päsgel bermezligi talap edýärin (B. Kerbabaýew). 2) kireýine iş etmek, gazanç etmek. Görogly düýn talap eder ýaly bir amatly ýer görüpdi (“Görogly”). talapkär [talapkä:r], syp. 1. Talap ediji. Talapkär tomaşaçylar täze oýundan hoşal boldular. 2. Iş, zähmet, gazanç edýän. Ol köp işleýän, talapkär, zähmetkeş adam. talapkärçilik [talapkä:rçilik], at, ser. Talapkärlik. talapkärlik [talapkä:rlik], at. Talap edijilik, talap bildirmeklik. talaply syp. Zähmet çekip, işläp, gazanç edýän, gazançly. Oglum, sen talaply ogul bolmaga çemeliň! (“Görogly”). talaplylyk at. Zähmet çekip, gazanç edip bilmeklik, gazançlylyk. talapnama [talapna:ma], at. Birine ýa bir edara, kärhana bildirilýän, hödürlenýän talap haty. talaş at, şahyr. Iş-pişe, endik, dalaş. El götergil beýle nähak talaşdan, Puluň köýer, janyň ýanar bu başdan (Magtymguly). \n\t‣ Talaş etmek elde baryny edip işlemek, jan etmek, dalaş etmek. talaşmak [ta:laşmak], işl. Bilelikde talamak, talamaga gatnaşmak. talatdyrmak [ta:latdyrmak], işl. Biriniň öýüni, emlägini başga birine zorluk bilen aldyrmak. talatmak [ta:latmak], işl. Talamaga mejbur etmek, talamaga ýol bermek. talawlama [talowlomo], iş ady. Talawlamak ýagdaýy. Ol taýagyny talawlamasyny barha çaltlandyrýardy. talawlamak [talowlomok], işl. Eýläk- beýläk bulaýlamak, salgamak. talawlamazlyk [talowlomozluk], iş ady. Talawlamak hereketini etmezlik. talawlaşmak [talowloşmok], işl. Bir zady (taýagy, gamçyny) bilelikde bulaýlamak, salgamak. talawlatmak [talowlotmok], işl. Eliňdäki taýagy we ş.m. dik galdyryp, eýläk-beýläk hereketlendirmek. Eliňdäki taýagyi talawlatmak. talawlaýyş [talowloýuş], iş ady. Talawlamak ýagdaýy. talaýyş [ta:laýyş], iş ady. Talamak ýagdaýy. talgat [talğat], at, k.d. Görk, görmek, keşp. Mahy talgat boldy gaýyp, nury iman kaýdadyr (Allaguly Allahy). talgatly [talğatly], syp., k. d. Görkli, görmekli. Apytap talgatly husny meşhuryň, Bir şirin tilliniň dagy men, dagy (“Şasenem – Garyp”). talh syp. Ajy. Talha döndi agzym baly, Ösdi aýralyk şemaly (“Şasenem – Garyp”). Baraly, soraly, nedir ahwaly, Biziň üçin talhmy aby-zülaly (Zelili). talhan at. Gowrulan una ýa-da gowurga ununa toşap garylyp taýýarlanýan iýmit. Allaý-allaý alhanym, Bal goşulan talhanym (Hüwdüden). Çörek çeýneý bilmez, talhandyr aşy, Dert ýamany garrylykdyr, ýaranlar! (Magtymguly). talwas [talwa:s], at, ser. Telwas. ...Däli köňlüm talwas eder güllere (Kemine). talyp [ta:ly:p], at,taryh. 1. Orta dini bilim berýän medresäniň okuwçysy. Egindeş talyplar bilen bilelikde tälim almak onuň ýetip bilmeýän arzuwydy (G. Kulyýew). 2. Ýokary we ýörite orta bilim berýän dünýewi okuw jaýynda okaýan okuwçy. Institutyn talyby. talyplyk [ta:ly:plyk], at. Talyp bolmaklyk, talybyň ýagdaýy. Talyplyk ýyllary. tam [ta:m], at. Gurluşyk enjamlaryndan ýaşaýyş we hojalyk bähbitleri üçin salynýan kiçiräk jaý. Tam üstünde tamymyz, Goşadyr eýwanymyz (Halk döredijiliginden). Ýykyljak tamy bir kerpiç daýamaz (Nakyl). Edil şol demde gara öýüň bäş ädim öňündäki daş tamyň gapysy şarkyldap açyldy-da, işigiň eňsisi serpilen gara öýüň bosagasynda Enebaý ejäniň äpet göwresi peýda boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). Ol ýüzüni aşak salyp, ýeňsesinden iterilen ýaly, göni tamyna gitdi (A. Durdyýew). \n\t‣ Tamda gulak bar "ätiýaçly bol, habardar bol, ýuwaşrak geple, gürrüňiň eşidilmegi mümkin, başga biriniň diňlemegi mümkin" diýen manyda ulanylýan aňlatma. tama [tama:], at. Bir zadyň berjaý bolmagyna, amala aşmagyna bolan umyt, isleg. \n\t‣ Tamaň çykmak eden tamaň, umydyň ýerine gowuşmak, düşmek. Tamaň puç bolmak tamaň çykmazlyk, eden umyt-arzuwlaryň hasyl bolmazlyk. Tamaň tala daňlan ýaly bolmak bütinleý, asla tama etmezlik. Tamaňy üzmek (ýolmak) tama etmegi bes etmek, umydyňy üzmek. tamakin [tama:ki:n] Tama edýän, hantama, umydygär. Salamy alaryn, sorap almaryn, Bermeseler bolmarynam tamakin (G. Daşgynow). tamakinlik [tama:ki:nlik] Tamakin bolmaklyk, umydygärlik, hantamaçylyk. Şükür eýle, kanagat kyl berenne, Tamakinlik eýläp ýörmek ne derkar (Çary Afzal). tambur [tambu:r], at, ser. Tanbur. Şol sagat özüni toýhanaga ýetirip görse, tambur owazy gelýär (“Asly – Kerem”). tamdyr at.Çörek bişirmek üçin toýun palçykdan ýa-da kerpiçden depesi açyk gümmez şekilinde ýasalýan ojak. Tamdyr gyzanda ýap (Nakyl). Gowrulan etiň ysy, tamdyrda bişýän çöregiň ysy bilen goşulyşyp burugsaýardy (A. Gowşudow). \n\t‣Tamdyr suwy tamdyrda çörek bişirilende tamdyryň howruny peseltmek, şeýle hem tamdyrdan ýaňy çykarylan çöregiň ýüzüne sepmek üçin ulanylýan suw. Ejesi gyzyna: "Maňa tamdyr suwy getir!" diýip gygyrdy. tamdyra at,sazç. Iki kirişli türkmen milli saz guraly, dutar. tamdyraçy at. Tamdyra çalýan sazanda. tamdyrçy at. Tamdyr ussasy. tamdyrlama iş ady. Tamdyrlama ýagdaýy. tamdyrlamak işl. Tamdyrda et, balyk, gutap ýaly zatlary bişirmek, taýýarlamak. Balygy tamdyrlamak gerek. tamdyrlamaklyk iş ady. Tamdyrlamak ýagdaýy. tamdyrlaşmak işl. Et, balyk, gutap ýaly zatlary tamdyrda bişirmäge kömek etmek. tamdyrlaýyş iş ady. Tamdyrlamak ýagdaýy. Onuň balygy tamdyrlaýşy bilen bişirişi maňa ýarady. tamdyrly syp. Tamdyry bar. Tamdyrly öý – döwletli öý (Nakyl). tamdyrlyk syp. Tamdyrda bir gezek bişirer ýaly taýýarlanan ýa-da niýetlenen (hamyr, un, odun- çöp). tamdyrodun [tamdyro:dun], at. Tamdyrtowy. tamdyrsyz syp. Tamdyry ýok. Tamdyrsyz oňmak. tamdyrsyzlyk at. Tamdyry bolmazlyk, ýokluk. Indi tamdyrsyzlykdan kösenmeýäris. tamdyrtowy at. Çörek bişirmek üçin tamdyrda ýakar ýaly odun-çöp. tamdyrtowulyk [tamdyrtowuluk], syp. Tamdyrtowy eder ýaly gerek bolan (odun-çöp). Ol hamyr edensoň, tamdyrtowulyk taýýarlamaga durdy. tamga [tamğa], at, kön.s., ser. Tagma. tamlyk [ta:mlyk], at. Tamyň köp salnan ýeri, birtopar tamly ýer. Köne tamlyklar. tamman [tamma:n],at.Balak. tamşandyrmak [tamşannyrmak], işl. Tamakin etmek, agzyny suwartmak. Ol gowrulan etiň ysyny alyp, agzyny tamşandyrdy. tamşanjyramak işl. Az-kem tamşanmak. Ol tamşanjyrap, birnäçe gezek suw owurtlady (“Türkmenistan”). tamşanma iş ady. Tamşanmak ýagdaýy. tamşanmak işl. 1. Tamakin bolup, agzyňy suwartmak, ýuwdunmak. Ol gyzjagazyň sebedini görende, işdämenlik bilen tamşandy (B. Gurbanow). 2. Azajyk iýmek, garbanmak, döwüm-dişlem iýmek. tamşanmaklyk iş ady. Tamşanmak ýagdaýy. tamşanyş iş ady. Tamşanmak ýagdaýy. tamşanyşmak işl. Birnäçe adam bolup tamşanmak. tam-tarsy [ta:m-tarsy], at. Tam, tamkepbe we ş.m. tamug [tamu:ğ], at, k d., ser. Tamy. Behişt gaçyp çykmyş arşyň öýüne, Tamug gorkup inmiş ýeriň teýine (Magtymguly). tamy at. Dini düşünjä görä, günäli adam ölensoň, onuň janynyň o dünýäde jezalandyrylýan ýeri, dowzah, jähennem. Jaýyň bolar tamy-dowzahy- sakar, Eger ýaman bolsa päl, Amangeldi (Baýly şahyr). \n\t‣ Tamy ýaly örän yssy, gyzgyn (jaýyň içi hakynda). tana [ta:na] I, at. Burnuň iki sany deşigi we deşigiň daş ýüzüniň galyp duran ýeri. Bir namardyň maljagazy ösende, Tanasy ýellenip, özün tanamaz (Şeýdaýy). \n\n\n TANA [ta:na],at, ýerli g. Göle. Gyzym-gyzym gyz tana, Gyzyma geler ýüz tana (Hüwdüden). tanalmak işl. Biriniň kimdigi ýa bir zadyň nämedigi bilinmek, belli bolmak. tanama iş ady. Tanamak ýagdaýy. Ony tanama gerekmi? tanamak işl.1. Biriniň özüňe tanyşdygyny ýa-da bir zadyň özüňkidigini ýa başga biriniňkidigini ýüze çykarmak, bilmek. 2. Biri ýa-da bir zat hakynda haýsydyr bir maglumatlar almak, gowulygyny ýa-da erbetligini öz ýanyňdan bilmek. Ýigidi dostundan tana (Nakyl). tanamaklyk iş ady. Tanamak ýagdaýy. tanamazlyk iş ady. Tanap durmazlyk, tanap bilmezlik. tanap at. 1. Ýüňden, çöpürden, zygyr süýüminden, kendir soýkasyndan işilen gysgarak ýüp. Taýhar tanapynyň ýetdiginden şol gelýän gara bakan urundy (B. Kerbabaýew). 2. kön.s. Gektaryň bäşden bir bölegine barabar bolan ýer ölçegi, ini- boýy 60 arçyna deň bolan ýer bölegi. Kakasyndan galan bir tanap ýere Ýaban her ýyl bugdaý ekýär (O. Ödäýew). \n\t‣ Tanap tutmak ýeriň çägini, meýdanyny tanap bilen ölçäp takyklamak. Tanapyndan çekmek birine haý-küş etmek, öz ugruna goýbermezlik. tanaplama iş ady. Tanaplamak ýagdaýy. tanaplamak işl. Tanap bilen daňmak, baglamak. tanaplamaklyk iş ady. Tanaplamak ýagdaýy. tanaplanmak işl. Tanap bilen daňylmak, baglanmak. Eşek tanaplandy. tanaplaşmak işl. Tanap bilen mallary, zatlary daňyşmak, tanap bilen baglaşmak. tanaplatmak işl. Başga birine tanap bilen daňdyrmak. Ol eşegini tanaplatdy. tanaplaýyş iş ady. Tanaplamak ýagdaýy. tanatmak işl. 1. Biriniň kimdigini, bir zadyň nämedigini bildirmek; özüniň kimdigini aýtmak. 2. Halk, il içinde özüni belli etmek. Ýagşylykda ile özün tanadan, Alkyş alyp, derejesi zor bolar (Magtymguly). tanaýyş iş ady. Tanamak ýagdaýy. tanbur [tanbu:r / tambu:r], at, sazç. Uzyn sapy, kiçijik kädisi, on alty-on dokuz sany perdesi, üç sany kirşi bolan gadymy saz guraly. Tanbur alyp beýik nagra çaldyrsam, Ýa reb, habar bilerinmi, ýar, senden (Magtymguly). tangyr [tanğyr], syp. Öň gören adamyny, zadyny soň gowy seljerip, tanap bilýän. Tüweleme, sen-ä gaty tangyr ekeniň! (A. Durdyýew). tangyrlyk [tanğyrlyk], at. Öň gören zadyňy soň gowy tanap bilijilik, tangyr bolmaklyk. Oňa tangyrlyk bilen ýiti-ýiti garady (G. Kulyýew). tank [taňk], at, harby. Top hem-de pulemýot bilen ýaraglandyrylan, tutuş demirden zynjyr tigirli, ok geçmeýän söweş maşyny. Derýanyň boýy bilen gelýän tank badyny sähel haýalladyp, güzere pagşyldap urdy (N. Jumaýew). tankçy [taňkçy], at, harby. Tank goşunlarynyň esgeri, tank sürýän esger. tankydy [tanky:dy / taňkydy], syp. Tankyda degişli, tankyt häsiýetli, tankytly. tankyt [tanky:t / taňky:t], at. 1. Birine ýa-da bir zada baha bermek üçin derňemek, ara alyp maslahatlaşmak. Edebi tankyt. 2. Kemçilikleri ýüze çykarmak üçin edilýän düýpli bellikler. tankytçy [tanky:tçy / taňky:tçy], at. 1. Biriniň edýän işini, hereketini, özüni alyp barşyny tankyt edýän adam. 2. Çeper eserlere tankydy göz bilen garaýan we baha berýän edebi işgär. tankytçysumak [tanky:tçysumok / taňky:tçysumok], at. Bolgusyz tankytçy, zoraýakdan tankytçy boljak bolýan adam. Garýagdynyň dosty tüýs gybatçydy, tankytçysumakdy (A. Kowusow). tankytlama [tanky:tlama / taňky:tlama], iş ady. Tankytlamak ýagdaýy. tankytlamak [tanky:tlamak / taňky:tlamak], işl. Tankyt etmek, biriniň ýa-da bir işiň kemçiliklerini, ýalňyşlaryny aýtmak. tankytlamaklyk [tanky:tlamaklyk / taňky:tlamaklyk], iş ady. Tankytlamak ýagdaýy. tankytlanmak [tanky:tlanmak / taňky:tlanmak], işl. Tankyda sezewar bolmak, tankyt edilmek, ýazgarylmak. Ýöne welin bu ýerde tankytlanan ýoldaşlar näderkäler (B. Pürliýew). tans [tanys], at. 1. Sazly ýerine ýetirilýän sazlaşykly hereketlerden durýan sungat. Ýaşlar tans edýärler. 2. gepl.d. Köpçülikleýin tans edilýän ýer. Ol joralary bilen tansa gitdi. \n\t‣ Tans edersiň "etmäbilseň etme, etmejek bolubam gör" diýen manyny berýär. Meniň diýenimi etmän tansam edersiň. Tans etmek tansy ýerine ýetirmek. tansçy [tanysçy], at. Tans oýnuny ýerine ýetirýän, ökde tans edýän adam. Siz ilkinji suratda gyzlaryň tansçylar toparyndan birnäçesiniň hytaý tansyny ýerine ýetirişini görýärsiňiz (“Nesil”). tansçylyk [tanysçylyk], at. Tans sungaty. Tansçylyk mekdebi. tanyg [tanyğ], kön.s. 1. syp. Mälim, belli, äşgär. 2. at. Şaýat. tanymal syp. Tanamaga ökde, tangyr. \n\n\n TANYMAL [tany:mal], syp. Zähmetde, işde we ş. m. zatlarda özüni tanadan, ile belli, meşhur bolan. tanymallyk [tany:mallyk], at. Zähmetde, işde we ş. m. ile bellilik, meşhur bolanlyk. tanyş-bilişlik [tanyş-vilişlik], at. Tanyşlyk, ýakyn gatnaşykda bolmaklyk. tanyşdyrmak işl. 1. Birini başga biri bilen tanyş etmek. Men ony bir gyz bilen tanyşdyrdym. Men seni bir adam bilen tanyşdyraýyn (B. Seýtäkow). 2. Birini bir zat, mesele, ýagdaý we ş.m. bilen tanyş etmek. tanyşlyk at. 1. Bir iş, ýagdaý we ş. m. zat bilen öňden tanyş bolmaklyk. – Radio bilen tanyşlygyň barmy? – diýip, ondan sorady (A. Gowşudow). 2. Biri-birini tanaýan, tanyş adamlar arasyndaky gatnaşyk. Hal Mergen bolsa häzirki tanyşlyga juda şatlanyp öz ýerinde galdy (A. Gowşudow). \n\t‣ Tanyşlyk açmak gatnaşygy ýola goýmak, tanyşmak. Siziň bilen tanyşlyk açanyma örän şatdyryn. tanyşmak işl. 1. Bir mesele, iş we ş. m. bilen tanyş bolmak. Hem-ä gezim boldugy bor, hemem köp ýerler bilen tanşarsyň (R. Gelenow). 2. Biri bilen tanyşlyk açmak. 3. Tanyşmak işliginden soň durmak kömekçi işligi gelip, düzümli işlik ýasalýar: Tanşyp durmak wagtal-wagtal tanyşmak; birsyhly tanyşmak. Köpden bäri lukmançylyk bilen meşgullanmaýandygyma garamazdan, häzirki zaman lukmançylygyndaky özgerişlikler, medisina tehnologiýalary bilen tanşyp durmagy dowam etdirýärin (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). tanyşmaklyk iş ady. Tanyşmak ýagdaýy. Bize onuň bilen tanyşmaklyk zerur gerek. tanşylmak işl. Biri-biriň bilen tanyşlyk açylmak. Soraşyk-ideşik üsti bilen tanşylýar (A. Gowşudow). taň [ta:ň] I, syp. Geň, täsin, üýtgeşik, ilde ýok zat. Ataň eden işi älemge taňdyr, Häli saňa şadyr, magşar gedaňdyr (Mollanapes). Ger gözlesem, rakyplara taň bolur (Mätäji). \n\n\n TAŇ [ta:ň] II: taň etmek gowy etmek, oňarmak. Ekipsiň, taň edipsiň, ol ýorunjany ata-baba ekilmän ýatan şor ýere ekmek nämä gerek, ýer gytmy? (A. Gowşudow). taňka at. Çaý gaýnatmak üçin ýuka demirden ýasalan tüňçäniň, tüňňüriň bir görnüşi. Ol eşeginiň içirgisini düşekçe edinip, çäkmeniniň syýy bilen taňkaň gulpundan tutup, düşekçede ornaşykly oturdy (“Edebiýat we sungat”). taňk-taňk s. ş. aňl. söz. Yzly-yzyna çykýan taňkyldyly ses. Ussa kätmeni taňk-taňk edip, derrew bejerdi-de, ony synlamaga durdy. taňkyldama [taňkyllama], iş ady. Taňkyldamak ýagdaýy. taňkyldamak [taňkyllamak], işl. Taňkyldyly ses çykmak, taňkyldyly seslenmek (bat bilen demir demre degenda çykýan ses hakynda). Ussanyň çekijiniň sesi taňkyldap çykýardy (“Watan”). taňkyldamaklyk [taňkyllamaklyk], iş ady. Taňkyldamak ýagdaýy. taňkyldatdyrmak [taňkyllatdyrmak], işl. Başga birine taňkyldyly ses çykartdyrmak. Üzüme gonan guşlary ürküzmek üçin ogluna bedräni taňkyldatdyrdy. taňkyldatmak [taňkyllatmak], işl. Bedräni we ş. m. urup, tüpeň atyp, taňkyldyly ses çykarmak. Bedräni taňkyldatmak. taňkyldaýyş [taňkyllaýyş], iş ady. Taňkyldamak ýagdaýy. taňkyldy [taňkylly], at. Tüpeň atylanda ýa- da iki sany demir biri-birine batly degende çykýan sesiň ady. Ol atlanyp depende, uzakdan tüpeň taňkyldysy hem eşidildi (B. Kerbabaýew). taňkyrama iş ady. Taňkyramak ýagdaýy. taňkyramak işl. Içi suwuklykdan boşap galmak, gabyň içinde suw, nem galmazlyk, takramak. Taňkyrap ýatan jar. taňkyratmak işl. Gapdaky suwy alyp gutarmak, gaby boşatmak, takratmak. Iki owurtlanda jürdegi taňkyratdy. taňla at. 1. Ertir. Bu gün geler çapar, azanda geler çapar, taňla geler çapar (“Görogly”). Bu gün munda ryzk eder sen özüňe, Taňla gara bolar roýuň çilimkeş (Zelili). Taňla ol magşar güni tarhany sen- sen bulagyň (Mätaji). taňňyr at. 1. Suwuklyk guýulýan bokurdakly demir gap, tüňňür. Nebit taňňyry. Süýt taňňyry. 2. Kir ýuwmak we ş. m. üçin ulanylýan legen. taňňyrdama iş ady. Taňňyrdamak ýagdaýy. taňňyrdamak işl. Taňňyrdyly ses çykmak, taňňyrdyly seslenmek, taňňyrdyly ses etmek. Arabanyň üstündäki taňňyrlar biri-birine degip taňňyrdaýardy. taňňyrdatmak işl. Gap-gaçlary, demirleri urup, taňňyrdyly seslendirmek. Ol bedräniň düýbüne eli bilen kakyp, ony taňňyrdatdy. taňňyrdaýyş iş ady. Taňňyrdamak ýagdaýy. taňňyrdy at. Taňňyr ýa-da demir gaplaryň biri-birine degmegi, urulmagy sebäpli çykýan sesiň ady. Birden gapdaldaky howludan taňňyrdy eşidildi. taňry at. Hudaý. Bermezek taňrydan irmezek awçy alar (Nakyl). Taňry üçin bu sözümni, Ol gaşy kemana ýetir (“Hüýrlukga – Hemra”). \n\t‣Taňry ýalkasyn minnetdarlyk, hoşallyk bildirilip aýdylýan alkyş. tap [ta:p], at. 1. Ýagdaý, hal, saglyk derejesi. – Bolýar-da, öz tabyňy özüň gowy bilýärsiň – diýip goýdy (A. Gowşudow). 2. Ugur, ýol, usul. Tapypdyr ol bejerginiň tabyny, Gumlaşdyryp gowaçanyň düýbüni (A. Salyh). 3. Ýagdaý, reje. Tohum alşymyzam, ekiniň häzirki taby-da oňat (“Türkmenistan”). 4. Ýer suwarylandan soň topragyň ekmäge ýaramly bolan derejesi. Taba gelen ýerleriň üstüni sypalap geçýän mylaýym bahar şemaly ýowşan, bozagan bilen garaganyň turşumtyk ysyny garyşdyryp getirýärdi (A. Gowşudow). \n\t‣ Taba gelmek ýer suwarylandan soň, sürüm ýagdaýyna gelmek. Tapdan düşmek ýagdaýy agyrlaşmak, güýçden gaçmak. Tap getirip bilmek döz gelmek, çydamak, razy bolmak. tapan-tupan : tapan-tupan zady tapan ähli zatlaryny, näme tapsa. Garryja aýal bolsa tapan- tupan zadyny berip, toklusyny oňat semredipdir (Ertekiler). tapar-tapmaz syp. Özüni oňarmaýan, mätäçlik çekýän. Biz tapar-tapmaz däl, gelin edinmäge, toý gurmaga gurbumyz ýetýär (B. Kerbabaýew). tapar-tapmazlyk at. Özüni zordan oňarmaklyk, pukaralyk. tapawut [tapa:wut], at. Bir zadyň ikinji bir zatdan aýratynlygy, parhy. tapawutlandyrmak [tapa:wutlonnur- mok], işl. Bir zady beýlekiden aýyl-saýyl etmek. Kartalary biri-birinden tapawutlandyrmak kyn, olaryň uzynlygy-da, giňligi-de bir meňzeş (“Türkmenistan”). tapawutlanma [tapa:wutlonmo], iş ady. Tapawutlanmak ýagdaýy. tapawutlanmak [tapa:wutlonmok], işl. Tapawut etmek, tapawutly bolmak, parh etmek, parhly bolmak. Daşyndan göräýmäge bu adamyň beýleki adamlardan tapawutlanýan ýeri ýok ýalydy (T. Taganow). tapawutlanmaklyk [tapa:wutlon- mokluk], iş ady. Tapawutlanmak ýagdaýy. tapawutlanmazlyk [tapa:wutlonmoz- luk], iş ady. Tapawut etmezlik. tapawutlanyş [tapa:wutlonuş], iş ady.Ta- pawutlanmak ýagdaýy. tapawutly [tapa:wutly], syp. Beýlekilerden üýtgeşik, parhly, tapawut edýän. Beýlekilerden tapawutly eser. tapawutlylyk [tapa:wutluluk], at. Tapawudy barlyk, beýlekilere meňzeş dällik, üýtgeşikligi barlyk, parhlylyk. tapawutsyz [tapa:wussuz], syp. Beýlekilerden üýtgeşik tapawudy bolmadyk, özgelerden parhly bolmadyk, tapawut etmeýän, meňzeş. Atlar üçin bu ýol tapawutsyzdy (A. Gowşudow). tapawutsyzlyk [tapa:wussuzluk], at. Tapawudy bolmazlyk,beýlekilerden üýtgeşik ýeri bolmazlyk, özgelerden parhy bolmazlyk, tapawut etmezlik, meňzeşlik. tapba hal. Birden, duýdansyz. Bu sözlere gyzyň ýüzi nar ýaly gyzaryp, gawun iýmesini tapba kesdi (T. Gurbanow). tapbat [tapba:t], at. Eliň aýa tarapy, eliň iç ýüzi. tapbatlama [tapba:tlama], iş ady. Tapbatlamak ýagdaýy. tapbatlamak [tapba:tlamak], işl. Peliň, ýeriň, raýyşyň we ş. m. ýüzüni piliň arkasy bilen urup endiganlamak, berkitmek. Basylan böwedi ýene bir gezek tapbatlamagyň näme aýby bar (B. Kerbabaýew). tapbatlamaklyk [tapba:tlamaklyk], iş ady. Tapbatlamak ýagdaýy. tapbatlanmak [tapba:tlanmak], işl. Pel, raýyş, böwet we ş. m. piliň arkasy bilen urlup berkidilmek. tapbatlaşdyrmak [tapba:tlaşdyrmak], işl. Birnäçe gezek tapbatlamak. Ol peliň gyralaryny pil bilen tapbatlaşdyrdy. tapbatlaşmak [tapba:tlaşmak], işl. Tapbatlamak işine kömekleşmek; bilelikde tapbatlamak. tapbatlatdyrmak [tapba:tlatdyrmak], işl. Tapbatlamagy başga birine etdirmek. Ol pelleri oglanlara tapbatlatdyrdy. tapbatlatmak [tapba:tlatmak], işl. Tapbatlap berkitdirmek. Tapbatlatmak işi. tapbatlaýyş [tapba:tlaýyş], iş ady. Tapbatlamak ýagdaýy. tapbyldama [tapbyllama], iş ady. Tapbyldamak ýagdaýy. tapbyldamak [tapbyllamak], işl. Tapbyldyly ses çykarmak, tapbyldyly ýöremek, tarpyldamak. tapbyldamazlyk [tapbyllamazlyk], iş ady. Tapbyldyly hereket etmezlik. tapbyldaşmak [tapbyllaşmak], işl. Birnäçe bolup tapbyldamak. tapbyldatdyrmak [tapbyllatdyrmak], işl. Ýörelende aýaklaryňy ýere gatyrak urup, tapbyldyly ses çykartdyrmak. tapbyldatmak [tapbyllatmak], işl. Duran ýa-da ýörän wagtyň aýaklaryňy ýere gaty urmak. tapbyldaýyş [tapbyllaýyş], iş ady. Tapbyldamak ýagdaýy. tapbyldy [tapbylly], at. Ýörelende aýak sesinden ýa-da urulmakdan çykýan güňleç sesiň ady, tarpyldy. Öýde otyrkak daşarda bir tapbyldy eşidildi. tapdyrmak işl. 1. Tapmaga mejbur etmek, tapar ýaly etmek, tapmak işini başga birine etdirmek. Zat hemişe tapdyrar ahyryn! (A. Gowşudow). 2. Tapmak mümkinçiligi bolmak, tapyp bolmak. Emma, näme üçindir, uzakdaky öri meýdanlarynda olaryň biri hem tapdyrmaýar (“Türkmenistan”). Gözleýän kitabym tapdyrarmyka? tapdyrtmak işl. Tapmak işini başga biriniň üstüne ýükläp etdirmek. tapgyr I, syp.Aňsatlyk bilen tapýan, tapagan. Tüweleme, tapgyr ekeniň! \n\n\n TAPGYR II, at. 1. Iberilýän, gelýän-gidýän, bir ýerde okadylýan adamlaryň bir gezekdäki topary, toplum. Ýakyn günlerde ýaşlarymyzyň ilkinji tapgyry Gazagystana ugrar (“Türkmenistan”). 2. Bir zadyň ösüşinde, haýsydyr bir işde aýry-aýry pursatlar. 3. Gezek, ýola, sapar. Obanyň horazlary bolsa bir tapgyr gygyryp goýdular (A. Durdyýew). taplama [ta:plama], iş ady. Taplamak ýagdaýy. taplamak [ta:plamak], işl. 1. Gyzdyrmak arkaly çekiçläp, ýenjip ýiteltmek (pyçak, pil we ş. m. hakynda). Ussa meniň kätmenimi taplaman, elime berdi (A. Gowşudow). 2. Ýasalan metal önümleriniň berkligini artdyrmak üçin olary gaýtadan gyzdyryp, soňra suwa, ýaga sokup suw bermek. Bu palta gowy taplanypdyr. 3. göç.m. Durmuşda, zähmetde berkemek, bekemek, bişişmek. taplamaklyk [ta:plamaklyk], iş ady. Taplamak ýagdaýy. taplamazlyk [ta:plamazlyk], iş ady. Taplamak işini etmezlik. taplanmak [ta:planmak], işl. 1. Gyzdyrylyp, ýenjilip ýüzi ýiteldilmek (pyçak, pil we ş. m. hakynda). 2. Metal önümler gaty berk edilmek üçin gyzarýança gyzdyrylyp suwa, ýaga sokulyp, suw berilmek. 3. göç.m. Berkemek, kämilleşmek, bişişmek, terbiýelenmek. –Biziň doganlarymyz otda bişip, suwda taplandy – diýip, Gajar seslendi (N. Jumaýew). 4. göç.m. Gurplanmak, daýanmak, güýje gelmek, taba gelmek. Oňa birneme taplanýança wagtal-wagtal ýokumly naharlar gerek (“Edebiýat we sungat”). 5.Taba gelmek (ýer hakynda). taplaşdyrmak [ta:plaşdyrmak], işl. Birnäçesini ýa-da hemmesini taplap çykmak. Ussa orak, pyçak, palta, pil ýaly gurallaryň hemmesini taplaşdyryp goýdy. taplatmak [ta:platmak], işl. Taplamak işini başga birine etdirmek. Işden gaýdyp gelen daýhanlar taplatmaga goýan pilleriniň yzyndan günüň şu wagty gelýärdiler (A. Gowşudow). taplaýyş [ta:plaýyş], iş ady. Taplamak ýagdaýy. tapmaça I, 1. at, ser. Matal. 2. Jogaby oýlanylyp tapylmaly edilip düzülýän çylşyrymly oýun, kim bilmeşek. 3. göç.m. Manysy öwrümli, göçme manyly söz, pikir, söz düzümi. tapma işl. Tapmak ýagdaýy. tapmak işl. 1. Gözläp ýa-da agtaryp, bir zady ele salmak. Tapan begener, tanan alar (Nakyl). 2. Pikirlenip, oýlanyp anygyny bilmek, anyklamak. 3. Hasap etmek, netije çykarmak. Aýdylan bellikleri dogry tapmaly. tapmaklyk iş ady. Tapmak ýagdaýy. tapsyz [ta:psyz], syp. Taby, mejaly bolmadyk, taby gaçan, halsyz, güýçsüz. Olar tapsyz garry däl ahyry. tapsyzlyk [ta:psyzlyk], at. Tabyň bolmazlyk, taby ýokluk, mejalsyzlyk, halsyzlyk, güýçsüzlik. tapylgysyz [tapylğysyz], syp. Deňi-taýy bolmadyk, artykmaç; gymmat bahaly. tapylmak işl. 1. Agtarylyp, gözlenip ýüze çykarylmak. Täze nebit ýataklary tapyldy. 2. Häzir bolmak, taýýar bolmak. tapyndy [tapynny], at. Agtarylyp, gözlenip tapylan zat. tapynmak işl. 1. Özüň üçin bir zat tapmak, bir zatly bolmak. Bizem özümize ogul tapyndyk (“Görogly”). 2. Duçar bolmak, uçramak, ýolukmak. Bu gyzyň kakasy täze kesel tapyndy (B. Pürliýew). tapyrdadyşmak işl. Birnäçe ýa-da köp bolup yzygiderli tapyrdyly ses çykarmak. Olar aýaklaryny tapyrdadyşyp, geçip gitdiler. tapyrdama iş ady. Tapyrdamak ýagdaýy. tapyrdamak işl. Düýe ýaly haýwan çaltlyk bilen ýerinden galanda, aýagyňy ýere batly urup, başly-barat, sazlaşyksyz ýörelende we ş.m. ýagdaýda tapyrdyly ses çykmak. Düýe tapyrdap ýerinden galdy. tapyrdamaklyk iş ady. Tapyrdamak ýagdaýy. tapyrdaşmak işl. Birnäçe bolup tapyrdamak. Goýunlar bir zatdan ürküp, tapyrdaşyp ördüler. tapyrdatmak işl. Aýaklaryňy ýere urup tapyrdy döretmek. Ol aýaklaryny tapyrdadyp ugrady. tapyrdaýyş iş ady. Tapyrdamak ýagdaýy. tapyrdy at. Düýe ýaly haýwan çaltlyk bilen ýerinden galanda, aýagyň ýere batly urlup, başly- barat, sazlaşyksyz ýörelende we ş.m. ýagdaýda çykýan sesiň ady. Itleriň sesine we süriniň tapyrdysyna ol hem derrew oýandy (“Mugallymlar gazeti”). tapyr-tupur hal. Çaltlyk bilen, örän tiz, dessine, hasyr-husur, bada-bat. Ol aýalynyň soraglarynyň birine-de jogap bermän, tapyr-tupur ýatdy (N. Saryhanow). tapyşdyrmak I, işl. Birnäçe zady yzly- yzyna tapmak. Gerekli zatlaryny tapyşdyrdy. \n\n\n TAPYŞDYRMAK II, işl. 1. Biri-birine ýelmeşdirmek, birleşdirmek. Gapyrgamy tapyşdyrdyň-la.2. Durmuş gurmak üçin gyz bilen oglany duşurmak, sataşdyrmak. tapyşma iş ady. Tapyşmak ýagdaýy. tapyşmak I, işl. Bir zady tapmaga kömek etmek. \n\n\n TAPYŞMAK II, işl. 1. Biri-biriňi tapmak, biri- biriňe sataşmak. Altyn bilen meniň şu gije şu ýerde tapyşmaly wadamyz bardy (A. Durdyýew). 2. Birleşmek, birikmek, sepleşmek. Obanyň aňyrsynda iki baýyr tapyşyp, olaryň arasy jülge bolup gidýär (“Türkmenistan”). Gyz birden ýylgyrdy, birdenem onuň gara gaşlary tapyşdy (“Edebiýat we sungat”). 3. Goşulyşyp durmuş gurmak, är-aýal bolmak. Indi ikimize tapyşmaga wagt ýetdi (A. Durdyýew). tapyşmaklyk iş ady. Tapyşmak ýagdaýy. tapyşyk at, ser. Duşuşyk. Häzirki tapyşykda ol özüni bütin dünýäniň bagtly adamsy hasap etdi (B. Kerbabaýew). tar [ta:r], at.1. Köp kirişli, uly kädili, kiriş kakar bilen çalynýan halk saz guraly. 2. Owaz döretmek üçin saz gurallaryna dakylýan inçe polat sim, çig ýüpek ýa-da haýwan içegelerinden taýýarlanýan kiriş. Gyjakçylar çalsa elde baryny, Sen çekýärsiň tamdyranyň taryny (N. Pomma). 3. şahyr. Saçyň, ýüplügiň we ş.m. bir gaty, dini. Baglanandyr boýnum taryna gyzyň (Mätäji). \n\t‣ Taryna kakmak pikirini bilmek üçin birini barlap görmek. tara at. Öý şertlerinde ýüpek, nah mata dokamak üçin gadymdan bäri ulanylýan dokmaçylyk guraly. Dilmaç bolsaň, araçy ýaly munuň sözüni oňa, onuň sözüni bolsa muňa ýetirmeli, meňzedip aýtsam, taranyň ikibaka argaç geçirýän mäkisi bolmaly (B. Kerbabaýew). taraç at, k. d. Talaň. Golumdaky şuňkar guşum uçurdym, Taraç aldy, maly-mülküm galmady (“Şasenem – Garyp”). \n\t‣ Taraç etmek talamak. Pelek meni hasrat bile öldürip, Taraç etdi bu kerwenni sen eşit (“Melike- Dilaram”). taraçy at. Tara guralynda dürli el matasyny dokaýan adam (esasan, aýal maşgala). tarakan at, ser. Saçakçy. tarakga at. 1. Gürpüldisi bilen duşmany gorkuzmak üçin, diňe däri doldurylan oksuz, pagtabent ýarag. Ýüz adam seçeliň, tarakga çatladyň, oglany gorkuzyň! (“Kitaby dedem Gorkut”). 2. Öýe myhman çagyrylanda görülýän taýynlyk. Meniň üçin beýle tarakga gurjak bolmaň. tarakgy at, kön. s. Bezeg, timar. Garyp gyzyny görki bilen, baý gyzyny tarakgysy bilen (Nakyl). Özüne tarakgy berip ýören gyz däl, şonda- da boýdaşlaryndan saýlanyp dur (O. Ödäýew). tarap at. 1. Bir zadyň belli bir ugrundaky ýer, giňişlik hem-de şol ugruň özi. 2. "Baka, garşy" manysynda ulanylýan sözsoňy kömekçi. 3. Gapdal, ýan. Ol göz açyp-ýumasy salymda onuň beýle tarapyna towsup geçdi (G. Kulyýew). 4. Biri-birine garşy durýan adam ýa-da adamlar topary. Sen hem indi olaryň tarapyna geçdiňmi? (B. Pürliýew). 5. Adamyň häsiýetine degişli bolan gylyk-häsiýet, sypat. \n\t‣Tarapyny çalmak biri-birine garşy durýanlaryň birini goldamak. tarapdar [tarapda:r], syp., at.1. Biriniň arkasyny çalýan, ony goldaýan. 2. Haýsydyr bir garaýyşlara, taglymatlara eýeriji; olary goldaýan, olara uýýan. tarapdarlyk [tarapda:rlyk], at. Tarapdar bolmaklyk. tarapgöý [tarapgö:ý], syp. Biriniň ýa-da özüne ýakyn adamlaryň tarapyny tutýan, arkasyny çalýan. Bular tüýs tarapgöý, görýärmiň, Bahar hem Täjigülüň arkasyny çalyp başlady (A. Gowşudow). tarapgöýlik [tarapgö:ýlük], at. Tarapgöý bolmaklyk, tarapgöý häsiýetlilik. taraplaýyn : hemme taraplaýyn hemme tarapdan, her tarapdan, doly, jikme-jik. Barlag gelende iş hemme taraplaýyn barlandy. Her taraplaýyn ser. Hemme taraplaýyn. taraply syp. Tarapy bar bolan. Köp taraply dörtburçluk. \n\t‣ Bir taraply doly däl, çäkli. Hüjüm bir taraplydy. Köp taraply dürli, birnäçe görnüşli. Bu günler çagalaryň köp taraply işleriniň iň bir möwç urýan pursaty (“Mugallymlar gazeti”). tarapyn [tarapy:n], hal. Tarapyndan. Beýle zatlar Alla tarapyndyr. taraş : taraş bermek pil bilen ýylmamak, endiganlamak, taraşlamak. Tümüň agzynyň käbir ýerlerini gyrdaşdyryp, ýylmamaga, taraş bermäge durdy (A. Gowşudow). taraşkepje at. Pagsany, gory tekiz gyrmak, ýylmamak üçin agzy ýasy pil, kepje. taraşlama iş ady. Taraşlamak ýagdaýy. Indi diwaryň taraşlama işi galdy. taraşlamak işl. 1. Pil bilen ýylmamak, timarlamak, bejermek, endiganlamak. Kä eline pilin alyp, taraşlardy joýasyny (M. Seýidow). Meret atyzlaryň arasyndaky çiljagazlary taraşlap ýördi (B. Öwezow). 2. Bir zada timar bermek, syntgylamak, sünnälemek. Taraşlap şaglatgyn köňle geleniň, Senden soňkulara ýadygär bolar (Magtymguly). taraşlamaklyk iş ady. Taraşlamak ýagdaýy. taraşlanmak işl. Üsti, ýüz tarapy pil bilen ýylmanmak, rejelenmek, bejerilmek, timarlanmak, tekizlemek. Gyralary mazaly taraşlanan ýabyň iç ýüzi kem-kemden derläp, çaý içýän adamyň maňlaýy ýaly, derçigmäge başlady (B. Öwezow). taraşlaşdyrmak işl. Taraşlap çykmak. taraşlaşmak işl. 1. Taraşlamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup taraşlamak. taraşlatmak işl. Taraşlamagy başga birine etdirmek; taraşlamaga mümkinçilik bermek. Diwary taraşlatdy. taraşlaýyş iş ady. Taraşlamak ýagdaýy. taraşman [taraşma:n], at, gepl.d. Laýdan, palçykdan salnan jaýyň diwarlaryny timarlaýan ussa. tarawa [tarawo], at. Her oraza aýynda (oraza gutarýança her gün) jemagat bolup, ýassy namazyndan soň we Witir namazyndan öň 20 gezek eglip galynýan namaz. taraz [tara:z], at. Ýabyň, kanalyň, derýanyň suwunyň bölünýän ýeri, saka, teraz. tarazlama [tara:zlama], iş ady. Tarazlamak ýagdaýy. tarazlamak [tara:zlamak], işl. Suwy taraz arkaly bölmek. tarazlanmak [tara:zlanmak], işl. Tarazlanyp bölünmek. Suw ýaplara tarazlanyp akdyryldy. tarazlaýyş [tara:zlaýyş], iş ady. Tarazlamak ýagdaýy. tarhan at, syp. 1. kön.s. Orta asyrlarda käbir türki halklarda salgyt ýeňilliklerinden peýdalanýan adam. 2. Islegine göra erkin hereket etmäge, ýaşamaga hukuk gazanan. Bolýar, onda, sen tarhan, ötägit! (Halk ertekisinden). Sen bir tarhan adam, näme edesiň gelse edibermeli bolarsyň-da. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Tarhan haty kön. s. birine ýurduň hökümdarynyň ýeňillikleriň berilýändigini tassyklamak üçin beren haty. tarhandöker [tarhannökör], at. Çendenaşa eli açyk, jomart, sahy. tarhandökerlik [tarhannökörlük], at. Çendenaşa jomartlyk, eli açyklyk, sahylyk. tarhanlyk at. 1. Tarhan bolmaklyk, islegine görä hereket etmäge haklylyk. Tarhanlyk başga, işe geleňsizlik başga (B. Kerbabaýew). 2. ser. Tarhandökerlik. Tarhanlyk etmek. tarhun [tarhu:n], at. Kökünden we baldagyndan köpelýän kiçijik süýri ýaprakly iýilýän köpýyllyk ot. Ol bazardan bir bogy tarhun satyn aldy. tarif [tary:f], at. 1. Resmi taýdan bellenen ölçeg we haýsydyr bir zadyň bahalar (nyrhlar), tölegler sistemasy. Demir ýol tarifi. Gümrükhana tarifi. Salgytlar tarifi. Aragatnaşyk tarifi. 2. Bir zat üçin kesilýän nyrhyň, tölemeli tölegleriň tablisasy, sanawy. Töleg puluny tarif bilen deňeşdirip barlamak. tark s.ş.aňl.söz. Ýeke sapar tarkyldap çykýan ses, tarkyldy. – Haw, sen ýalňyşýarsyň – diýip, Annaguly sözüni soňlamanka, tark edip atdy (A. Durdyýew). tark-tark s. ş. aňl. söz. Agaja, demre gaty zat bilen urlanda yzly-yzyna çykýan sesler, tark-turk. tark-turk s. ş. aňl. söz. Tüpeň yzly-yzyna atylanda çykýan sesler. Häliden bäri käte bir çykýan tark-turkam ýatypdy (A. Nazarow). tarkyldama [tarkyllama], iş ady. Tarkyldamak ýagdaýy. tarkyldamak [tarkyllamak], işl. 1. Agaja, demre gaty zat bilen urlanda tarkyldyly ses çykmak. 2. Atylmak, göçmek (tüpeň hakynda). Tüpeňler yzly- yzyna dört gezek tarkyldady (B. Kerbabaýew). tarkyldamaklyk [tarkyllamaklyk], iş ady. Tarkyldamak ýagdaýy. tarkyldatmak [tarkyllatmak], işl. 1. Agaja, demre gaty zat bilen urup, tarkyldadyp seslendirmek. Ol pyýada derwezäniň bir tarapyna söýenip, derwezäni tarkyldatmaga durdy (A. Gowşudow). 2. Atmak, atyp goýbermek. Seniň eliňe ýarag berseler, elbetde, tarkyldadarsyň (B. Kerbabaýew). tarkyldaýyş [tarkyllaýyş], iş ady. Tarkyldamak ýagdaýy. tarkyldy [tarkylly], at. 1. Gaty zatlar biri- birine degende çykýan sesiň ady. Az salymdan soň gapynyň ýuwaşja kakylýan tarkyldysy ýene-de gaýtalandy (N. Geldiýew). 2. Tüpeň sesi. Bir tarkyldy eşidildi. tarlama iş ady. Tarlamak ýagdaýy. tarlamak işl.Traktor ýörände, motor işlände we ş.m. ýagdaýda tarryldyly ses döremek. tarlamaklyk iş ady. Tarlamak ýagdaýy. tarlaň at. Laçyna meňzeş elguş. Tarlaň kimin dalmanyp, akyl huşum alyp sen, Her kim görse jemalyň, janyna ot salyp sen (Mollanepes). tarlaşmak işl. Birnäçe zat tarlamak. Olar gaty-gatydan tarlaşyp, pessejikden uçýardylar (H. Ysmaýylow). tarlatdyrmak işl. Maşyn-motorlary tarryldyly seslendirmek, tarlatmaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. tarlatmak işl. Tarryldyly seslendirip sürmek. Bu günem hemişeki ýaly motoryny tarladyp geler (T. Gurbanow). Ol traktoryny tarladyp gelýär. tarlawuk [tarlowuk], at, ösüml.d. Göktorla meňzeş gawunyň bir görnüşi. Akmaňyz tarlawuklar, garrygyzlar, gülabylar ýylmanak endamlaryny tor bilen bezäp, müňlerçesi düňderilişip ýatyr (B. Kerbabaýew). tarlaýyş iş ady. Tarlamak ýagdaýy. tarp [taryp] I, at. Ekin ekilmän ýatan boz ýer. \n\n\n TARP [taryp] II, s.ş. aňl.söz. Köwüşli aýagyň bilen batly ýörelende we ş.m. ýagdaýda çykýan ses. tarpa-taýyn [tarpa-ta:ýyn], hal. Birdenkä, duýdansyz. Tarpa-taýyn aradan çykmak. tarpdan [tarypdan], hal. Dereginde hiç zat bolmazdan, düýpgöter täzeden. tarplyk [taryplyk], at. Tarp meýdanlar, tarp ýerler. tarp-tarp s.ş.aňl.söz. Yzly-yzyna çykýan tarpyldyly sesler. tarpyldama [tarpyllama], iş ady. Tarpyldamak ýagdaýy. tarpyldamak [tarpyllamak], işl. Tarpyldyly ses çykmak, tarp-tarp edip ýöremek. tarpyldamazlyk [tarpyllamazlyk], iş ady. Tarpyldyly hereket etmezlik. tarpyldaşmak [tarpyllaşmak], işl. Birnäçe zat tarpyldamak. tarpyldatdyrmak [tarpyllatdyrmak], işl. Tarpyldatmaga mejbur etmek, tarpyldadyp durmaga ýol bermek, mümkinçilik döretmek. tarpyldatmak [tarpyllatmak], işl. Duran ýa-da ýörän wagtyň aýaklaryňy ýere gaty urmak. tarpyldaýyş [tarpyllaýyş], iş ady. Tarpyldamak ýagdaýy. tarpyldy [tarpylly], at. Ýörelende aýak sesinden ýa-da urulmakdan çykýan güňleç sesiň ady. Böküşýär uly märeke, Çykýar gykylyk, tarpyldy (Ç. Aşyrow). tarryldama [tarryllama], iş ady. Tarryldamak ýagdaýy. tarryldamak [tarryllamak], işl., ser. Tarlamak. tarryldamazlyk [tarryllamazlyk], iş ady. Tarryldyly ses çykarmazlyk. tarryldaşmak [tarryllaşmak], işl. Ýerli- ýerden bilelikde tarryldamak. tarryldatmak [tarryllatmak], işl. Tarryldyly seslendirip motor we ş. m. sürmek. Ol köneje motoryny tarryldadyp geçip gitdi. tarryldaýyş [tarryllaýyş], iş ady. Tarryldamak ýagdaýy. tarryldy [tarrylly], at. Maşynlaryň işleýän wagty çykýan sesiň ady. Motoryň tarryldysy. tars-tars [tarys-tarys], s. ş. aňl. söz. Ýürek, damar yzly-yzyna batly uranda eşidiler-eşidilmez derejede çykýan ses. Ýüregim tars-tars edip urýar. tarsyldama [tarsyllama], iş ady. Tarsyldamak ýagdaýy. tarsyldamak [tarsyllamak], işl. Tars-tars edip urmak, düňküldäp güýçli urmak (ýürek, damar we ş. m. hakynda). Diňşirgäp kämahal birden durýardy, Ýüregi tarsyldap, batly urýardy (A. Kekilow). tarsyldamaklyk [tarsyllamaklyk], iş ady. Tarsyldamak ýagdaýy. tarsyldamazlyk [tarsyllamazlyk], iş ady. Tars-tars edip durmazlyk. tarsyldaşmak [tarsyllaşmak], işl. Birnäçe adamyň ýüregi ýa-da bir adamyň birnäçe ýeriniň damary tarsyldamak. Elimiň, kellämiň damarlary tarsyllaşyp dur. tarsyldatmak [tarsyllatmak], işl. Ýüregiňi urdurmak, tars-tars etdirmek. tarsyldaýyş [tarsyllaýyş], iş ady. Tarsyldamak ýagdaýy. tarsyldy [tarsylly], at. Ýürek tars-tars edende döreýän eşidiler-eşidilmez sesiň ady. taryh [ta:ry:h], at. 1. Adamzat jemgyýetiniň geçmiş hakykatyny we dürli ýagdaýyny öwrenýän ylym. Türkmenistanyň taryhy. 2. Geçmiş ýaşaýyş durmuşyna degişli ýagdaýlaryň, wakalaryň jemi, adamlaryň aňynda galan geçmiş. 3. Tebigatyň, medeniýetiň, ylmyň yzygiderli ösüşini, üýtgeýşini öwrenýän ylym. Sazyň taryhy. Diliň taryhy. 4. Biri ýa-da bir zat bilen baglanyşykly wakalaryň jemi. Biz onuň taryhyny bilýärdik. \n\t‣ Taryha girmek taryhda yz galdyrmak. Taryhyň çarhy bolup durýan wakalaryň yzygiderli gelip-geçip durşy, zamananyň öwrülişi. taryhçy [ta:ry:hçy], at. 1. Taryh ylmy boýunça hünärmen. Bu ses öz eýesini tanatdy, ol şol Ýelli üçin sawçy bolup, Pökgeniň ýanyna baran taryhçy Hojamyň sesidi (A. Gowşudow). 2. gepl.d. Taryh mugallymy. taryhy [ta:ry:hy], syp. Taryha esaslanan, taryha degişli. Taryhy waka. taryp [ta:ry:p], at. Biri ýa-da bir zat hakyndaky öwgi, wasp, mahabat. Söwer ýaryň tarypyny aýdaly, Gitme, ak maralym, gel maňa garşy (Kemine). \n\t‣ Taryp haty okuwçylaryň oňat ýetişigi, işgäriň oňat işländigi üçin berilýän sylag haty. tarypçy [ta:ry:pçy], at. Bir zadyň tarypyny edýän, waspyny ýetirýän. taryplama [ta:ry:plama], iş ady. Taryplamak ýagdaýy. taryplamak [ta:ry:plamak], işl. Birini ýa-da bir zady taryp etmek, wasp etmek, öwmek. taryplamaklyk [ta:ry:plamaklyk], iş ady. Taryplamak ýagdaýy. taryplamazlyk [ta:ry:plamazlyk], iş ady. Taryp etmezlik. taryplanmak [ta:ry:planmak], işl. Biri ýa- da bir zat taryp edilmek, öwülmek, öwgüsi ýetirilmek, adyna hoş söz aýdylmak, hoş söz bilen ady tutulmak. taryplatmak [ta:ry:platmak], işl. Özüňi birine öwdürmek, adyňa öwgüli sözleri aýtdyrmak. Ol dostuna ýygnakda özüni taryplatdy. taryplaýyş [ta:ry:plaýyş], iş ady. Taryplamak ýagdaýy. taryply [ta:ry:ply], syp. Öwgüli. Ilki Hoşgeldiniň Wüşi kel hakynda aýtjak taryply sözlerini isledi (A. Gowşudow). tas I, hal. Tasdan, neden. Her sapar çopanlaryň sargydyny taýýarlamak dükança tas tutuş gün diýen ýaly iş bolýardy (G. Gurbansähedow). \n\n\n TAS II: tasa getirmek delile getirmek, delillendirmek. Özüniň ýerliksizräk beren soragyny tasa getirmäge dyryşdy (N. Pomma). \n\n\n TAS [ta:s], at. 1. Tabak, gap. Geldi Leýli bossana, tylla tasy golunda (Talyby). 2. Legen (kir ýuwulýan uly mis ýa-da demir gap). Suwa gitdim tas bilen, Suw aldym höwäs bilen (Läleden). tasama [ta:sama], iş ady. Tasamak ýagdaýy. tasamak [ta:samak], işl. 1. Gorkup, ürküp gaçmak, baş bermän gitmek. Tasan guzy ýaly ylgap gitdiler (Ç. Aşyrow). 2. Aldyrany bar ýaly ylgamak, hasanaklamak; howlukmaç ýöräp, ylgap gelmek, gitmek. Gyssanan günümde gelmedik tasap, "Dostduryn"diýeni bilmedim tanap (G. Daşgynow). 3. Iki ýana yranmak, eýläk-beýläk ykjamak. Towlanyp oýan-buýana, Tasar gara zülpüň seniň (Halk aýdymyndan). tasamaklyk [ta:samaklyk], iş ady. Tasamak ýagdaýy. tasamazlyk [ta:samazlyk], iş ady. Tasap ýörmezlik. tasanjyramak [ta:sanjyramak], işl. Gaharlanyp siltenjiremek, öýke edip, çalt hereket etmek. Onsoň ol gahar bilen tasanjyrap galdy (N. Saryhanow). tasaşmak [ta:saşmak], işl. Bilelikde tasamak. Ýelli bilen Wüşi kel hem tasaşyp geldiler (A. Gowşudow). tasatdyk at, k. d. Sadaka, hudaýýoly. Diňle, mesgen tutan kişi çöllerde, Tasatdyk kemelse ulug illerde (Magtymguly). Käşgi görsem ýüzün, kylsam tasatdyk malymy (Mollanepes). tasatlyk at, gepl.d., ser. Tasatdyk. Öten- geçenlere tasatlyk bolsun! tasatdyrmak [ta:satdyrmak], işl. Tasamaga maý bermek, ýol bermek, tasamaga mümkinçilik bermek. tasatmak [ta:satmak], işl. 1. Ürküzip aýagaldygyna gidermek. 2. göç.m. Aýagaldygyna sürmek, örän gaty sürmek. Ol ýorgasyny tasadyp gelýärdi.3. göç.m. Iki ýana ykdyrmak, galgatmak. Gulpagyn tasadyp, hiç hili zadyň, Aladasyn etmän, böker ýörerdi (A. Kekilow). tasaýyş [ta:saýyş], iş ady. Tasamak ýagdaýy. tasdan [tassan], hal, ser. Tas. Aýgül tasdan "meniň bilen dikleşeninden habaryň ýokmy" diýip sorapdy (B. Kerbabaýew). taslama 1. iş ady. Taslamak ýagdaýy. 2. at. Agaçdan, demirden, daşdan ýasaljak bir şekiliň, suratyň bejerilip, çekilip gutarylmadyk nusgasy, sudury. Suratlaryň taslamasyny çekmek. 3. at. Kabul ediljek kararlaryň, permanlaryň, maksatnamalaryň, ylalaşyklaryň, beýannamalaryň ýazylan, taýýarlanan nusgasy. taslamak işl. 1. El ujundan, başardygyndan bir zady ýasamak. Ol taslan oturgyjyna bir laý göz gezdirdi. 2. Bir zadyň nusgasyny, suduryny taýýarlamak. Ussa demri ýenjip otyr, Ýenjip otyr ony taslap (M. Seýidow). taslamaklyk iş ady. Taslamak ýagdaýy. taslamazlyk iş ady. Taslamak işini ýerine ýetirmezlik. taslanmak işl. Bir zadyň şekili, nusgasy bejerilip taýýarlanmak. Bu tikilýän geýimler ilki biçimçilik bölüminde taslanýar (“Nesil”). taslaşmak işl. 1. Taslamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup taslamak. taslatmak işl. Bir zadyň şekilini, suduryny taýýarlatmak. taslaýyş iş ady. Taslamak ýagdaýy. tasma at. Inçeden uzyn edilip, gyýlyp alnan ham, gaýyş. Tasma gamçy bolsa onuň ýagyrnysynda ýer edipdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Tasma almak biriniň ýa bir jandaryň hamyndan bir bölek kesip almak. Batrak baýyň ýagyrnysyndan bir tasma aldy (“Türkmen halk ertekileri”). tassyk [tassy:k]: tassyk etmek 1) gutarnykly suratda bellemek, resmi suratda tassyklamak. Meýilnamalary tassyk etmek. Wezipä bellenenligini tassyk etmek. 2) bir zadyň dogrulygyny ykrar etmek, güwä geçmek, şaýatlyk etmek. Muny nädip tassyk edip bolar? Goluň hakykylygyny tassyk etmek. tassyklama [tassy:klama], iş ady. Tassyklamak ýagdaýy. tassyklamak [tassy:klamak], işl.1. Makullamak, makul bilmek, kabul etmek. 2. Bir işe, wezipä bellemek, tassyk etmek. Ony mekdebiň direktorlygyna tassyklapdyrlar.3. Subut etmek, şaýatlyk etmek. Olar bu ýerde nebitiň bardygyny tassyklamalydylar (Ş. Borjakow). 4. Tassyk etmek, resmileşdirmek. Möhüriň ýazgysyny tassyklamak. tassyklamaklyk [tassy:klamaklyk], iş ady. Tassyklamak ýagdaýy. tassyklanmak [tassy:klanmak], işl. 1. Bir işe, wezipä, bellenmek, tassyk edilmek. 2. Makul bilinmek, makullanmak. tassyklaşmak [tassy:klaşmak], işl. Biri- biriniň aýdanyny makullamak, dogry diýip tapmak, makullaşmak, bilelikde tassyklamak. Hawa, şeýle-le – diýşip, ýerli-ýerden onuň gürrüňini tassyklaşdylar (A. Gowşudow). tassyklatdyrmak [tassy:klatdyrmak], işl. Bir zady tassyk etdirmek. Öz aýdan sözlerini kim-de bolsa birine tassyklatdyrmak isläp: – Şeýle dälmi- aýt, Annamyrat? – diýdi (B. Kerbabaýew). tassyklatmak [tassy:klatmak], işl. 1. Bir işe, wezipä belletmek, tassyk etdirmek. 2. Kabul etdirmek, makullatmak. tassyklaýyş [tassy:klaýyş], iş ady. Tassyklamak ýagdaýy. tassyknama [tassy:kna:ma], at. 1. Bolup geçen bir hereketiň, edilen işiň netijesi hakynda ýazylan resmi hat. 2. Subutnama. Bu sungat baýramçylygy iki ýurduň doganlygynyň aýdyň tassyknamasy boldy. tasyl at. Bir zady etmegiň ugur-ýoly. Meniň maşgalamyň içiniň iň bir bihepbesi, hiç zadyň usulyny, tasylyny bilmän ýöreni şu Güjükdir (A. Gowşudow). taşa at. Mal-garanyň daşyna gorag üçin edilýän agyl, aýmança. Ýylgynlardan kesip, mellekleriň gyrasyna taşa etmeklik karar edildi (“Nesil”). taşlama 1. iş ady. Taşlamak ýagdaýy. Eliňdäki işiňi ýere taşlamaňy bes et! taşlamak işl. 1. Zyňyp goýbermek, oklamak. 2. Bir zady ulanmagy bes etmek, goýmak. Men çilimi taşladym. 3. Galdyrmak, goýup gitmek. Hiç kim obany taşlap göçmedi (“Edebiýat we sungat”). 4. Ýazmak, düşemek. Dört töweregine giň edip keçe taşlap, seleň ýer etdiler (B. Seýtäkow). 5. Guzlamak, dogurmak. Baýtalynyň gün-sähedi dolup, tazyň çagasy ýaly bir zat taşlady (“Görogly”). 6. Ýüz öwürmek, ýanynda ýaşamazlyk. Imansyz atasyndan- a muňa rehnet bolmady, çagajykka taşlap gitdi (T. Gurbanow). taşlamaklyk iş ady. Taşlamak ýagdaýy. Edip oturan işiňi taşlamaklyk gowy däl. taşlamazlyk iş ady. Zyňmazlyk, äpbermezlik, ätibermezlik. taşlandy [taşlanny], at. 1. Ulanylyşdan galan zat, zyňlan, taşlanan zat, zir-zibil, zyňyndy.Ol şol günleriň birinde oňa bir warak, taşlandy dutar satyn alyp berdi (N. Saryhanow). 2. Peýdalanylmasy bes edilen, ulanylmaýan. Garagumuň taşlandy guýularyny hem bihal görmeli däl (“Edebiýat we sungat”). taşlanmak işl. 1. Zyňylmak, oklanmak. 2. Galdyrylmak, goýlup gidilmek. 3. Düşelmek, ýazylmak. taşlaşdyrmak işl. Taşlap çykmak, birnäçe zady zyňyşdyrmak, zyňyşdyryp goýbermek, oklaşdyrmak. Zatlary çem gelen ýere taşlaşdyryp gitmäň. taşlatdyrmak işl., ser. Taşlatmak. Ol Oraza çilimini taşlatdyrdy. taşlatmak işl. Taşlamaga mejbur etmek, taşlar ýaly etmek; bes etdirmek. taşlaýyş iş ady. Taşlamak ýagdaýy. tatar at, ser. Tatarlar. Tatar dili. Tatar edebiýaty. tatarlar at. Tatarystanyň ýerli halky. tatyrdama iş ady. Tatyrdamak ýagdaýy. tatyrdamak işl. Tatyrdyly ses etmek, tatyrdyly ses çykmak. tatyrdamaklyk iş ady. Tatyrdamak ýagdaýy. tatyrdaşmak işl. Köpçülikleýin tatyrdamak. tatyrdatmak işl. Tatyrdyly seslendirip atmak; tatyrdyly seslendirip işletmek, sürmek. Onuň köneje motoryny tatyrdadyp geçip barýanyny gören bar. tatyrdaýyş iş ady. Tatyrdamak ýagdaýy. tatyrdy at. Awtomat, pulemýot ýaly ot açýan ýaraglar yzly-yzyna atylanda ýa-da sesini basýan enjamy işlemeýän maşynyň motory otlananda döreýän sesiň ady. tawus [ta:wus], at. 1. Sülgünler maşgalasyndan bolan owadan ýelekli uly guş. 2. Gyza dakylýan at. tawuş [ta:wuş], at. Ses, owaz. Tawuşy erem bilbili (Mollanepes). Garyndaşyň tawuşy garaňkyda belli (Nakyl). taý at. Baýtalyň bir ýaşa çenli ýaşajyk gunany. Hem daýymlara barýaryn, hem taýyma baş öwredýärin (Nakyl). \n\n\n TAÝ [ta:ý] I, at. 1. Iki sany meňzeş zadyň her biri, her haýsysy, jübüt zadyň biri. Köwşüň taýy. Jorabyň taýy. Ekiz taýy. 2. Deň gelýän, barabar, özi ýaly. Göwher sepýän üstünden ýigit bilen geliniň, Sahylykda taýy ýok onuň açyk eliniň (M. Seýidow). 3. Urulýan ýüküň bir gapdaly. Ynha, iki taý ýük, göter haýsyny göterseň (H. Derýaýew). \n\n\n TAÝ [ta:ý] II, at. Tarap, ugur, ýer. Ol kümüş gynly gylyjynyň baljak taýyny özüne bakan öwürdi-de gobsundy (B. Kerbabaýew). O taýda näme işlemekçi? taýagatym [taýağatym], at. Adamyň taýagy zyňyp bilýän aralygy. Aralyk taýagatym ýaly ýerdi. taýak at. 1. Goranmak we ş.m. maksatlar üçin ulanylýan düwünsiz, ýylmanak şaha bölegi. Çopan taýagy. 2. ser. Hasa. Ol taýagyna söýenip, seredip durdy (H. Ysmaýylow). \n\t‣ Taýak gelýänçä – ýumruk bir zat bilen oňşuk etmek, bary bilen bazar eýlemek. Taýak iýmek pugta ýenjilmek, urulmak. taýakdikdir [taýakdikdi:r], at. Birnäçe taýak dikilip oýnalýan çaga oýunlarynyň bir görnüşiniň ady. Geliň, taýakdikdir oýnalyň! taýaklama iş ady. Taýaklamak ýagdaýy. taýaklamak işl.1. Taýak bilen urmak. Oglanlar derrew daşlap, taýaklap, ýylany öldürdiler (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Köteklemek, tankyt etmek, igenmek. Her gün gelip, ýüz müň taýaklap ursaň, Urduň diýip, hiç wagt namys-ar etmen (Seýdi). taýaklamaklyk iş ady. Taýaklamak ýagdaýy. taýaklamazlyk iş ady. Taýak bilen urmazlyk. taýaklanmak işl. 1. Taýak bilen urulmak. 2. göç.m. Tankyt edilmek, köteklenmek, käýelmek. taýaklaşmak işl. Biri-biriňi taýaklamak, taýak bilen urmak. Olar taýaklaşyp uruşdylar. taýaklatdyrmak işl., ser. Taýaklatmak. taýaklatmak işl. Taýaklamaga mejbur etmek. taýaklaýyş iş ady. Taýaklamak ýagdaýy. taýakýetim at, ser. Taýagatym. Hol, taýakýetim ýerde Päkizeler ýaşaýardy (N. Jumaýew). taýba-taý [ta:ýva-ta:ý], syp. Taýly, taý-taý edilen, taýdaş. Gara saçyň örülmiş, ak ýüzünde taýba-taý, Hal goýulmyş al ýaňakda, däne-däne, jaýba-jaý (Mollanepes). taýçanak at. Bir ýaşynyň içindäki taý. Uzak bir oýlukda dynman, ýadaman, Oýnap bir taýçanak göge bökýärdi (R. Seýidow). Taýçanak ýatan ýerinden galjak bolup dyzardy, ýykylardy (O. Ödäýew). taýdan [ta:ýdan], "Nukdaýnazardan, jähetden" diýen ýaly many aňladýan sözsoňy kömekçi. taýdaş [ta:ýdaş], syp. Biri-birine taý gelýän, biri-birine mynasyp, barabar. taýdaşlyk [ta:ýdaşlyk], at. Taýdaş, mynasyp bolmaklyk, taýdaş gelmeklik. taýdyrmak [ta:ýdyrmak], işl. 1. Buzuň, garyň, suwuň üstünde typdyrmak. 2. göç.m. Wezipesinden boşatmak, işden çykarmak, kowmak. taýdyrylmak [ta:ýdyrylmak], işl. 1. Taýmak, taýyp gitmek. Oglanjyk sürçek ýerde taýdyrylyp gitdi. 2. göç.m. Wezipesinden boşadylmak, işden çykarylmak, kowulmak. taýga [ta:ýğa], syp., ser. Taýgançak. Bu gün ýer gaty taýga, ahmal bolmaň! taýgak [ta:ýğak], syp., ser. Taýgançak. Bu ýer taýgak. taýgalyk [ta:ýğalyk], syp., ser. Taýgançaklyk.Taýgalyk ýerden ýöreseň, aýagyň typyp ýykylmagyň mümkin. taýgançak [ta:ýğançak], syp. Aýagyňy taýdyrýan, typançak, sürçek, taýga, taýgak. Gorkma, biziň gapymyz taýgançak däldir (B. Kerbabaýew). taýgançaklyk [ta:ýğançaklyk], at. Typançaklyk, sürçeklik. Taýgançaklyk böwrüňi diňledýärdi (B. Kerbabaýew). taýhar at. Iki ýaşynyň içindäki eşek. Muhat aga mele taýharyna münüp, ýola düşdi (B. Pürliýew). taýlama [ta:ýlama], iş ady. Taýlamak ýagdaýy. taýlamak [ta:ýlamak], işl. Ýüküň we ş.m. iki taýyny, tarapyny deňlemek, sazlamak. Terezini taýlamak. taýlamaklyk [ta:ýlamaklyk], iş ady. Taýlamak ýagdaýy. taýlanmak [ta:ýlanmak], işl. Deňlenen ýagdaýda bolmak, deňlenmek, sazlanmak. Bugdaýly çuwallar taýlanyp, düýelere ýüklendi. Tereziniň iki tarapy-da taýlandy. taýlaşdyrmak [ta:ýlaşdyrmak], işl. Hemmesini, baryny biri-birine taý edişdirmek. Ol bugdaýly çuwallary taýlaşdyryp goýdy. taýlaşmak [ta:ýlaşmak], işl. Taýlamaga kömek etmek, sazlaşmak. taýlatmak [ta:ýlatmak], işl. Iki taýyny deň etdirmek, taý etdirmek. taýlaýyn [ta:ýlaýyn], hal. Iki taraplaýyn, taýy bilen. – Ynha, Magtymguly aga, şu tamda – diýip, iki taýlaýyn açyk gapyny görkezenden soň, ol başga howla girenligini duýup galdy (G. Kulyýew). taýlaýyş [ta:ýlaýyş], iş ady. Taýlamak ýagdaýy. taýly [ta:ýly], syp. 1. Taýy bar bolan, iki tarapyna-da taý edilen. Taýly çuwaly düýäniň üstüne at-da, idip ugra! (“Myraly”). 2. Yzly-yzyna, gezekme-gezek, iki gezek. Taýly gezek ýaňagyndan ogşady (A. Kekilow). 3. Ýeke däl, iki, goşa. Taýly çyragym söndi, Galdym weýran dünýäde (Mätäji). Ene taýly gözünden ýaş dökdi. taýlylyk [ta:ýlylyk], at. Taýy barlyk, taýly bolmaklyk. taýma [ta:ýma], iş ady. Taýmak ýagdaýy. taýmak [ta:ýmak], işl. 1. Typançak, taýgançak ýerde aýagyň ýer tutman typmak, typyp gitmek. Aýagym taýyp ýykyldym, Ol söwer ýar üstüne (Halk döredijiliginden). 2. göç.m. Wezipeden boşadylmak, pyzylmak. taýmaklyk [ta:ýmaklyk], iş ady. Taýmak ýagdaýy. taýmazlyk [ta:ýmazlyk], iş ady. Taýyp gitmezlik; typmazlyk. taýmyl at, deňizç. Iki başy çüri bir orunly kiçijik gaýyk. taýmylçy at. Taýmyl sürüji, taýmyl sürýän adam. taýpa [ta:ýpa], at. Garyndaşlyk gatnaşygy, umumy dili bolan, bir ýerde ýaşaýan adamlaryň uly birleşigi. taýpaçylyk [ta:ýpaçylyk], at. Taýpa bolup ýaşamak düzgüni. taýpar at. Ýaňy münüş öwredilen taý. \n\t‣ Taýpar çekmek çekinmek. Taýpar çekip, ýan bermer sen, Orazym (Kemine). taýparma iş ady. Taýparmak ýagdaýy. taýparmak işl. Sakgal-murt, saç syrylyp, ýalpyldap durmak. Onuň eňegi taýparyp durdy. taýparmaklyk iş ady. Taýparmak ýagdaýy. taýpartmak işl. Sakgal-murtuňy syryp, ýüzüňi ýalpyldatmak. Her gün irden turup, sakgal- murtuny düýbi bilen gazap, taýpardyp goýýardy (“Edebiýat we sungat”). taýparyş iş ady. Taýparmak ýagdaýy. taýpy at. Alçysy we towhasy sürlüp, ýylmanan aşyk. Taýpy aşyk. \n\t‣ Taýpy (aşygy) ýaly ýylmanak, ýalpyldap duran. Onuň syrylan eňegi taýpy ýalydy. taýsyz [ta:ýsyz], syp. 1. Taýy bolmadyk, jübüt däl, ýeke.Taýsyz köwüş. 2. göç.m. Deňi-taýy bolmadyk, özüne taý geljek adam ýok. taýyn [ta:ýyn], syp., ser. Taýýar. Biz ýola gitmäge taýyn. \n\t‣Taýyn aşyň eýesi bolmak zähmetiň siňmedik zadyň eýesi bolmak. taýynlama [ta:ýynlama], iş ady. Taýynlamak ýagdaýy. taýynlamak [ta:ýynlamak], işl., ser. Taýýarlamak 1-3. Ol günortanlyk üçin oduk-buduk taýynlady. taýynlamaklyk [ta:ýynlamaklyk], iş ady. Taýynlamak ýagdaýy. taýynlanmak [ta:ýynlanmak], işl., ser. Taýýarlanmak 1, 3. Olaryň her biri bu şöhratly senä öz sowgatlary bilen barmaga taýynlanýar. taýynlaşdyrmak [ta:ýynlaşdyrmak], işl., ser. Taýýarlaşdyrmak.Olar zatlary taýynlaşdyryp boldular. taýynlaşmak [ta:ýynlaşmak], işl., ser. Taýýarlaşmak. taýynlatmak [ta:ýynlatmak], işl., ser. Taýýarlatmak. taýynlaýyş iş ady. Taýynlamak ýagdaýy. taýynlyk [taýynlyk], at, ser. Taýýarlyk. taýynlykly [ta:ýynlykly], syp., ser. Taýýarlykly. taýynlyksyz [ta:ýynlyksyz], syp., ser. Taýýarlyksyz. taýyşmak [ta:ýyşmak], işl. 1. Bilelikde taýmak. Olar buzuň üstünde taýyşyp ýör. 2. Taýmakda ýaryşmak. Biz oglanlar bilen buzuň üstünde özara taýyşdyk. taýýar [taýýa:r], hal. Taýyn edilen, taýyn bolan, häzirlenen. taýýarlama [taýýa:rlama], iş ady. Taýýarlamak ýagdaýy. taýýarlamak [taýýa:rlamak], işl.1. Bir zady taýýar edip goýmak, häzirlemek, taýynlamak. Ol myhman üçin derrew iýmek-içmek taýýarlamak bilen boldy. 2. Bilim berip, terbiýeläp ýetişdirmek, ösdürmek. Täze işgär taýýarlamak. taýýarlamaklyk [taýýa:rlamaklyk], iş ady. Taýýarlamak ýagdaýy. taýýarlanmak [taýýa:rlanmak], işl. 1. Taýýar edilmek, taýynlap bolmak, taýyn edilmek. Ol atlaryň ýola taýýarlanandygyny aýtdy. 2. Taýýarlyk görmek, taýynlamak. Biz toýa taýýarlanýarys. 3. Taýýarlykly işgär, işçi ýetişdirilmek. Ýaş hünärmenler taýýarlanylmak. taýýarlaşdyrmak [taýýa:rlaşdyrmak], işl. Bir zady öňünden taýýarlap goýmak, häzirleşdirmek, taýynlaşdyryp goýmak. taýýarlaşmak [taýýa:rlaşmak], işl. 1. Taýýarlamaga kömekleşmek. Ol irgözinden öýe baryp, ejesine nahar taýýarlaşdy. 2. Bilelikde taýýarlamak, taýýarlamaga gatnaşmak. Gelin-gyzlar, ýaş ýigitler aýak üstünde durup, toý saçagyny taýýarlaşyp ýördüler. taýýarlatdyrmak [taýýa:rlatdyrmak], işl., ser. Taýýarlatmak. Ol bu mesele dogrusynda gazete makala hem taýýarlatdyrypdy. taýýarlatmak [taýýa:rlatmak], işl. Taýýarlamak işini başga birine etdirmek. Nahar taýýarlatmak. taýýarlaýjy [taýýa:rlaýjy], at. Bir zady taýýarlaýan, taýýar edýän adam. Jaýyň suwagy üçin palçyk taýýarlaýjylar ýadadylar. taýýarlaýyş [taýýa:rlaýyş], iş ady. Taýýarlamak ýagdaýy. Olar häzir maşynlary ekişe taýýarlaýyş işini geçirýärler. taýýarlyk [taýýa:rlyk], at. 1. Bir işi amala aşyrmak üçin öňünden görülýän taýynlyk. 2. Biriniň bilim alan döwründe öwrenen zatlary. Onuň taýýarlygy oňat. taýýarlykly [taýýa:rlykly], syp. 1. Taýýarlyk görlen, taýynlykly. Şanly toýa taýýarlykly geldik. 2. Taýýarlygy bar bolan, bilim baýlygy bolan. Türkmenistanda taýýarlykly alymlaryň uly topary ösüp ýetişdi (“Türkmenistan”). taýýarlyklylyk [taýýa:rlyklylyk], at. Taýýarlygy barlyk, taýýarlykly bolmaklyk. taýýarlyksyz [taýýa:rlyksyz], syp. 1. Taýýarlygy ýok, taýynlyk görülmedik, taýynlykly dällik. Sapagy taýýarlyksyz nähili geçjek. 2. Taýýarlygy, bolmadyk, bilim derejesi pes. taýýarlyksyzlyk [taýýa:rlyksyzlyk], at. Taýýarlygy ýokluk. taýzardyşmak işl. Birnäçe bolup taýzardyp durmak. taýzarma iş ady. Taýzarmak ýagdaýy. taýzarmak işl. Jaýtaryp, ýokary galyp durmak, dim-dik bolup çykyp durmak, somalyp durmak. Onuň murtlary taýzaryp durdy. taýzarmaklyk iş ady. Taýzarmak ýagdaýy. taýzartmak işl. Bir zady taýzartmak katdyna ýetirmek, taýzaryp durar ýaly etmek. Murtuňy taýzartmak. taýzarylmak işl., ser. Taýzarmak. taýzaryşmak işl. Birnäçesi taýzaryp durmak. Onuň murtlary syh-syh bolup taýzaryşyp durdy. taýzygoç [taýzyğoç], at. Ýüňi gytyk goç. Taýzygoçlaryň birini tutmaly. tazy [ta:zy], at. Uzyn aýakly, tumşugy uzyndan inçe aw iti. Her ýurduň tilkisini öz tazysy bilen awlarlar (Nakyl). Çölde, gyrda gezse, tazy görmese, Tilki eteklener, şiri tanamaz (Zelili). \n\t‣ Taza dönmek gaty horlanyp, inçelip galmak. tazyguýruk [ta:zyğuýruk], at. Halydyr keçä, gelin-gyzlaryň egin-eşigine salynýan gaňyrçak görnüşli nagyş. tazygyş [ta:zyğyş], iş ady. Tazykmak ýagdaýy. tazygyşmak [ta:zyğyşmak], işl. Birtopar goýun tazygyp gaçmak, gitmek. Otlap ýören goýunlar bir zatdan ürküp tazygyşdylar. tazykdyrmak [ta:zykdyrmak], işl. Tazykmaga mejbur etmek, tazykmagyna sebäp bolmak, ürküzip gaçyrmak. Goýunlary tazykdyrmak. tazykma [ta:zykma], iş ady. Tazykmak ýagdaýy. Goýunlaryň tazykmasy çopanyň aladasyny köpeltdi. tazykmak [ta:zykmak], işl. Ürküp gaçmak, ürküp baş bermän gitmek, ürküp gaçyp gitmek. Aýlanmasak, goýunlar guzularyny yzyna tirkäp, haýsy-da bolsa bir tarapa tazygyp gidiberjekler (“Türkmenistan”). tazykmaklyk [ta:zykmaklyk], iş ady. Tazykmak ýagdaýy. te [te:], Türkmen milli elipbiýiniň "T" harpynyň ady. teatr [tea:tr / tiýa:tyr], at. 1. Sahnada drama eserlerini görkezmek sungaty. 2. Sahnalaşdyrylýan oýunlar, şowhunly aýdym-sazlar goýulýan we görkezilýän jaý. Teatra gitmek. Teatrlary bina etmek. tebähet [tevähet], at. Gylyk-häsiýet, boluş. \n\t‣Tebähedi göçen (göterilen) gylygy, bolşy düýbünden erbetlige tarap üýtgän; nebsine haý diýip bilmeýän (adam hakynda). tebärek [tevä:rek], at. Gurhanyň 67-nji süresiniň ady. tebigat [tevi:ğat], at. 1. Älemde bar bolan organiki we organiki däl ähli zatlar. 2. Şäherleriň, obalaryň we ş.m. daşyndaky, töweregindäki daglyk, tokaýlyk, baglyk, gözel ýerler, şäheriň daşy, açyk meýdan. Saglyk ýolunyň özboluşly, täsin tebigaty bar. 3. Organiki, organiki däl dünýäni öwrenýän ylym we şol hakdaky okuw dersi. 4. göç.m. Gylyk-häsiýet, asyl boluş. Gyzlaryň tebigaty näzik bolýar (“Myraly”). tebigatçy [tevi:ğatçy], at. 1. Tebigaty öwrenýän adam. 2. Tebigat dersini okadýan mugallym. tebigy [tevi:ğy], syp. 1. Tebigata degişli, tebigata esaslanan. Hazaryň tebigy baýlyklaryny ýerlikli peýdalanmaly. 2. Hakyky, hakyky özi, tüýs. Ýokary hilli tebigy ýüpek almak üçin ýurdumyzda ýüpek gurçugynyň iň gowy tohumlary ösdürilip ýetişdirilýär. 3. Ösüşiň barşy bilen şertlenen, kadaly, adaty. Tebigy ösüş ýoluna düşmek. tebigylyk [tevi:ğylyk], Tebigy ýagdaýda bolmaklyk. Onuň hereketlerinde tebigylyk bardy (Watan). tebil [tevil], at, kön.s. Deprek, laňňara. Meýdanda uruş teblini kakdylar (“Saýatly – Hemra”). Ertir bilen ýöriş teblini urup, leşgeri rowana ederler (“Zöhre – Tahyr”). \n\t‣Tebil tapmak gorkmak, ürkmek, ynjalyksyzlanmak, gozgalaňa düşmek, aladalanmak. Goýun maly örän ynjyk bolýar. Ol sähelçe bir zatdan- da tebil tapýar (“Edebiýat we sungat”). tebip [tevi:p], at. Näsaga em edýän adam. Bilmez tebip jan alar (Nakyl). tebipçilik [tevi:pçilik], at, ser. Tebiplik.Çaý başynda gürrüň ilki tebipçilik hakynda gitdi. tebipgär [tevi:pgä:r], at, k.d. Tebipçilikden başy çykýan, tebipçilikden habary bolan, tebipçilik bilen meşgullanýan. Ertir-agşam gerek bir adam huşýar, Aňylly, usully, özi tebipgär (Talyby). tebiplik [tevi:plik], at. Tebibiň käri, ýagdaýy. tebipsumak [tevi:psumok], at. Bolar- bolgusyz tebip, zor aýakdan tebip. tebit [tevit], at. Oduň, ýalnyň, howanyň we ş.m. ýakymsyz gyzgyny, howry. Tebit alýan yssy howa. \n\t‣ Tebit ýaly örän yssy. Jaýyň içi tebit ýaly gyzypdyr. tebitleme [tevitleme], iş ady. Tebitlemek ýagdaýy. tebitlemek [tevitlemek], işl. Jazlap, ýagda daglamak, gyzgyn ýagda bişirmek. Ysmanagy tebitlemek. tebitlemeklik [tevitlemeklik], iş ady. Tebitlemek ýagdaýy. tebitlenmek [tevitlenmek], işl. Jazlap ýaga daglanmak, ýagda daglanyp bişirilmek. Ysmanak gaýnadylyp, tebitlenip goýuldy. tebitleşdirmek [tevitleşdirmek], işl. Jazlap ýaga daglaşdyrmak, gyzan ýaga daglaşdyryp, taýýar edişdirip goýmak. Dursun ysmanakdyr selmeleri tebitleşdirip, börek üçin taýýarlap goýdy. tebitletmek [tevitletmek], işl. Tebitlemek işini birine etdirmek. Ol gaýnadylan ysmanagy tebitletdi. tebitleýiş [tevitleýiş], iş ady.Tebitlemek ýagdaýy. teble [tevle] I, at. Mallaryň irişmesiniň ýüpüniň ujuna berkidilýän halkalyja ujy çiş, demir gazyk. Ol atyndan çalt düşüp, atyň teblesini ýere kakdy. \n\n\n TEBLE [tevle] II, at, ser. Teblehana. Siz baryň Baýandyr hanyň teblesinden iki sany şabaz ýüwrük at getiriň (“Kitaby dedem Gorkut”). teblebaz [tevleva:z] at. Attutar. Garçgaly teblebazly han ýigit, Ahuw gözli, şasuwarym sen ýigit (“Melike – Dilaram”). teblehana [tevleha:na], at. At daňylýan ýörite jaý, athana. Ýaňky at tutan nöker baýyň atyny teblehana alyp gitdi. tebsir [tevsir], at, k.d., ser. Tefsir. tebsireme [tevsireme], iş ady. Tebsiremek ýagdaýy. tebsiremek [tevsiremek], işl. 1. Suwsuzlykdan, teşnelikden ýaňa agzyň kepemek, guramak, suwsamak, suw islemek. Seýdi diýer, iki çeşmim gurydy, Suw tapmady, tebsiredi dodagym (Seýdi). 2. göç.m. Söýgi, isleg-arzuw duýgusy güýjemek. Meniň suwsuzlykdan ýaňa agzym tebsiredi. tebsiremeklik [tevsiremeklik], iş ady. Tebsiremek ýagdaýy. tebsireşmek [tevsireşmek], işl. Birnäçe bolup, köpçulikleýin tebsiremek, suwsamak. tebsiretmek [tevsiretmek], işl. Suwsatmak. tebsireýiş [tevsireýiş], iş ady. Tebsiremek ýagdaýy. teçjal [teçja:l / tetja:l], at. Harteçjal. tedbir [tetbi:r], at, k.d. Alaç, çäre. Sabyr eýlemek bile bitmez bu işiň, Tedbirin edere ýokdur hiç kimiň (“Şasenem – Garyp”). Häzir siziň öýüňizge baryp, bu işleriň tedbirini kylmagymyz gerek (“Kasym oglan”). tefsir [tefsi:r], at. Haýsydyr bir tekste (kanunlara, kadalaşdyryjy namalara, kitabyň içinde her hili wakalara, adam atlaryna we ş.m. ) beriilýän düşündirişler. teg [teğ], üml. Owlagy kowmak üçin ulanylýan söz. tegbent [teğvent], at. Hala, kürtä, gyňaja we beýleki eşiklere salynýan pişme şekilli nagyş. tegek [teğek], at. 1. Daşyna sapak saralan tigir. 2. Daşyna nämedir bir zat saramak üçin agaçdan ýa- da metaldan bolan enjam. \n\t‣ Tegek bolmak iýilýän zat aňry geçmän, bogazda galmak. tegelek [teğelek], at. 1. Dürli ululykdaky halka görnüşli aýlaw. Bir tegelekçörek. Tegelek aý. 2. Hemme nokatlary merkezden deň derejede uzaklaşan bitewi töwerek. Olar howlynyň daşynda uly tegelek gurupdyrlar. 3. göç.m. Tutuş, bütin. Men senden tegelek on ýaş kiçidirin. \n\t‣ Tegelegi ters aýlanmak ähli ýere baryp çykmak. tegeleme [teğeleme], iş ady. Tegelemek ýagdaýy. tegelemek [teğelemek], işl. 1. Tegelek görnüşine salmak, getirmek. Ol demri tegeläp kesip, gazana gapak ýasady. 2. göç.m. Doldurmak. Guýruklaryny mazaly tegelän baggoýunlar kölegede ýatyrdylar. 3. Tutuş, bitin etmek. Bölüp-büçüp oturma-da, bahasyny ýüze tegeläý. tegelemeklik [teğelemeklik], iş ady.Tegelemek ýagdaýy. tegelenişmek [teğelenişmek], işl. Köp bolup aýlaw gurap oturmak, tegelenip oturmak. Adamlar bagşynyň daşynda tegelenişip oturdylar. tegelenmek [teğelenmek], işl. Tegelek bolmak, tegelek ýagdaýda bolmak. Küştçüler soňabaka tegelenip oturan uly üýşmege öwrüldi. tegeletmek [teğeletmek], işl. Tegelemek işini başga birine etdirmek. tegeleýiş [teğeleýiş], iş ady. Tegelemek ýagdaýy. tege-tege [teğe-teğe], üml. Owlagy ýanyňa çagyranyňda aýdylýan söz. tegin [teği:n], at, kön.s. Han maşgalalarynyň kiçi wekillerine berilýän dereje, at. tegmil [teğmil], at. 1. Bir zadyň degmeginden galýan yz, dürli reňkdäki menek. Köýnekdäki tegmil. 2. Ýüze düşýän menek. 3. göç.m. Yz, täsir. tegmilli [teğmilli], syp. Tegmili bolan, tegmil bolup galan. Ol indi geçmiş bolup galdy, özem tegmilli geçmiş (“Garagum”). teh at, k.d. Bir zadyň düýbi, asty, aşagy (ser. Teý). Tamy gaçyp inmiş ýeriň tehine (Magtymguly). tehnika [te:hnika], at. 1. Önümçilik gurallarynyň hem-de adam zähmetiniň ýokary öndürijiligini gazanmak üçin ulanylýan serişdeleriň, enjamlaryň jemi. 2. Maşynlar, mehaniki gurallar, gurluşlar. Tehnikany aýap saklamak.Oba hojalyk tehnikasy. Maşyn gurluşyk tehnikasy. tehnologiýa [tehnolo:ğyýa], at. 1. Materiallary gaýtadan işlemegiň usullaryny, önümleri ýasamagy, taýýarlamagy we şol işler bilen baglanyşykly bolup geçýän ýagdaýlary, ýüze çykýan hadysalary öwrenýän ylmy ugur. 2. Şol ylmyň nazaryýet esaslaryny özünde jemleýän okuw dersi. 3. gepl.d. Okuw dersiniň mazmuny beýan edilýän okuw kitaby. 4. Islendik bir işde, senetçilikde, sungatda ulanylýan usullaryň jemi. tejegor [tejeğor], at. Jaýyň diwarynyň ýokarsynda kese boýuna öňe çykyp duran haşamly bölegi, täjigor. tejribe [tejiri:ve], at. Iş ýüzünde özleşdirilen tälim, synag, iş türgenligi, başarnygy. 2. Barlap görmek maksady bilen her hili şertlerde geçirilýän çäre, synag. Bu geçirilen tejribe örän şowly bolup çykdy.3. Ylmy ýol bilen alnan bilimleri iş ýüzünde peýdalanmaklyk, berkitmeklik.Talyplar tejribe geçdiler. tejribeçi [tejiri:veçi], at.1. Tejribe, synag geçirýän adam. Tejribeçiler synag meýdanyna geldiler.2. Belli bir ugur boýunça işlemäge başlamak maksady bilen tejribe geçýän talyp; öz okaýan ugrundan öwrenýän ýaş hünärmen. tejribeli [tejiri:veli], syp. Tejribesi bar bolan, amaly iş usulyny, tärini oňat bilýän. tejribelik [tejiri:velik], syp. Tejribe etmek, geçirmek üçin niýetlenen, tejribe eder ýaly. Tejribelik enjam. tejribelilik [tejiri:velilik], at. Tejribe geçirmekde iş usulyny, tärini oňat bilijilik. Işlerinde tejribelilik gerek. tejribesiz [tejiri:vesiz], syp. Tejribesi bolmadyk, amaly bilimsiz, iş usulyny, tärini bilmeýän; amaly bilimi ele alyp bilmedik. Tejribesiz işgär. tejribesizlik [tejiri:vesizlik], at. Tejribesi ýokluk. Onuň tejribesizligini, ýaşlygyny nazara alyp, oňa kyn işleri tabşyrmakdan saklandyk. tek at, gepl.d. 1. Bir desganyň, gurluşygyň daýanç hökmündäki esasy, düýbi, binýady. Olar otly ýolunyň tekini tutmaga girişdiler. 2. gepl.d.Toplanan pul, gor. Toý etmäge birneme tekiň barmy? teke at. 1. Geçiniň, keýigiň erkegi. 2. Oglana dakylýan at. tekeltgi at. Eýeriň aşagyndan salynýan ýüzi gaýyşdan, aşagy keçeden edilen ýona. tekepbir [tekepbir], syp. Özüni ulumsy tutýan, gopbam, hondanbärsi. Tekepbir adam. tekepbirlik [tekepbi:rlik], at. Tekepbir häsiýetli bolmaklyk. Bir bigaýrat ýigit ilde, Bakyň, tekepbirlik eýlär (Magtymguly). teker at, ser. Tigir 1. Maşynyň tekeri. tekge at. Daýanç; birine berilýän kömek, goldaw. \n\t‣ Tekge bermek söýget bermek, diräp goýmak. tekiz [teki:z], syp. 1. Ýüzi, üsti endigan, düz; belentli-pesli bolmadyk. Tekiz meýdan.2. Tutuş, endigan örtülen, ýaýran. Suw pese tekiz ýaýrady. tekizleme [teki:zleme], iş ady. Tekizlemek ýagdaýy. tekizlemek [teki:zlemek], işl. Tekiz etmek, endigan etmek, düzlemek. Häzir hojalyklarda ýerleri dökünlemek, tekizlemek, çil çekmek işleri gyzgalaňly alnyp barylýar. tekizlemeklik [teki:zlemeklik], iş ady. Tekizlemek ýagdaýy. tekizlemezlik [teki:zlemezlik], iş ady. Tekiz etmezlik, düzlemezlik. tekizlenmek [teki:zlenmek], işl. 1. Tekiz edilmek, düzlenmek, endiganlanmak. Beýikli-pesli ýerler tekizlendi. 2. Tekiz örtülmek, endigan ýaýylmak. Gijara galyň bulut tekizlenip, asmanyň hemme ýerine ýazylyp gitdi. tekizleşdirmek [teki:zleşdirmek], işl. Tekiz edişdirmek, endiganlaşdyrmak, düzleşdirmek. Ýerleri tekizleşdirip, soň süreris. tekizleşmek [teki:zleşmek], işl. 1. Köp bolup tekizlemek, düzlemäge kömek etmek. 2. Ýuwaş-ýuwaşdan tekizlenmek, kem-kem tekizlenip gitmek, az-owlak tekiz bolmak. Ýerlerimiz sürlüp, suwarylyp dura-bara tekizleşer. tekizletdirmek [teki:zletdirmek], işl. Tekizletmek işini birine etdirmek. Mugallym ýaryş geçiriljek meýdançany okuwçylara tekizletdirdi. tekizletmek [teki:zletmek], işl. Tekizlemek işini birine etdirmek, düzletmek, endiganlatmak. Ol jaý salynjak ýeriň meýdanyny traktora tekizletdi. tekizleýiş [teki:zleýiş], iş ady. Tekizlemek ýagdaýy. tekizläbermek [teki:zlä:vermek], işl Tekizläp ugramak. tekizlik [teki:zlik], at. 1. Düzlük, endiganlyk derejesi. Gör, ýeriň tekizliginiň peýdasyny: Gögeren pagtalaryň hemmesiniň boýy gyradeň! 2. Tekiz meýdan, düz ýer. Şu depäniň aňyrsy giden tekizlikdir. tekje at. 1. Diwaryň ýüzünden oýulyp, gap- gaç, çyra, kitap we ş.m. goýmak üçin ýörite ýasalan ýer. Baglarda, bakjalarda, Gül goýdum tekjelerde (Halk döredljiliginden). 2. Kitap, žurnal we ş.m. goýmak üçin, tagtadan ýasalan birnäçe orunly enjamyň bir gaty. Kitaby tekjede goýdy. teklip [tekli:p], at. Ara alnyp maslahatlaşylýan mesele, gürrüň boýunça girizilýän pikir. tekrar [tekira:r], at. Gaýtalama, ýatlama. Tä ölinçäm, ismiňi tilde tekrar eder men (Dosmämmet). tekrarlama [tekira:rlama], iş ady. Tekrarlamak ýagdaýy. tekrarlamak [tekira:rlamak], işl. Bir zady, pikiri birnäçe gezek gaýtalap aýtmak. Aýdan sözlerini ýene onuň özi tekrarlady. tekrarlamaklyk [tekira:rlamaklyk], iş ady. Tekrarlamak ýagdaýy. tekrarlanmak [tekira:rlanmak], işl. Gaýtalap-gaýtalap aýdylmak. tekrarlatdyrmak [tekira:rlatdyrmak], işl., ser. Tekrarlatmak. tekrarlatmak [tekira:rlatmak], işl. Aýdylan sözi, gepi, pikiri birnäçe gezek gaýtalatmak. Mugallym okuwçynyň aýdyp duran pikirini ýene bir gezek oňa tekrarlatdy. tekst [te:kist], at. Tutuşlygyna ýazgyny emele getirýän we tekstiň lingwistik dernewiniň obýekti bolup durýan yzygiderli belgiler ulgamy. tek-tek at. Arpagana meňzeş ot. tekýe at, k.d. Ýassyk. Gelse, Arap zaňňar bir beýik sypanyň üstünde, ullakan güjümiň teýinde dokuz gat çymylgan taşlap, baş ujunda dokuz tekýe, aýak ujunda bäş tekýe taşlap, arkan düşüp, horlap ýatyr (“Görogly”). tekýegäh [tekýeğä:h], at, k.d. Arkadaýanç, söýget. Eý, patyşa, biçäreleriň tekýegähi sensiň? diýip, bir söz aýtdy (“Zöhre – Tahyr”). tel I, at, şahyr. Saçyň tarlary. Elleri-ýä, elleri, Çekip barýar pelleri, Egnine dökülipdir Gulpagynyň telleri (Hüwdi). Hemra giriftardyr ýaryň özüne, Tel dökülmiş gerdenine, ýüzüne (“Saýatly – Hemra”). Başy karkaraly zülpi tellidir (Talyby). \n\n\n TEL II, at, k.d. Depe, baýyr. Çykaryň toplary telge rowana (Abdysetdar Kazy). telbe [telve], syp. Akylyndan azaşan, däli. Telbeler dek özüm urdum her ýana (Magtymguly). telbelemek [telvelemek] işl.,gepl.d. Telbe bolmak, akylyndan azaşmak, däliremek. Hassa köňlüm hyýalyndan daglara düşdi telbeläp (Gaýyby). telbelik [telvelik], at. Telbäniň ýagdaýy, akyldan azaşanlyk, dälilik. Telbelikden bilmän ýagşy- ýamany, Diwana men, akyl-huşum ýok meniň (Kätibi). telebäsleşik [televä:sleşik], at. Telewizor gepleşikleri boýunça geçirilýän ýaryş, bäsleşik. teleçi at. Çapaga meňzeş kiçi balyk. teledesga [teledesğa:], at. Telewideniýe gepleşigi bilen baglanyşykly gerekli, ulanylmagy zerur bolan enjamlar toplumy. telegraf [teleğyra:f], at. Telegrammalary ibermek, kabul etmek we eýesine gowşurmak işini amala aşyrýan ýöriteleşdirilen aragatnaşyk kärhanasy. telegramma [teleğyra:mma], at. Telegraf boýunça iberilýän habar. telefaks [telefa:ks, at. 1. Telefon aragatnaşygynyň üsti bilen ýazmaça maglumaty ugratmak we kabul etmek üçin çap ediji ýörite enjam. Telefaksyň üsti bilen ugratmak. 2. Şol enjamyň üsti bilen ugradylýan ýa-da kabul edilýän ýazmaça habar, maglumat. Telefaks almak. 3. Aragatnaşygyň şu görnüşinden peýdalanmak üçin abonentiň ýörite san belgisi. telefon [telefo:n], at. Aradaşlyga gepleşik sesini, habary eşitdirmek üçin ulanylýan tehniki gurluş, enjam, elektrik aragatnaşygynyň bir görnüşi, şeýle hem gepleşik enjamy. telek syp. Ýalňyş, nädogry. Däliniň ýüz gepi telek, bir gepi gerek (Nakyl). teleke at. Bir zat hakynda edilýän iş-alada. – Ir günümi giç etmäýin, ulag telekesini edeýin – diýip, ör turdy (“Edebiýat we sungat”). telekeçi at. 1. Her bir zadyň aladasyny wagtynda edýän, her bir zady ýerbe-ýer edýän. Ol maşgalasöýer we örän telekeçi adam bolupdyr. 2. Söwda-satykdan, täjirçilikden we ş.m. haýyr, peýda görmek üçin meşgullanýan, iş alyp barýan, önüm öndürýän adam. Önüm öndürýänler we telekeçiler yzygiderli höweslendiriler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). \n\t‣Hususy telekeçi döwlet salgyt gullugy tarapyndan ýaşaýan ýeri boýunça kanunda bellenen tertipde bellige alnan, ýuridik şahsy döretmezden telekeçilik işini amala aşyrýan fiziki şahs. telekeçilik at. Telekeçiniň kesp-käri (2-nji many boýunça). teleskop [telesko:p], at. Asman jisimlerine gözegçilik etmek üçin astranomiýa abzaly. Ýyldyzlara teleskop arkaly syn etmek mümkin. teletin at. Oňat edip bejerilen gön, gaýyş. Teletin bölegi. telewideniýe [televi:deniýe], at. 1. Her bir zadyň ýagtylyk şekilini elektrik signallaryna öwürmek ýoly bilen şekilleri ýakyn, uzak aralyklara ibermeklik. 2. Telewizion enjamlaryň kömegi bilen işleýän habar beriş ulgamy. Türkmen telewideniýesi. telewizion [televiziýo:n], syp. Telewideniýä degişli, telewideniýe arkaly görkezilýän. Telewizion gepleşikler. telewizor [televi:zir], at. Telewizion gepleşikleri alyp görkezmek, eşitdirmek üçin ekranly tehniki enjam. telär [telä:r], at. 1. Öýüň işiginde, ekin meýdanynyň düşelge ýerlerinde kölegeläp oturmak üçin, dört burçundan agaç dikeldilip, üsti gamyş-hyşa bilen örtülen bassyrma. Gowusy, sen şu teläre çykaý (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Ýüpek gurçuk tutmak üçin agaçdan galdyrylan beýik bolmadyk seki. Gurçuklar teläre çykaryldy. telim çal. Birnäçe, ençeme, köp. Ondan bäri telim ýyl geçdi. telkeriş iş ady. Telkermek ýagdaýy. telkerişmek işl. Köp ýeri telkermek, salparyşmak. telkerme iş ady. Telkermek ýagdaýy. telkermek işl. Giňemek, salparmak, süýnmek, gyşarmak. Onuň geýip ýören köýnegi eýýäm telkeripdir. telkermeklik iş ady. Telkermek ýagdaýy. telkertmek işl. Gyşartmak, salpartmak. telki syp. Gereginden artyk; giň, uly. Köýnegiň ýakasynyň tikilişi telki. tellemek işl., gepl.d. Bölmek. Seniň baýragyňy telläp goýduk (“Edebiýat we sungat”). tellemeklik iş ady. Tellemek ýagdaýy. tellenmek işl. 1. Bölünip-bölünip goýulmak. Et tellendi. 2. göç.m. Hereketlenmek, eýläk-beýläk gymyldamak. Ýol ýöräňde iki goluň tellener (Kemine). telleşdirmek işl. Bölek-bölek edişdirmek, bölüşdirmek, telläp çykmak. Gassap sygryň etini derrew sekiz bölege telleşdirip çykdy. telleşmek işl. 1. Tellemäge kömek etmek. 2. Bilelikde tellemek. telletmek işl. Paýlatmak, böldürmek. Eti telletmek. telleýiş işady. Tellemek ýagdaýy. telli-pelli hal. Ýeter-ýetmez, ýykma- ýykylma, eýdip-beýdip. Telli-pelli bilen mydar edip bolmaz. telpek at. Her hili uzyn tüýli deriden, baganadan we ş.m. tikilip, kellä geýilýän gap. Ak telpegiň deriden, Ýürek bagrym eriden (Läleden). \n\t‣ Telpegi agan öň bir gezek öýlenen, öýlenip dul galan. Telpegini ters geýdirmek almytyny bermek, emini bermek. Telpegiňde dawam bar ýersiz ýere, hiç bir sebäpsiz yrsaramak. Telpegiňi göge zyňmak gaty begenmek, şatlanmak, işiň oň bolmak. Telpek goýmak biriniň haýsydyr hereketine göwnüň ýetmek, edermenligine, her bir tarapdan başarnygyna haýran galmak. telpekçi at. Telpek tikýän ussa. telpeklemek : telpek kakmak iki metr çemesi belentlikde gazyga ildirilen telpegi ylgap gelip, aýak bilen kakyp gaçyrmak bilen baglanyşykly oýun. Telpekläp oturmak gol atyp başlamak, gol ýaýradýan ýagdaýynda bolmak (gawun pazyly hakynda). Gawunlaryň telpekläp oturanlary hem, gol uzadanlary hem bardy (“Edebiýat we sungat”). Telpekläp ýagmak tozgalap ýagmak (gar hakynda). telpeklik syp. Telpek tikmek üçin gerek bolan (deri, bagana we ş.m. zatlar). Telpeklik bagana. telper syp. Çuň bolmadyk, ýalpak (gap-gaç hakynda). Telper jam. telperlik syp. Ýalpaklyk, çuň dällik. tel-tagt [tel-tağyt]: tel-tagt bolmak içi suwdan dolmak, suwa gark bolmak (suwarylýan ýer hakynda). telwas [telwa:s], at. Isleg, höwes, arzuw, joşgun, hyýal, talwas. Keşt edip gezer men ilden- illere, Däli köňlüm telwas eder güllere (Kemine). Köňül telwas eder, Watanym, seni (Seýdi). tema [te:ma], at. Ýöredilýän pikiriň, beýan etmäniň we döredijiligiň esasy mazmyny, bagyşlanýan zady, predmeti. Hekaýanyň temasy. Gürrüňiň temasyny üýtgetmek. tembr [te:mbir], at. Sesiň häsiýetli öwüşgini (sesde we saz guralynda). temek at, gepl.d. Burun., \n\t‣ Temegiňi ýokary (dik asmana, göge) tutmak ulumsylyk etmek, gözüň ýer görmezlik, gopbamsylyk etmek. temen at. Galyň zatlar tikmek, syramak üçin uly gözli ýogyn iňňe. Temeni haltada gizläp bolmaz (Atalar sözi). temençe at. Bagjyk deregine ulanylýan bir ujy ýiti, beýleki ujy ilgençekli, kellelije iňňe, iňňebagjyk. temenlik at. Boýy 20-60 sm ýetýän birýyllyk ot. temme at, gepl.d. Gapy, derweze we ş.m. açylmazlyk üçin öňünden, içinden direlip ýa sokulyp goýulýan agaç, kilt. Toý-tomaşany sowup, kowdular hemmäni, urdular temmäni (“Görogly”). \n\t‣ Temme baglamak (basmak) ýapdan akýan suwuň öňüni bogmak, beklemek. temmelemek işl. Gapa, derwezä temme urmak, temme sokup berk ýapmak. temmeli syp. Temme urlan, berkidilip ýapylan, temme bilen açylmaz ýaly edilen, kiltli. Gapy içinden temmeli eken (“Görogly”). temmet at, k.d. Tamam, soňy. Gel, eý, nazym, bu kyssa boldy temmet (Abdysetdar Kazy). temmäki [temmä:ki], at. 1. Günebakaryňky ýaly uly we ýasy ýaprakly, şahalap ösýän ösümlik. Temmäki ösüp ýetişse, onuň başynda güli bolýar. 2. Şol ösümligiň ownuk-ownuk kerçelip guradylan baldagyndan, ýapragyndan çekmek, ysgamak üçin taýýarlanýan önüm. temmi [temmi:], at. Birine eden etmişi, günäsi üçin berilýän jeza, käýinç, görülýän çäre. ten at,anat. Adamyň ýa haýwanyň endamynyň islendik ýeri. Ten mülküniň içinde jan turdy perwaz eýläp (Magtymguly). \n\t‣ Ten bermek razy bolmak, uýmak, boýun bolmak. Magtymguly aýdar sözlerim hakdyr, Emma ki hak söze ten beren ýokdur (Magtymguly). Ten bilmez bolmak ten agyryny, urgyny duýmazlyk. Ten bilmez bolaýypdyryn, köwşümiň aýagyma degenini- de bilmändirin. tendirmek [tennirmek], işl. Çala bişirmek. tene at,gepl.d. Adamyň, haýwanyň eti-gany. teneçir I, at. Uzyn bedenli, goşa ganatly, çalt uçýan, ýyldyrawuk möjejik. \n\n\n TENEÇIR II, at, zergärç. 1. Gulakhalka, ysyrga. Gyzjagazyň gulagynda gyzyl teneçir ýaldyraýardy. 2. Gyzlaryň tahýanyň etegine dakyp, gulaklarynyň, dört örüm saçlarynyň üstünden goýberýän şelpeli şaýy. tenekar [teneka:r], at. 1. Metal zatlary sepläp tutdurmak, kebşirlemek üçin ulanylýan ak un ýaly himiki jisim. Gulag-a beýlede dursun, tagsyr, burnunyň ornuna tenekar sepip, burun goýýarlar (“Görogly”). 2. göç.m. Dermanyň ornuny tutýan zatlar; derman, em. Çorba adamyň jany üçin tenekardyr (“Watan”). teneli syp. Eti-gany ýerinde, gurat, semiz. tengin [tenğin], at. Gyzgyn, yssylyk zerarly tene, bedene örýän owunjak düwürtik, örgün. Çaganyň alkymyna tengin örüpdir. tenha [tenha:], hal. Ýalňyz, täk, ýeke, ýeke özi, bir özi. Indi bolmady, Göroglynyň üstüne tenha özüm gideýin (“Görogly”). tenhalyk [tenha:lyk], at. Ýalňyzlyk, täklik, ýekelik. tenme iş ady. Tenmek ýagdaýy. tenmek işl. Gyzgyn, yssy zerarly teniň bişip, owunjak düwürtik örmek. Onuň endamy doly tenipdi. tennis [te:nni:s], at. Ýörite meýdançada ýa-da stoluň üstünde kiçijik top we raketka bilen oýnalýan sport oýny. tentek syp. Akyly ýetmez, kelesaň, düşünjesi pes, akylyny aldyran. Akmak özün akyl diýr, Tentek özün sag saýar (Magtymguly). tenteklik at. Tentek bolmaklyk, tentek häsiýetlilik. Tenteklik edip okuwdan galma! tentireklemek işl., gepl.d., ser. Entireklemek. 1. Garry serhoş ýaly bolup, tentirekläp, öýüne ugrapdyr (Halk ertekisinden). teň syp. Agyr, kyn (hal, mydar, durmuş we ş.m. hakynda). Sözlemesem, gaýta işim teň bolur (Mätäji). teňlik at. Haly teň bolmaklyk. Halymyň bu teňligin, egsilmez dükança aýt (Magtymguly). teňňe I, at, 1. kön.s. Ownuk kümüş pul. Ol işläp-işläp ahyry bäş ýüz teňňe gazanypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). Birniçe adam bar, ýygar teňňäni, Özüne taý görmän, gezer öňňäni (Magtymguly). 2. Milli manadyň ýüzden bir bölegine deň bolýan ownuk pul, köpük. \n\n\n TEŇŇE II, at. Balygyň we ş.m. käbir jandarlaryň apbasy görnüşli beden örtügi, ýuka gabygy. Ol balygyň teňňelerini pyçak bilen gyrdap arassalady. teňňebalyk [teňňeva:lyk], at. Balygyň bir görnüşi, kepir. Ol suwdan bir teňňebalyk tutupdyr. teoretik [teýore:tik], at. Teoriýanyň meseleleri bilen meşgullanýan alym. teoretiki [teýore:tiki], syp. Teoriýa esaslanýan, teoriýa degişli. Teoretiki ylmy barlaglar. teoriýa [teýo:riýa], at. Praktiki tejribäni jemleýän we tebigatyň, jemgyýetiň, pikirlenişiň kanunalaýyklyklaryny şöhlelendirýän taglymat, ylmy ýörelgeleriň, ideýalaryň sistemasy (çylşyrymly ulgamy). tepbet at.Howurly gurak semal, epgek. \n\t‣Tepbedini okamak ýok etmek, gümüni çekmek, öldürmek. teperrik at. Köplenç, dini adamlaryň zadyndan ýetýän paý, bölek, dadymlyk. Allan-allan etdigim, Alladan diledigim, Eýäm beren teperrik, Seni allaladygym (Hüwdi). ter syp. Ýaş, täze, myssyk däl, täzeligini ýitirmedik, solmadyk, süllermedik (ösümlik, miwe we ş.m. hakynda). Gün düşmedik ter öleňli, Çeşmeli çaýlar görüner (Magtymguly). Öpsem ki ýaňagyndan, Ter alma, enardyr diýip (Mollanepes). terbaş [tervaş], at, ösüml.d. Togalak, iri ak üzümiň bir görnüşi. terbiýe [terviýe], at. Maşgalanyň, mekdebiň, jemgyýetiň we ýaşaýşyň şahsy durmuşda döredýän gylyk-häsiýet endigi, görüm-görelde, edep-ekram. terbiýeçi [terviýeçi], at. 1. Terbiýe, görüm- görelde berýän, terbiýeleýän adam. 2. Mekdebe çenli çagalar edarasynda, çagalar bagynda, çagalara gözegçilik edýän, terbiýe berýän hünärmen. terbiýeçilik [terviýeçilik], at. Gowy terbiýe, edep-ekram berijilik, terbiýeçiniň ýagdaýy, käri. Ýurdumyzyň mekdeplerinde, çagalar bagynda, ýokary okuw mekdeplerinde ýaşlaryň terbiýeçilik işlerine uly üns berilýär. terbiýeleme [terviýeleme], iş ady. Terbiýelemek ýagdaýy. Bizde ýaşlary, ýetginjekleri terbiýeleme işine uly üns berilýär. terbiýelemek [terviýelemek], işl. Görüm- görelde edep-ekram öwretmek, terbiýe berip ösdürip ýetişdirmek. terbiýelemeklik [terviýelemeklik], iş ady. Terbiýelemek ýagdaýy. Harby gulluga gelen ýaş esgerleri watançylyk ruhunda terbiýelemeklik. terbiýelenmek [terviýelenmek], işl. Terbiýe berilmek, terbiýe, tälim berilmek. terbiýeleşmek [terviýeleşmek], işl. Köp bolup terbiýelemek, terbiýelemäge gatnaşmak. terbiýeletmek [terviýeletmek], işl. Edep- ekram öwretdirmek, terbiýe berdirmek. terbiýeleýiş [terviýeleýiş], iş ady. Terbiýelemek ýagdaýy. terbiýeli [terviýeli], syp. Gowy terbiýe alan, görüm-göreldeli, edep-ekramly, edepli. terbiýelilik [terviýelilik], at. Gowy terbiýe alanlyk, görüm-göreldelilik, edep-ekramlylyk, edeplilik. Hemmelere terbiýelilik derkardyr. terbiýesiz [terviýesiz], syp. Terbiýe almadyk, edep-ekramsyz, edepsiz. terbiýesizlik [terviýesizlik], at. Terbiýesi ýokluk, görüm-göreldesizlik, edep-ekramsyzlyk, edepsizlik. terçek syp., kön.s., ser. Ter 1. Amydan suw içen terçek nahallar, Sen elwanlap galar bolduň, hoş imdi (Seýdi). terh at, k.d. Şekil, görnüş.Bozular ne ziba senemler terhi (Aşyky). \n\t‣Terhi üýtgemek (köplenç, ýüz hakynda) gepl.d. keselçilik ýa-da başga bir dartgynly ýagdaý sebäpli ýüzüniň şekili, görnüşi üýtgemek. Oňa näme bolduka, ýüzüniň terhi üýtgäpdir? tere at. Dagyň derelerinde agaçlaryň arasynda ýaz wagty bitýän, uzyn-inçe ýaşyl ýaprakly, boýy 20- 25 sm, baldagy ak gülli iýilýän ot. Ol dagdan kän tere ýygyp getirdi. tereke at. 1. Miras bölünişigi, miras galan mal-mülk paýlanyşygy. Bir baý ogly Äraly işany öz ölen atasynyň terekesini etdirmek üçin, öýüne çagyrýar (Keminäniň adyna aýdylýan şorta sözlerden). 2. ser. Gez 2. terekeleme iş ady. Terekelemek ýagdaýy. terekelemek işl. Miras galan emlägi tereke etmek, terekä salmak. terekelenmek işl. Tereke edilmek, terekä salynmak. Ölen bendäniň mal-mülki terekelendi. terekeletmek işl. Mirasy terekä saldyrmak, tereke etdirmek, mirasy böldürmek. Ol kakasynyň mal-mülküni molla terekeletdi. terekeleýiş iş ady. Terekelemek ýagdaýy. tereň syp. Çuň, çuňňur. Bir tereň suw eken, salkynlaýyn diýip düşäýdim-dä (“Görogly”). terezi at. 1. Agram ölçelýän, çekilýän gural, enjam. 2. asman j. Mizan ýyldyzlar topary. Terezi ýyldyzlary tomsuna günorta tarapda görünýär. tereziban [tereziva:n], at, kön.s., ser. Tereziçi. Açylar işigi dowzah üstünde, Tereziban halyn bildi, ýaranlar (Magtymguly). tereziçi at.1. Terezide önüm, zat çekýän adam. 2. Bazarda terezini saklaýan we satyjylara terezi berýän adam. terhos [terho:s], at, k.d. Towakga, haýyş. Terhosym bar, nazar salsaň, Arzym bardyr, arzym alsaň! (Magtymguly). Atama terhos et mähriban enem, Gije-gündiz yşk odunda örtenem (“Zöhre – Tahyr”). Mätäji diýr başga bilen bolmanam, Ýüz ýalbarsa, terhosyny almanam (Mätäji). terjime at. Bir dilden beýleki bir dile geçirilen söz, gürrüň, tekst, eser. terjimeçi at. Bir dilden başga bir dile terjime etmek bilen meşgullanýan adam. terjimeçilik at. Terjime etmek hünäri, käri. Terjimeçilik gyzykly hem jogapkärli iş. terjimehal [terjimeha:l] at. Adamyň öz durmuş, ýaşaýyş taryhynyň ýazgysy, beýany. Sizi öz terjimehalym bilen tanyşdyrasym gelýär (“Edebiýat we sungat”). terk : terk etmek (eýlemek) ýüz döndermek, el çekmek, taşlamak. Ölinçä terk etme haýry-yhsanyň (Magtymguly). Men niçik terk eýleýin Mahym güli- ruhsarymy (“Zöhre – Tahyr”). terkidünýä [terkidünýä:], syp. Dünýäniň aýşy-eşretinden ýüz öwren, göwni çökgün. terkidünýälik [terkidünýä:lik], at. Terkidünýä bolmaklyk, terkidünýäniň ýagdaýy, bolşy. terlenme iş ady. Terlenmek ýagdaýy. terlenmek işl. Ter däl zat ter bolmak. Ol esgä dolanan käşir terlenipdir. terlik at. Ter halynda bolmaklyk. Terligini saklamak. termin [te:rm:in], at, ser. Adalga. terminologiýa [ternimoloğyýa], at. Ylmyň, tehnikanyň, sungatyň we ş.m. haýsydyr bir ugrunda ulanylýan adalgalaryň (terminleriň) jemi, adalgaşynaslyk. ternaw [terna:w], at. Ýagyn suwlary akar ýaly tamyň üstüniň gyrasynda goýulýan ýarym turba şekilli enjam. Tamlaryň ternawlaryndan şyr-şyr edip suwlar akýardy (A. Gowşudow). terne at. Heniz ulalyp, bişip ýetişmedik gawun. terneleme iş ady. Ternelemek ýagdaýy. Terne düwüp başlamak. ternelemek işl. Terne görkezip başlamak. Tomsuň başlarynda gawun terneläp başlapdy. ternelemeklik iş ady. Ternelemek ýagdaýy. terneleýiş iş ady. Ternelemek ýagdaýy. terne-türne [terne-türnö], at. Ownuk-uşak bişmedik her hili terneler. Myrat melleginden bir halta terne-türnäni öýe getiripdi. territoriýa [territo:riýa], at.Kesgitli serhetleri bolan ýeriň, içerki we kenarýaka suwlarynyň, şeýle-de, olaryň üstündäki howanyň emele getiýän giňişligi, tutýan meýdany (ser. Çäk 1). Ýurduň territoriýasy. Şäheriň territoriýasy. terror [terro:r], at. Syýasy we synpy garşydaşlaryňa zorluk ulanmak arkaly olary ýok etmeklige baryp ýetýän göreşiň ýazgarylýan iň bir ýiti görnüşi. Gazaply terror. Köpçülikleýin terror. Gyzyl terror. terrorçy [terro:rçy], at. Terror hereketiniň tarapdary we oňa gatnaşyjy adam. terrorçylyk [terro:rçylyk], at. Terrorçylaryň aýylganç işi, terrorçylaryň ýazgarylýan hereketi; terror syýasaty we onuň amala aşyrylyşy. ters syp. 1. Nädogry, ýalňyş. 2. Oňaýly bolmadyk, şowsuz. Ykbalyň ters oýny. 3. Bir zadyň arkasy, beýleki tarapy, çöwre ýüzi, tüzüw ýüzüniň garşylykly tarapy. Ol eliniň tersi bilen ukuly gözlerini süpürdi. 4. Dostluk gatnaşygy bozulan ýagdaý. Bularyň ikisi-de biri-biri bilen tersdi. \n\t‣Ters aýlanmak (öwrülmek) barjak ýeriňi tapman, gaty köp ýere barmak. Men şu gün mumyýa gözläp, obany ters aýlandym (“Saglyk”). tersa [tersa:], at. Özge dindäki, başga dine uýýan. Ýüzüňi meňzetdim Aý bilen Güne, Bir tersa gyzydyr, hiç gelmez dine (“Şasenem – Garyp”). tersin [tersi:n], hal. Oňyn däl, tersine.Aýdanym oňa tersin täsir etdi. tersine hal. 1. Ters tarapa, ters ugra. Ol akymyň tersine ýüzüp başlady. 2. Garşy, garşysyna. Ol göwnündäkini tersine gürledi.3. Bir zat ýa-da biri bilen deňeşdireniňde gapma-garşy, üýtgeşik bolan, meňzeş bolmadyk. Onuň häsiýeti bütinleý munuň tersinedi. \n\t‣ Tersine tutmak ters hereket etmek, ters gürlemek; oňlamazlyk, garşy bolmak. Men bir zat diýsem, derrew tersine tutýarsyňyz. tersleşdirmek işl. Birnäçe adamy ýa iki adamy agzala etmek, olaryň arasyna çöp atmak, olary dawalaşdyrnak. tersleşik at. Terslik ýagdaýy, ara bozuklyk, dostluk, agzybirlik gatnaşygy ýokluk. tersleşme iş ady. Tersleşmek ýagdaýy. tersleşmek işl. Biri bilen dostluk gatnaşygyňy, agzybirlik ýagdaýyňy bozmak. tersleşmeklik iş ady. Tersleşmek ýagdaýy. terslik at. Dostluk, agzybirlik gatnaşygy ýokluk, arasy bozuklyk. terslin-oňlyn [tersli:n-oňluýn], hal. Hem öňe, hem yza, aňryk-bärik, eýläk-beýläk. Iki tarapa çarhy terslin-oňlyn aýlamak. tersmillet syp., gepl.d. Höçjet, keçjal, gepe düşmezek, dikdüşdi adam. Aý sen-ä, tersmillet ekeniň, aýdylan gepe düşmän, meni bizar etdiň. tersokan [tersoka:n], at, gepl.d. Doga okap, jadygöýlik edýän adam, jadygöý. tersotur at, dil b. Deňdeş agzalaryň, goşma sözlemleriň arasynda, sözlem agzalary bilen grammatik taýdan baglanyşmaýan ýüz tutma, giriş, ümlük ýaly sözleriň yzyndan ýa öňünden goýulýan dyngy belgi, otur. Sözlemiň deňdeş agzalarynyň arasynda tersotur goýulýar (“Mugallymlar gazeti”). terstow [teristow], at. Ýüpüň, sapagyň birinji towunyň tersine, garşysyna işilen tow. tertip [terti:p], at. 1. Dogry kadalaşdyrylan, düzgünleşdirilen ýagdaý. 2. Bir zadyň yzygiderliligi, birsydyrgynlygy. 3. Kabul edilen içki düzgün, kada- kanun. Ses bermek tertibi. 4. Edep-ekram, terbiýe. \n\t‣ Tertibe salmak tertipleşdirmek, ýerbe-ýer etmek. Tertip san Tertip taýdan näçenjidigini görkezýän san (birinji, ikinji, we ş.m.). tertip-düzgün [terti:p-düzğün], at. 1. Dogry ýola goýlan, kadalaşan ýagdaý. Tertip-düzgün bar ýerinde üstünlik bar. 2. Düzgün-nyzam, terbiýe, edep-ekram. tertipleme [terti:pleme], iş ady. Tertiplemek ýagdaýy. tertiplemek [terti:plemek], işl. Tertibe salmak, ýerbe-ýer goýmak, jaýba-jaý etmek. Ol köýneginiň ýakalaryny tertipledi. tertiplemeklik iş ady. Tertiplemek işi. tertipleşdirmek [terti:pleşdirmek], işl. Tertibe salyp çykmak, ýerbe-ýer goýuşdyrmak, jaýba-jaý edişdirmek. Kitaplary tertipleşdirmek. tertipleşmek [terti:pleşmek], işl. 1. Bir zady tertibe, düzgüne salyşmak, ýerbe-ýer goýuşmak. 2. Tertip-düzgüni gowulaşmak, oňatlaşmak, kadalaşmak, düzgünleşmek. Çagalar has-da tertipleşipdir. tertipleýiş iş ady. Tertiplemek ýagdaýy. tertipli [terti:pli], syp. 1. Dogry düzgünleşen, jaýba-jaý, ýerbe-ýer edilen, düzgüne salnan. Ol kitaplary tertipli ýerleşdirip goýupdyr. 2. Özüni tertip-düzgünli, edepli alyp barýan. Mugallym okuwçylardan tertipli oturmagy talap etdi. 3. Düzgün-nyzamly; edepli. Okuwçylar köçe bilen tertipli ýöräp barýardylar. tertiplilik [terti:plilik] at. Tertibi barlyk, tertipsiz dällik, tertipli bolmaklyk. Ol jaýlaryň arassalygyna, öý goşlarynyň tertipliligine seredip çykdy. tertipnama [terti:pna:ma], işl. Döwlet tarapyndan, jemgyýetçilik birleşigi ýa-da başga bir ýuridik şahs tarapyndan bellenen düzgünleriň toplumy, düzgünnama, esasnama. tertip-nyzam [terti:p-nyza:m] at, ser. Tertip-düzgün. tertipsiz [terti:psiz], syp.1. Tertipli däl, jaýba-jaý, ýerbe-ýer edilmedik, düzgüne salynmadyk. Tertipsiz goýuşdyrmak. 2. Özüni bitertip alyp barýan, edepsiz. Çagalar bagynda özüni tertipsiz alyp barýan çaga ýok. tertipsizlik [terti:psizlik] at. Tertibi ýokluk, tertipli dällik, tertipsiz bolmaklyk. terz at. Boluş, ýagdaý. Bu sözi eşidip, Öwez han ol aýalyň terzine garady, görse ýamanlyk çykjak däl (“Görogly”). tes üml. Düýe saglanda aýagyny yza çekdirmek üçin aýdylýan söz. tesbi [tesvi], at. Musulmanlaryň gaýtalap sanaýan dogalarynyň hasaby ýöredilýän bir düzüm monjuk. tesdirilmek [tessirilmek], işl. Yza çekdirilmek, gaýra goýulmak. tesdirme [tessirme], iş ady. Tesdirmek ýagdaýy. tesdirmek [tessirmek], işl. 1. Yza gaýtarmak, yza çekiler ýaly etmek. Ol atyny yzyna tesdirip, atlylaryň ýanyna baryp durdy. 2. Gaýra goýulmak, gijä galdyrmak. Işi gaýra tesdirmek. tesdirmeklik [tessirmeklik], iş ady. Tesdirmek ýagdaýy. teselli at. Ynjalyk, rahatlyk, aram-karar. Teselli tapmak. \n\t‣ Teselli bermek göwünlik bermek, göwnüni götermek, rahatlandyrmak, köşeşdirmek. Ýöne başga bir zat oňa teselli berdi (“Edebiýat we sungat”). teslim [tesli:m]: teslim bolmak boýun bolmak, tabyn bolmak. Teslim kylmak tabşyrmak, bermek. Leýli jan be hak teslim kyldy (“Leýli – Mejnun”). tesme iş ady. Tesmek ýagdaýy. tesmek işl. 1. Yza hereket etmek, yza çekilmek, yza gaýtmak. Bir ädim yza tesmek. 2. Gaýra goýmak, yza çekmek. Köňlüň şikes bolup, raýyň öwrülse, Yşkyň gaýra teser, içde dert galar (Zelili). tesmeklik iş ady. Tesmek ýagdaýy. Indi yza tesmeklik namartlyk bolar. tes-tegelek [tes-seğelek], syp. Örän tegelek, has tegelek. Tes-tegelek degirmen, Ortasynyň daşy bar, Ony bilen ýigidiň, Ýüz ýigrimi ýaşy bar (Matal. Jogaby: asman, Aý, Gün, ýyldyzlar). teswir [teswüýr], at. Söz bilen keşbini, suratyny çekme. \n\t‣ Teswir etmek ser. Teswirlemek. Halk ertekilerinde adamyň güýjüne ynanmak duýgusy teswir edilýär. teswirçi [teswüýrçü], at. Söz bilen keşbini çekýän, suratlandyrýan adam. teswirleme [teswüýrlömö], iş ady. Teswirlemek ýagdaýy. teswirlemek [teswüýrlömök], işl. Söz bilen keşbini, suratyny çekmek, teswir etmek. teswirlenmek [teswüýrlönmök], işl. Teswir edilmek. Gözel paýtagtymyzyň waspy köp şahyrlar tarapyndan örän çeperçilik bilen teswirlenýär. teswirletmek [teswüýrlötmök], işl. Teswirlemek işini başga birine etdirmek. teswirleýiş [teswüýrlöýüş], iş ady. Teswirlemek ýagdaýy. Onuň bolan wakany dilden teswirleýşi oturanlara ýarady. teşe at. Agaç ýonmak üçin ulanylýan egmek kese agyzly iş guraly, ýonguç. Ol teşesini aldy-da, agaç ýonmaga başlady. teşeleme iş ady. Teşelemek ýagdaýy. teşelemek işl. Agajy teşe bilen ýonmak. Ol pil sapyny teşeläp timarlady. Dutaryň kädisini teşelemek. teşelemeklik iş ady. Teşelemek ýagdaýy. teşelenmek işl. Teşe bilen çapylmak, teşe bilen ýonulmak. Ol tagta ilki teşelenipdir, soňra sürgüç bilen ýylmanypdyr. teşeletmek işl. Teşe bilen ýondurmak, bejertmek. Ol pil sapyny teşeletdi. teşeleýiş iş ady. Teşelemek ýagdaýy. teşnaw [teşna:w], at, kön.s. Jaýyň bir burçunda el-ýüz ýuwmak, üçin edilýän çukurjyk. Öwez jan teşnawdan başga yzgar ýere basman oturan oglan, aýaklary monjuk-monjuk, hal-hal gabardy (“Görogly”). teşne syp.1. Suw içesi gelýän, suwsan, tebsirän. 2. göç.m. Islegi, höwesi bolan, muşdak, maýyl, bir zadyň ýesiri. Meniň teşne gözlerim olaryň arasyndan ezizimi tapmaga howlukdy. teşnek at. Gawun-garpyzyň güllüje düwünçegi. teşneklemek işl. Ösmegini bes edip mürrelmek. Gawun ternejigine el degirseň, yzyna gaýdýanyny, teşnekleýänini eşidipdi. teşnelemek işl., şahyr. Suw içesiň gelmek, suwsamak. Teşneläp çölde ýatmaýan, Suwuň gadyryn näbilsin! (“Görogly”). teşnelik at. Suw içesiň gelmeklik, suwsuzlyk. teşwüş at, k.d. Alada, ünji, gaýgy-gam. Meniň jigim amaşa, Atyny baglar daşa, Özi gitse söweşe, Bizi goýar teşwüşe (Hüwdi). teşwüşli [teşwüşlü], syp. Aladaly, ünjüli. tetelli syp. Meňzeş, ýaly, kimin, zeýilli (öz halamaýan adamyň babatynda ulanylýar). Siz tetellilerden irdim. tetärik [tetä:rik], at. Gün-güzeran üçin goldaw, kömek bolar ýaly zat. Garran wagtyňda tetärik bolar ýaly, ýaşlygyňda köpräk gazanmak gerek. teti at, gepl.d. Hiç zat oňarmaýan, elinden iş gelmeýän, sana goşulmaýan. \n\t‣Teti gyz elinden hiç zat gelmeýän, emelsiz gyz. teý I, at. 1. Bir zadyň düýbi, asty. Ýer teýinde ýatan Mäti, şol öküziň gaşyndadyr (Magtymguly). 2. göç.m. Jümmüş, düýp, iç. Ol öz ýüreginiň teýinde oňa bolan söýgüsini gizlin saklaýardy. \n\n\n TEÝ II, hal. Hiç, düýbünden, asla, asyl. Şol waka teý ýadymdan çykmaz. teý-ahyr [teý-a:hyr], hal. Ahyrsoňy, iň soňunda. Olar teý-ahyr ýola düşdüler. teýene at. Bir zat üçin birine bildirilýän igenç, aýdylýan igençli söz. teýeneli syp. Igençli, närazyçylykly, sözünde, gürrüňinde teýene duýulýan. Ol kakasynyň sözlerinden teýeneli äheňi duýdy. teýim : teýim etmek 1) köplenç, eliňi topraga urup täret gylmak. Adam görse sopy men diýp öterler, Täreti teýimdir, hasasy keçsiz (Magtymguly). 2) ýitirim etmek, ýok etmek. teýli syp. Iýeniňde doýurýan, güýçli, bereketli. tez syp. Adama öwrenişmedik, eldeki bolmadyk, sarç, bet. Tez mal. tezdirmek [tezzirmek], işl. Gaçyrmak, ürküzmek. Goýny ozalky tezdirenimiz hem az däl. tezek at. Haýwanlaryň nejasaty (at, eşek, düýe we ş.m. hakynda). At tezegi. Eşek tezegi. Tezek çöplemek. \n\t‣At tezegini guratmazlyk biriniň öýüne ýa başga bir ýere çalt-çaltdan baryp durmak. tezekleme iş ady. Tezeklemek ýagdaýy. tezeklemek işl. Nejasady daşyna çykarmak, içini nejasatdan boşatmak (at, eşek, düýe we ş.m. hakynda). tezgek [tezğek], syp., ser. Tez. tezgeklik [tezğeklik], at, ser. Tezlik. tezkire at, kön.s. Bir ugruň alymlary, şahyrlary hakynda gysga maglumatlary özünde jemleýän ýygyndy, diwan. tezlik at. Tez bolmaklyk, sarç bolmaklyk, sarçlyk. Keýik tezlik etmedi. tezme iş ady. Tezmek ýagdaýy. tezmek işl. Ürküp gaçmak, ürkmek. tezmeklik iş ady. Tezmek ýagdaýy. Tüwäniň tezmekligine men sebäpkär boldum. tä [tä:], sözs. k. Çenli, deňiç sözsoňy kömekçileriniň hyzmatynda ulanylýar. Tä Tejene barýançam seni ýatladym. täbet [tä:vet], at, kön.s. Iýmäge höwes, işdä. "Bu şaltagym, kirim bilen suw bersem, täbeti almaz" diýip göwnüme geldi (“Görogly”). täç [tä:ç], at. 1. Adamyň teninde gan öýen ýaly bolup döreýän gyzgylt, goňur reňkli hal. Nartäjiň ak ýüzüniň gyzaryp duran ýaňaklarynyň sagynda täç bardy (A. Gowşudow). 2. Häkimlik nyşany hökmünde şanyň, häkimiň başyna geýýän bezegli başgaby. 3. Adam ady. täjihoraz [tä:jihoroz] I. at. Güli horazyň kekejine meňzeş dik ösýän gyzyl reňkli ösümlik. \n\n\n TÄJIHORAZ [tä:jihoroz] II, at. Köplenç, çagalaryň bogazynda ak bardalar emele gelip ýüze çykýan ýokanç kesel. täjik [tä:jik], at, ser. Täjikler. Täjik edebiýaty. Täjik dili. täjikler [tä:jikler], at. Täjigistanyň ýerli halky, esasy ilaty. täjir [tä:jir], at. Uly söwdagär, hususy söwda kärhanasynyň eýesi. täjirlik [tä:jirlik], at. Täjiriň kesp-käri, tajiriň ýagdaýy. täk [tä:k], syp.1. Goşa däl, ýeke, jübüt bolmadyk. 2. Diňe bir, ýeke, ýalňyz. 3. Taýsyz, deňsiz-taýsyz. täklik [tä:klik], at. 1. Goşa ýa jübüt dällik. 2. Ýalňyzlyk, ýekelik. 3. Taýsyzlyk, deňsiz-taýsyzlyk. täkmekli [tä:kmekli], syp. Özüni birsydyrgyn, bir kadada alyp barman, üýtgäp duran, agyp-dönüp duran (adam häsiýeti hakynda). – Bu baryp ýatan täkmekli adam (A.Gowşudow). täleý [tä:leý], at. 1. Ykbal, kysmat, ýazgyt. Jeren jan, meniň çagam bolsa, onuň täleýi niçik bolarka ..? (G.Seýitliýew, G.Muhtarow). 2. Öňde, durmuşda görjegiň, gelejek. \n\t‣ Täleýiň açylmak bagtyň gelmek, bagtly bolmak. – Eý patyşam, bir ahwal gördüm, täleýiň açyldy – diýip, bir gazal aýtdy (Mollanepes). Täleýi ters gelmek bagty gara bolmak, ykbalyň ters bolmak. Täleýiň ters gelse, bagtyň şor bolsa, Paludanyň peri dişi syndyrar (Magtymguly). tälim [tä:lim], at. Bir käriň, hünäriň we ş.m. syrlaryny ele almak ugrundaky okuw, terbiýe, görelde. Ussat bagşydan tälim almak. \n\t‣ Tälim bermek öwretmek, okatmak, terbiýe bermek. Esgerlere harby taýdan tälim berilýär. tälkew [tä:lköw], at, gepl.d. Dahyl, degişlilik, degişli ýer. Heý, şu zatlaň saňa tälkewi barmy? tälkewli [tä:lköwlü], at, gepl.d. Birine dahylly, degişli. Sen tälkewlidigini bilen bolsam, piliňi ellemezdim. tämiz [tä:mi:z], syp., ser. Arassa 1, 2. tämizleme [tä:mi:zleme], iş ady. Tämizlemek ýagdaýy. tämizlemek [tä:mi:zlemek], işl., ser. Arassalamak 1, 2. tämizlemeklik [tä:mi:zlemeklik], iş ady. Tämizlemek ýagdaýy. tämizlenmek [tä:mi:zlenmek], işl., ser. Arassalanmak. tämizleşmek [tä:mi:zleşmek], işl. Dura-bara tämiz bolmak. Obamyz öňküden has tämizleşdi. tämizletdirmek [tä:mi:zletdirmek], işl., ser. Arassalatdyrmak. tämizletmek [tä:mi:zlemek], işl., ser. Arassalatmak. tämizleýiş [tä:mi:zleýiş], iş ady. Tämizlemek ýagdaýy. tämizlik [tä:mi:zlik], at, ser. Arassalyk. tänderdi [tä:nnerdi], at. Aşyklaryň birini ikinjisi bilen urup, jikgesine ýa-da tükgesine agdaryp almak şerti bilen oýnalýan oýun. Ol tänderdi oýnunda utuldy. tänderilmek [tä:nnerilmek], işl. 1. Bir tarapyndan beýleki tarapyna öwrülen bolmak. 2. Baldagyndan ýolnup aýrylmak. tänderiş [tä:nneriş], iş ady. Tändermek ýagdaýy. tänderme [tä:nnerme] iş ady. Tändermek ýagdaýy. tändermek [tä:nnermek], işl. 1. Bir aşygy ikinji bir aşyk bilen urup, jikgesine ýa-da tükgesine agdaryp almak. Ol kenegini atyp, aňyrda duran aşygy dükge tarapyna tänderdi. 2. Sapagyndan ýazdyrmak, baldagyndan aýyrmak. Güýz şemaly agaçlaryň sary ýapraklaryny sapagyndan tänderýärdi. tändermeklik [tä:nnermeklik], iş ady. Tändermek ýagdaýy. tändirmek [tä:nnirmek], işl., ser. Tändermek. täniş [tä:niş], iş ady. Tänmek ýagdaýy. tänme [tä:nme], iş ady. Tänmek ýagdaýy. tänmek [tä:nmek], işl. 1. Urlan aşyk bir ýüzünden beýleki bir ýüzüne öwrülmek. 2. Sapagyndan ýazmak, baldagyndan üzülmek, üzülip gaçmak. Bişen gawun sapagyndan tänipdir. tänmeklik [tä:nmeklik], iş ady. Tänmek ýagdaýy. täp-täze [täp-tä:ze], syp. Örän täze. Täp-täze köýnek. tär [tä:r], at. Bir işi amala aşyrmak, berjaý etmek üçin ýol, usul, ugur, çäre. Men onuň tärini derrew taparyn. täret [tä:ret], at. 1. Namaza durmazdan öň arassalanmaklyk. 2. gepl.d. Ýogyn içege arkaly çykýan nejasat. \n\t‣Täret gylmak namaza durmazdan öň arassalanmak düzgünini berjaý etmek. tärim [tä:rim], at. Gara öýüň daýanç merkezi, diwary bolup hyzmat edýän hem-de uklaryň aşaky ujy berkidilýän gözenek agaç enjam. Öýleriň ikisiniň- de uklary gowşap, tärimleriniň köki gidipdir (“Edebiýat we sungat”). tärimýüp [tä:rimýüp], at. Tärim gurnalanda daşyna saralýan ýüp. täselim [tä:selim], ser. Täterim. täsin [tä:si:n], syp. Örän geň, üýtgeşik, enaýy. täsinlik [tä:si:nlik], at. Örän geňlik, örän üýtgeşiklik, enaýylyk. Ol soňra kellesini birhili täsinlik bilen silkip goýberdi (“Edebiýat we sungat”). täsip [tä:si:p], at, k.d. Gaýrat, ar-namys. täsipli [tä:si:pli], syp., k.d. Gaýratly, ar- namysly. Bir täsipli goç ýigit, Är ýanynda bellidir (Zelili). täsir [tä:si:r], at. 1. Bir zady amala aşyrmak, birini ynandyrmak üçin birine ýa-da bir zada gönükdirilen hereket. Adama ruhy taýdan edilýän täsir. 2. Içilen gök çaýyň, atylan dermanyň we ş.m. netijesi, haýry, peýdasy. Dermenyň täsiri ýetdi. täsirli [tä:si:rli], syp. 1. Täsir edýän, sözi geçýän, abraýly. 2. Güýçli täsir galdyrýan. täsirlilik [tä:si:rlilik], at. Täsiri barlyk, täsirli bolmaklyk. täsirsiz [tä:si:rsiz], syp. Täsir edip bilmeýän, täsir galdyrmaýan, täsiri ýok. täsirsizlik [tä:si:rsizlik], at. Täsiri ýokluk, täsir edip bilmezlik, täsirsiz bolmaklyk. täterim [tä:teri:m]: täterime git nirä gitseň, şoňa git, güm bol! täze [tä:ze], syp. 1. Ilkinji gezek ýüze çykan, peýda bolan. 2. Heniz geýilmedik, heniz ulanylmadyk. Täze geýim. 3. Ýaňy-ýakynda bolan, häzirki wagtda peýda bolan. Yşk bilen açylan bir täze gül sen (Magtymguly). Täze ýylyň nowruzy, pasly bahary dilber (Mätäji). 4. Ýaňy gelen, ýaňy bellenen, iň soňky. Täze müdir. \n\t‣ Täze küýzäň suwy sowuk täze zadyň mazasy başga, täze zat gowy. täzeçe [tä:zeçe], hal. Täze görnüşde, başgaça. täzeçil [tä:zeçil], syp. Täzeligi gowy görýän, halaýan, täzeçe ýaşamagy, geýinmegi we ş.m. söýýän. täzeçillik [tä:zeçillik], at. Täzeçe düşünje, garaýyş, çemeleşiş, täzäniň tarapdary bolmaklyk. täzeden [tä:zeden], hal. Ýaňadan, gaýtadan, ýene bir gezek. täzedöreme [tä:zedörömö], at. Çiş görnüşli rak keseli. \n\t‣Çäkli täzedöreme çiş görnüşli täzedöreme. Çäksiz täzedöreme çiş görnüşli kanser häsiýetli täzedöreme. täzeleme [tä:zeleme], iş ady. Täzelemek ýagdaýy. täzelemek [tä:zelemek], işl. 1. Köne zady täze bilen çalşyrmak, durkuna üýtgeşiklik girizmek. 2. Üýtgetmek. Ol gatnaşyk edýän adamlaryny täzeledi. täzelemeklik [tä:zelemeklik], iş ady. Täzelemek ýagdaýy. täzelenmek [tä:zelenmek], işl. 1. Köne zat täze bilen çalşyrylmak, könäniň ýerine täze goýulmak. 2. göç.m. Bütinleý özgerdilen, üýtgedilen bolmak. Tüweleme, ýüzüň-gözüň täzelenen ýaly bolaýypdyr. täzeleniş [tä:zeleniş], iş ady. Täzelenmek ýagdaýy. täzeleşdirmek [tä:zeleşdirmek], işl. 1. Köne zatlary täze zatlar bilen çalşyryşdyrmak. 2. göç.m. Üýtgedişdirmek, özgerdişdirmek. Ol direktorlyga bellenensoň, mekdebiň umumy görnüşini, içki tertip-düzgünini täzeleşdirip başlady. täzeleşmek [tä:zeleşmek], işl. Könäniň ýerine täze goýuşmak, könäni täze bilen çalşyrmaga kömekleşmek. täzeletdirmek [tä:zeletdirmek], işl. Täzeletmegi buýurmak, täzeletmegi amala aşyrtmak. täzeletmek [tä:zeletmek], işl. Täzelemek işini başga birine etdirmek. Goňşymyz öýüniň gapysyny ussa täzeletdi. täzeleýiş [tä:zeleýiş], iş ady. Täzelemek ýagdaýy. täzelik [tä:zelik], at. 1. Her bir täze dörän, döredilen zat. Alymlarymyz ylma, hojalyga köp täzelik girizýärler. 2. Üýtgeşiklik, özgerişlik. Ol öz durmuşyndaky bu täzelik hakda jorasyna habar berdi. 3. Täze, entek köpçülige ýaýramadyk habar. Ol menden bir täzelik eşitse, soňrak ony ýene meniň özüme aýdardy. täzelikçi [tä:zelikçi], at. Täze, peýdaly usullary iş ýüzüne geçirýän adam, täzäniň tarapdary. Ol ýüpek gurçugyny idetmekde täzelikçi boldy. täzelikçilik [tä:zelikçilik], at. Işde täze, peýdaly usullary ýüze çykaryjylyk. Häzir ýurdumyzda tehnikanyň we täzelikçiligiň möwç urup ösýän wagty. täzelikde [tä:zelikde], at. Golaýda, ýaňy- ýakynda. Ol täzelikde başga bir ajaýyp iş bitirdi. tibirdeme [tivirdeme], iş ady. Tibirdemek ýagdaýy. tibirdemek [tivirdemek], işl. Teniň, bedeniň belli bir ýeri titremek, sandyramak. Ökde ökdäni görende, aýagy tibirdär (Nakyl). tibirdemeklik [tivirdemeklik], iş ady. Tibirdemek ýagdaýy. tibirdetmek [tivirdetmek], işl. Sandyratmak, gymyldatmak, titretmek. Agyr ýatan syrkaw bir zat diýjek bolup, dodaklaryny çalarak tibirdetdi. tibirdeýiş [tivirdeýiş], iş ady. Tibirdemek ýagdaýy. tibit [tivit], at.Adamyň aşaky dodagynyň çukurja, oýja ýeri. \n\t‣Tibidiňi dişlemek näme-de bolsa bir zada ökünmek ýa-da ahmyr etmek. Ol näme aýtjagyny bilmän, tibidini dişläp, ep-esli durdy. tigir [tiğir], at. 1. Öz okunyň daşynda aýlanyp, bir zady herekete getirmek üçin hyzmat edýän tegelek enjam. Arabanyň tigri. 2. Daşyna ýüplük, sapak ýa-da başga bir zat saralan tegek. Onluk tigir. 3. gepl.d. Çarhy aýak bilen herekete getirilýän iki tigirli ulag. Ol tigir ýaryşyna gatnaşdy. 4. Teker. Maşyna tigir oturtmak. tigirçek [tiğirçek], at. Kiçijik tigir. tigirlek [tiğirlek], at. Çagalaryň simden ýörite ýasalan ýönekeýje enjamyň kömegi bilen tigirläp oýnaýan tegelek demir tigirçegi. \n\t‣Tigirlek ýaly ýeňil gopýan, tigirlenip ýören, ýumuş buýrsaň, derrew ýerine ýetirýän (çaga hakynda). tigirleme [tiğirleme], iş ady.Tigirlemek ýagdaýy. tigirlemek [tiğirlemek], işl. 1. Tigirli ýa-da tegelek bir zady, tigirli arabany we ş.m. itip aýlanyp gider ýaly etmek, aýlandyryp goýbermek. 2. gepl.d. Işletmek, ýöretmek; aýlamak. 3. Dowam etmek. \n\t‣Gün-güzeranyňy tigirlemek öýüň ykdysady ýagdaýynyň kadaly ýagdaýda bolmagyny gazanmak. tigirlemeklik [tiğirlemeklik], iş ady. Tigirlemek ýagdaýy. tigirlenmek [tiğirlenmek], işl. 1. Tegelek ýa-da tigirli bir zat aýlanyp gitmek. 2. gepl.d.Işlemek, ýöremek. Maşyn tigirlenýärmi? tigirleşdirmek [tiğirleşdirmek], işl. Tigirleri ýa-da tegelek zatlary aýlanyp gider ýaly edişdirmek, aýlandyryp goýbermek. Adamlar boşan çelekleri tigirleşdirip, maşyna golaý getirdiler. tigirleşmek [tiğirleşmek], işl. 1. Tigirlemäge kömek etmek. Çelekleri tigirleşmek.2. Bilelikde tigirlemek. Çagalar tigirlek tigirleşip ýördüler. tigirletmek [tiğirletmek], işl. Tigirlenip gider ýaly etmek. tigirleýiş [tiğirleýiş], işl.Tigirlemek ýagdaýy. tijeme [ti:jeme], iş ady.Tijemek ýagdaýy. tijemek [ti:jemek], işl. 1. Bar bolan ähli güýç- gaýratyňy, başarnygyňy we ş.m. bir ýere jemlemek, toplamak. 2. Ýerbe-ýer edip goýmak, tertipleşdirmek. Içerini tijemek. tijemeklik [ti:jemeklik], iş ady.Tijemek ýagdaýy. tijemezlik [ti:jemezlik], iş ady. Tijemek işi ni etmezlik. tijenişmek [ti:jenişmek], işl.Birnäçe bolup ýa-da köpçülikleýin tijenmek. tijenmek [ti:jenmek], işl.Gaýrata galmak, taýýar bolup durmak,taýýarlyk görülmek. Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňkbaşy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). tijäbermek [tijä:vermek], işl. Tijäp başlamak. tijeýiş [ti:jeýiş], iş ady.Tijemek ýagdaýy. tikdirme iş ady. Tikdirmek ýagdaýy. tikdirmek işl. Tikmek işini başga birine etdirmek, ýerine ýetirtmek. Biz ýüň matadan don tikdirmekçi (“Türkmenistan”). tike at. Döwlen zadyň kiçijik bölegi. Gapa degip döwlen çäýnegiň her tikesi bir ýana uçdy. tiken at. Ýandagyň, demirtikeniň, bägülüň we ş.m. ösümlikleriň ýa-da agajyň ujy inçejik, ýitije ösüntgisi. Ýandagyň tikeni. tikenek at.1. Tikenli ösümlik we onuň tiken görnüşli ösüntgisi. Bu töweregiň otlary tikeneklidir. 2. Simiň uzyn ugruna uçlary ýiteldilip saralan sim bölekleri, tikenli sim. Tikenek sim. tikenekleme iş ady. Tikeneklemek ýagdaýy. tikeneklemek işl.1. Tikenekli ösümliklerde we ş.m. tikenek çykyp başlamak. Demir tiken tikenekläp başlapdy. 2. göç.m. Gorky, üşemek we ş.m. zerarly endamyň dyglap gitmek. Bu sözi eşideninde, gyzyň endamy tikenekläp gitdi. tikenekletmek işl. Endamyňy jümşüldetmek, teniňi çümmükleýän ýaly edip dygyrdatmak. Daňdanyň çigregi iniňi tikenekledýärdi. tikenekleýiş iş ady. Tikeneklemek ýagdaýy. tikenekli syp.1. Tikeni, tikenegi bar bolan. Tikenekli gül. Tikenekli sim. 2. göç.m. Ýürege, jana degýän, ýerliksiz (söz hakynda). tikenek-tikenek syp. 1. Tikenleri somalyşyp duran, bar ýeri tikenden doly. Biziň şu erigimiziň şahalary tikenek-tikenek. 2. Dim-dik bolşup duran, syh-syh. Onuň sakgal-murty tikenek- tikenekdi (“Edebiýat we sungat”). tikenli syp., ösüml.d. 1. Tikeni bar bolan. Tikenli çöpler. Tikenli agaç. 2. göç.m. Duzly, ýiti. ötgür. Dili tikenli. tike-tike hal. Bölek-bölek. Eý, Saýat han, kyrk taýak ursaň, bu baba tike-tike bolar (“Saýatly – Hemra”). tikilmek işl. Tikin bilen berkidilip taýýarlanmak, sapakly iňňe bilen berkidilip, belli bir şekile getirilmek. Biz matadan tikilen ezýaka köýnek. tikim at,ser. Tikin. tikin at.1. Tikin tikmek işi. 2. Mata-marlagyň sapakly iňňe bilen tikilen ýeri. \n\t‣ Tikin maşyny tikin tikýän maşyn. tikin-çatyn at. Her hili tikin işleri. Ene iňňä sapak ötürinip, tikin-çatyn işleri bilen gümra boldy. tikinçi at. Tikin tikmek işi bilen meşgullanýan adam. tikinçilik at. Tikin tikmek käri, tikinçiniň ýagdaýy. Mekdepde tikinçilik hem ýola goýuldy. tikinmek işl. Özüň üçin tikmek. Men şu wagt köýnek tikinýärin. tikiş iş ady. Tikmek ýagdaýy. tikişdirmek işl. Bir ýanyndan tikip çykmak, tikip bolmak. Çagalara köýnek tikişdirmek. tikişmek işl. 1. Tikmäge kömek etmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde tikmek. Gyzlar köýnek tikişip otyrdylar. tikme iş ady. Tikmek ýagdaýy. tikmek işl. Matany, derini biri-biri bilen iňňeli sapak arkaly birleşdirip, belli bir görnüşe getirmek. Ekin ekdim darydan, Içmek tikdim ýarydan (Läle). tikmeklik iş ady. Tikmek ýagdaýy. til I, at.1. şahyr. Dil. Toty kimin suhanwer, sözläp şirin tile gel (Kemine). Hiç unutman, janym çyksa bu tenden, Süýji sözlän tiller, galdyň, hoş indi (Seýdi). 2. gepl.d. Telefon. \n\t‣ Til bermek söz, wada bermek. Özgelerge til berip, halym perişan etmegil (Mollanepes). \n\n\n TIL II: til kakmak telefon etmek, jaň etmek. tilisge [tilisğe], at. Üzüm salkymyny emele getirýän birnäçe üzümli sapajyklar. Bir tilisge üzüm. tilki at. 1. Itler maşgalasyndan bolan uzyn tumşukly, pişge guýrukly, süýdemdiriji ýyrtyjy haýwan. Ajaly ýeten tilki hinine bakyp uwlar (Nakyl). 2. göç.m. Örän hilegär, sapalakçy, mekir. \n\t‣Tilkiguýruk bolmak daň saz bermek. tilkiçaý [tilkiça:ý], at. Boýy 20-30 sm ýetýän köpýyllyk, ýarym gyrymsy ýabany ösümlik. tilkilenmek işl. Mysapyr bolmak, sessiz- üýnsüz gezmek. Şunça pakyrlyga urdum özümi, Tilkilenip gezdim, adym gurt oldy (Magtymguly). tilkilik at. Mekirlik, hilegärlik. tilsim at. 1. gepl.d. Çala berkidilen, emel bilen edilen, çalaja ilteşip duran zat. Gapa gulp diýip alan zadym ýöne bir tilsim eken, iki gün geçmänkä zyňaýmaly boldy. 2. Bir zadyň ýasalyşynyň inçeden çylşyrymly usuly. Munuň nähili tilsimler bilen şeýle bolýanyny meniň bilesim gelýär. tilsimli syp. Tilsimi bar bolan, emeli bar bolan. Bujagaz açarlar şol tilsimli gapylary ozal hem birnäçe gezek açypdy. timar [ti:ma:r], at. Bejerme, ýylmama, owadanlama, darama. \n\t‣ Timar bermek ser. Timarlamak. Daňdan turup, zülpüň darap, Timar bergin saçlaryňa (Mätäji). timarlama [ti:ma:rlama], iş ady. Timarlamak ýagdaýy. timarlamak [ti:ma:rlamak], işl. Taraşlap görke getirmek, timar bermek. timarlamaklyk [ti:ma:rlamaklyk] iş ady. Timarlamak ýagdaýy. timarlanmak [ti:ma:rlanmak], işl. Timar berilmek.Olary göreniňde, çaga elleriniň astyndan çykan iş diýip aýdar ýaly däl, örän gelşikli timarlanypdyr (“Mugallymlar gazeti”). timarlaşdyrmak [ti:ma:rlaşdyrmak], işl. Bir ýanyndan timarlap çykmak. timarlaşmak [ti:ma:rlaşmak], işl. 1.Timarlamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde timarlamak. timarlatmak [ti:ma:rlatmak], işl. Timarlamak işini başga birine etdirmek. Öýümiziň içini gyzlara timarlatdyk. timarlaýyş iş ady. Timarlamak ýagdaýy. timarly [ti:ma:rly], syp. Gowy timar berlen, gelşikli. Terbaza şiweli, käkilik nagyşly, Tugun guş timarly, tarlan bakyşly (Magtymguly). timisgenişmek [timisğenişmek], işl. Birnäçe bolup timisgenip ýörmek. timisgenme [timisğenme], iş ady. Timisgenmek ýagdaýy. timisgenmek [timisğenmek], işl. Bir zady aňtap ýörmek, bir zadyň ugrunda ysyrganyp ýörmek. Timisgenip ýörmek. timisgenmeklik [timisğenmeklik], iş ady. Timisgenmek ýagdaýy. timisgeniş [timisğeniş], iş ady. Timisgenmek ýagdaýy. tiňke : tiňkäňi dikmek birine ýa-da bir zada dikanlap seretmek, jiňkerilmek,bar ünsüňi bir nokada gönükdirip, siňe seretmek. tiňňildeme [tiňňilleme], iş ady. Tiňňildemek ýagdaýy. tiňňildemek [tiňňillemek], işl. Tiňňil-tiňňil edip ses çykmak, tiňňildili seslenmek. Dutarlar tiňňildeýärdi. tiňňildemeklik [tiňňillemeklik], iş ady. Tiňňildemek ýagdaýy. tiňňildetmek [tiňňilletmek], işl. Tiňňildili saz çalmak. Bagşy dutaryny eline alyp, tiňňildedip başlady. tiňňildi [tiňňilli], at. Kirişli saz gurallary ýuwaşjadan çalnanda çykýan sesiň ady, tyňňyrdy. tiňňirdedişmek işl. Birden köp bolup tiňňirdetmek. Men otaga girenimde, oglanlar dutaryny başly-barat tiňňirdedişip otyrdylar. tiňňirdemek işl., ser. Tyňňyrdamak.Onuň dutarynyň tiňňirdäp çykýan ýakymly owazy heniz hem gulagymda ýaňlanyp duran ýaly. tiňňirdetmek işl., ser. Tyňňyrdatmak. tiňňirdi at. Tyňňyrdy, tyňňyldy. tiňňi-tiňňi s.ş.aňl.söz. Kirişli saz gurallar ýuwaşjadan çalnanda çykýan ses, tyňňy-tyňňy. tir [ti:r] I, at. Öwrenmek ýa-da türgenleşmek işini geçirmek üçin nyşana ok atylýan ýer, jaý. \n\n\n TIR [ti:r] II, at, kön.s. Ýaýyň oky. Ganym bilen tiri-keman atyşdym (“Saýatly – Hemra”). Kirpikleri okdur, gaşy kemandyr, Nyşan boldum atan tirine gyzyň (Mätäji). \n\n\n TIR [ti:r] III, at. Galla öwsülýän gap, öwser. "Hemişeki galandarlarmyka" diýip, ýyrtyk tirde bir gysym dary çykaryp berdiler (“Görogly”). tirana [ti:ra:na], at. 1. Bekreler maşgalasyndan bolan burny uzyn, gymmatbaha balyk. 2. Geýime salynýan bir nagşyň ady. tirdirmek [ti:rdirmek], işl., ser. Ýygdyrmak. Açylan gülleri tirdirmek. tire [ti:re], at. Urug, taýpa içindäki garyndaşlyk tarapyndan bölünen topar. tirebaşy [ti:revaşy], at. Tiräniň aksakaly, ýaşulusy, öz tiresine kethudalyk edýän adam. tirebaşylyk [tirevaşylyk], at. Tirebaşy bolmaklyk, tirä kethudalyk etmeklik. tirebaz [tireva:z], syp., ser. Tireparaz. tirebazlyk [ti:reva:zlyk], at, ser. Tireparazlyk. tireçilik [ti:reçilik], syp., ser. Tirebazlyk. tiredeş [ti:redeş], syp. Bir tireden bolan, tireleri bir bolan, asly bir tireli. tireparaz [ti:reparaz], syp. Öz tiresiniň bähbidini has ileri tutýan, ony goldaýan, tirebaz, tireçi. tireparazlyk [ti:reparazlyk], at. Öz tiräň bähbidini has ileri tutmaklyk, ony goldamaklyk, tirebazlyk, tireçilik. tire-taýpa [ti:re-ta:ýpa], at, ser. Tire we Taýpa. tirilmek [ti:rilmek], işl., ser. Ýygylmak. tirişmek [ti:rişmek], işl., ser. Ýygyşmak. tiriş [ti:riş], iş ady. Tirmek ýagdaýy. tirjin at. Gamşa meňzeş uzyn boýly, baldagy çybyk ýaly gaty ösümlik. Kuwwatlyrak ýylgyndan bir ýaý ýasady, tirjinden ok ýasady, ujunam peýkam etdi (“Görogly”). tirjinmek işl., gepl.d. Biriniň golaý ýanyna baryp, dim-dik bolup durmak. tirkeg [tirkeğ], at. Bir zadyň yzyna tirkelýän ulag we onuň serişdeleri, enjamlary. Traktorlaryň, ot ýatyrýan maşynlaryň we beýleki tirkeg gurallarynyň onlarçasy bar (“Türkmenistan”). \n\t‣ Tirkege almak öz maşynyň, ulagyň yzyna tirkemek. Onuň maşynyny tirkege aldyk. tirkelmek işl. Bir zadyň yzyna berkidilmek, tirkeg edip goşulmak. Maşyn traktoryň yzyna tirkeldi. tirkeme iş ady. Tirkemek ýagdaýy. tirkemek işl. 1. Bir zadyň yzyna berkitmek, tirkeg edip goşmak. Maşyny maşynyň yzyna tirkäp getirmek. 2. Yzyna düşürip ýa-da ýanyň bilen alyp gitmek, gelmek. Atasy agtygyny yzyna tirkäp, dükana gitdi. tirkemeklik iş ady. Tirkemek ýagdaýy. tirkeş syp. 1. Biri-biriniň yzyndan tirkeşip gelýän. Tirkeş sözler. 2. Oglana dakylýan at. tirkeşdirmek işl. Biri-biriniň yzyna tirkemek, baryny tirkäp çykmak. tirkeşik at. Biri-biriniň yzyna tirkelen, hatara düzülen janly we jansyz zatlar. Olar dört tirkeşik bolup, atlaryny ýolsuz ýerden sürüp gitdiler. tirkeşmek işl. 1. Biriniň yzyna düşmek, biri bilen gezmek ýa-da köp bolup bile gezmek. Biz üç bolup tirkeşip gelýäris (“Edebiýat we sungat”). 2. Dost bolup gezmek, dostluk aragatnaşygyny saklamak. tirketmek işl. Bir zadyň yzyna baglatmak, dakdyrmak. Arabany maşyna tirkedip getirdik. tirkeýiş iş ady. Tirkemek ýagdaýy. tirkiş I, at. Boýunturuga geýdirilip, tirkeg üçin ulanylýan ýüp. Göle hamyndan edilen bir tirkiş asylgy durdy. \n\n\n TIRKIŞ II, at. 1. Biri-biriniň yzyna tirkelen düýeler. Serhowuz boýunda goşa nerwanly, Tirkişi üzülmez hatar kerwenli (“Görogly”). 2. Oglana dakylýan at. tirleme iş ady. Tirlemek ýagdaýy. tirlemek işl. Togalak ýa-da aýlanýan bir zady pyrlamak. Ol elindäki dessemmaýany tirläp goýberdi. tirlemeklik iş ady. Tirlemek ýagdaýy. tirlendirmek [tirlennirmek], işl. Tirlenmäge mejbur etmek, tirlenip goýberilen bolmak. tirlenmek işl. Aýlanmak, pyrlanmak. tirletmek işl. Pyrlandyryp goýbermek. tirleýiş iş ady. Tirlemek hereketi, ýagdaýy. tirme [ti:rme], iş ady. Tirmek ýagdaýy. \n\t‣ Tirme guşak iki ujy seçekli, tarada dokalan, gaýmaly ýüpek guşak. Onuň bökdergisinde gyrmyzy don, ak telpek, tirme guşak we beýleki gerekli zatlary bar eken (“Türkmen halk ertekileri”). tirmek [ti:rmek], işl., k. d. , ser. Ýygmak. Bagyň içre bagban bolsam, Tirsem täze gülleriňi (“Şasenem – Garyp”). tirmeklik [ti:rmeklik], iş ady. Tirmek ýagdaýy. tirňildi [tirňilli], s.ş.aňl.söz. Tyrňyldy. tirpildeme [tirpilleme], iş ady. Tirpildemek ýagdaýy. Onuň ýüregi tirpildemesini güýçlendirdi. tirpildemek [tirpillemek], işl. Damaryň ýa- da teniň belli bir agzasy çala urup hereketlenmek, müňküldemek. Ýuka dodaklary bolsa ygtyýarsyz tirpildeýärdi (“Edebiýat we sungat”). tirpildemeklik [tirpillemeklik], iş ady. Tirpildemek ýagdaýy. tirpildeşmek [tirpilleşmek], işl. Birnäçesi üznüksiz tirpildäp durmak. Onuň damarlary tirpildeşip durdy. tirpildetmek [tirpilletmek], işl. Tirpildili hereket etdirmek, gymyldatmak, müňňüldetmek. tirpildeýiş [tirpilleýiş], iş ady. Tirpildemek ýagdaýy. tirpildi [tirpilli], at. Ýüregiň ýa-da damaryň çala urmasy. Damaryň tirpildisi. tirsek at. 1. Goluň çigin süňki bilen bilek süňkleriniň birleşip epilýän ýeri. Ol tirsegini güpjege berip gyşardy. 2. Göni turbany başga ugra gönükdirmek üçin ulanylýan egri turba bölegi. tirsekboýy at. Eliň barmaklarynyň ujundan tirsege çenli aralyga barabar bolan uzynlyk ölçegi. tirsekleme iş ady. Tirseklemek ýagdaýy. tirseklemek işl. 1. Tirsegiňi ýassyga goýup gyşarmak, ýassygy tirsegiň aşagyna almak. Öý eýesi saçagyň başyndaky ýassyklaryň birini tirsekläp, gapdala gyşardy (“Edebiýat we sungat”). 2. gepl.d. Tirsegiň bilen birini kakmak; tirsegiňi çala degrip yşarat etmek. Ol gapdalyndaky oturany tirsekledi. tirseklemeklik iş ady. Tirseklemek ýagdaýy. tirsekleşmek işl. Birnäçe bolup tirsegiňi ýassyga goýup gyşaryp ýatmak. \n\t‣ Tirsekleşip oturmak biri-biriňe ýakyn, tirsegiňi tirsegine degrip oturmak. tirsekletmek işl. Tirsegini ýassyga söýetmek. Enegül garry atasyna ýassyga tirsekledip, çaý, nahar berdi. tirsekleýiş iş ady. Tirseklemek ýagdaýy. Onuň ýassygy tirsekleýşi ykjamdy, turarly däldi. tirsemek işl. 1. Çala öwrülmek, bir ýana gyşarmak.Gorpdan geçen ýeriňde ýoluň saga tirseýän ýerinde sakçynyň çatmasy bardyr. 2. Tirsegiň bilen kakmak, tirseklemek. Näme, beýdip meniň böwrüme tirsäp otyrsyň? tirsildeme [tirsilleme], iş ady. Tirsildemek ýagdaýy. Onuň ýüreginde bir tirsildeme emele geldi. tirsildemek [tirsillemek], işl., ser. Tirpildemek.Damar sähelçe tirsildeýär. tirsildemeklik [tirsillemeklik], iş ady. Tirsildemek ýagdaýy. tirsildemezlik [tirsillemezlik], işl. Tirsildi döremezlik. tirsildeşmek [tirsilleşmek], işl. Köp zat tirsildemek, birnäçesi tirsildemek. tirsildetmek [tirsilletmek], işl. Gymyldatmak, sandyratmak, tirs-tirs etdirmek. tirsildeýiş [tirsilleýiş], iş ady. Tirsildemek ýagdaýy. Itden gorkan çaganyň ýüreginiň tirsildeýşi gaty güýçlüdi. tirsildäbermek [tirsillävermek], işl. Tirsildäp ugramak. Ýüregi birden tirsildäberdi. tirsildi [tirsilli], ser. Tirpildi. tirt at. Ownuk samana kepek, paçak we ş.m. zatlar garylyp edilýän mal iými. Çebişlere tirt edip goýdy. tirýek at. Göknaryň gozasynyň çirtilip alynýan şiresinden taýýarlanýan neşe maddasy. tirýekhor [tirýekho:r], syp., ser. Tirýekkeş. tirýekhorluk [tirýekho:rluk], at, ser. Tirýekkeşlik. tirýeki syp., ser. Tirýekkeş. tirýekilik at, ser. Tirýekkeşlik. tirýekkeş at. Tirýek çekýän ýa-da atýan (adam), neşekeş, neşebent. tirýekkeşlik at. Tirýekkeş bolmaklyk, tirýekden habarlylyk, neşekeşlik. tisgindirmek [tisğinnirmek], işl. Duýdansyzlykda birden ziňkildetmek, gorkuzyp allaniçigsi etmek. Şol habar diňe bir meni däl, beýlekileri-de tisgindirdi. tisginiş [tisğiniş], iş ady. Tisginmek ýagdaýy. tisginişmek [tisğinişmek], işl. Birnäçe bolup tisginmek. tisginjiremek [tisğinjiremek], işl. Duýdansyzlykda çalarak tisginmek. Onuň dodaklary tisginjiredi. tisginme [tisğinme], iş ady. Tisginmek ýagdaýy tisginmek [tisğinmek], işl. Gorky-ürki we ş.m. sebäpli alaniçigsi bolmak. Oglanjyk tisginip gitdi. tisginmeklik [tisğinmeklik], iş ady. Tisginmek ýagdaýy. tişi syp., kön.s. Urkaçy (haýwanlar hakynda). titi [ti:ti], syp., gepl.d. Özüni öte arassa saklaýan, gowy, arassa geýinýän. titillemek [ti:tillemek], işl., gepl.d. Üstüne- başyna serenjam berip, aladasyz gezmek, ýaşamak. Onuň iş etsem diýen pikiri ýok, haçan görseň titilläp ýörendir. titilleşmek [ti:tilleşmek], işl., gepl.d. Bilelikde titillemek. Iki jora titilleşip, seýilgähe tarap ugrady. titir at, ös . Daglyk we çöllük ýerlerde ösýän gyrymsy köpýyllyk ösümlik. titirdemek işl., ser. Titremek. titirdeşmek işl., ser. Titreşmek. titir-titir : titir-titir etmek gorky, üşütme, gahar we ş.m. sebäpli sandyrap titremek. titreme [titireme], iş ady. Titremek ýagdaýy. titremek [titiremek], işl. 1. Zarba ýa-da başga bir zadyň güýji, täsiri we ş.m. sebäpli yrgyldamak, yraň atmak. Onuň sakgaly hem titreýärdi. 2. Gorky, üşütme, gahar we ş.m. zerarly bedeniň galpyldamak, sandyramak. 3. Güýçli ýerasty sarsgyn sebäpli ýeriň üstki gatlagy yranmak.Ýer titremek. titremeklik [titiremeklik], iş ady. Titremek ýagdaýy. titreşmek [titireşmek], işl. Köp zat bilelikde titremek. titretmek [titiretmek], işl. Bir zady sandyratmak, yrgyldatmak, titreme emele getirmek. Ysytma onuň deşli göwresini titredýärdi. titrewük [titiröwük], 1. syp. Titräp duran, sandyrawuk. Titrewük ses. 2. Köplenç, eli titräp duran adam. titreýiş [titireýiş], iş ady. Titremek ýagdaýy. Her gezek ýeriň titreýşi dürli bolýar. tiz [ti:z], hal. Çalt, derrew, basym, dessine. \n\t‣ Tiz lukmançylyk kömegi 1) gyssagly suratda ilkinji lukmançylyk kömegini bermek, şonuň ýaly-da heläkçilige uçranlary kesel bejeriş edaralaryna getirmek bilen meşgullanýan medisina gullugy. 2) heläkçilige uçran adamlary gyssagly suratda kesel bejeriş edaralaryna getirýän maşyn. Tiz kömek ser. Tiz lukmançylyk kömegi. tizden-tiz [ti:zzen-ti:z], hal. Örän tiz, gaty çalt, derrew. Tizden-tiz sorasyn, bikär ýatmasyn, Çyn ýagşynyň galyňyndan gaýtmasyn (Çary Afzal). tizleme [ti:zleme], iş ady. Tizlemek ýagdaýy. tizlemek [ti:zlemek], işl. Bir zadyň, işiň we ş.m. amal edilişini çaltlandyrmak. Bu işi tizlemek üçin her kimiň ýerli-ýerden, güýjüniň ýetdiginden kömek bermegi gerek. tizlemeklik [ti:zlemeklik], iş ady. Tizlemek ýagdaýy. tizlendirmek [ti:zlennirmek], işl., ser.Tizleşdirmek. tizlenme [ti:zlenme], iş ady. Tizlenmek ýagdaýy. Otlynyň tizlenme hereketi sagatda 60 km barabar boldy. tizlenmek [ti:zlenmek], işl. Çaltlanmak, batlanmak, belli bir tizlige eýe bolmak. tizleşdirilmek [ti:zleşdirilmek], işl. Çaltlaşdyrylmak. tizleşdirmek [ti:zleşdirmek], işl. Bir işiň edilmegini çaltlandyrmak, depginini güýçlendirmek. Onuň tutanýerli zähmeti gözleg işlerini tizleşdirýärdi. tizleşmek [ti:zleşmek], işl. Çaltlaşmak, depgini güýçlenmek, basym bolmak. Näçe yhlasly işlense, kölüň gurluşygy şonça-da tizleşer. tizleýiş [ti:zleýiş], iş ady. Tizlemek ýagdaýy. tizlik [ti:zlik], at. 1. Bir işiň, hereketiň çaltlyk derejesi. Otlynyň tizligi. 2. fiz. Wagt aralygyna laýyklykda jisimiň geçen ýoluna bolan gatnaşygy. Orta tizlik. Haýal tizlik. Tizlik birligi. tizlikde [ti:zlikde], hal. Ýakyn wagtda, uzaga çekdirilmän, tiz wagtyň içinde, ýakynda, golaýda. tiz-tiz [ti:z-ti:z], hal. Çalt-çalt. tiz-tizden [ti:z-ti:zzen], hal. Çalt-çaltdan, ara wagt salman, dessine, haýal etmän. Onuň sesi başga daraklaryň sesinden has zarplyrak çykyp, kakymy tiz- tizden berilýärdi. toba [to:vo], üml. Puşman etme, päliňden gaýtma. – Toba, toba! – diýip ýakasyna tüýkürdi. \n\t‣ Toba etmek (eýlemek, kylmak) päliňden gaýtmak, gaýtmyşym etmek, puşman etmek. Ýigitlikde kylsaň toba, köp derdiňe dowa bolar (Magtymguly). Toba getirmek ýola salmak, tertibe salmak, eden işine ökündirmek. toba-tagsyr [to:vo-tağsy:r], üml., ser. Toba. \n\t‣ Uly söze toba tagsyr "uly geplemäýin" diýen manyda ulanylýan aňlatma. togalak [toğolok], syp. 1. Top, pökgi görnüşindäki. 2. Oklaw şekilli, ýasy däl. Togalak pürs. 3. göç.m. Kelte boýly hem-de inedördül. Togalak oglan. togalama [toğolomo], iş ady. Togalamak ýagdaýy. togalamak [toğolomok], işl. 1. Bir zady togalak etmek, togalak görnüşine getirmek, togarlamak. 2. Oklaw, turba görnüşine getirmek. 3. Tigirläp goýbermek, togarlamak. Olar gaýadan daş togaladylar. togalamaklyk [toğolomokluk], iş ady. Togalamak ýagdaýy. togalanmak [toğolonmok], işl. 1. Togalak bolmak. 2. Eýläk-beýläk agdarylmak, agynamak. Iti boşanyp, ekiniň içinde togalanyp oýnapdyr. 3. Ýokardan aşak aşyrylyp-aşyrylyp gitmek, togarlanmak. togalanyşmak [toğolonuşmok], işl. Köp bolup togalanmak. togalaşdyrmak [toğoloşdurmok], işl. Köp zady togalap çykmak. Ol horjuna elini sokup, alma hem nar çykaryp, ogluna tarap togalaşdyrdy. togalaşmak [toğoloşmok], işl. 1. Togalamaga kömek etmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde togalamak. Adamlar dagdan daş togalaşyp durdular. togalatmak [toğolotmok], işl. Togalamak işini başga birine etdirmek. togalaýyş [toğoloýuş], iş ady. Togalamak ýagdaýy. togap [toğa:p]: togap etmek birini ýa-da bir zady mukaddes hasap edip, daşyndan aýlanmak, şoňa çokunmak, maňlaýyňa sylmak, degirmek. Men togap edermen aýak tozlaryň (“Şasenem – Garyp”). togar [toğor], syp.,at. Kagyz, mata ýaly ýuka zatlaryň öz daşyna saralan bölegi, top. Bir togar kagyz. togarlama [togorlomo], iş ady. Togalamak ýagdaýy. togarlamak [toğorlomok], işl., gepl.d. Togalamak. togarlanmak [toğorlonmok], işl., gepl.d. Togalanmak. Ol iki ýana togarlanýardy. togarlaşmak [toğorloşmok], işl. 1. Togarlamaga kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup bilelikde togarlamak. Oglanlar üýşüp gar togarlaşdylar. togarlatdyrmak [toğorlotdurmok], işl., ser. Togarlatmak. togarlatmak [toğorlotmok], işl. Togarlamak işini başga birine etdirmek. Kakam howludaky pürsleri, çelekleri bize togarlatdy. togarlaýyş [toğorloýuş], iş ady. Togarlamak ýagdaýy. togdary [toğdory], at. Gazlar maşgalasyndan bolan uly aw guşy. togsan [toğson], san. 90 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. \n\t‣ Togsan dolmak gyşyň üç aýy, togsan güni tamamlanmak, gyş çykmak. Togsan dolup, tamam bolsun gyşymyz (Magtymguly). togsanynjy [toğsonunjy], 90 sanyndan ýasalan tertip san. togtadylmak [toğtodulmok], işl. Hereketi bes edilmek, duruzulmak. togtama [toğtomo], iş ady. Togtamak ýagdaýy. togtamak [toğtomok], işl. 1. Hereketi durmak, ýatmak, saklanmak. Harasat togtap, howa açylypdy. 2. Aýak çekmek, durmak, ýöremegi bes etmek, saklanmak. Olar uly erik agajynyň düýbünde togtadylar. togtamaklyk [toğtomokluk], iş ady. Togtamak ýagdaýy. togtaşmak [toğtoşmok], işl. 1. Köp zadyň hereketi togtamak. 2. Birneme saklanmak, ýatyşmak, az-owlak köşeşmek, duruşmak. Köşekleriň bozlaşygy birneme togtaşdy. togtatmak [toğtotmok], işl. Saklatmak, bökdetmek, duruzmak. Düýnki ýagan gar gyzgalaňly barýan işi wagtlaýynça togtatdy. togtaw [toğtow], at, gepl.d. Hereketsiz ýagdaý. togtawsyz [toğtowsuz], syp. Hemişe hereketde bolan, dynuwsyz, birsyhly, durman. Dogry, otlynyň işi elmydama togtawsyz, köp hysyrdyly işdi. togtaýyş [toğtoýuş], iş ady. Togtamak ýagdaýy. tohum at. 1. Ekmek üçin niýetlenen saýlama däne, çigit. 2. Janly bedeni emele getirýän madda, döl. 3. Hili oňat (haýwan). Tohum at. 4. Nesil, nebere, tohum-tiç. \n\t‣ Tohum almak tohumlar gögerip, düýp tutmak. tohumçylyk [tohumçuluk], at, Oba hojalygynyň tohum taýýarlaýan pudagy. tohumlama [tohumlomo], iş ady. Tohumlamak ýagdaýy. tohumlamak [tohumlomok], işl. Tohum emele gelmek, tohumlyga ýetişmek. Semzek tohumlapdyr. tohumlamaklyk [tohumlomokluk], iş ady. Tohumlamak ýagdaýy. tohumlandyrmak [tohumlonnurmok], işl. Emeli usul bilen tohum goýbermek, tohum alar ýaly etmek (haýwan hakynda). tohumlaýyş [tohumloýuş], iş ady. Tohumlamak ýagdaýy. tohumlyk [tohumluk], syp. 1. Tohum üçin niýetlenen. Tohumlyk ýorunja. 2. Tohum mal hökmünde saklanýan. Tohumlyk mal. 3. Janly organizmi emele getirýän tohumyň ýygnanýan ýeri; erkeklik jynsy. tohumsyzlyk [tohumsuzluk], at. Tohumy bolmazlyk, tohumy ýokluk. tohum-tiç [tohum-ti:ç], at. Ata-baba, kowum-garyndaş. tok üml. Towuk kowlanda aýdylýan söz. "Tok!" diýip, towugy kowdy. \n\n\n TOK [to:k], at, fiz. Elektrik zarýadlarynyň geçiriji simdäki hereketi, elektrik energiýasy, elektrik güýji. \n\t‣ Tok urmak endamyňa tok ýaýrap seňseletmek, öldürmek. toka [toko], at. 1. Guşagyň, çekiniň ujuna berkidilýän demir halka, doka. 2. Jebis durmagy üçin guşaga geýdirilýän gaýyş halka, doka. 3. zergärç. Gaýyşdan ýasalyp ýüzi kümüş şaýlyklar, guşgöziler bilen bezelen guşagyň ujuna birikdirilýän baglaýjysy, aýyltokasy. tokar [tokor], syp. 1. Beýlekilere garaňda ulurak, ekabyrrak (çaga hakynda). Aramyzda iň tokarymyz Setdardy. 2. Keýigiň çagasy. 3. Adam ady. tokaý [tokoý], at. Her hili agaçlar gögerip oturan, giden agaçlyk meýdan. Tokaýlaryň turajy, akar suwuň balygy (Mätäji). tokaýçy [tokoýçy], at. Tokaý sakçysy, tokaý gözegçisi. tokaýçylyk [tokoýçuluk], at. 1. ser. Tokaýlyk. Bu daglaryň jülgesi giden tokaýçylyk. 2. Tokaý hojalygy hakyndaky ylym. tokaýly [tokoýly], syp. Tokaý bar bolan, tokaý ösüp oturan. Tokaýly meýdanlar. tokaýlyk [tokoýluk], at. Agaçlaryň gür tokaý emele getirip oturan ýeri. Ok atsaň geçmejek sümme tokaýlyk. tokçy [to:kçy], at. Tok çekmek işleri boýunça hünärmen. Tokçy öýümize gelip, yşygymyzy ýakyp berdi. tokga [tokgo], syp.1. Togalak şekilli. Bir tokga daş. 2. Kelteden ýogyn, dolmuş, etli-ganly. Tokga adam. 3. Adam ady. tokgalabermek [tokgola:vermek], işl. Tokgalap ugramak. tokgalama [tokgolomo], iş ady. Tokgalamak ýagdaýy. tokgalamak [tokgolomok], işl.1. Bir zady togalak, tokga etmek, tokga görnüşe salmak. Palçygy tokgalamak. 2. Ep-esli puly jemläp goýmak. Bir million manady tokgalap goýdum. tokgalamazlyk [tokgolomozluk], iş ady. Tokgalap goýmazlyk. tokgalaşdyrmak [tokgoloşdurmok], işl. Bir ýan ujundan tokgalap çykmak, köp zady tokgalamak. tokgalaşmak [tokgoloşmok], işl. 1. Tokgalamaga kömek etmek. 2. Bilelikde tokgalamak. tokgalatdyrmak [tokgolotdyrmok], işl. Bir zady birine tokgalatmak. tokgalatmak [tokgolotmok], işl. Bir zady başga birine tokga-tokga etdirmek. tokgalaýyş [tokgoloýuş], iş ady. Tokgalamak ýagdaýy. toklutaý at. Ýelekleri çalymtyl-goňur, çalt ylgaýan, emma haýal uçýan uly guş. tokly at. Guzudan uly, alty aýlykdan bir ýaşyna çenli aralykdaky goýun maly. tokmak [tokmok], at. 1. Bugdaý, arpa başlaryny we ş.m. döwmek üçin ulanylýan sokudaş görnüşli, saply, süýri agaç gural. 2. göç.m. Kötek, tankyt. tokmaklama [tokmoklomo], iş ady. Tokmaklamak ýagdaýy. tokmaklamak [tokmoklomok], işl. 1. Tokmak bilen döwmek, tokmak bilen owratmak. Şu gara ýeri tokmaklasaň-da tokmaklamaly, tokmaklamasaň-da tokmaklamaly (Ýaňyltmaç). 2. göç.m. Köteklemek, käýemek, tankyt etmek. tokmaklamaklyk [tokmoklomokluk], iş ady. Tokmaklamak ýagdaýy. tokmaklanmak [tokmoklonmok], işl. 1. Tokmak bilen döwülmek. Howludaky bugdaý-da, dary-da tokmaklandy. 2. göç.m. Tankytlanmak, köteklenmek. tokmaklaşmak [tokmokloşmok], işl. 1. Tokmak bilen döwüşmek. 2. göç.m. Biri-biriňi tankyt etmek. tokmaklatmak [tokmoklotmok], işl. 1. Tokmak bilen döwdürmek. 2. göç.m. Tankytlatmak, kötekletmek. tokmaklaýyş [tokmokloýuş], iş ady. Tokmaklamak ýagdaýy. tokulatmak [tokulotmok], işl. Bir zat bilen batly urmak, ýelmemek. tokurtga [tokurtgo], at. Pele, atyza we ş.m. ýerlere suw akdyrmak, suwarmak üçin ulanylýan turba. Ýabyň tokurtgasyny dykmak. tol [to:l], at. Gaty kagyza garaýag siňdirilip ýasalýan we tamyň üstüne ýapmak üçin ulanylýan material. tolarsak [tolorsok], at. Düýäniň, sygryň aýaklarynyň dyz hamy we ondan edilýän çaryk. tolaý [toloý], syp., gepl.d. Tutuş, lomaý (pul bilen baglylykda ulanylýar). Oňa bir ýerden tolaý pul düşüpdir öýdýän. tolgundyrmak [tolğunnurmok], işl. Biynjalyk ýagdaýa salmak, howsala salmak, rahatsyzlandyrmak. Ol ýüregini tolgundyryp duran sözlerini maňa aýtdy. tolgunma [tolğunmo], iş ady. Tolgunmak ýagdaýy. Tolgunmadan ýaňa ol birbada şeýle pursatlarda uzyn gije taýýarlanyp oturan etsem- petsemlerini-de ýadyndan çykardy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). tolgunmak [tolğunmok], işl. Biynjalyk ýagdaýa düşmek, rahatsyzlanmak, kalbyňda tolgunma döremek. Onuň juwan kalby hiç haçan häzirkisi ýaly tolgunan däldir. tolgunmaklyk [tolğunmokluk], Tolgunmak ýagdaýy. tolgunyş [tolğunuş], iş ady. Tolgunmak ýagdaýy. tolgunyşmak [tolğunuşmok], işl. Köpçülikleýin tolgunmak, howsala düşmek, aladalanmak, biynjalyk bolmak. Bir howpuň bardygyny aňlan goýunlar üşerilişip seredişdiler, tolgunyşyp bir tarapa gysyldylar. tolkun at.1. Ýel, şemal we ş.m. sebäpli suwuň ýüzünde emele gelýän örküçli hereket, suwuň ýüzüniň örküçli hereketi. 2. Fiziki maýyşgak şertlerde emele gelýän yrgyldyly hereket. Sesiň howadaky yrgyldyly tolkuny. 3. göç.m. Köpçüligiň möwç almagy bilen döreýän, ýüze çykýan köçe hereketi. tolkundyrmak [tolkunnurmok], işl. Tolkun atdyrmak, tolkunly hereketi emele getirmek, tolkunlatmak. Şol wagt bir tarapdan tüweleý turup, suwy tolkundyryp, suw içmäge baran ýaňky garynjany suwa gaçyrypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). tolkunjyramak [tolkunjuromok], işl. Çalaja tolkun atyp başlamak, ýuwaş-ýuwaşdan tolkunmak. tolkunlanmak [tolkunlonmok], işl., ser. Tolkunmak. tolkunlatmak [tolkunlotmok], işl., ser. Tolkundyrmak. tolkunmak [tolkunmok], işl. 1. Tolkun atmak, herekete gelmek, çyrpynmak, çaýkanmak (suw, suwuklyk hakynda). Giň meýdanda suwlar tolkunyp başlady. 2. Yraň atmak, ygşyldamak. 3. göç.m. Möwç alyp herekete gelmek. tom [to:m], at. Eseriň aýratynlykdaky bir kitaby. Ol kän tomlary elden geçirdi. tomaga [tomoğo], at. Täze tutulan aw guşunyň kellesine ol tä eldeki bolýança geýdirilýän gaýyş gap. tomagaly [tomoğoly], syp. Kellesine tomaga geýdirilen. Tomagaly humaý kimin… (“Şasenem – Garyp”). tomalanmak [tomolonmok], işl.,gepl.d. Kelemenläp, düňderilip gaýtmak, togalanmak. Eňkamsyz goja basgançakdan aşaklygyna tomalanyp gidýär. tomaşa [tomoşo], at. Nazaryňy, ünsüňi özüňe çekýän, gyzyklandyrýan zat, gülküli, gyzykly oýun, şagalaňly waka. \n\t‣ Tomaşa etmek (eýlemek) bir zada gyzyklanyp seretmek. Tomaşa eýläp toýlarda, görenler ýagşy diýdi (Mätäji). tomaşaçy [tomoşoçy], at. Bir zada tomaşa edýän adam. Bu oýna örän köp tomaşaçy geldi. tomaşaly [tomoşoly], syp. Şagalaňly, şüweleňli. Olar topar tutup, tomaşaly baglarda seýil edýärler. tommak [tommok], at. Bir zadyň tommaryp, pökgerip duran ýeri, güberçek. tommarmak [tommormok], işl. Güberip, pökgerip durmak. tommaý [tomma:ý], at. Agajyň, taýagyň we ş.m. ujunyň ýogyn ýeri. tommuk at.1. Gum üýşürilen tümmejik, gum üýşmejigi. 2. Ýykylmazlyk, gyşarmazlyk üçin jöwen, günebakar ýaly käbir ösümlikleriň düýbüne üýşürilen gum. tommuklabermek [tommukla:vermek], işl. Tommuklap başlamak. tommuklama [tommuklomo], iş ady. Tommuklamak ýagdaýy. tommuklamak [tommuklomok], işl. Gawun-garpyz, hyýar, kädi, badamjan ýaly ekinleriň düýbüni ýumşak saklamak we ýykylmazlyklary üçin olaryň töweregine gum üýşürmek. tommuklamazlyk [tommuklomozluk], iş ady.. Tommuklamak işini ýerine ýetirmezlik. tommuklanmak [tommuklonmok], işl. Düýbüne gum üýşürilip tommuk edilmek. Pomidorlar eýýäm tommuklanypdyr. tommuklaşdyrmak [tommukloşdurmok], işl. Ýykylmazlyk, gyşarmazlyk hem-de töwereginiň gatamazlygy üçin pomidor, hyýar, kädi ýaly käbir ekinleriň düýbüne gum üýşürişdirmek. Ol pomidorlaryň düýbüni tommuklaşdyryp çykdy. tommuklaşmak [tommukloşmok], işl. 1. Tommuklamaga kömek bermek. 2. Bilelikde tommuklamak. tommuklatmak [tommuklotmok], işl. Tommuklamak işini başga birine etdirmek. Pomidorlaryň düýbüni tommuklatmaga adam tapjak bolýaryn. tommuklaýyş [tommukloýuş], iş ady. Tommuklamak ýagdaýy. tomografiýa [tomogyra:fyýa], at. Barlag üçin rentgenorafiýa usuly bilen beden agzasynyň aýry-aýry gatlaklarynyň kölege şekillerini almak. tomsuna [tomsuno], hal. Tomus wagty. Türkmenistanda tomsuna jöwzaly günler köp bolýar. tomus at. Ýylyň ýaz bilen güýz aralygyndaky yssy pasly. Tomus depesi gaýnamadygyň gyş gazany gaýnamaz (Nakyl). tomusky syp. 1. Tomus üçin niýetlenen. Tomusky klub. 2. Tomusdaky. Ony tomusky görşüm. tomzak [tomzok] at. Gaty ganatlylar maşgalasyndan bolan mör-möjek. ton [to:n], at, gepl.d., ser. Tonna. \n\t‣Ýüzüňi ton ýarym edip oturmak ýüzüňi agryljyradyp, agrassyrap gomparyp oturmak. tonna [to:nno], at. 1000 kg barabar agyrlyk ölçegi. tonnalama [to:nnolomo], iş ady. Tonnalamak ýagdaýy. tonnalamak [to:nnolomok], işl. Tonna hasaby bilen ölçemek, tonna-tonna edip bölmek. Köp tonna, tonna-tonna ( hal işliginiň goşulmasy goşulan halatynda ulanylýar). Ol şu ýyl eken ýerinden tonnalap bugdaý aldy. tonnalaýyş [to:nnoloýuş], iş ady. Tonnalamak ýagdaýy. tonnalyk [to:nnoluk], syp. Agramy tonna deň bolan. On tonnalyk maşyn. tonna-tonna [to:nno-to:nno], hal. Köp tonnalap, tonnalap-tonnalap, köp tonna möçberinde. Ýerden tonna-tonna hasyl almak. toňk s.ş.aňl.söz. Içi boş demir gap gaty ýere gaçanda ýa-da şol gaba gaty zat bat bilen degende çykýan ses. toňkarma [toňkormo], iş ady. Toňkarmak ýagdaýy. toňkarmak [toňkormok], işl. Püri, şahasy kesilen görnüşde bolmak, şonuň ýaly-da saçy syrylan ýa-da başy açyk ýagdaýda bolmak. Bir gün gelsem, kesilen tut agajy toňkaryp otyr. toňkartmak [toňkortmok], işl. Toňkaran ýagdaýa, görnüşe salmak. Ol tahýasyny geýmän, syrylan kellesini toňkardyp otyrdy. toňkarylmak [toňkorulmok], işl. Toňkaryp durmak. Çybyklary gyrkylan üzüm agaçlary keseden toňkarylyp görünýär. toňkatar at. Ýekenil tüpeň. toňkuldama [toňkullomo], iş ady. Toňkuldamak ýagdaýy. toňkuldamak [toňkullomok], işl."Toňk!" edip ses çykarmak, toňkuldyly ses çykmak. Tüpeň sesi toňkuldap çykdy. toňkuldatmak [toňkullotmok], işl."Toňk!" edip ses çykartmak, toňkuldyly ses çykartmak. Ol awa gidende, ýekenil bilen toňkuldadyp guş atardy. toňkuldaýyş [toňkulloýuş], iş ady. Toňkuldamak ýagdaýy. toňkuldy [toňkully], at. Içi boş demir gap gaty ýere gaçanda ýa-da şol gaba gaty zat bat bilen degende çykýan sesiň ady. top I, at. Içine ýel berlip oýnalýan rezin ýa-da gaýyş pökgi. Top oýnamak. \n\n\n TOP II, at. 1. Belli bir mukdardaky zatlaryň daňysy. Bir top mata. 2. Topar. Garakçy topdan aýrylany sanjar (Sopy Allaýar). Olar topy bilen toýa ugrady. \n\t‣ Top tutmak bir ýere jemlenmek, üýşmek. Ileri- gaýra dyzaşýan atlar top tutup durdular. Top urmak ýalan sözlemek, aldamak, çypdyrmak; ýapa degmeýän söz aýtmak. \n\n\n TOP III, at, harby. Ýogyn uzyn nilli we dürli ölçegli ot açýan ýarag. Toplaryň gümmürdisi. \n\n\n TOP IV, at. 1. Suw degirmeniniň çarhynyň perlerini birleşdirýän ýogyn tegelek agaç. 2. Içinden arabanyň oky geçýän togalak agaç. topalak [topolok], at, ösüml.d. Suwluk ýerlerde ösýän düýbi garaja kösükli haşal ot. topalaň [topoloň], at. Nägilelik sebäpli adamlaryň galmagally üýşmeleňi, gozgalaňy. topalaňçy [topoloňçy], at. Topalaňa gatnaşyjy. topar [topor], at. 1. Adamlaryň bir ýere jemlenen üýşmegi, toplumy. Kärendeçilikde ýaş össürimleriň uly topary işleýär. 2. Bir maksat üçin, bir kär, iş boýunça toplanan adamlaryň jemi. \n\t‣ Topar tutmak topar bolup birleşmek, bir topara üýşmek, jemlenmek. Olar topar tutup, tirkeşip ugradylar. toparlanmak [toporlonmok], işl. Topar bolup üýşmek. Toparlanyp, dörtden-bäşden kölegede otyrdylar. toparlanyşmak [toporlonuşmok], işl. Birnäçe bolup üýşmek, toparlanmak. topaz [topoz] I, at. Uly malyň aşygy. \n\n\n TOPAZ [topoz] II, at. Degirmeniň aşaky daşynyň deşigine kakylýan togalak agaç. \n\n\n TOPAZ [topoz] III, at. Gymmatbaha daş hökmünde ulanylýan dürli reňkli gaty jisim. topbak [topbok], at. 1. Nämedir bir zadyň bir ýere jemlenen üýşmegi, topar. Günbatardan bir topbak çal bulut kem-kemden süýşüp gelýärdi. 2. gepl.d. Goşgynyň bir bendi. Goşgynyň bir topbagyny ýat tutmak. topbaklama [topboklomo], iş ady. Topbaklamak ýagdaýy. topbaklamak [topboklomok], işl. Topbak- topbak etmek. topbaklanmak [topboklonmok], işl. Topbak-topbak edilmek. Ýyglan otlar bir ýere topbaklandy. topbaklaşdyrmak [topbokloşdurmok], işl. Topbak-topbak edişdirmek, bir ýere üýşürişdirmek, jemleşdirmek. topbaklaşmak [topbokloşmok], işl. Topbak etmäge kömekleşmek, üýşürişmek. topbaklatmak [topboklotmok], işl. Üýşürtmek, ýygnatmak, jemletmek. topbaklaýyş [topbokloýuş], iş ady. Topbaklamak ýagdaýy. topbak-topbak [topbok-topbok], syp. Birnäçe topbak, üýşmek-üýşmek bolup duran. Topbak-topbak ýylgynlyk. topbarma [topbormo], iş ady. Topbarmak ýagdaýy. topbarmak [topbormok], işl. Güberilip, tümmerip durmak, pökgermek. Topbaryp duran ýaňak. topbarmaklyk [topbormokluk], iş ady. Topbarmak ýagdaýy. topbartmak [topbortmok], işl. Pökgertmek, gabartmak. topbaryşmak [topboruşmok], işl. Köp zat, topbaryp durmak. topbaş at. 1. Boýy pessejik çopantelpek ösümligi. 2. Çiledäki çaga geýdirilýän başgap. topby at, gepl.d. 1. Aýallaryň kellelerine geýýän börügi. 2. Üşemezlik üçin ýaş çagalaryň kellelerine geýdirilýän, pagta salnyp syralan gulakly başgaby. topçy at. Top atyjy. Topçular bölümi. topçybaşy [topçuvaşy], at. Topçularyň ýolbaşçysy. tophana [topha:na], at. Ok-ýarag, top we ş.m. saklanýan ýer, saraý. toplama [toplomo], iş ady. Toplamak ýagdaýy. toplamak [toplomok], işl. Bir ýere üýşürmek, ýygnamak, jemlemek. Sygyrlarymy toplap, ýüzümi oba tarap öwürdim. toplamaklyk [toplomokluk], iş ady. Toplamak ýagdaýy. toplanmak [toplonmok], işl. 1. Ýygnanmak. Gelnalyjy toplandy. 2. Ýygnalmak, bir ýere üýşürilmek. Bir gujak ýüň toplandy. toplanylmak [toplonulmok], işl., ser. Toplanmak. toplanyşmak [toplonuşmok], işl. Bilelikde toplanmak, köp bolup üýşmek. Ýowara gatnaşjaklar toplanyşdylar. toplaşdyrmak [toploşdurmok], işl. Birnäçe zady toplap bolmak; bilelikde toplamak. toplaşmak [toploşmok], işl. Ýygnaşmak, zatlary ýygnamaga kömekleşmek. Edebi miraslary toplaşmak. Sürini toplaşmak. toplatmak [toplotmok], işl. Üýşürtmek, ýygnatmak. toplaýyş [toploýuş], iş ady. Toplamak ýagdaýy. toplum at. 1. Üýşmeleň, topar. Oglanlar toplumy bilen toýa ugradylar. 2. Bir kitaba girizilen çeper eserleriň ýa-da resminamalaryň ýygyndysy. Ol öz goşgular toplumyny çap etdirdi. 3. Birnäçe bölekden ybarat; köp bölek. Binalar toplumy. toplumgaçar [toplumğaçar], at. El topy bilen oýnalýan oýun. toplumlaýyn [toplumloýun], hal. Köp, birnäçe zatlary, toparlary, işleri we ş.m. öz içine alýan. toplum-toplum syp. Topar-topar, birnäçe toplum, üýşmek-üýşmek. Oglan-uşak toplum-toplum bolup üýşerdiler. topografiýa [topogyra:fyýa], at. Haýsydyr bir ýeriň geografik we geometrik elementlerini şekillendirmegiň usullaryny öwrenýän ylmy ugur. topologiýa [topoloğyýa],at. Matematikanyň geometrik figuralaryň has umumy häsiýetlerini, alamatlaryny öwrenýän bölümi. toponimika [toponi:mika], at. Dil biliminiň geografik has atlary öwrenýän bölümi. toprak [topurok], at. 1. Ýeriň üstki gatlagyny emele getirýän, hasyl berýän gum, topur. 2. göç.m. Önüp-ösülen ýer, ýurt. Bu topragyň her bir künji – meniň Watanym. 3. dokm. Halynyň, palasyň başlanýan we gutarýan ýerindäki eriş kakylýan ýer. Men halynyň ýaňy topragyny kakdym. topuk at. Aýagyň ökje bilen injik süňküniň birigýän ýerindäki iki tarapa tokgaryp çykyp duran süňk. topuklyk [topukluk], at. Topugyň ýerleşýän ýeri. Meniň topuklygym agyrýar. topuldyrmak [topullurmok], işl. Topulmaga mejbur etmek. Çopan küşgürip itlerini topuldyrdy. topulma [topulmo], iş ady. Topulmak ýagdaýy. Onuň üstüne topulmaň näme? topulmak [topulmok], işl. Biriniň ýa-da bir zadyň üstüne okdurylmak, hüjüm etmek. At salanda, doňuz kimin topulyp, Aýylaýyn asylyşy gerekdir (Magtymguly). topulmaklyk [topulmokluk], iş ady. Topulmak ýagdaýy. topulmazlyk [topulmozluk], iş ady. Topulmak hereketini etmezlik. topulybermek [topuluvermek], işl. Topulyp başlamak. It ýat adam görse topulyberýär. topulyşmak [topuluşmok], işl. Bile topulmak; biri-birine hüjüm etmek. topur at. 1. ser. Toprak 1. Dogduk ýerimiň topuryny gözüme sürtdüm. 2. Topragyň toýun gatyşykly zire-zire bolup duran görnüşi, gum. tor at. 1. Balyk, guş we ş.m. tutmak üçin inçe ýüpden ownuk gözenek-gözenek edilip örülen enjam. 2. Gawunyň daşyndaky çyzmyklar. 3. Zat salmak üçin ýüpden we ş.m. taýýarlanýan gözenekli hojalyk esbaby. Onuň bir elinde kartoşkadan, düýp sogandan, almadyr pomidordan, kelemden hyryn-dykyn bolan tory bardy (B. Annageldiýew). \n\t‣ Tora düşmek (düşmezlik) birini ýa-da bir zady hile gurup ele salmak. Laçynam, düşdüm toruňa, Arap gardaş, aman-aman! (“Görogly”). Tora salmak ser. Tora düşmek. Gaç garry duşman ýanyndan, Tora salar al biläni (Mätäji). Tor gurmak birini ele düşürmek üçin hile duzagyny gurmak. Pelek bize egri bakyp, Tor gurupdyr daşymyza (Magtymguly). toragaç [torağaç], at. Tor dokalanda (örülende) onuň gözleriniň deň bolmagy üçin ulanylýan agaç gural. toraňňy [toroňňy], at, ösüml.d. Derýa ýakalarynda, ýap boýlarynda ösýän agaç. Derýanyň iki ýan kenarynda mähnet toraňňylar ösüp otyrdy. toraňňylyk [toroňňuluk], syp. Toraňňynyň köp biten ýeri, toraňňy jeňňeli. Olar toraňňylykda duşdular. torba [to:rvo] at. Içine dürli zat salmak üçin ulanylýan dokama ýa mata gap. \n\t‣ Torba sakgal tegelenip duran uly sakgal. Torba sakgal gojalar. torbalamak [to:rvolomok], işl. Torba bilen almak, torbany dolduryp almak. Torbalap käşir getirdim. torbalyk [to:rvoluk], syp. Torba dokamak, tikmek üçin gerek bolan (ýüp, eriş we ş.m. zatlar). torç I, at. Balygyň arkasynda çykyşyp duran gyýyk süňkjagazlar. \n\n\n TORÇ II: torç bolmak köp basgylanmak, depelenmek (ýer hakynda). Torç etmek köp depgilemek, basgylamak, depeşek etmek. Depäniň üsti basgylanyp, torç edilipdi. torgaý [torğoý], at. Serçeler maşgalasyndan bolan, reňki ýeriň reňkine meňzeş, petekesi we döşi, köplenç, menekli guş; mollatorgaý. Uzakdan joşgun bilen saýraýan torgaýlaryň jüýp-jüýbi eşidilýärdi. torgaýlamak [torğoýlomok], işl. Iri-iri bolup ýagmak, petde-petde bolup tozgalap ýagmak (gar hakynda). Gar torgaýlap ýagýardy. torguş [torğuş], at. Eldeki edilen ýabany aw guşy. Oturşyň torguşa meňzär, Seniň gözleriň gözleriň (Halk aýdymyndan). Tutdurmaz sen, torguşum, beýewana çykar sen (Kemine). torlama [torlomo], iş ady. Torlamak ýagdaýy. torlamak [torlomok], işl. 1. Ýyrtygy, deşigi tor salyp tikmek, çatmak. Ol horjunyň ýyrtylan ýerlerini mäkäm torlady. 2. Bir zadyň daşyny tikip, tor bilen örtmek. Esgi pökgini torlamak. 3. Käbir bakja önümleriniň daşy tor çyzmyklar bilen örtülmek. Bu gawun çalaja torlap ugrapdyr. torlamaklyk [torlomokluk], iş ady. Torlamak ýagdaýy. torlanmak [torlonmok], işl. Ýyrtygy, deşigi tor salnyp tikilmek; daşy tikilip tor bilen örtülmek. Torlanan pökgi. torlaşdyrmak [torloşdurmok], işl. Geýimiň, jorabyň, haltadyr ganaryň we ş.m. ýyrtyk, deşik ýerlerini tor salyp tikişdirmek. torlaşmak [torloşmok], işl. 1. Torlamaga kömekleşmek. 2. Bileleşip torlamak. Ýüň joraplary torlaşyp oturmak. torlatdyrmak [torlotdurmok], işl., ser. Torlatmak. torlatmak [torlotmok], işl. Torlamak işini başga birine etdirmek. Ýyrtyk ganarlary torlatdyk. torlaýyş [torloýuş], iş ady. Torlamak ýagdaýy. torly syp. Ýüzi tor bilen örtülen (gawun hakynda). Onýança sakçy eline bir torly gawun alyp, kümäniň içine girdi. torsarma [torsormo], iş ady. Torsarmak ýagdaýy. torsarmak [torsormok], işl. Gaharlanyp, öýkeläp ýüz-gözüňi çytmak, ýüzüňi turşatmak, kineli görnüşe girmek. Seniň bujagaz torsarmaň nämäniň alamaty? torsarmaklyk [torsormokluk], iş ady. Torsarmak ýagdaýy. Torsarmaklyk saňa gelişmeýär. torsarmazlyk [torsormozluk], iş ady. Torsaryp durmazlyk. torsartmak [torsortmok], işl. Ýüz-gözüňi üýtgetmek, turşatmak, egşitmek. Ol ýüzüni torsartdy. torsarylmak [torsorulmok], işl., ser. Torsarmak. Dostum, sen näme beýle torsarylýarsyň? torsarylyşmak [torsorluşmok], işl. Birnäçe ýa-da köp bolup torsorulmak. torsaryş [torsoruş], iş ady. Torsarmak ýagdaýy. torsaryşmak [torsoruşmok], işl. Birnäçe bolup torsarmak. torsuk at. Tumşugy ak zolakly, gysga aýakly ýabany haýwan, sakartorsuk. Agsak keýik müň torsuga ýetdirmez (Nakyl). \n\t‣ Torsuk ýaly etli-ganly, semizje (çaga hakynda). tortemen at. Tor örmek (dokamak) üçin ulanylýan agaç gural. torum [to:rum], at. Alty aýdan bir ýaş aralygyndaky uly köşek. Men öňünden baraýyn, Gyz toýuny göreýin, Gapy tutan gonaga, Torum pulun bereýin (Hüwdi). tosaňsyramak [tosoňsuromok], işl. Nägile bolup, gaharlanyp torsarylmak, tossaň-tossaň etmek. Ol gaharlanyp tosaňsyrap gitdi. tosaňsyraşmak [tosoňsuroşmok], işl. Birnäçe bolup bilelikde tosaňsyramak. tosaň-tosaň [tosoň-tosoň]: tosaň-tosaň etmek ser. Tosaňsyramak. toslama [toslomo], 1. iş ady. Toslamak ýagdaýy. Töweregindäkiler onuň çyna berimsiz toslamasyny keýpiköklük bilen diňleýärdiler (“Edebiýat we sungat”). 2. Bir zat ýa biri hakynda oýlanyp tapylan ýalan gürrüň. toslamak [toslomok], işl. Toslama, ýalan gürrüň tapmak, ýalan sözlemek, özüňden oýlap gep tapmak. toslamaklyk [toslomokluk], iş ady. Toslamak ýagdaýy. toslanmak [toslonmok], işl. Toslama gürrüň tapylmak. Toslanyp tapylan gürrüň. toslaşdyrmak [tosloşdurmok], işl. Birnäçe zady toslamak. toslatmak [toslotmok], işl. Ýalan gürrüň çykartmak. toslaýyş [tosloýuş], iş ady. Toslamak ýagdaýy. tosun syp. Iş görmedik, işe bişişmedik ýa-da köp wagtlap iş etmän, eli işden çykan. Tosun pyýada basym ýadady. tosunlyk [tosunluk], at. Iş görmän, işe bişişmän ýa-da köp wagtdan bäri iş etmän, işden çykmaklyk ýagdaýy. toşap [toşop], at.1. Üzüm, gawun, garpyz ýaly miwe hem bakja ekinlerinden suwy gaýnadylyp alynýan süýji, goýy önüm. toşaply [toşoply], syp. Düzüminde toşap bolan, toşap goşulan. Toşaply süýji. tot at. Howanyň ýüzüni gaplap alýan tozan, çaň. totam [totom], at. Öwlat hasaplanýan adamlaryň aýallarynyň hormat bilen tutulýan ady. totlanma [totlonmo], iş ady. Totlanmak ýagdaýy. totlanmak [totlonmok], işl. Tot bilen örtülmek, tot emele gelmek, tot basmak. Gijara ýel turjak ýaly edip, howa totlandy. totly syp. Tot gaplap alan, gurşap alan. Garşyda seleňläp duran dagyň başy hem totludy. totuýa [to:tuýo], at, k.d. Sürme, göze sürtülýän daş (rowaýata görä, ol gözüň görgürligini artdyrýar). Adamlaryň asly birdir, biri-birinden parhyýa, Biri başyň agyrydyr, biri gözge totuýa (Nakyl). Kylaý men hem ýüzün köňlüm zyýasy, Gadam topragyny göz totuýasy (Sopy Allaýar). Totuýa eýlesem gadam tozundan (Kemine). toty [to:ty], at.1. Tropik ýurtlarda ýaşaýan we käbir aýdylan sözi gaýtalap bilýän dürli reňkli owadan tokaý guşy. Toty, bilbil mesgen tutan, Howaly baglar görüner (Magtymguly). Toty kimin suhanwer, sözläp, şirin tile gel (Kemine). 2. Gyza dakylýan at. tow at. 1. Bir zady towlamak netijesinde salynýan burgy. Ýüpüň towy. 2. Açar bilen towlanyp, pružiniň ýetirilýän iş ýagdaýy (ol sagady ýa-da şoňa meňzeş bir enjamy herekete getirmek üçin peýdalanylýar). Tow berilýän oýunjak. 3. göç.m. Nägilelik, öýke. Gep ara tow düşürmän saklamakda bolsa gerek. towakga [towokgo], at. Birinden edilýän haýyş. Towakga etmek. towar [towor], syp. 1. Keýkerip duran. Towar owlak. 2. Buýra-buýra, burum-burum. Towar saçlyja gyz. 3. Gyza dakylýan at. towarmak [towormok], işl., gepl.d. Towly bolmak, buýralanmak. towartmak [towortmok], işl. Towaryp duran görnüşe getirmek. Ýaňyja boglan gulpagyny towardyp oturan gyzjagaz öz bilýän zadyny aýtdy. towar-towar [towor-towor], syp. Towary köp bolan (saç hakynda). towarylmak [toworulmok], işl., ser. Towarmak. towazzyg [towozzy:ğ], at, k.d. Kiçi göwünlilik, özüňi kiçi tutmaklyk. Tekepbire – tekepbir, lowazzyga – towazzyg (Nakyl). Mämmet han patyşanyň gaşyna baryp, tagzym we towazzyg bilen iki bükülip salam berdi (“Saýatly - Hemra”). towça [towço], at.1. Däridir seçmäniň üstünden peşeňe dykylýan keçe, mata we ş.m. zatlar. 2. Gäminiň jaýryklaryna dykylýan ýagly esgi we ş.m. zatlar. Gäminiň jaýryklary towça bilen dykyldy.3. Ýörite urgan üçin işilen ýüpüň bir dini, bir gaty. towha [towho], at. Aşygyň alçydan beýleki eşek münen tarapy. \n\t‣Alçy mündürip, towha gopdurmak birini oýnamak. Gelin-gyzlar ony oýnap, alçy mündürip, towha gopdurýarlar (A. Gowşudow). towhuldama [towhullomo], iş ady. Towhuldamak ýagdaýy. towhuldamak [towhullomok], işl. Towhulduly güňleç ses çykmak, güňleç seslenmek. Tüpeňiň sesi towhuldap çykdy. towhuldamaklyk [towhullomokluk], iş ady. Towhuldamak ýagdaýy. towhuldaşmak [towhulloşmok], işl. Köp zat towhuldamak. Baýramçylyk agşamy tüpeň sesleri zarp bilen towhuldaşýardylar. towhuldatdyrmak [towhullotdurmok], işl., ser. Towhuldatmak. towhuldatmak [towhullotmok], işl. Towhuldyly güňleç ses çykartmak, güňleç seslendirmek. Ol towhuldadyp atyp goýberdi. towhuldaýyş [towhulloýuş], iş ady. Towhuldamak ýagdaýy. Toplar atylanda, olaryň towhuldaýşy daşdan eşidilýärdi. towhuldy [towhully], at. Tüpeň, top we ş.m. atylanda çykýan güňleç sesiň ady. Towhuldy deränin içini ýaňlandyrdy. towk at, k.d. Duzak, halka, bent, tor. Towk salar al biläni (Mätäji). towky at. Başa düşen bela, sütem, jebir, garamat. towlabermek [towla:vermek], işl. Towlap başlamak. towlam [towlom], at. Bir zadyň towlanan bölegi. Bir towlam kak. towlama [towlomo], iş ady. Towlamak ýagdaýy. towlamak [towlomok], işl. Tow bermek, işmek, burmak. towlamaklyk [towlomokluk], iş ady. Towlamak ýagdaýy. towlamazlyk [towlomozluk], işl. Towlamak işini amal etmezlik. towlam-towlam [towlom-towlom], syp. Köp ýerine tow düşen, bulaşyk, burum-burum bolan. Eşegiň aýagyna daňylýan ýüp towlam-towlam bolupdyr, açar ýaly däl. towlanjyramak [towlonjuromok], işl. 1. Agyry we ş.m. zerarly eýläk-beýläk buruljamak. Balam janyna ýaranyp bilmän, towlanjyrap ýatyr (B. Kerbabaýew). 2. Näz-kereşme etmek. Gyz towlanjyrap, ýüzüni aňryk öwürdi. 3. Nägilelik, närazylyk bildirmek. towlanmak [towlonmok], işl. 1. Tow berilmek, burlan, işilen ýagdaýda bolmak. 2. Agyry we ş.m. zerarly eýläk-beýläk burulmak, bükülmek. Aňkar gyzardy, towlandy, "wah-wah-eý!" diýip, böwrüni tutdy (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Nägilelik, närazylyk bildirilmek, boýun gaçyrmak. Gelmändiň erkiňe özüň bu ýerik, Edersiň towlanman hyzmat içerik (A. Kekilow). towlanyşmak [towlonuşmok], işl. Burum- burum bolup durmak (köp zat hakynda). Tapgyr- tapgyr ösýär bahar şemaly, Suwlar towlanyşyp, çasly akýardy (N. Pomma). towlaşdyrmak [towloşdurmok], işl. Tow berişdirmek, buruşdyrmak. Gaşlaryny sypaşdyryp, murtlaryny towlaşdyrdy (A. Durdyýew). towlulyk [towluluk], at. 1. Towy barlyk. 2. göç.m. Närazylyk, öýkelilik; kinelilik. towlurak [towlura:k], syp. Az-kem towly. towly syp. 1. Tow berlen, towy bar bolan. Üçünjisi – gözleri ýanyp duran, seňrigi tüňňi, murty towly, sakgaly çotga ýaly, reňki öçük, inedördül bir adamdy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Öýkeli, närazy; kineli. Biri-biriňe gaharly, towly gezip ýörmek gowy däl. towsaklama [towsoklomo], iş ady. Towsaklamak ýagdaýy. towsaklamak [towsoklomok], işl. 1. Duran ýeriňde gaýta-gaýta ýokaryk towusmak, bökjeklemek. 2. Bökjekläp öňe hereket etmek, towsup-towsup gitmek. Şol wagt on ýaşlarynda bir gyz towsaklap gelip, eýwanyň daş ýüzüne serhet çekýän agaja ýapyşdy (B. Kerbabaýew). towsaklamaklyk [towsoklomokluk], iş ady. Towsaklamak ýagdaýy. towsaklamazlyk [towsoklomozluk], iş ady. Towsaklap hereket etmezlik. towsaklaşmak [towsokloşmok], işl. Köp bolup towsaklamak, köp bolup bökjekleşmek. Biz "Aýak bişdi, wäk-wäk!" diýşip, towsaklaşardyk (B. Gulow). towsaklatmak [towsoklotmok], işl. Birini towsaklar ýaly etmek; bökdürmek, towusdyrmak. towsaklaýyş [towsokloýuş], iş ady. Towsaklamak ýagdaýy. Men owlak-guzujyklaryň towsaklaýşyny görüp, olara tomaşa edýärdim. towsulmak [towsulmok], işl. Bir zadyň üstünden ýa-da bir zady aljak bolup ýokaryk bökülmek. Täze öý tutulanda tuýnükden ýaglyk asylyp towsulmak adaty türkmende gadymdan bäri dowam edýär. towsuşmak [towsuşmok], işl. Köp bolup towusmak, böküşmek. Şol gün obanyň çagalary öňküsinden hem ir ördüler: towsuşdylar, ylgaşdylar, kowalaşdylar (H. Ysmaýylow). towşan [towşon], at. 1. Gemrijiler maşgalasyndan bolan, gulaklary uzyn, mymyk tüýli süýdemdiriji, ýabany haýwan. 2. Müçe hasabynda dördünji ýylyň ady. 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Towşana dogduk depe her kime öz doglan ýeri, önüp-ösen ýurdy eziz. Towşana salaýmaly bolmak gaty horlanmak, arryklamak, taza dönmek. Towşan ýürek gaty gorkak, sähel zada ziňkildäp duran. towşandodak [towşonno:dok], at. ösüml.d. Boýy 20-30 sm ýetýän köpýyllyk ýabany ot. towuk 1. at. Ýumurtgasy, eti iýmit üçin peýdalanylýan, öýde saklanýan guşuň bir görnüşi. Ak towuk, ala towuk, Daňdan gygyrýan towuk, Biz ýara näme diýdik, Ýar ýüzi bizden sowuk (Monjugatdy). Towuk ýedi hazynanyň biri (Nakyl). Ak towuk saman saçar, Öz aýbyny özi açar (Nakyl). 2. ser. Takyk. \n\t‣ Towugyna tok diýmezlik birine ynjar ýaly, bähbidine zelel ýeter ýaly zat diýmezlik, edeniň däl diýmezlik, edenine doly mümkinçilik bermek. Towuk basyrmak jüýje çykartmak üçin kürk bolan towugyň aşagyna ýumurtga goýmak. towukçy at. Towuk saklaýan, idedýän adam. towukçylyk [towukçuluk], at. Oba hojalygynyň öý guşlaryny ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan pudagy. Daýhan işi Aýjäjege asylam ýat däldi, onda-da towukçylyk (T. Gurbanow). towusdyrmak [towussurmok], işl. 1. Towusmaga mejbur etmek; bökdürmek. Çapyksuwar atyny päsgelçilikden towusdyryp geçdi. 2. Eliňde bökjekletmek. Çagalaryny ellerine alyp, şapba-şapba ogşap, towusdyryp öýlerine tarap gitdiler (A. Durdyýew). towusma [towusmo], iş ady. Towusmak ýagdaýy. towusmak [towusmok], işl. 1. Bir ýerden ikinji bir ýere bökmek. Söze salym ýok, ol adam howlynyň içine towsup düşdi (A. Gowşudow). Ol obanyň gyrasyna geleninden pyrgundan towsup düşdi-de, tüssäniň içinde gözden ýitdi (H. Ysmaýylow). 2. Duran ýeriňde bökmek. Çagajyk enesini görende diriň-diriň towusdy. towusmaklyk [towusmokluk], iş ady. Towusmak ýagdaýy. towuş at, k.d. 1. Ses, owaz. Kim sen, janym menden habar sorar sen, Towuşyňny juda mazaly gördüm (Andalyp). 2. göç.m. Agy sesi. towza [towzo], at. Degirmende galla üwelende degirmençiniň alýan haky. Kilwan dänäni çekende, Ýa-da towzasyn çykanda, Huşuny gaçyryp indi, Ýalňyşardy häli-şindi (Ç. Aşyrow). toý at. Biriniň ýa-da bir zadyň şanyna edilýän uly meýlis, şagalaň, dabaraly geçirilýän çäre. Ogul toýy. Gelin toýy. Jaý toýy. Ýaş toýy. \n\t‣ Toýa garramak ýok toýuň gadyry gaçmaz, oňa soň görünseňem bolar. Toýa gatnaşaly ser. Toýda duşuşaly. Toýdan soňra – tomaşa etmeli wagty geçenden soň ediljek bolunýan iş, çäre hakynda aýdylýar. Toýdan soňra – tomaşa, orakdan soňra – hoşa (Nakyl). Toýda duşuşaly 1) toý ýerinde hoşlaşylanda aýdylýan arzuw. 2) ýas ýerinde "indi şeýle ýerde duşuşmaly bolmasyn!" diýen manyda ulanylýan hoşniýetli arzuw. Toýdan – topukça"toýdan näme ýetse-de razy bolmaly, nägile bolmaly däl" diýen manydaky aňlatma. Toýda tozsun "mydama toýda geýip ýyrt, toýlara ýarasyn, toýda geý" diýen manydaky aňlatma. Toý gatanjy biri toý edende garyndaşlary, dost-ýarlary tarapyndan kömek hökmünde berilýän zat. Toý gurmak 1) toý etmek. 2) şatlanyp meýlis etmek, şatlykly, şowhunly ýagdaýda oturyşmak. Ýigitler meýlishanada toý gurýardylar. Toý paýy toýda toýa gelenlere berilýän sowgat. Toýuň başyny tutmak toýy gurmak, toý edip ugramak. Emma weli öz ataň toýuň başyn tutmasa, Beýle toýuň bir ýany kem bor eken, dostlarym (K. Gurbannepesow). Toý ýaglygy toýa gelenlere içine toý paýy salnyp berilýän ýaglyk. Toýuňda gaýtsyn! "toýuňyza gatanç etmek bize-de miýesser etsin" diýen manyda ulanylýan aňlatma. toý-baýram [toý-vaýram], at. Baýramçylyk, şagalaňlyk. Goç ýigide toýdur baýram, Her iş gelse il biläni (Magtymguly). Şu günler, hudaýa şükür, ýöne toý-baýram bolup dur. toýçulyk [toýçuluk], at. 1. Toý geçirilýän ýer. 2. Toý-tomaşanyň köp geçirilýän wagty. Geçen ýyl toýçulyk ýyly boldy. toýçy at. 1. Toýa gatnaşýan adam. Sagda- solda toýçy ýaly üýşüp duran ýigitler "Bök-de bök!" boluşdylar (A. Gowşudow). 2. Tomzagyň çagasy, owunjak, kiçijik tomzak. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣Toýçy ýaly eýläk-de beýläk, gaýda-gaýmalaşyk (köp adam hakynda). Agyr mähelle giň howlynyň içinde ýerleşmedik bolara çemeli, howlynyň dört töwereginde-de adamlar toýçy ýalydy (A.Gowşudow). toýhana [toýha:na], at. 1. Toý edilýän, toý geçirilýän ýer, jaý. Toýhananyň oduny, Ýylgynmyşyn, ýar-ýar (Toý aýdymyndan). 2. At çapyşygynda: pellehana. Gyrguş taýak basdyrym meýdan salyp, toýhananyň duşundan süýnüp geçdi (A. Gowşudow). toýlama [toýlomo], iş ady. Toýlamak ýagdaýy. toýlamak [toýlomok], işl. 1. Toý etmek, toý gurmak, toý geçirmek, toý bermek. Biz täze ýylda täze jaýa göçüp baryp, goşa toýy toýladyk. 2. Kaýyl bolmak, şükür etmek. Ol-a gowy eken. Oňa garanyňda biziň diýýän adamymyz toýlaýmaly. toýlamaklyk [toýlomokluk], iş ady. Toýlamak ýagdaýy. Onuň toýuny gaýra goýman toýlamaklyk maslahat bilindi. toýlamazlyk [toýlomozluk], iş ady.. Toýy sowmazlyk; toý geçirmezlik. toýlanmak [toýlonmok], işl. Toý edilmek, geçirilmek. Garaşsyzlyk toýy toýlanjak dabaraly güne uly taýýarlyk görülýär. toýluk syp. Toý üçin alnan, taýýarlanylan, niýetlenen zat. \n\t‣ Toýluk bolsun! bu dileg ýaş, jaý, gelin toýy tutýan adama aýdylýar. toýly syp. 1. Mydama toý ýagdaýynda bolan. 2. göç.m. Göwreli, göwresinde çaga bar bolan (aýal). Gelniňiz hem, tüweleme, toýly eken! 3. Oglana dakylýan at. toý-meýlis at. Toý-baýram, baýramçylyk. Toý-meýlis gezen bagşylar, Ýary gördüňmi, gördüňmi? (Halk aýdymyndan). toýnak [toýnok], at. 1. Käbir süýdemdiriji haýwanlaryň aýaklarynyň gutaran ýerindäki buýnuz gabyk. At toýnagynyň dükürdisi. 2. göç.m. Aýak (nägile äheňde). Öläýmesem, bu öýe olaryň toýnagy düşmez (B. Pürliýew). \n\t‣ Toýnagy düşmezlik bir ýere baryp bilmezlik, gatnaşyk etmezlik. Toýnagyny gyrkmak biriniň bir ýere gelmegini, barmagyny bes etdirmek. Toýnak salmak depmek. Ýaby gulagyny gypyp, birden goşa toýnagy saldy-da ýazzyny berdi (A. Durdyýew). toýnakly [toýnokly], syp. Toýnagy bolan. Agyzla gapdyrma, toýnakla depdirme (Nika gyýlanda edilýän arzuw). toýnuk at. 1. Esasan düýä, eşege odun ýüklenende, ýüpi aňsatlyk bilen daňar we çözer ýaly ulanylýan, ýüpüň ujuna dakylýan haçjaly agaç. Ýüp syrygar, toýnukdan geçer (Nakyl). 2. Uly mallaryň buduna, goýun ýaly ownuk mallaryň gulagyna toýnuk görnüşinde basylýan tagmanyň bir görnüşi. – Budunyň ýüzi toýnuk tagmaly üç ýaşar düýe gören-ä dälsiňiz? – diýip, menden sorady (N. Geldiýew). 3. Deriniň ýygyrtlaryny ýazmak üçin gural. Deri toýnuk bilen işlenýär. 4. Aşak ujy tutar ýaly edilip kesilen haçja (çagalar onuň iki ujuna rezin dakyp ýaý edinýärler). \n\t‣Durnam – toýnuk! Ýazyň günleri durna sürüsi toýnuk şekilini emele getirip, ýokardan uçup geçende, köplenç, çagalar tarapyndan gygyrylyp aýdylýan aňlatma. toý-tomaşa [toý-tomoşo], at. Toý we tomaşa. Toý-tomaşa, märeke ýok, meýlis ýok, Köňül arzuw eýlär, Watanym, seni (Zelili). toý-tomgy [toý-tomğy], at, ser. Toý we şoňa meňzeş üýşmeleňler. Ol mamasynyň diş-dyrnak bolup, azap baryny siňdirip geýdiren bu egin-eşigini negada bir toýda-tomguda geýip çykarýardy (A.Gowşudow). toýun at. Topragyň ýelmeşegen özli görnüşi, şykgy. Toýun palçyk. toýunsow syp. Toýun garyndyly, toýun gatyşykly. Toýunsow ýerler. toz [to:z], at, ser. Tozan. At toýnagynyň tozy asmana galdy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Toz gopdurmak bir zat üçin goh-galmagal etmek, gykylyk etmek. tozabermek [to:za:vermek], işl. Tozap başlamak. tozagyç [tozoğuç], syp. Tozap duragan, tozap pytragyç. Çäge tozagyç bolýar. tozama [tozomo], iş ady. Tozamak ýagdaýy. tozamak [tozomok], işl. Tozan turmak, ýel, şemal we ş.m. sebäpli çäge, gum syrap durmak, sowrulmak. tozamaklyk [tozomokluk], iş ady. Tozamak ýagdaýy. tozamazlyk [tozomozluk], işl. Tozap durmazlyk. tozan [tozon], at. Topragyň, çägäniň, kirşeniň howadaky ýa-da her hili zatlaryň üstüne ýygnanýan owunjak bölejikleri, çaň, toz. Buz üstünde tozan arama (Nakyl). Eý, geçi, aňyrrakdan ýöre, tozan edýärsiň (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣ Tozan turuzmak alagalmagal etmek, goh, zenzele turuzmak. tozanjyramak [tozonjuromok], işl. Az- owlak tozan turmak, wagtal-wagtal tozap durmak. Tozanjyrap agşam düşdi, Hemişeki düşüşi dek (Ç. Aşyrow). tozanlamak [tozonlomok], işl. 1. Tozan turmak, tozanly ýel öwüsmek Howa tozanlap dur. 2. Tozan, çaň basmak. Sekiniň üstündäki keçe tozanlap ýatyr. 3. gepl.d. Çilim çekmek, tütetmek. tozanlandyrmak [tozonlonnurmok], işl. Gülüň tozgasyny birinden beýlekisine geçirmek. Bal arylary güllere gonup, olary tozanlandyrýar. tozanlandyrylmak [tozonlonnurulmok], işl. Gül tozgajyklary beýleki ösümligiň gül tozgasy bilen çakyşdyrylmak. On-on bäş gün gülleýän aýratyn tohum döretmeli, ol hem şu iki tohumyň tozanlandyrylmagyndan emele geljek (A. Gowşudow). tozanlanmak [tozonlonmok], işl. Gül tozgajyklary arkaly çakyşmak. Erik gülleri tozanlanypdyr, gülleri dökülýär. tozanlatmak [tozonlotmok], işl. 1. Gül tozgajyklaryny ýaýratmak, gül tozgajyklary arkaly çakyşdyrmak. 2. Tozan etmek, tozan turuzmak, töwerege tozan ýaýratmak. Ol maşynyny tozanladyp, tiz obadan çykdy (G. Kulyýew). tozanlaýyş [tozonloýuş], iş ady. Tozanlamak ýagdaýy. tozanly [tozonly], syp. Tozan basan, tozany köp. Tozanly ýol. tozaşmak [tozoşmok], işl. Köp zat tozamak, ýerli-ýerden tozamak. tozatdyrmak [tozotdurmok], işl., ser.Tozatmak. tozatmak [tozotmok], işl.1. Tozan turuzmak, howany çäge, gum bilen örtmek. 2. gepl.d. Bolmajak zady aýdyp goýbermek. Ba-a! Sen nireleri baryp tozatdyň? (B. Kerbabaýew). tozaýyş [tozoýuş], iş ady. Tozamak ýagdaýy. tozdurmak [tozzurmok], işl.1. Biriniň öýüni, malyny, emlägini zorluk bilen almak, talamak, emläksiz, mal-mülksüz goýmak, dargatmak, batyrmak. 2. göç.m. Geýip köneltmek, geýip ýyrtmak, dargatmak. – Bar, inim, nesip etsin, toýda tozdur – diýdi (H. Derýaýew). tozdurylmak [tozzurulmok], işl. Dargadylmak, talanmak. Bu oba ozal faşistler tarapyndan tozdurylypdyr (A. Gowşudow). tozga [tozğo], at, gepl.d. 1. Tozgalaýan ösümlikleriň tozgalygynda ýerleşýän köp mukdardaky göze görünmeýän erkeklik jyns öýjükleri. Eglişip oturan gamyşlaryň tozgasy suwa degäýjek-degäýjek bolýardy (“Edebiýat we sungat”). 2. Boýy 20-30 sm ýetýän köpýyllyk ýabany süýtleňňijiň ýeliň ugruna uçup gidýän tohumly übtügi. 3. Bir zadyň ýeňiljek tozaýan übtügi. Gar tozgasyn sepeläp, Ýanwar aýymyz geldi (K. Gurbannepesow). tozgalama [tozğolomo], iş ady. Tozgalamak ýagdaýy. tozgalamak [tozğolomok], işl.1. Tozgasy tozap uçmak, tozgasy şemala göterilip ýaýramak. 2. Şemal bilen garyşyp ýagmak (gar hakynda). Gar tozgalamaga başlady. tozgalamaklyk [tozğolomokluk], iş ady. Tozgalamak ýagdaýy. tozgalanmak [tozğolonmok], işl. Gül tozgajyklar arkaly çakyşmak. tozgalaşmak [tozğoloşmok], işl. Köp zat tozgalap başlamak. Toraňňyň tozgasy tozgalaşyp, ýerden asmana göterilýärdi. tozgalatmak [tozğolotmok], işl. Tozgasyny dargatmak, tozgany töwerek-daşa ýaýratmak. tozgalaýyş [tozğoloýuş], iş ady. Tozgalamak ýagdaýy, hereketi. Akbaşyň tozgalaýşyny gördüm, edil gar ýagýan ýaly. tozgunçylyk [tozğunçuluk] 1, at. Dargap gidijilik, deregi ýitijilik, tozup gitmeklik. tozma [tozmo], iş ady. Tozmak ýagdaýy. tozmak [tozmok], işl. 1. Emläksiz, hiç zatsyz galmak, dargamak, söwdada batmak. 2. göç.m. Geýlip ýyrtylmak, dargamak. Akyllynyň aty armaz, dony tozmaz (Nakyl). 3. Weýran bolmak, dargap ýok bolup gitmek. tozmaklyk [tozmokluk], iş ady. Tozmak ýagdaýy. tozmazlyk [tozmozluk], iş ady. Tozmak katdyna ýetmezlik. toz-topur [to:z-topur], at. Topragyň, çägäniň we ş.m. zatlaryň garyntgyly ownugy. Gurak meýdandan getirilen toz-topur göýä ümür-duman ýaly dünýäniň dört töweregini halkalaýyn gabap alypdy (A. Gowşudow). tozuş iş ady. Tozmak ýagdaýy. töhmet [töhmöt] at. Birini masgaralamak üçin aýdylýan ýalan zat, ýalan gep tutaryk edinilip ýöňkelýän myjabat, garalyk, aýyp. Ot belasyndan, suw belasyndan, töhmet belasyndan hudaýyň özi gorasyn! (Dileg). töhmetçi [töhmötçü], at. Töhmet atýan, myjabat edýän, aýyp ýöňkeýän adam. töhmetçilik [töhmötçülük], at. Töhmet edijilik, myjabat atyjylyk, aýyp ýöňkeýjilik. tök at. Tohumsyz (adam). töleg [tölöğ], at. Bir zada berilýän hak, tölenýän pul. \n\t‣Töleg haty belli bir mukdardaky pul kesgitlenen möhletde tölenenligi üçin berilýän resmi hat. töleme [tölömö], iş ady. Tölemek ýagdaýy. tölemek [tölömök], işl. Satyn alan zadyň ýerine pul bermek; kireý hakyny, beýleki tölegleri we ş.m. pul bilen üzmek. tölemeklik [tölömöklük], iş ady. Tölemek ýagdaýy. tölenmek [tölönmök], işl. Satyn alnan zadyň ýerine pul berilmek; kireý haky; beýleki tölegler we ş.m. pul bilen üzülmek. töleşdirmek [tölöşdürmök], işl. Bir ýan ujundan töläp çykmak. töleşmek [tölöşmök], işl. 1. Tölemäge kömekleşmek. 2. Birnäçe adam bolup tölemek. töletdirmek [tölötdürmök], işl., ser.Töletmek. töletmek [tölötmök], işl. Tölemek işini başga birine etdirmek. töleýiş [tölöýüş], iş ady. Tölemek ýagdaýy. töňňe [töňňö], at. 1. Agajyň kesilen, çapylan bölegi. Üzüm töňňesi. Öl töňňe. Gury töňňe. 2. göç.m. Gaty garry adam. Bar günä şu köne töňňedemikä diýýän (B. Pürliýew). töňürtge [töňürtgö], at. Guran töňňe, çakrap giden töňňe. Maýagözel gazanyň aşagyndaky tutaşyp duran töňürtgeleri kakyşdyryp, ody ulaltmaga başlady (N. Pomma). töňürtgelik [töňürtgölük], syp. Töňürtgäniň köp ýeri. Şol töwerek kä ýeri töňürtgelik, çendan ýeri, düýp-düýp çoganlyk, küpürsäp ýatan boz meýdandy (B. Kerbabaýew). töp I, at. Bir zadyň suwy, şiresi sykylyp alnandan soň galýan galyndysy. \n\n\n TÖP II, at, Zagara balyklar maşgalasyndan bolan ýasy bedenli süýji balyk. tör [tö:r], at. Öýüň düýp tarapy, öýüň hatyraly, hormatly hasaplanýan ýeri. Otur geç, oglan, töre, Meniň-de halym sora (Läleden). Gelin oda çaý goýdy, Anna-da töre geçdi (A. Alamyşow). töre [törö], at. 1. Abraýly, uly derejeli, atly adam. Beg, töre, aksakgal ýurduň eýesi, Küren tutar gözel ili türkmeniň (Magtymguly). 2. Oglana dakylýan at. törelik [törölük], at. Töräniň derejesi, ýagdaýy. törpi [törpü], at. Agaç ýylmanýan, timarlanýan iri dişli ýasy ige. Elimize igedir törpi, çekiçdir isgene ýaly zatlary tutdurdylar (R. Gelenow). törpüleme [törpülömö], iş ady. Törpülemek ýagdaýy. törpülemek [törpülömök], işl. 1. Törpi bilen ýylmamak, ýonmak. Piliň, pyçagyň we ş.m. sapyny törpüläp ýylmamak. 2. göç.m. Käbir gowşak ýazylan edebi ýa-da saz eserleriniň ol ýerini, bu ýerini düzedip, timarlamak, düzetmek. Kem-käs ýerini törpüleseň, saz ganat açarmykan diýýän (“Edebiýat we sungat”). törpülemezlik [törpülömözlük], iş ady. Törpi bilen ýylmamazlyk, ýonmazlyk. törpülenmek [törpülönmök], işl. Törpi bilen ýylmanmak, ýonulmak. Pil sapy törpülendi. törpüleşdirmek [törpülöşdürmök], işl. Törpi bilen ýylmaşdyrmak, ýonuşdyrmak. Ol pil saplaryny törpüleşdirip goýdy. törpüleşmek [törpülöşmök], işl. 1. Törpülemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde törpülemek. Ussalar täze pil sapylaryny törpüleşip otyrlar. törpületmek [törpülötmökj, işl. Törpülemek işini başga birine etdirmek. törpüleýiş [törpülöýüş], iş ady. Törpülemek ýagdaýy. törpüläbermek [törpülä:vermek], işl. Törpüläp başlamak. tötek [tötök], at. Jöwen unundan bişirilen çörek, zagara. Uruş ýyllary jöwen unundan tegelejik tötek bişirilerdi. töteklik [tötöklük], syp. Tötek etmäge niýetlenen, gerek bolan (jöwen uny). tötänden [tötä:nnen], hal. Garaşylmaýan ýagdaýda, ýörite däl, birden. Günleriň bir gününde tötänden gördüm seni (A. Kekilow). tötänleýin [tötä:nleýin], hal. Garaşylmadyk ýagdaýda, duýdansyz bolan. Bu iş geçen ýyl tötänleýin bolupdy. tötänlik [tötä:nlik], at. Tötänleýin ýagdaý. töwekgel [töwökgöl], at. Hudaýa bil baglap, näme bolsa şol bolsun diýip, soňunyň näme bilen gutarjagyna garaman hereket edýän; soňy gowulyk bilen gutarar diýen umyt bilen çekinmän hereket edýän adam. Namart bilen uzak ýola gitmegil, Baş goşawer bir töwekgel mert bilen (Magtymguly). Ol towekgel adamdy. töwekgellik [töwökgöllük], at. Töwekgel adama mahsus bolan gylyk-häsiýet, töwekgelçilik. töwekgelçilik [töwökgölçülük], at, ser. Töwekgellik. töwella [töwölla:], at. Birine eýle bolma, beýle etme diýip, köşeşdirmek maksady bilen ýüz tutulyp edilýän haýyş. Töwella etdi delmuryp, Rehm etmedim bagrym erip (Mollanepes). töwellaçy [töwölla:çy], at. Töwella edýän adam, töwella ediji. töwerek [töwörök], at. 1. Her bir nokady merkezden deň daşlykda birleşýän bitewi aýlaw çyzyk, tegelek. Töwerek boýunça deňölçegli hereket fizikanyň kanunydyr. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň daşyny gurşap alan giňişlik, ýakynyndaky ýerler. Töwerekde dabara, şatlyk höküm sürýär. 3. Ýakyn dost-ýar, dogan-garyndaş. Ol öz töweregini ýygnap, üýşmeleň etdi. 4. Çen, takmyn, çemesi. Bu oturanlaryň ikinjisiniň kyrkyň töweregi ýaşy bardy (A. Gowşudow). töwerekleýin [töwöröklöýün], hal. Hemme taraplaýyn, ähli ugurlar boýunça, giňden. Her bir işi ýerine ýetirjek bolanyňda töwerekleýin pikir etmeli. töwir [töwüýr], at, ser. Töwwir. töwwir [töwwüýr], at. Nahar iýlenden soň, naharyň hormatyna, hudaýyň adyna okalýan doga. Nahar iýildi, töwwir galdyryldy. \n\t‣Töwwirini galdyraýmaly bolmak gepl.d. bolar öýden zadyň bolmajagyna göz ýetirip, ondan rişdäňi üzen wagtyňda aýdylýar. töwra [töwra:]: bir töwra özboluşly, üýtgeşik häsiýetli, bir hili gylykly. Annaly aga bir töwra adamdy (T. Gurbanow). töwrat [töwra:t], at. Ýahudylaryň keramatly dini kitaby. Töwratny Musaga aýan getirdi (Magrupy). töz [tö:z], at. Gulagyň arka ýüzündäki ýumralyp duran ýer, ýumry. tözermek [tö:zörmök], işl., ser. Tözlemek. tözleme [tö:zlömö], iş ady. Tözlemek ýagdaýy. tözlemek [tö:zlömök], işl. 1. Ýumralmak. 2. Çala çişip durmak. tözlemeklik [tö:zlömöklik], iş ady. Tözlemek ýagdaýy. tözlenmek [tö:zlönmök], işl. 1. Ýumralyp durmak. On üç bilen on dört ýaşyň arasy, Tözlenip galyşar gyz mämeleri (Kemine). 2. Çala çiş görnüşinde bolmak. tözleşmek [tö:zlöşmök], işl. Ýumralyşmak, ýumralyp başlamak. tragediýa [tyraǧe:diýa:], at, edeb. Dartgynly goreşi, garşylykly güýçleriň çendenaşa ýiti çaknyşygyny suratlandyrýan we adatça gahrymanyň heläk bolmagy bilen gutarýan drama eseri Klassyky tragediýa. traktor [tyra:ktyr], at. Ýer sürlende we beýleki oba hojalyk işlerinde ulanylýan kuwwatly maşyn. transkripsiýa [tyranskiri:psiýa], at, dil.b. Bir dildäki sözleriň aýdylyşyny harplaryň, kabul edilen ýörite belgileriň kömegi bilen görkezmeklik. trenažýor [tirenažýo:r], at. Türgenleşik işiniň netijeliligini ýokarlandyrmak we adam bedenini fiziki taýdan terbiýelemek ýa-da zerur bolan endikleri ele almak maksady bilen amatly şertleri döretmek üçin niýetlenen sport enjamy. Şonuň üçin hem Türkmenistanda täze çagalar baglarynyň we bilim berýän edaralaryň taslamalary hökmany suratda häzirki zaman trenažýorlary bilen üpjün edilen sport zallaryny, basketbol we woleýbol meýdançalaryny, tennis kortlaryny, basseýnleri öz içine alýar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Ahalteke bedewi – biziň buýsanjymyz we şöhratymyz). tribuna [tiribu:na], at. 1. Köpçüligiň öňünde çykyş etmek üçin münber. 2. Stadionlarda, meýdanlarda tomaşaçylar we harby paradlary kabul edýän, demonstrasiýalary gutlaýan adamlar üçin biri beýlekisinden beýikde ýerleşýän oturgyçly hatarlardan durýan desga. trillion [tirilýo:n], san. 1 000 000 000 000 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Müň milliarda barabar san bir trillion bolýar. trolleýbus [tyralle:ýbus], at. Elektrik togy arkaly hereket edýän awtobus görnüşli ulag, maşyn. tropik [turo:pik], at. 1. Ekwatordan Demirgazyk hem-de Gunorta tarapa 23º27' uzaklykda ýerleşýän we ekwatora parallel bolan iki sany hyýaly tegelek. 2. Şol hyýaly tegelegiň we ekwatoryň aralygyndaky ýerler. tropiki [turo:piki], syp. Tropiklere degişli. Tropiki yssy. Tropiki guşaklyk. Tropiki siklon. tug [tu:ğ], at. Baýdak. tugra [tuğro], at. 1. kön.s. Nyşan, belgi. 2. Döwletiň tapawutlandyryş nyşany. tugun [tu:ğun], at. Aw etmek üçin ulanylýan elguşuň bir görnüşi. Garga salsaň, tugun bile depişer (Magtymguly). tugýan [tuğýa:n]: tugýan etmek joşmak, gozgalaň tapmak, baş bermezlik. Takat gerek her gep gelip geçmäge, Köňül tugýan eder göwher seçmäge (Allaguly Allahy). tukat [tuka:t], syp. Gaýgyly, gamly, keýpsiz, gamgyn. Men hiç wagt tukat bolmaryn, munuň gepe çeperliginden, dilewarlygyndan hem öwrenerin (B. Kerbabaýew). tukatlandyrmak [tuka:tlannyrmak], işl. Gaýgylandyrmak, gaýgy-hasrata batyrmak, keýpini gaçyrmak. tukatlanmak [tuka:tlanmak], işl. Gaýgyly bolmak, gaýga batmak, gam çekmek, gamlanmak. tukatlyk [tuka:tlyk], at. Tukat halda bolmaklyk, gaýgylylyk, gamlylyk. Daş-töwerek dym- dyrslyk bolup, dünýäni tukatlyk basan ýalydy (A. Gowşudow). tula [tulo], at. 1. Ganjyk güjük. 2. Ýoldan çykan aýal. Ýagşy hezzet ýaman tula ýaraşmaz (Nakyl). tulkuldamak [tulkullomok], işl. Bir zadyň içindäki suwuklyk çaýkanyp ses etmek, julkuldamak, tulkuldyly ses çykmak. tulkuldatmak [tulkullotmok], işl. Bir zadyň içindäki suwuklygy çaýkap seslendirmek, julkuldatmak. Ol suwly meşigi tulkuldadyp, arkasyna aldy. tulkuldy [tulkully], at. Bir zadyň içindäki suwuklyk çaýkananda çykýan sesiň ady. Içi düşen garpyzyň tulkuldysy. tullamak [tullomok], işl., gepl.d. Oklamak, zyňmak (ser. Tyllamak). Hany bir çilim tulla. tullanmak [tullonmok], işl., gepl.d. Oklanmak, zyňylmak. Aş goreň de, özüň atma tullanyp, Gerçe aç hem bolsaň, halka bellenip (Magtymguly). tulluk at. Hamdan, deriden edilýän suw gaby. Ol tullugy suwdan doldurdy. tulpar [tulpor], at. Gylýalyň tokgaja, kiçi müçeli tohumy. Aty köp baksaň tulpar bolar (Nakyl). \n\t‣ Tulpar ýaly tokgaja, etli-ganly. Agzy ganjaryp duran bu tulpar ýaly gyza Işanyň göwni ýetdi (S. Myradow). tulparmak [tulpormok], işl. Tokgaja we posalajyk görnüşde bolmak, pökgerip durmak. Onuň orta boýy, tulparyp duran alma ýaňaklary bardy (A. Gowşudow). tulparyşmak [tulporuşmok], işl. Tokgaryşyp durmak, pökgerişip görünmek. Endamlary tüýli, sary behiler, güýz gyrawyny ýeňillik bilen başlaryndan geçirjekdiklerini habar berýän ýaly tulparyşyp durlar (B. Kerbabaýew). tultuk syp. 1. Içi düşüp ýumşan. Tultuk garpyz. 2. Teniň, bedeniň kadaly ýagdaýy gidip gowşan (adam hakynda). Tultuk bolmak. tulum at. 1. Suwuk zatlary saklamak üçin tüýi ütülen geçi derisinden taýýarlanylan suw gaby, meşik. 2. gepl.d. Gopbam, ulumsy, özüni ilden ýokary saýýan, taky-tulum. Tulum adam. tuluň at. 1. Göz bilen gulak arasy, duluk. 2. Atyň kellesine geýdirilýän uýandaky bir halka. tumak [tuma:k], syp. Ulumsy, gopbamsy, özüni hondanbärsi saýýan. Tumak oglan. tumar [tumor], at. 1. zergärç. Aýal-gyzlaryň dakynýan bezeg şaýy. Gyrmyzy bag, kümüş tumar, Tylladan heýkelli saçyň (Mätäji). Ol düwünçegini çözüp, içinden uly tumaryny çykardy-da, ortada goýdy (H. Ysmaýylow). 2. Gyza dakylýan at. tumarça [tumorço], at. Tumara meňzeş kiçiräjik bezeg şaýy, kiçijik tumar. tumargül [tumorğül], at. Haly-palasa, keçä salynýan nagyş, gül. tumaýak [tu:maýak], at. Maşgalasyz-zatsyz galan biçäre. tumşuk at. 1. Haýwan kellesiniň agyz, burun ýerleşýän bölegi. Möjek dost, ýaňy men tumşugymy asmana tutup gördüm weli, asmandaky aýa gözüm düşäýdi (“Türkmen halk ertekileri”). 2. göç.m. Ýüz (adamyň ýüzi hakynda). \n\t‣ Tümşugyňy ýokary tutmak özüňi hondanbärsi saýmak, özüňi ulumsy tutmak. tunisli [tuni:sli], syp., ser.Tunisliler. tunisliler [tuni:sliler], Tunisiň ýerli arap halky. tupan [tupa:n], at. Güýçli ýel, harasat, gaý. Eşek-de döz gelmän beýle tupana, Aýak aldygyna çapdy şol ýana (A. Kekilow). turaç [tura:ç], at. 1. Käkilige meňzeş aw guşy. Tokaýlaryň turajy, akar suwuň balygy (Mätäji). Guş salsaň, käkilik, turaç awlanar, Peleňdir, gaplaňdyr, şirdir bu daglar (Misgingylyç). 2. Gyza dakylýan at. turap [tura:p], at, k.d. 1. Gum, toprak. Ahyry barçasy boldular turap, Bir medet kyl jümle-jahan haky üçin! (“Melike – Dilaram”). 2. Oglana dakylýan at. turba [turvo], at. Suw, suwuklyk, gaz, bug we ş.m. akdyrmak, geçirmek üçin niýetlenilen dürli ölçegdäki, galyňlykdaky içi deşik uzyn metaldan we beýleki materiallardan ýasalýan enjam. turma [turmo], iş ady. Turmak ýagdaýy. turmak [turmok], işl.1. Oturan, ýatan ýeriňden dik galmak, aýak üstüne galmak. 2. Ukudan oýanmak, ukudan oýanyp, ýeriňden galmak. Hemmelerden ir turup, çagalaryň çaý-suwuny berişdirmeli we mekdebe ugratmaly. 3. Herekete gelip başlamak, döremek, ýüze çykmak. Birden tozan turdy. turmaklyk [turmokluk], iş ady. Turmak ýagdaýy. turmazlyk [turmozluk], iş ady. Turmak hereketi amal edilmezlik. turp at. 1. Uly, süýri ýaprakly ekin. 2. Şol ekiniň düýbi şugundyr ýaly ululykdaky ak, gyzyl, gara reňkli iýilýän hasyly. turpa [turpo], syp., kön.s., ser. Türpe. Neçün olasen gamgyn, bir turpa jenan sen-sen (Mollanepes). Men şu gün waspyňny aýdaý turpa nyşanly bedew (Mätäji). turpça [turupço], at. 1. Ýaşyl tegelek ýaprakly gök ekin, redisge. 2. Şol ekiniň düýbi hoz ýaly togalak ýa-da käşir ýaly süýnmek iýilýän hasyly. turşama [turşomo], iş ady. Turşamak ýagdaýy. turşamak [turşomok], işl. 1. Ajap, turşy bolmak, ajama ýagdaýyna geçip başlamak. 2. Asyl bolşuňdan erbetlige üýtgemek. Sen öňki süýtlügiňe galjakmy, gönezligiň ýetip uýajakmy ýa-da öteräk düşüp turşajakmy? (B. Kerbabaýew). turşamaklyk [turşomokluk], iş ady. Turşamak ýagdaýy. turşamazlyk [turşomozluk], iş ady. Turşy halyna geçmezlik. turşaşmak [turşoşmok], işl. Ýaňy turşap başlamak, kem-kemden turşap başlamak. Basyrylan gatyklar turşaşypdyr. turşatmak [turşotmok], işl. 1. Turşy etmek, ajatmak. Kelem, pomidor ýaly gök önümler gyş möwsümi üçin turşatmak, duzlamak arkaly saklanýar. 2. Ýüz-gözüňi çytmak, egşitmek. turşaýyş [turşoýuş], iş ady. Turşamak ýagdaýy. turşuja [turşujo], at, ösüml.d. Uzyn ýasyja ýaprakly, turşy tagamly iýilýän ot. turşulyk [turşuluk], at. 1. Turşy häsiýetlilik, turşy tagamlylyk. 2. Turşulyk derejesi. turşumtyk [turşumtuk], syp. Turşy kakýan, çalarak turşy tagamly. turşy syp. Çalyň, gatygyň ýa-da çigräk miwäniňki ýaly özboluşly ýiti tagam. Turşy çal. turulmak [turulmok], işl. Oturan, ýatan ýeriňden dik galynmak, aýak üstüne galynmak. 2. Ukudan oýanyp, ýeriňden galmak, örmek. Belki, bu ýerde giç turulsa-da turulýandyr (N. Saryhanow). turunç at. Pyrtykala meňzeş turşy miwe. Biziň bagyň alma, nary, turunjy, Jan Hemrahym, siziň ilde näler bar? (“Saýatly – Hemra”). turuşmak [turuşmok], işl.1. Ýuwaş- ýuwaşdan dik durmak, aýak üstüne galmak. 2. Birnäçe adam, haýwan bir wagtda örmek, turmak. Obadan getirilen itler hem ysyrganyşyp, ýerinden turuşdylar (A. Gowşudow). turuwbaşdan [turuwvaşdan / turuwwaşdan], hal. Ilkibaşdan, ilki, ozaly bilen. Biziň gürrüňimiz turuwbaşdan alşyp gitdi (“Edebiýat we sungat”). turuzmak [turuzmok], işl. 1. Oturan, ýatan ýerinden dik galdyrmak, dikeltmek, dik duruzmak. 2. Ýatan adamy ukudan oýarmak. 3. göç.m. Bolmasy zada, mysal üçin, dawa, jenjele başlamak. Gykylyk turuzmak. tussag [tussoğ], at. Gorag astynda, aýratyn şertlerde saklanylýan, azatlykdan, erkinlikden, raýatlyk hukuklaryndan kesilen adam. tussaghana [tussoğha:na], at, ser. Türme. tussaglyk [tussoğluk], at. Tussagda bolmaklyk, azatlykdan mahrumlyk. tut [tu:t], at. Ýasy ýapragy ýüpek gurçugyna berilýän, tudana miweli, şahalary ýaýbaň, agajy gaty köpýyllyk ösümlik. Şundan bir aý ozal, tut kesilýän günleridi (A. Gowşudow). \n\t‣Tut ýaly bolmak sagalmak, sagadyňa çykmak. Inerim, örän ýagşy, şu gün edil tut ýaly sagaldym (A. Gowşudow). tutaç [tutoç], at. 1. Esasan, gyzgyn gazan, tabak we ş.m. zatlary tutmak, götermek üçin ulanylýan keçe bölegi, esgi we ş.m. zatlar. Ol tutaç almaga hem howlugyp, ýeňi bilen tutdy-da, tüňçäni derrew yza çekdi (N. Pomma). 2. ser. Tutawaç. Tutajy bir eýýäm gopan portfeli, başyndaky şlýapasy iki ýana zyňyldy (B. Kerbabaýew). tutaklama [tutoklomo], iş ady. Tutaklamak ýagdaýy. tutaklamak [tutoklomok], işl. Ýapyşyp, tutup barmak, tutup ýöremek, tutup saklamak. Nökerler bagşyny tutaklap düşürdiler (N. Saryhanow). tutaklamaklyk [tutoklomokluk], iş ady. Tutaklamak ýagdaýy. tutaklanmak [tutoklonmok], işl. Tutaklap saklanylmak, tutaklap ýöredilmek. Onuň içinden tutaklanyp çykaryldy (N. Saryhanow). tutaklaşmak [tutokloşmok], işl. Biri-biriň bilen tutluşmak, biri-biriňe ýapyşmak, biri-biriň bilen tutluşyp durmak. Garly hasyrdap ýerinden turdy we it bilen tutaklaşyp, urşup duran Myrady gördi (A. Gowşudow). tutaklatmak [tutoklotmok], işl. Birine tutduryp ýöremek. Garry aýal özüni ýaş oglana tutakladyp, ýoldan geçdi. tutaklaýyş [tutokloýuş], iş ady. Tutaklamak ýagdaýy. tutalga [tutolğo], at. 1. ser. Tutawaç. Basgançaklaryň tutalgasy. 2. göç.m. Salgylanyp boljak esas, bahana bolup biljek delil, tutaryk. Seniň tutalgaňa hormat goýýanlary üçin, meseläni gyssanmaç çözmelidiler (B. Kerbabaýew). tutam [tutom], at. Ýüp, taýak, örüm saç we ş.m. zatlar gysymlanyp tutulanda dört barmagyň inini tutýan ýerine deň ölçeg birligi. Bir tutam ýüp ýetmese, ýigidiň özünden (Nakyl). \n\t‣Bir tutam gepl.d. çala, çalaja; gysga, gysgajyk (uzynlyk hem wagt taýyndan). Gün ýerden bir tutam ýokary galypdyr. Gyşyň güni bit tutam bolýar. tutanýerli [tutonýerli], syp. Tutan maksadynda, bir diýen sözünde berk durýan, erjel. tutanýerlilik [tutonýerlilik], at. Tutanýerli bolmaklyk, erjellik. Ýaşlaryň gaýratyna, gujuryna, tutanýerliligine sen näme näbeletmi? (B. Kerbabaýew). tutar [tutor], at, ser. Tutawaç. Gapynyň tutaryny onuň elinden sypdyrdy (Ö. Abdyllaýew). tutaryk [tuta:ryk], at. Delil. Sadabyň şübhelenmäge tutarygy ýok däldi (G. Kulyýew). tutarykly [tuta:rykly], syp. Tutarygy, tutalgasy bar bolan, delilli. tutaryksyz [tuta:ryksyz], syp. Tutarygy, bolmadyk, tutarygy ýok, delilsiz. Tutaryksyz gürrüňden birnäçe gezek agzy bişipdi (A. Durdyýew). tutaryksyzlyk [tuta:ryksyzlyk], syp. Tutarygy ýokluk, delilsizlik. tutaşdyrlyk [tutoşduýrluk], at. Ot tutaşdyrmak üçin gerek bolan ownuk gury agaç, kagyz, çöpleme we ş.m. zatlar. Öl ýandagyň aşagyna Tutaşdyrlyk dykyşdyrdym (K. Gurbannepesow). tutaşdyrmak [tutoşdurmok], işl. 1. Ody kem-kemden ýakyp güýçlendirmek, ýakyp başlamak. Derrew muny tutaşdyryp ot ediň! (“Görogly”). 2. göç.m. Agzalalyk döretmek, agzalalyga öjükdirmek, ony güýçlendirmek. tutaşdyrtmak [tutoşdurtmok], işl. Tutaşdyrmagy birine etdirmek. tutaşdyryjy [tutoşdurujy], at. Bir zadyň başlanmagyna, bolmagyna meçew beriji, başyny başlaýjy, ot beriji. tutaşma [tutoşmo], iş ady. Tutaşmak ýagdaýy. tutaşmak [tutoşmok], işl. 1. Ot kem-kemden ýanyp ugramak. Onýança ojakdaky tütäp duran odun hem tutaşdy (B. Seýtäkow). 2. Has güýjemek. Bularyň dawalarynyň nämeden başlap, nähili tutaşandygynyň anygyna ýetdim (N. Pomma). tutaşmaklyk [tutoşmokluk], iş ady. Tutaşmak ýagdaýy. tutawaç [tutowa:ç], at. Bir enjamyň, guralyň el bilen tutar ýaly ýeri, tutgujy, tutalgasy, tutary. Azalyň oky ýerinde bolsa-da, tutawajy çykypdyr, demri poslapdyr (B. Kerbabaýew). tutaý [tutoý], at, gepl.d. Tutawaç. Ol bir sagynjak ýaly etdi-de, tutaýa elini ýetirdi (“Edebiýat we sungat”). tutçulyk [tu:tçuluk], at. 1. ser. Tutluk. Ejegyzyň her elinde bir bedre, tutçulykdan bärik saýlanandan, Merede bakyp ýylgyryp, bir yşarat etdi (A. Durdyýew). 2. Oba hojalygyň tut agaçlaryny ösdürip ýetişdirmek bilen meşgul bolýan pudagy. tutda-bas [tutdo-vas], hal. Başagaý, aljyraňňy, howsalaly gaýda-gaýmalaşykly ýagdaý. Tutda-bas bolşup ýörmek. tutda-baslyk [tutdo-vaslyk], at. Howsalaly gaýda-gaýmalaşyk ýagdaýda bolmaklyk. Siz bu tutda-baslygyňyzy goýup, agzybir ýaşamajak bolsaňyz, Tyllagözel-de gapyňyzdan garamaz (“Edebiýat we sungat”). tutdurmak [tutdurmok], işl. 1. Bir zady el bilen saklatmak, el bilen tutduryp saklatmak. Bir elde iki garpyz tutdurmaz (Nakyl). 2. Ele saldyrmak, ele düşürtmek, gabatmak, türmä saldyrmak. 3. Bir tarapa çaltlyk bilen ylgap gitmek, ökje götermek, ýüzüň ugruna gitmek. tutgunlyk [tutgunluk], at. Çekinjeň, tutuk halda bolmaklyk. tutha-tut [tutha:-tut], hal. Köpçülikleýin tussag etme, basa-bas. Tutha-tut gowy zadyň üstünden eltmeýär. tutha-tutluk [tutha:-tutluk], at. Köpçülikleýin tutmaklyk, köpçülikleýin azatlykdan mahrum etmeklik. Otuz ýedinji, otuz sekizinji ýyl tutha-tutluk ýyllary bolupdyr. tutluk [tu:tluk], syp. Tut agajynyň köp biten ýeri, köp ekilen meýdany. tutluşmak [tutluşmok], işl. 1. Göreşmek üçin biri-biriňi oňaýly tutmak. Tutluşanda iki pälwan, Märeke Çaryýara bakýar (Ç. Aşyrow). 2. göç.m. Biri bilen garpyşmak. tutluşyk [tutluşuk], at. 1. Göreşmek üçin biri-biriňi oňaýly tutmaklyk. 2. göç.m. Biri-biriň bilen garpyşmaklyk. tutma [tutmo], iş ady. Tutmak ýagdaýy. tutmak [tutmok], işl. 1. Birini ýa-da bir zady el bilen saklamak, ýapyşmak. Elinden tutmak. 2. Ele salmak, ele düşürmek. Balyk tutmak. 3. Eýelemek, örtmek, ýaýramak. Onuň bütin kellesini baş tutupdyr. 4. Bir zadyň ugruny başga tarapa öwürmek, gönükdirmek. Öý eýesi çyrany içki öýe tutdy. 5. Birini hakyna, kireýine işletmek. Men çoluk tutup, ertesi guma ugradym. 6. Tussag etmek, azatlykdan mahrum etmek. 7. Bina etmek, gurmak, salmak, dikeltmek. 8. Bir zadyň ýüzüne, öňüne nämedir bir zat germemek, asmak. Penjirä tuty tutmak. 9. Çenemek, gönülemek, gezemek. Sapançasynyň nilini çekgesine tutdy. 10. Dolmak, eýelemek, ýaýramak. Şowhunly sesler giň meýdany tutdy. 11. Orun almak, bir ýerde ornaşmak, ýerleşmek, ýaşamak. Akylly är mesgen tutmaz, hulky söýülmegen ýerde (Magtymguly). Ol bu işinde düýp tutdy. 12. Biri-biri bilen birleşmek, sepleşmek, ýelmeşmek. Ýelim tutmak. 13. k.d. Hasap etmek, hasaplamak, saýmak. Tut owwal dostuňy süýt, iste – gaýmak (Sopy Allaýar). 14. Goýalmak, uýamak; gatamak, doňmak (suwuk zat hakynda). Gatyk tutupdyr. Derýa bu ýyl ir tutdy. 15. Kabul etmek, dogry tapmak, ulanmak. 16. Iýen zadyň agyr düşüp, süňňüň gaty gowşamak. Meni nahar tutdumy, nämemi, gözüm ukudan açylanok. \n\t‣ Tutan guşy, bogan sübsesi bolmazlyk belli bir bitiren işi, käri bolmazlyk. Olar ýaly adamyň tutan guşy, bogan sübsesi bolmaz. Adyny (ismini) tutmak biriniň adyny aýtmak, adyny agzamak. Mätaji diýr, okyp ismiň tutaly, Ýogsa äşgär ola bilmez dillere (Mätäji). Indiden beýläk meniň adymy tutma! Gul tutmak ogul çaga dünýä inmek, ogluň bolmak. – Kaka, gutlap bilersiň, gul tutduk. –Ýaşy uzyn bolsun! Işiň başyny tutmak bir zat üçin taýýarlyk görmek. Ýerini tutmak ornuny eýelemek, edýän işini alyp barmak. Gämide meniň ýerimi tutjak adam bar. tutmaklyk [tutmokluk], iş ady. Tutmak ýagdaýy. tutmazlyk [tutmozluk], iş ady. Tutmak işini amal etmezlik. \n\t‣Gulagyny tutmazlyk diňlemezlik, gulak salmazlyk. Ilim-günüm, ýakyn özel gardaşym, Nije zar eýlesem, gulagyn tutmaz (Magtymguly). tutubermek [tutuvermek], işl. Tutup ugramak, tutmaga başlamak. tutuk syp. 1. Açyk, dury däl, bulaşyk, gamaşyk, totly, bulutly. Gün tutuk howanyň içinde çym-gyzyl gyzaryp görünýärdi. 2. göç.m. Ýüzi salyk görnüşli, tukat, gaýgyly, gamgyn. Ol öňküsi ýaly tutuk we tukat däl-de, şadyýandy. 3. kön.s. Biçilen, agta. tutuklanmak [tutuklonmok], işl., gepl.d., ser. Tukatlanmak. Gyzyň ýüzi tutuklandy. tutuklyk [tutukluk], at. 1. Açyk, dury dällik, bulaşyklyk, totlulyk, bulutlylyk (howa hakynda). 2. Ýüzi salyklyk, gaýgylylyk, gamlylyk, tukatlyk. Näsagda kämahal tutuklyk we tukatlyk peýda bolýardy. tutuksy syp., ser. Tutuk. Ol tutuksy gürledi. tutulmak [tutulmok], işl. 1. El bilen saklanmak. 2. Ele salynmak; azatlykdan mahrum edilmek. 3. Gurulmak, salynmak. Demir ýoluň boýunda bir wagtky iki-üç sany daşdan tutulan tam bardy.4. Öňi örtülmek, baglanmak. tutum at. 1. Bir zada görülýän taýýarlyk, bir zat üçin edilýän alada. 2. Sygym, göwrüm. tutunmak [tutunmok], işl. 1. Özüň üçin tutmak, öz hajatlaryň üçin bir işi amala aşyrmak. 2. gepl.d. Haýyş bilen ýüz tutmak. Gowusy, işiň biterini isleýän bolsaň, özüň tutunanyňdan gowusy ýokdur. tutuş 1. iş ady. Tutmak ýagdaýy. 2. Bitin, bitewiligi bozulmadyk. Görseler, bir goýnuň tutuş guýrugy ýatyr eken (“Türkmen halk ertekileri”). 3. Doly, tegelek, bütin. Ondan bäri tutuş on iki ýyl geçdi. 4. Daýaw, daýanykly. "Men!" diýip, tutuş bir adam ýerinden galdy. 5. Uçdantutma, birgiden. tutuşlaýyn [tutuşloýun], hal. Tutuş görnüşde, bitewilikde, baryny birden, tutuşlygyna, lomaý.Onuşsak, harydyňy tutuşlaýyn almakçy. tutuşlygyna [tutuşluğno], hal. Tutuş görnüşinde, bitewiligine, baryny. Ol bendi tutuşlygyna okady. tutuşlyk [tutuşluk], at. Bölek-bölek dällik, bitewilik, aýry-aýry dällik. tutuşmak [tutuşmok], işl. 1. Tutmaga kömekleşmek. Sarç goýunlary tutuşmasaňyz bolmaz. 2. Bilelikde tutmak. 3. Biri-biriň bilen tutluşmak, uruşmak. Her haçan bu meniň bilen tutuşjak adamyň işidir (“Görogly”). tuty at. Bir zadyň öňüne tutulýan mata, perde. Tutynyň bir çeti göterildi. Gapa tuty tutmak. Penjirä tuty tutmak. tuwak [tuwok], at. 1. Ýaňy bolan çaganyň ýüzündäki, daşyndaky perde. 2. Adam ady. \n\t‣Ýüz tuwagy ýüzüň nury, şöhlesi. Dag içiniň gowagy, Kakasy döwer döwegi, Gijeler tagat çeksem, Sen ýüzümiň tuwagy (Hüwdi). Ýüz tuwagy edinmek birini gowy adam, gowy işgär we ş.m. hökmünde öňe tutmak, sizden kim bar diýlende, pylany bar diýip, şony görkezmek.Onuň ýüz tuwagy edinýäni ýeke sendiň. tuwulga [tuwulğo], at, harb. Gadym döwürde urşujylaryň kellelerine geýen depesi çüri demir telpegi. Duşman görse çykar syýasat bile, Tuwulga, çaraýna, boz sowut bile (Zelili). tuýug [tuýu:ğ], at. Türkmen şygyr sungatynyň gadymy goşgy düzüliş görnüşi. tüçjar [tüçja:r / tütja:r], syp. Maly, zady örän köp bolan, mal-mülki çenden aşa köp, baý, döwletli. Hatarlanyp, duran iner-maýalar, Agyr bezirgenler, tüçjar eýeler (Magtymguly). Tüçjar baý. tüf üml. 1. Tüýkürilende agyzdan çykýan ses. Ol ýüzüni bir ýana sowdy-da "tüf" edip tüýkürdi. 2. göç.m. Gepleýän adamyň birine ýa-da bir zada ýigrençli garaýşyny aňladýan söz. Ol: "Tüf, seniň ýüzüňe!" diýip gaharlandy. tüfdan [tüfda:n], at. Içine tüýkürmek üçin gap. tüflemek [tüflömök], işl. Agzyndaky zady ýa-da tüýküligini tüýkürip goýbermek, tüf etmek. tüf-tüf üml. "Göz degmesin!" diýen manyda bir-iki gaýta tüýküliksiz çüflemek. Tüf, tüf! Ýigit kemi ýok, göz degmesin. tükedilmek [tüködülmök], işl. Bir zat gutarylmak, hiç zat galdyrmazlyk. tükedişdirmek [tüködüşdürmök], işl. Baryny tüketmek, hemmesini gutarmak. tükel [tüköl] I. çal. Ähli, bütinleý, giden, bary, hemmesi. Şägirtleri tükel ýaş-ýeleň oglanlardy. \n\n\n TÜKEL [tüköl] II, hal. San, mukdar taýdan doly, hemmesi ýerbe-ýer, ýerli-ýerinde. Başy sagyň maly tükel (Nakyl). Hemmäňiziň sanyňyz tükelmi? – diýip, ýaşuly sorady (A.Gowşudow). Beýemçisiz tünegine, Başy tükel öýden geldi (Ç. Aşyrow). tükelleme [tüköllömö], iş ady. Tükellemek ýagdaýy. tükellemek [tüköllömök], işl. 1. Gözden geçirmek, hasaplap görmek, barlamak. Bu gün säher mahaly Görogly ýigitlerini tükellese, Mätel bilen Köse ýok (“Görogly”). 2. göç.m. Tamam etmek, gutarmak. Ol etmeli işleriň agramyny tükelläp, myhmanlaryň ýanyna baryp oturdy. tükellenmek [tüköllönmök], işl. Barlanmak, gözden geçirilmek. Sürüdäki mallar tükellenende, sany dogry çykdy. tükelleşmek [tüköllöşmök], işl. Bilelikde tükellemek, barlaşmak. Ol howlukman mallary tükelleşdi. tükelletmek [tüköllötmök], işl. Tükellemegi birine etdirmek. tükelleýiş [tüköllöýüş], iş ady. 1. Tükellemek ýagdaýy. 2. Kärhananyň, edaranyň ähli emläginiň anyk we giňişleýin sanaw ýazgysyny düzmeklik. Tükelleýiş işlerini geçirmek. tükellik [tüköllük], at. San, mukdar taýdan ýerbe-ýer bolmaklyk. tükeniksiz [tükönüksüz], syp. Örän köp, sany-sajagy ýok, ummasyz, egsilmez. tükeniş [tükönüş], iş ady. Tükenmek ýagdaýy. tükenme [tükönmö], iş ady. Tükenmek ýagdaýy. tükenmek [tükönmök], işl. Hemmesi gutarmak. tükenmeklik [tükönmöklük], iş ady. Tükenmek ýagdaýy. tükenmez [tükönmöz], syp., ser. Tükeniksiz. Tükenmez hazynam bolandan, uýalmaz ýüzüm bolsun (Nakyl). Tükenmez derde ýanyp, bu janym kebap boldy (Çary Afzal). tüketdirmek [tükötdürmök], işl. Tükedip bilmek, gutartmak. Gawuny şunça satdyrsagam, agşama çenli tüketdirip bilmedik. tüketmek [tükötmök], işl. 1. Tükenmek derejesine ýetirmek. Ol bedäni mallara berip tüketdi. 2. Soňlamak, gutarmak, dowam etdirmän kesmek. Bolgusyz gürrüňiňi tüketsene. tükezzyban [tüközzyva:n]: tükezzybanyna tutmak gutarmaz, tükeniksiz gürrüňe başlamak. tükge [tükgö], at. Aşygyň jikge tarapynyň ýeňsesi, arkasy, aşygyň pökgerip duran tarapy, dükge. \n\t‣ Tükge (dükge) düşmek aýaklaryňy ýygnap, ýüzüňi aşak edip tüňňerip ýatmak. Garry ortarada tükge düşüp aglady. tükgerilmek [tükgörülmök], işl. 1. Tükge düşürilmek. 2. göç.m. Ok degmek zerarly ölmek, tüňňermek. tükgermek [tükgörmök], işl. 1. Tükge düşmek, aýaklaryňy ýygnap, ýüzüňi aşak edip ýatmak. Ol ukusy gelip, düşeginde tükgeripdir. 2. göç.m. Agyr kesel ýa-da başga bir sebäp bilen agdarylyp ýykylyp galmak, ölüp galmak. tükgertmek [tükgörtmök], işl. 1. Tükge düşürtmek. 2. göç.m. Atyp öldürmek. tüllük at, gepl.d. Bir zadyň mesgeni, jümmüşi, üýşen ýeri, köp ýeri. tüm I, at. 1. Gözedürtme garaňky. Tüm garaňky. 2. Goranmak üçin ýeriň aşagyndan gurlan buky. Ýeriň aşagynda tümler gurlupdyr. \n\n\n TÜM II, at. Gum içinde gyr bilen alaňyň arasynda ýatan giden giň meýdan. Gözledim, görmedim tümleri, düzi (Mätäji). \n\n\n TÜM III, at, kön.s. Dikligine gazylan çuň çukuryň gapdaly köwlüp gurulýan jaý. Ol tümi ýerdöle şekilinde, agzyndan bir adam girip biler ýaly edip aşak gazypdyr-da, ony hem bir gapdala hüňüpdir (A. Gowşudow). tümen [tümön], at, kön.s. 1. Hümmeti on gyrana barabar pul birligi. Balykçy müň tümenlik düýş görse, balygyna ýorar (Nakyl). Adam bar, müň tümen iýdirseň azdyr (Magtymguly). 2. harb., taryh On müň esgerden ybarat goşun bölümi. tümenbegi [tümönmeği], at, taryh. On müň esgerden ybarat goşunyň serkerdesi. tümenlik [tümönlük], syp. Bahasy tümene barabar bolan. Müň tümenlik hatyramy bir deremge satmagyn (Mollanepes). tümlük at. Gözedürtme garaňkylyk. tümmek [tümmök], at. Üýşmek gum we ş.m. görnüşindäki beýiklik. Tümmegiň aňyrsyna aýlanmak. \n\t‣ Köne tümmekler geçmişden galan guburlar; keramatly adamlaryň guburlary (adam kyn güne düşende "Köne tümmekler, ýetişiň" diýip aýdýar). tümmekleme [tümmöklömö], iş ady. Tümmekleme ýagdaýy. tümmeklemek [tümmöklömök], işl. 1. Gum, ders we ş.m. zatlary üýşürip tümmek etmek. Mal ýataklarynyň derslerini tümmekläp üýşürmek. 2. Bir zady gaty doldurmak, agzyna çenli doldurmak. Ýag küýzeden kiçiräk jamy ýagdan tümmekläp, onuň eline tutdurdy. tümmeklemezlik [tümmöklömözlük], iş ady. Tümmek etmezlik. tümmeklenmek [tümmöklönmök], işl. Tümmek edilip üýşürilmek. tümmekleşmek [tümmöklöşmök], işl. 1. Tümmek etmäge kömekleşmek. 2. Birnäçe bolup tümmeklemek. tümmekletdirmek [tümmöklötdürmök], işl., ser. Tümmekletmek. Sürüji maşyny çägeden tümmekletdirdi. tümmekletmek [tümmöklötmök], işl. Tümmeklemek işini başga birine etdirmek, tummek etdirmek, üýşürtmek. tümmekleýiş [tümmöklöýüş], iş ady. Tümmeklemek ýagdaýy. tümmerilmek [tümmörülmök], işl., ser. Tümmermek. tümmerişmek [tümmörüşmök], işl. Birnäçe zat galyp durmak. Tümmerişip görünýän örküçler. tümmerme [tümmörmö], iş ady. Tümmermek ýagdaýy. tümmermek [tümmörmök], işl. Pökgerip galyp durmak, tümmi bolup durmak, gübermek. tümmermezlik [tümmörmözlük], iş ady. Tümmi görnüşe gelmezlik, tümmerip durmazlyk. tümmi [tümmü], at. 1. ser. Tümmek. 2. syp. Pökgerip, galyp duran, güberip duran. tümmül at. 1. Däneleri doluşyp, ýaňy bişip başlan baş (däneli ekinler hakynda). Tümmül bolup oturan bugdaý. 2. Heniz doly gowrulman, şorsuw bolan (et hakynda). Et tümmül bolupdyr, iýibermeli. tün at, kön.s. Tüm, garaňkylyk, gije. Mest bolup ýatyrdym ukuda bir tün (“Gül – Senubur”). Bir gije ýatyrdym tünüň ýarynda, Bir dört atly gelip: – "Turgul" diýdiler (Magtymguly). tünek [tünök], at,gepl.d. Ýaşaýyş jaýy, öý. Beýemçisiz tünegine, Başy tükel öýden geldi (Ç. Aşyrow). tüneke [tünökö], at. Ýasy ýuka demir. tünt syp., gepl.d. Hiç zada düşünmeýän, kellesi işlemeýän, zehinsiz, kütek, tüntaw. Düşbümikäň öýdýädim weli, sen-ä bir barypýatan tünt ekeniň. tüntaw [tünta:w], syp.,gepl.d., ser. Tünt. Onuň ýüzüne sereden iň bir tüntaw adam hem şonuň nämedigini aňlap biljekdi. tüntawlyk [tünta:wlyk], at, gepl.d., ser. Tüntlük. tüntlük at, gepl.d. Tüntüň gylyk-häsiýeti. tüň at. Bokurdagynyň gapdaly uly tutarly, tüňçe görnüşli suw we süýt daşalýan hem-de guýulýan uly mis gap. tüňçe [tüňçö], at. Çaý gaýnadylýan jüründiksiz, gulply gap. Gojanyň kömekçisi diwaryň düýbünde duran tüňçäni alyp, çaý gaýnatmak bilen boldy (A. Gowşudow). tüňňele [tüňňölö], at. Gazlar maşgalasyndan bolan garny ak, arkasy gara bolan deňiz ördegi. tüňňerilişmek [tüňňörlüşmök], işl. Köp zat tüňňerilmek. Balyklaryň arkalary tüňňerilişip göründi. tüňňerilmek [tüňňörülmök], işl. Tüňňerip oturmak. tüňňerme [tüňňörmö], iş ady. Tüňňermek ýagdaýy. tüňňermek [tüňňörmök], işl. 1. Tüňňi bolmak, güberip durmak, galyp durmak. Onuň birýan kebzesi tüňňerip durdy. 2. göç.m. Kineli ýüz öwrüp ýörmek, öýkelemek. Näme beýle tüňňerilýärsiň? 3. göç.m. Ölüp galmak, ölmek. tüňňertmek [tüňňörtmök], işl. 1. Tüňňi etmek, tümmertmek, gübertmek. Ýeňsesini tüňňerdip, agyzdyrygyny çeýneýän dor at toýnaklary bilen ýer peşedi. 2. göç.m. Atyp öldürmek. tüňňi [tüňňü], syp. Tüňňerip duran, güberip, galyp duran. Tüňňimaňlaý. tüňňülik [tüňňülük], at. Tüňňi halda bolmaklyk. tüňňümaňlaý syp. 1. Maňlaýy tüňňerip duran. 2. at. Maňlaýy güberçekläp duran uly ak balyk. tüňňür at. Suwuklyk guýmak üçin demir gap. Suwly tüňňür. tüp : tüpyssy örän yssy, çydar ýaly däl, gaty yssy. Günortanyň tüp yssysy. tüpbozan [tüpbozon], at. Adamlaryň arasyny bozýan, bozgak adam. Tüpbozan köpeldi, ýurt-bina tozdy, Dogan, dost bir-birin ütüp başlady (Magtymguly). tüpeň [tüpöň], at. Ok, seçme atýan uzyn nilli ot açýan ýarag. tüpeňleme [tüpöňlömö], iş ady. Tüpeňlemek ýagdaýy. tüpeňlemek [tüpöňlömök], işl. Tüpeň bilen atmak. tüpeňlemeklik [tüpöňlömöklük], iş ady. Tüpeňlemek ýagdaýy. tüpeňlenmek [tüpöňlönmök], işl. Tüpeň bilen atylmak. Guduzlan it tüpeňlendi. tüpeňleşmek [tüpöňlöşmök], işl. Köp bolup tüpeňlemek. tüpeňletdirmek [tüpöňlötdürmök], işl., ser. Tüpeňletmek . tüpeňletmek [tüpöňlötmök], işl. Tüpeňläp öldürtmek. tüpeňleýiş [tüpöňlöýüş], iş ady. Tüpeňlemek ýagdaýy. Onuň guş tüpeňleýşini görüp haýran galdym. türbet [türvöt], at, k.d. Guburyň üstüne galdyrylan gümmez. türgen [türgön], syp.1. Bir hünäri kemsiz ele alan, ökdelän. Ol tüpeň atmaga gaty türgendi. 2. Sport bilen yzygiderli meşgullanýan adam, sportçy. türgenleme [türğönlömö], iş ady. Türgenlemek ýagdaýy. türgenlemek [türğönlömök], işl. Hünäriňe ökdelemek, türgen bolmak. türgenlemeklik [türğönlömöklük], iş ady. Türgenlemek ýagdaýy. türgenleşdirmek [türğönlöşdürmök], işl. Türgenleşmegini ýola goýmak. türgenleşik [türğönlöşük], at. Haýsydyr bir ugurdan başarnygyňy, endigiňi ösdürmek üçin geçirilýän okuw sapagy. Harby türgenleşik okuwlary türkmen goşunynyň doly derejede goranyşa taýýardygyny ýene bir gezek görkezdi (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). türgenleşmek [türğönlöşmök], işl. Hünäri ele alyp, ökdeläp başlamak. Ol uzynlygyna we ýokarlygyna bökmäge gowy türgenleşdi. türgenlik [türğönlük], at.Hünäre, belli bir maşka we ş.m. ökdelik. türgenleýiş [türğönlöýüş], iş ady. Türgenlemek ýagdaýy . türk at. 1. ser. Türkler. 2. gepl.d. Sada, ýönekeý, köpbilmiş däl (adam hakynda). türkana [türka:na], syp. Häsiýeti, bolşy sada, ýönekeý (adam). türkanalyk [türka:nalyk], at. Sadalyk, ýönekeýlik. türkçe [türkçö], hal. Türk dilinde. Türkçe gepleşmek. türki [türküý], syp. Türk halklaryna degişli bolan. Türki diller. Türki halklar. türklük [türklük], at, ser. Türkanalyk. türkler [türklör], at. Türkiýäniň esasy ýerli halky. türkmen [türkmön], at, ser. Türkmenler. türkmençe [türkmönçö], hal. Türkmen dilinde. Olar türkmençäni gowy bilýärler. türkmençelemek [türkmönçölömök], işl. 1. Türkmen dilinde sözlemek, türkmençe geplemek. Ol türkmençeläp bir zat diýdi. 2. Türkmenleriň edim- gylymyna, edähedine laýyk hereket etmek, iş etmek. Ogullaryny türkmençeläp – gudaçylyga sawçy iberip, malyny geçirip, sähedini alyp, gelnalyjylap öýli- işikli etdiler. türkmençeleşmek [türkmönçölöşmök], işl. Biri bilen türkmençe gepleşmek, bilelikde türkmençelemek. türkmençilik [türkmönçülük], at. Türkmeniň durmuşyna, ruhuna, medeniýetine, häsiýetine we ş.m. laýyklykda dörän ýol-ýörelge. Söwdanyň arasyna düşmek türkmençilikde gaty aýypdyr. türkmenler [türkmönlör], at. Türkmenistanyň esasy halky, ilaty. türküleme [türkülömö], iş ady. Türkülemek ýagdaýy. türkülemek [türkülömök], işl. 1. Türki dilleriň birinde geplemek, sözlemek. Ol sözüniň arasyda türküläp gepleýärdi. 2. göç.m. Sypaýylyk bilen düşnükli, göni, anyk aýtmak. Belki, hemmämiz düşüner ýaly türkülärsiň?! türkülemeklik [türkülömöklük], iş ady.Türkülemek ýagdaýy. türküleýiş [türkülöýüş], iş ady. Türkülemek ýagdaýy. türküşynas [türküşyna:s], at. Türki halklarynyň dili, edebiýaty, taryhy, medeniýeti we ş.m. bilen iş salyşýan, olary öwrenýän alym. türküşynaslyk [türküşyna:slyk], at. Türki halklaryň dilini, edebiýatyny, taryhyny, medeniýetini we ş.m. öwrenýän ylym. Soňky ýyllarda türküşynaslyk ylmynda düýpli işler edildi. türme [türmö], at. Azatlykdan mahrum edilen adamlar saklanýan ýer, tussaghana, zyndan. türnük at. Dik oturdylan iki sany direge kese berkidilen demir taýak görnüşindäki sport enjamy. türpe [türpö], syp.,k.d. Gözel, owadan, ajaýyp, täze. Saňa iýdirdim körpe, Bedewler içinde türpe (“Görogly”). türpelik [türpölük], at. Gözellik, owadanlyk, kaşaňlyk, ajaýyplyk. türre [türrö], at. Oňurganyň çanaklyk süňki bilen birigýän ýeri. türşek [türşök], at. Biýarasy gawun pazylyna çalymdaş ösümligiň ternä meňzeş düwünçegi. tüsse [tüssö], at. Bir zat ýananda, otlananda emele gelýän tütün. Gije oda gitme, gündiz – tüssä (Nakyl). tüsseçykar [tüssöçykar], at. Jaýlarda ýakylýan peçleriň tüsse çykýan ýoly. tüsseleç [tüssölöç], syp. Tüssäniň reňkine meňzeş, tüsse reňkli. Tüsseleç goňur sakgal. tüsseleme [tüssölömö], iş ady. Tüsselemek ýagdaýy. tüsselemek [tüssölömök], işl. Tüsse çykmak, tüsse goýbermek, tütemek. tüsselemeklik [tüssölömöklük], iş ady. Tüsselemek ýagdaýy. tüsseleşmek [tüssölöşmök], işl. 1. Köp zat tüsselemek, tüsse çykarmak, burugsamak. 2. göç.m. Çilim çekişmek. tüsseletmek [tüssölötmök], işl. Tüsse çykartmak, tütetmek. tüsseleýiş [tüssölöýüş], iş ady. Tüsselemek ýagdaýy. tüte [tütö], at. Daşyna sapak saralýan içi deşik gargy ýa-da kagyzdan gatlanyp ýasalan bir garyş çemeli uzynlykdaky turbajyk. tüteme [tütömö], iş ady. Tütemek ýagdaýy. Oduň tütemesi galdy. tütemek [tütömök], işl.1. Ýanman tüsseläp durmak, tütün bolmak, tüsselemek, burugsamak. 2. göç.m. Gynançdan, gahar-gazapdan we ş.m. ýaňa ýüregi lowlap durmak. Onuň içi bizden ýaňa tütäp durandyr. 3. göç.m. Gaňşyrawugyňa berk, ýiti täsir etmek. tütemeklik [tütömöklük], iş ady. Tütemek ýagdaýy. tüteşmek [tütöşmök], işl. Ýanman tüsseläp durmak (ýakylýan odun-çöpler). tütetmek [tütötmök], işl.1. Ýakyp bilmän, ýakman tüsseletmek. 2. göç.m. Ýiti täsir etmek, güýçli burnuňa urmak. Gowy tutulan düýe çaly gaňşyrawugyňy tütedýär. tütün at. 1. ser. Tüsse. 2. Temmäki, çilim. tüwdüribermek [tüwdürivermek], işl. Tüwdürip ugramak. tüwdürilişmek [tüwdürlüşmök], işl., ser. Tüwdürilmek. Olar inişden aşak tüwdürilişip gitdiler. tüwdürilmek [tüwdürülmök], işl. Zyňlyp gitmek. Toýhana az galanda, at tüwdürilip gitdi. tüwdürme [tüwdürmö], iş ady. Tüwdürmek ýagdaýy. tüwdürmek [tüwdürmök], işl.1. Birini ýa-da bir zady bat bilen ýykyp, atyp togalap goýbermek. Märekä uran at bir oglany kakyp, tüwdürip goýberdi.2. göç.m. Işden, gullukdan kowmak, çykarmak. tüwdürmeklik [tüwdürmöklük], iş ady. Tüwdürmek ýagdaýy. tüwdürmezlik [tüwdürmözlük], iş ady. Tüwdürip goýbermezlik. tüwe [tüwö], at. Ikiýaşar urkaçy göle, gulajyn, gaçar. tüweleme [tüwölömö], üml. Bir işi gowy ýerine ýetiren adamy öwüp ýa-da onuň eden işi makul görlüp aýdylýan alkyş sözi. Tüweleme, uly iş bitirdiňiz! tüweleý [tüwölöý], at. Köwsarlap, burum- burum bolup aýlanyp, dik ýokaryk galýan tozanly güýçli ýel. \n\t‣ Tüweleý turuzmak 1) gopgun, galmagal etmek. Ol dükanyň içinde tüweleý turuzýardy. 2) tozan etmek, tozanlatmak.Ýeňil maşyn gumak ýolda tüweleý turzup barýar. Gara tüweleý ýerdäki gumlary we basga zatlary asmana göterýän güýçli tüweleý. tüwelek [tüwölök], at, ser. Tüwlek. Biwepa pelek! Kän etdiň heläk, Ile gawun berdiň, Maňa – tüwelek (Aýdym sanawaçlary). tüwlek [tüwlök], at. Gawun-garpyzyň düwünçegi. Bir tüwlek terne. Köp wagtlap gawun- garpyzlaryna seredişsem-de, maňa bir tüwlegini hem hödürlemedi. tüwi [tüwü], at. 1. Iýmit üçin ulanylýan ak, süýnmek däne, bürünç. 2. gepl.d. Palaw. tüý at.1. Adamlaryň we haýwanlaryň bedenine çykýan gyl. 2. Saç. \n\t‣ Tüýüňi täzelemek täze geýim, egin-eşik edinmek, egin-eşigiňi täzelemek. tüýdübermek [tüýdüvermek], işl. Tüýdüp başlamak; tüýtmegi dowam etdirmek.Ýüňi eliňe al- da, şeýdip tüýdüber. tüýdük at. Gamyşdan ýasalyp, üflenip çalynýan, dilli gadymy türkmen saz guraly. Çopan tüýdügi. Tüýdük çalmak. Gamyşdan tüýdük ýasamak. \n\t‣Gargy tüýdük gargydan ýasalyp, uzynlygy 750-800 mm, üst ýüzünde alty, aşagynda bir perde deşigi bolup, ujuna demir müşdük geýdirilip üflenýän tüýdük. Dilli tüýdük bir bogunly gamyşdan ýasalan tüýdük (dilli tüýdügiň üç-dört sany perde deşigi bolýar). Goşa dilli tüýdük tüýdügiň goşalandyrylan görnüşi. Meşikli tüýdük eýlenen geçi hamy meşik görnüşine getirilip, agzyna tüýdügiň özi birikdirilýän dört-bäş perde deşikli saz guraly. tüýdükçi [tüýdükçü], at. Tüýdük çalýan sazanda. tüýdüklik [tüýdüklük], syp. Tüýdük ýasamak üçin, tüýdük ýasar ýaly (gamyş). Tüýdüklik gamyş. tüýdülmek [tüýdülmök], işl. 1. Ýaplygan ýüň çekilip-çekişdirilip, übtük-übtük edilmek. Tüýdülen ýüňi saýgyçdan geçirmek. 2. Könelip, geýilip ýyrtylmak. Seniň geýen eşigiň derrew düýdüläýýär-le?! tüýdüm at. Ýüň, pagta, we ş.m. zatlaryň tüýdülen übtügi. Birtüýdüm ýüň. tüýdüm-tüýdüm hal. Ýolum-ýolum, ýyrtyk-ýyrtyk bolan, dargan. It telpegi tüýdüm- tüýdüm edip taşlady. tüýdüş iş ady. Tüýtmek ýagdaýy. tüýdüşdirmek [tüýdüşdürmek], işl. Bölek- bölek, tüýdüm-tüýdüm etmek, bir ýanyndan tüýdüp çykmak. Ol ýerde ýatan galak-gaçak ýüňleri tüýdüşdirdi. tüýdüşmek [tüýdüşmök], işl. 1. Tüýtmäge kömekleşmek. Gyzy ejesine ýüň tüýdüşdi. 2. Birnäçe bolup bilelikde tüýtmek. Aýallar ýüň tüýdüşip otyrdy. tüýjeribermek [tüýjörüvermek], işl. Birden tüýjerip ugramak. Gaty ýadadymy, nämemi, oglanjygyň ýüzi tüýjeriberdi. tüýjeriş [tüýjörüş], iş ady. Tüýjermek ýagdaýy. tüýjerişmek [tüýjörüşmök], işl. Ýüzi üpür- çüpür bolup başlamak. Çagalaryň ýüzleri tüýjerişip, eginleri ýygrylyşyp durdy. tüýjerme [tüýjörmö], iş ady. Tüýjermek ýagdaýy. tüýjermek [tüýjörmök], işl. 1. Ýüzündäki tüýler mese-mälim bildirişip durmak, çykyşyp durmak. 2. göç.m. Ýüzi tebigy reňkini ýitirip, diňe tüýleri aýyl-saýyl bolup durmak. Tüýjerip durmak. tüýjermeklik [tüýjörmöklük], iş ady. Tüýjermek ýagdaýy. tüýjermezlik [tüýjörmözlük], işl. Tüýjerip durmazlyk. tüýjertmek [tüýjörtmök], işl. 1. Ýüzüňdäki bildirişip duran tüýleri aýyrmazlyk, görkezip durmak. Ýüzüňi tüýjerdip durmak. 2. Bir zadyň ýüzüni üpür- çüpür etdirip zaýalatmak. Bilmän jalbarymyň ýüzüni gury ýandak degrip tüýjerdipdirin. tüýjük at, ser. Tüýjümek. tüýjümek [tüýjümök], syp. Ýüzi tüýjerip duran, ýüzi üpür-süpür tüý bolup duran. Tüýjümek mata. tüýkesme : tüýkesme ogry barypýatan ogry, aňrybaş ogry, tüýs ogry. tüýkülik [tüýkülük], at. Adamyň agyz boşlugynda emele gelýän suwuklyk. Soňky tüýkülik sakgal ezmez (Nakyl). tüýkülikleme [tüýkülüklömö], iş ady. Tüýküliklemek ýagdaýy. tüýkülüklemek [tüýkülüklömök], işl. Bir zada tüýkülik çalmak, bir zady tüýkülik bilen öllemek. tüýküliklemezlik [tüýkülüklömözlük], iş ady. Tüýkülik bilen öllemezlik, tüýkülik çalmazlyk. tüýkülikletdirmek [tüýkülüklötdürmök], işl. Başga birine tüýkülik bilen ölletdirmek, tüýkülik çaldyrtmak. tüýkülikletmek [tüýkülüklötmök], işl. Başga biriniň tüýküliklemegine mümkinçilik bermek, ýol bermek. "Näme, üsti-başyňy tüýkülikledipsiň?!" diýip, ejesi ogluna käýedi. tüýkülikleýiş [tüýkülüklöýüş], iş ady. Tüýküliklemek ýagdaýy. tüýküriş [tüýkürüş], iş ady. Tüýkürmek ýagdaýy. tüýkürişmek [tüýkürüşmök], işl. Birnäçe bolup tüýkürmek. tüýkürme [tüýkürmö], iş ady. Tüýkürmek ýagdaýy. tüýkürmek [tüýkürmök], işl. 1. Agyz boşlugynda ýygnanan tüýküligi tüflemek. 2. Yryma görä: "göz degmesin!" diýen manyda çüfläp, tüf-tüf etmek. tüýkürmeklik [tüýkürmöklük], iş ady. Tüýkürmek ýagdaýy. tüýkürmezlik [tüýkürmözlük], işl. Tüýküligiňi tüf-tüf edip, agzyňdan çykaryp dökmezlik. tüýkürtmek [tüýkürtmök], işl. 1. Tüýküligi agyzdan daşaryk çykardyp taşlatmak. 2. Yryma görä: "göz degmesin" diýen manyda "tüf-tüf" etdirmek, çüfletmek. tüýlek [tüýlök], syp. Ösgün we gür tüýli. tüýlekşora [tüýlekşo:ro], at. Boýy 50-60 sm ýetýän bir ýyllyk ýabany ösümlik. tüýnük at. 1. Gara öýüň uklaryny birleşdirýän ýokarky tegelek bölegi. 2. gepl.d. Ýaşamak üçin jaý, öý. Hemmämiz bir tüýnügiň astynda ýaşaýarys. \n\t‣ Tüýnükli ýaglyk ortasy tegelek nagyşly gyňaçlyk uly ýaglyk. tüýnükýüp at.Tüýnükden asylyp goýulýan owadan gotazly ýüp. tüýs I, at. Görnüş, keşp, sypat, boluş. \n\t‣ Tüýsi üýtgemek belli bir sebäbe görä ýüz keşbi üýtgemek. Agaýunus Göroglynyň tüýsüniň üýtgänini bildi-de, öňki heňini birneme ýumşadyp ugrady (“Görogly”). \n\n\n TÜÝS II, syp.Hakyky, barypýatan, edil, hut.Ol meni tüýs wagtynda goldady. tüýsli [tüýslü], syp.Görnüşli, hilli.Gezip ýörseň, her tüýsli adamlara gabat gelýärsiň. tüýtdürmek [tüýtdürmök], işl. Tüýtmek işini başga birine etdirmek. tüýti-tüýti [tüýtü-tüýtü], üml. Towugy çagyrmak üçin aýdylýan söz. tüýtme [tüýtmö], iş ady. Tüýtmek ýagdaýy. tüýtmek [tüýtmök], işl. 1. Ýaplygan ýüňi, pagtany eliň bilen çekişdirip, übtük-übtük etmek.Ol ýorgana salmak üçin ýygnap ýören ýüňüni tüýdüp çykdy. 2. Köp eşik ýyrtmak, köneltmek. tüýtmeklik [tüýtmöklük], iş ady.Tüýtmek ýagdaýy. tüýtmezlik [tüýtmözlük], iş ady.Tüýtmek işini etmezlik. tüýtmeleme [tüýtmölömö], iş ady.Tüýtmek ýagdaýy. tüýtmelemek [tüýtmölömök], işl. 1. Tüýdüm-tüýdüm edip çykmak, bulaşygyny açmak. Ýüň tüýtmelemek. 2. göç.m. Azar bermek, ýolmalamak. tüýtmelemezlik [tüýtmölömözlük], iş ady. Tüýtmelemek işini etmezlik. tüýt-müýt : tüýt-müýt etmek 1) çalak-çulak tüýdüp çykmak. Hany, galanja ýüňleri-de tüýt-müýt edeli. 2) basa düşüp, gabyrt-guburt etmek, basmak. Gelne baş salynýan jaýda bir daýaw aýal garşydaşyny derrew tüýt-müýt edip, baryp kürteli gelni gujaklady. tüýtmeleýiş [tüýtmölöýüş], iş ady. Tüýtmelemek ýagdaýy. tyg [ty:ğ], at. 1. Gylyç, pyçak, päki ýaly sowuk ýaragyň inçelip, ýukalyp gidýän ýiti tarapy, ýüz tarapy; durky, uzynlygy. 2. Sowuk ýaraglaryň umumy ady. Tyg ýarasy biter, dil ýarasy bitmez (Nakyl). tyglama [ty:ğlama], iş ady. Tyglamak ýagdaýy. tyglamak [ty:ğlamak], işl. Tyg bilen ýaralamak, tyg bilen kesmek. Ýolugyşan duşmanyň bermese boýun, Öň tüpeňläp, soňra tyglamak gerek (Baýly şahyr). tyglamaklyk [ty:ğlamaklyk], iş ady. Tyglamak ýagdaýy. tyglamazlyk [ty:ğlamazlyk], iş ady. Tyglamak hereketini etmezlik. tyglaýyş [ty:ğlaýyş], iş ady. Tyglamak ýagdaýy. tygsamak [tyğsamak], işl. Eti gaçmak, eti dökülmek, horlanmak, ytygsamak. Eti tygsamak. tygşyt [tyğşy:t], at. Bisarpa tutman, aýawly saklanan. tygşytlabermek [tyğşy:tlavermek], işl. Tygşytlap başlamak. tygşytlama [tyğşy:tlama], iş ady. Tygşytlamak ýagdaýy. tygşytlamak [tyğşy:tlamak], işl.1. Bisarpa tutman aýap saklamak; isrip etmän, yrýa etmän artdyrmak, süýşürip goýmak. 2. göç.m. Düzgüne salmak, serenjam bermek, tertibe salmak. tygşytlamaklyk [tyğşy:tlamaklyk], iş ady. Tygşytlamak ýagdaýy. tygşytlamazlyk [tyğşy:tlamazlyk], iş ady. Tygşytlap goýmazlyk, tygşytly tutmazlyk. tygşytlanmak [tyğşy:tlanmak], işl. Tygşytly saklanmak. tygşytlaşmak [tyğşy:tlaşmak], işl. Bilelikde tygşytlamak. tygşytlatdyrmak [tyğşy:tlatdyrmak], işl., ser. Tygşytlatmak. tygşytlatmak [tyğşy:tlatmak], işl. Bir zady tygşytly saklatmak. tygşytlaýyş [tyğşy:tlaýyş], iş ady. Tygşytlamak ýagdaýy. tygşytly [tyğşy:tly], syp.1. Aýawly, isripsiz. 2. Tertipli, düzgünli, serenjamly. tygşytlylyk [tyğşy:tlylyk], at. Tygşytly bolmaklyk. tygşytsyz [tyğşy:ssyz], syp. Zady aýawsyz, bisarpa harçlaýan, bisarpa tutýan. tygşytsyzlyk [tyğşy:ssyzlyk], at. Tygşydy ýokluk, tygşytly dällik, tygşytly bolmazlyk. tygyrdama [tyğyrdama], iş ady. Tygyrdamak ýagdaýy. tygyrdamak [tyğyrdamak], işl. Tygyr-tygyr edip seslenmek, tygyr-tygyr edip hereket etmek (ýöräp barýan arabanyň, galtagyň tigriniň sesi hakynda). tygyrdamaklyk [tyğyrdamaklyk], iş ady. Tygyrdamak ýagdaýy. tygyrdamazlyk [tyğyrdamazlyk], iş ady. Tygyrdap ýöremezlik, hereket etmezlik. tygyrdaşmak [tyğyrdaşmak], işl. Birnäçe araba tygyrdyly ses çykaryp ýöräp barmak. Arabalar tygyrdaşyp barýar. tygyrdatdyrmak [tyğyrdatdyrmak], işl. Tygyrdyly hereket etdirmek. tygyrdatmak [tyğyrdatmak], işl. Tygyr- tygyr seslendirip ýöretmek, sürmek. tygyrdaýyş [tyğyrdaýyş], iş ady. Tygyrdamak ýagdaýy. tygyrdy [tyğyrdy], at. Hereketdäki arabanyň, galtagyň we ş.m. tygyrdap eşidilýän sesiniň ady. Öýüň aňyrsyndan galtagyň tygyrdysy eşidildi. tygyrdyly [tyğyrdyly], syp. Tygyrdy bilen hereket edýän. tygyr-tygyr [tyğyr-tyğyr], s. ş. aňl. söz. Araba, galtak ýörände, sürlende çykýan ses. tykgyldama [tykgyllama], iş ady. Tykgyldamak ýagdaýy. tykgyldamak [tykgyllamak], işl. Tykgyldyly ses etmek, tykgyldap seslenmek. tykgyldaşmak [tykgyllaşmak], işl. Birnäçe zat bir wagtda tykgyldyly ses etmek. tykgyldatmak [tykgyllatmak], işl. Tykgyldyly ses çykartmak. Gapyny tykgyldatmak. tykgyldaýyş [tykgyllaýyş], iş ady. Tykgyldamak ýagdaýy. Sagadyň tykgyldaýşy. tykgyldy [tykgylly], at. Bir zadyň, başga bir zada çala degmegi netijesinde arasy üzülip çykýan sesiň ady. tykyrabermek [ty:kyra:vermek], işl. Tykyrap başlamak. tykyrama [ty:kyrama], iş ady. Tykyramak ýagdaýy. tykyramak [ty:kyramak], işl. Oňlaman, ikirjiňlenip, ýaýdanyp durmak; et diýlen zady etmejek bolup durmak. Muhammet ahun tykyrap durmady (A.Gowşudow). tykyramaklyk [ty:kyramaklyk], iş ady. Tykyramak ýagdaýy. tykyramazlyk [ty:kyramazlyk], iş ady. Tykyrap durmazlyk. tykyraşmak [ty:kyraşmak], işl. Birnäçe bolup tykyramak. Olar bu gürrüňe tykyraşdylar. tykyratdyrmak [ty:kyratdyrmak], işl., ser. Tykyratmak. tykyratmak [ty:kyratmak], işl. Tykyramak katdyna ýetirmek, tykyramagyna sebäp bolmak, tykyramagyna ýol bermek. tykyraýyş [ty:kyraýyş], iş ady. Tykyramak ýagdaýy. tykyrdabermek [tykyrdavermek], işl. Tykyrdap başlamak. tykyrdama iş ady. Tykyrdamak ýagdaýy. tykyrdamak işl. Tykyr-tykyr ses etmek, tykyrdyly ses çykmak, tykyrdy emele gelmek, döremek. Birden gapy tykyrdady. tykyrdamaklyk iş ady. Tykyrdamak ýagdaýy. tykyrdamazlyk iş ady. Tykyrdyly ses etmezlik. tykyrdaşmak işl. Tykyrdyly seslenmek. tykyrdatdyrmak işl. Tykyrdyly sesleri döretdirmek. tykyrdatmak işl. Tykyrdyly ses döretmek, çykartmak. Çagajyk elindäki oýnawajyny tykyrdatdy. tykyrdaýyş iş ady. Tykyrdamak ýagdaýy. Ýeliň badyna gapynyň üznüksiz tykyrdaýşy bilen öwrenişmeli boldy. tykyrdy at. Gaty zatlar biri-birine degende çykýan sesiň ady. Tigiriň tykyrdysy. Daşarda bir zadyň tykyrdysy bar ýaly-la? tykyrganmak [ty:kyrğanmak], işl., ser. Tykyramak. Atam-enem göwnemez diýip tykyrganan boldum (“Edebiýat we sungat”). tykyr-tykyr s.ş. aňl.söz. Gaty zatlar biri- birine degende çykýan sesler. tyl [ty:l], at. Frontuň yz tarapy, uruş meýdanyndan yzda galan territoriýa. Beýik Watançylyk urşunyň weteranlarynyň, olaryň ýanýoldaşlarynyň we tylda zähmet çeken weteranlaryň pensiýalarynyň aýda iň ýokary möçberini 638 manat möçberinde bellemeli (“Türkmenistan”). tylla [tylla:], at. 1. Sary reňkli, lowurdaýan gymmat bahaly metal, gyzyl, altyn. Mal üçin ynjydyp gardaş-doganyň, Az bildiň tylladan satyp, sowanyň (Magtymguly). Tylla ýüzük. 2. Adam ady. tyllamak işl.,gepl.d. Ýekirmek (köplenç, aýal-gyzlar tarapyndan ulanylýan söz). Ýuwaş bolansoň, uly eltileri kiçi gelinlerini gaty tyllaýarlar. tyllarlamak işl., ser. Tyllamak. tymsal [tymsa:l], at. Mysal hökmünde getirilýän, aýdylýan gysgajyk gürrüň. tyňkarma iş ady. Tyňkarmak ýagdaýy. tyňkarmak işl.1. Doýup garny galyp durmak. Körpe ýorunjadan doýan guzynyň garynjygy tyňkaryp dur. 2. Semizlikden pökgerip durmak, dykyz eti-gany daşyna depmek. Ýaňagy tyňkaryp durmak. tyňkarmaklyk iş ady. Tyňkarmak ýagdaýy. tyňkarmazlyk iş ady. Tyňkaryp durmazlyk. tyňkartmak işl. Tyňkarmak katdyna ýetirmek. Garnyny tyňkartmak. tyňkarylmak işl. Tyňky görnüşe geçmek, tyňky bolmak. tyňkaryşmak işl. Birnäçe zat tyňkaryp durmak. Dok guzularyň garynjyklary tyňkaryşyp dur. tyňky syp. Eti-gany ýetik, tyňzap duran, dykyz. tyňňyldama [tyňňyllama], iş ady. Tyňňyldamak ýagdaýy. tyňňyldamak [tyňňyllamak], işl., ser. Tyňňyrdamak. Tyňňyldyly ses etmek, tyňňyldyly ses çykmak, tyňňyrdamak. Dutaryň kirişleri tyňňyldap, ýakymly ses tamyň içine ýaýrap gitdi. tyňňyldaşmak [tyňňyllaşmak], işl. Köp zat tyňňyldamak, tyňňyrdaşmak. tyňňyldatmak [tyňňyllatmak], işl. Kirşine kakyp, tyňňyldyly ses çykarmak, tyňňyrdatmak. Bagşy dutaryny tyňňyldadyp başlady. tyňňyldaýyş [tyňňyllaýyş], iş ady. Tyňňyldamak ýagdaýy. tyňňyldy [tyňňylly], at. Saz gurallarynyň kirşine kakylanda çykýan sesiň ady. Öýden tyňňyldy eşidildi. tyňňyrdabermek [tyňňyrda:vermek], işl. Tyňňyrdap başlamak. tyňňyrdama iş ady. Tyňňyrdamak ýagdaýy. tyňňyrdamak işl., ser. Kirşine kakylan dutardan tyrňyldyly ses çykmak. tyňňyrdamaklyk iş ady. Tyňňyrdamak ýagdaýy. tyňňyrdamazlyk işl. Tyňňyrdyly ses çykmazlyk. tyňňyrdaşmak işl., ser. Kirşine kakylýan birnäçe utar tyrňyldamak. tyňňyrdatmak işl., ser. Tyňňyrdyly seslendirip çalmak. tyňňyrdaýyş iş ady. Tyňňyrdamak ýagdaýy. tyňňyrdy at, ser.Kirşine kakylan dutardan çykýan sesiň ady. tyňzama iş ady. Tyňzamak ýagdaýy. tyňzamak işl. 1. Içi suwuklykdan we ş.m. zatdan pugta doldurylandan soň ýaryljak ýaly bolup dyňzap durmak (meşik, ýanlyk we ş.m. hakynda). Ýanlygyň garny tyňzap durdy. 2. göç.m. Joşmak, möwç urmak, dyňzamak. Tyňzap gelen gülki. tyňzamaklyk iş ady. Tyňzamak ýagdaýy. tyňzatmak işl. Dyňzar ýaly gaty doldurmak, dyňzatmak. Ganary tyňzadyp doldurmak. tyňzaýyş iş ady. Tyňzamak ýagdaýy. typançak [ty:pançak], syp., ser. Taýgançak. typançaklyk [ty:pançaklyk], at ser. Taýgançaklyk. typdyrmak [ty:pdyrmak], işl., ser. Taýdyrmak. Ol gyzjagazynyň elinden tutup, buzuň üstünden typdyrdy. typma [ty:pma], iş ady. Typmak ýagdaýy. typmak [ty:pmak], işl., ser. Taýmak I. Ýigitleriň aýaklaryndaky ädikleri, çokaýlary aýnanyň ýüzüne basylan ýaly typyp gidýärdi (B. Seýtäkow). typmaklyk [ty:pmaklyk], iş ady. Typmak ýagdaýy. typmazlyk [ty:pmazlyk], iş ady. Typmak hereketine amal etmezlik. typybermek [ty:pyvermek], işl. Typmaga girişmek, typyp ugramak. typyş [ty:pyş], iş ady. Typmak ýagdaýy. typyşmak [ty:pyşmak], işl., ser. Taýyşmak. tyrk-tyrk s.ş.aňl.söz. Agaç, taýak we ş.m. kakylanda, biri-birine urlanda çykýan ses. Birden onuň işigi tyrk-tyrk kakyldy (A. Gowşudow). tyrkyldama [tyrkyllama], iş ady. Tyrkyldamak ýagdaýy. tyrkyldamak [tyrkyllamak], işl. Gapy kakylanda we ş.m. ýagdaýda tyrkyldyly ses çykmak. Aman şol oýlardan başyny saýlamanka, gapy tyrkyldady (B. Kerbabaýew). tyrkyldamazlyk [tyrkyllamazlyk], iş ady. Tyrkyldyly ses çykmazlyk. tyrkyldaşmak [tyrkyllaşmak], işl. Köp ýerden tyrkyldyly ses çykmak. tyrkyldatmak [tyrkyllatmak], işl. Tyrk- tyrk edip kakmak. Ahyry ol elindäki gamçysynyň sapy bilen derwezäniň gapysyny tyrkyldatdy (A. Gowşudow). tyrkyldaýyş [tyrkyllaýyş], iş ady. Tyrkyldamak ýagdaýy. tyrkyldy [tyrkylly], at. Tagtadan ýasalan zadyň ýüzüne çalarak urlanda, kakylanda çykýan sesiň ady. Onuň gulagyna bir tyrkyldy eşidildi. tyrňyldama [tyrňyllama], iş ady. Tyrňyldamak ýagdaýy. tyrňyldamak [tyrňyllamak], işl. Dartylan kiriş kakylanda, yrgyldadylanda tyrňyldyly ses çykmak. Näzijek barmaklar tutýar erşini, Tyrňyldap ýatladýar dutar kirşini (Ç. Gurbangylyjow). tyrňyldaşmak [tyrňyllaşmak], işl. Birnäçe dartylan kiriş kakylanda, yrgyldadylanda tyrňyldaşmak bilen cykýan ses. tyrňyldatmak [tyrňyllatmak], işl. Dartylan kirişleri kakyp, tyrňyldyly seslendirmek.Bagşy dutaryny tyrňyldatdy. tyrňyldy [tyrňylly], at. Dartylan kiriş kakylanda çykýan sesiň ady. Içerden dutaryň tyrňyldysy eşidilýärdi. tyrpmak işl., ser. Typmak. Güle-güle ýene tyrpdym, Basyp duran kesegimden (K. Gurbannepesow). tyrryk syp. Gysga, kelte (geýim hakynda). tyrryldama [tyrryllama], iş ady. Tyrryldamak ýagdaýy. tyrryldamak [tyrryllamak], işl. Kiçiräk motor ýa-da kiçi motorly mehanizmler işlände tyr-tyr edip ses etmek, tyrryldyly seslenmek. Motor tyrryldap geçip gitdi. tyrryldaşmak [tyrryllaşmak], işl. Birnäçe ýerde tyrryldamak. tyrryldatmak [tyrryllatmak], işl. Tyrryldyly ses çykartmak. tyrryldaýyş [tyrryllaýyş], iş ady. Tyrryldamak ýagdaýy. tyrryldy [tyrrylly], at. Kiçiräk motor ýa-da kiçi motorly mehanizmler işlände çykýan sesiň ady. tyrs-tyrs : tyrs-tyrs etmek ser. Tyrsyldamak. Itden gorkan çaganyň ýüregi tyrs-tyrs edip urýardy. tyssyldamak [tyssyllamak], işl. Dowamly tyssyldyly ses etmek (pişik hakynda). tyrsyldabermek [tyrsylla:vermek], işl. Tyrsyldap başlamak. tyrsyldama [tyrsyllama], iş ady. Tyrsyldamak ýagdaýy. tyrsyldamak [tyrsyllamak], işl. Tyrs-tyrs edip hereketlenmek, gymyldamak. Çerkeziň gapana düşen towşan ýaly tyrsyldaýanyna gözleri düşenden soň, olar sorag berip başladylar (B. Kerbabaýew). tyrsyldamaklyk [tyrsyllamaklyk], iş ady. Tyrsyldamak ýagdaýy. tyrsyldamazlyk [tyrsyllamazlyk], iş ady. Tyrsyldyly hereket etmezlik. tyrsyldaşmak [tyrsyllaşmak], işl. Köp zat tyrsyldamak. Ýelliniň göriplik damarlary tyrsyldaşyp başlady (A. Gowşudow). tyrsyldatmak [tyrsyllatmak], işl. Bedeniň bir ýeri tyrs-tyrs etdmek, gymyldamak. Ol kinniwanja gara murtlarynyň uçlaryny tyrsyldadyp, topbuja ellerini maňa tarap uzadyp durdy (T. Gurbanow). tyrsyldaýyş iş ady. Tyrsyldamak ýagdaýy. tyrsyldy [tyrsylly], s.ş.aňl.söz. Damaryň, ýüregiň we ş.m. tyrs-tyrs edip urmasy, tirpildi. tyrym-dykyz hal. Içi dykylyp doldurylan ýaly bolan. Gozalary tyrym-dykyz dolan pagtaň bolsa açylmazlyga çäresi ýokdur (B. Kerbabaýew). tyssyldy [tyssylly], at. Pişigiň gahar bilen çykarýan sesiniň ady. tys-tys s.ş.aňl.söz. Pişigiň gahar bilen yzly- yzyna çykarýan sesi. \n\t‣Tys-tys etmek ser. Tyssyldamak. tyzlama iş ady. Tyzlamak ýagdaýy. tyzlamak işl. Bir hili nägile, gaharly görnüşde özüňi alyp barmak (köplenç, çaga, ýaş oglan hakynda). tyzlamaklyk iş ady. Tyzlamak ýagdaýy. tyzlaýyş iş ady. Tyzlamak ýagdaýy. tyz-tyz : tyz-tyz etmek ser. Tyzlamak. tyzzyldamak [tyzzyllamak], işl. Tyzzyldyly ses çykmak. tyzzyldy [tyzzylly], at. Tomzak ýaly mör- möjekler uçanda çykýan sesiň ady. u [u:] I, Türkmen elipbiýiniň ýigrimi bäşinji harpy. \n\n\n U [u:] II, bagl. Tirkeş sözüň birinji böleginiň yzyna goşulyp, "we" manysyny berýän ses. Hem jilwe hem gamza, näzu-kereşme, Mekan tutmuş göz- gaşyňda, gollarda (Mollanepes). uç [u:ç], at.1. Esasan, ýüpüň, tanapyň haýsy hem bolsa bir tarapy; ösümligiň başy. 2. Goýnuň ýuwlup guradylan ýaz ýüňi daralanda, ilki çykýan uzyn ýüň. 3. Bir zadyň belli bir maksat üçin ýiteldilen başy. Galamyň ujy. Galama uç çykarmak. \n\t‣ Uç almak 1) gaýnap duran pileden ýüpegiň ujuny tapmak. 2) keçe basylanda, bişirilende, ol ujundan beýleki ujuna çenli düýrläp basmak, bileklemek. 3) darakda ýüň daralanda dokmanyň erşi üçin ýüňüň uzynlaryny aýratyn pişge etmek. Uç tapmak ýiten, ýitirim bolan zatdan ujypsyzja hem bolsa habar bilmek. uçan [uçon], at. Ýelkenli gäminiň bir görnüşi. \n\t‣Uçan gazan nahar bişirilýän ullakan gazan. Toý ýerinde on sany uçan gazan nahar ataryldy. uçar [uçor], at. Uçýan ulag. Çykdym depäň üstüne, Uçar geldi dessine (Halk döredijiliginden). Bir uçar uçýar, birisi gonýar, bir ýolagçy düşýär, beýleki münýär (B. Hudaýnazarow). \n\t‣ Uçar meýdany uçarlaryň gonýan, asmana galýan meýdany. uçarly [uçorly], hal. Uçara münüp, uçar bilen. Aşgabada uçarly gitjek. uçarman [uçormon], 1. Uçmakçy. Ol birden Boing uçary bilen uçarman boldy. 2. Uçary sürýän hünärmen. uçdantutma [u:şdontutmo], hal. Bir ýan ujundan, başdan-aýak, boýdan-başa, bary. Uçdantutma hemmämiz ýowara çykdyk. uçdurmak [uşdurmok], işl. Uçmaga mümkinçilik bermek. Hiňňildik uçdurmak. uçganak [uçğonok], at. 1. Ýagýan garyň, ýanýan oduň syçraýan owunjak bölejikleri. Ol gözüne gar uçganaklarynyň gelip urmagyndan ätiýaç edip, aşak bakýar.2. göç.m. Käbir halatda, belli bir sebäbe görä gözüň öňünde emele gelýän uçgun ýaly ýylpyldy. Onuň ysgyny gaçyp, gözleriniň öňünde uçganaklar peýda boldy. uçganaklabermek [uçğonokla:vermek], işl. Uçganaklap başlamak. uçganaklama [uçğonoklomo], iş ady. Uçganaklamak ýagdaýy. uçganaklamak [uçğonoklomok], işl. 1. Köp sanly uçganak gaýmalamak, uçganak ýaýramak, uçganak-uçganak bolup syçramak. Howada gar syrgynlary uçganaklaýardy (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Ot ýaly çalasyn hereket etmek, gymyldamak. Uçganaklap duran ýigit. Olaryň gelni uçganaklap hyzmat edýärdi.3. göç.m. Şatlyk alamaty duýulmak, uçaýjak ýaly bolmak. Onuň ýüzündäki şatlyk uçgunynyň uçganaklany bildirdi (H. Derýaýew). Uçganaklap duran mele at. uçganaklamaklyk [uçğonoklomokluk], iş ady. Uçganaklamak ýagdaýy. uçganaklamazlyk [uçğonoklomozluk], iş ady. Uçganaklap durmazlyk. uçganaklaşmak [uçğnokloşmok], işl. Uçganaklap gaýmalaşmak. Daşarda gar bölejikleri uçganaklaşýardy. uçganaklaýyş [uçğonokloýuş], iş ady. Uçganaklamak ýagdaýy. uçgun [uçğun], at. Ýanýan otdan ýalpyldap, syçrap gidýän owunjak ot bölejikleri. Körükden çykýan ýeliň zarbyna reňki öçügsi mele uçgunlar şöhlelenip, uçuşyp başlady (B. Seýtäkow). \n\t‣Uçgun bolup ýapyşmak janyňa degmek, ganyňy gyzdyrmak. Murtuň soňky soragy Möjege uçgun bolup ýapyşdy (N. Pomma). uçgur [uçğur] I, at. Balagyň çermeginiň içinden geçirilip daňylýan ýörite örülen bag; ýüp. \n\t‣ Uçguryňy oňarmazlyk öz başyňy özüň çarap bilmezlik, gowşaklyk, lellimlik. Uçguryny oňaranok weli, "Gurban, Gurban!" diýip janymy alýar (A. Durdyýew). \n\n\n UÇGUR [uçğur] II, syp. Oňat uçýan, gaty uçýan, çalt uçýan. Şol pursatda asmanda kiçi hilli uçgur uçaryň sesi peýda boldy (B. Gurbanow). uç-gyraksyz [u:ç-ğyraksyz], syp., ser. Uçsuz-gyraksyz. Uç-gyraksyz bolýar ýaşlyk hyýaly (A. Kekilow). Uç-gyraksyz sährada-da onuň şaňlap duran tamam bar, aýdym-saz edip duran radiosam (A. Nazarow). uçky [u:çky], hal. Ýerleşişi, duran ýeri boýunça bir uçdaky, gyradaky, çetdäki, gyraky, çetki. uçlak [u:şlok], syp. Ujy ýiti, ýiti uzyn uçly. Uçlak pyçak. uçlama [u:şlomo], iş ady. Uçlamak ýagdaýy. uçlamak [u:şlomok], işl. 1. Gaýnap duran pileden uç almak, ýüpegiň ujuny almak, ujuny tapmak. 20 put uçlamagyň deregine 40 put pile uçlapdyr. 2. Bir zadyň ujuny ellemek, ujundan tutmak. Aksakgal sakgalyny uçlady. uçlamaklyk [u:şlomokluk], iş ady. Uçlamak ýagdaýy. uçlaşmak [u:şloşmok], işl. 1. Uçlamaga kömek etmek. 2. Bilelikde uçlamak. uçlatmak [u:şlotmok], işl. Gaýnap duran pileden uç aldyrmak. uçlaýyş [u:şloýuş], iş ady. Uçlamak ýagdaýy. uçly [u:şly], syp. Ujy bar, uç çykarylan. Uçly galam. uçma [uçma:], at. 1. Dini düşünjä görä, hudaýyň halan adamlarynyň ruhunyň o dünýäde eşretli döwran sürmeli ýeri, jennet, behişt, uçmah. Uruşda uçma bar, dalaşda – tama (Nakyl). 2. göç.m. Bag-bakjalyk, sapaly ýer, eşretli ýer. \n\n\n UÇMA [uçmo], iş ady. Uçmak ýagdaýy. uçmah [uçmoh], at, ser. Uçma. Bu sähra, bu uçmah bejerýär bizi (G. Ezizow). uçmahy [uçmohy], syp. 1. Dini düşünjä görä, o dünýäde eşretli gün görjek adam, behişdi, uçma barýan, jennete düşýän. 2. göç.m. Päk-arassa, halalhon (adam). Watan üçin baş goýan ýigitler uçmahydyr. uçmak [uçmok] I, işl. 1. Asmana göterilmek, ganat ýaýyp howada gaýmak (guş we ş.m. hakynda). Dik depede uçup ýören zatlaryň hetdi-hasaby ýok diýýärler (B. Hudaýnazarow). Jöwenlikleriň ýokarsynda entek serçe sürüleri güsürdeşip uçýardy (“Edebiýat we sungat”). 2. Uçara münüp, bir ýaňa gitmek, ugramak. Şyh guýusyna tarap uçup barýarys (K. Berdiýew). Iki sagat 45 minut uçduk (“Edebiýat we sungat”). 3. Hiňňildige münüp, iki ýanlaýyn bat alyp hereket etmek. Geçen gurbanlykda Merdan gelip hiňňildikde uçupdy (Ç. Aşyrow). 4. göç.m. Suwsuzlykdan ýaňa guramak, düýp tutup bilmän gurap gitmek. Eken ýorunjamyz suwsuzlykdan ýaňa uçupdyr.5. göç.m. Gaz halyna öwrülip, hiç zat galmazlyk. Agzy açyk gapda saklanan spirt uçýar. \n\t‣ Uçjak guş ýaly bir zat sebäpli ynjalyksyz oturmak, galagop ýagdaýda bolmak. \n\n\n UÇMAK [uçmok] II, işl. Bir zadyň ujy, gyrasy duýdansyz döwülmek, döwlüp gaçmak. Men bar agramymy atan wagtym, üç sany uguň başy jorta uçupdyr-da, aşak gaýdypdyr (A. Gowşudow). uçmaklyk [uçmokluk] I, iş ady. Uçmak ýagdaýy. \n\n\n UÇMAKLYK [uçmokluk] II, iş ady. Uçmak, döwülmek ýagdaýy. uçmalyk [uçma:lyk], syp., ser. Uçmahy 1, 2. uçmazlyk [uçmozluk], iş ady. Uçup gitmezlik. uçrama [uçuromo], iş ady. Uçramak ýagdaýy. uçramak [uçuromok], işl. 1. Gabat gelmek, duş gelmek, duşmak, sataşmak. Uçradym Araz çaýynda, Men Bezirgene uçradym (“Görogly”). 2. Sezewar bolmak, duçar bolmak, ýolukmak, sataşmak. uçramaklyk [uçuromokluk], iş ady. Uçramak ýagdaýy. uçramazlyk [uçuromozluk], iş ady. Sezewar bolmazlyk. uçratmak [uçurotmok], işl. 1. Duşurmak, sataşdyrmak. 2. Duçar etmek, sezewar etmek, sataşdyrmak, ýolukdyrmak. uçraýyş [uçuroýuş], iş ady, Uçramak ýagdaýy. uçsuz [u:şsuz], syp. 1. Uç çykarylmadyk, uç edilmedik. Uçsuz galam. 2. Ujy ýok, ujy kütek, ujy ýiti bolmadyk. Uçsuz uk. uçsuz-gyraksyz [u:şsuz-ğyraksyz], syp. Aňyrsy-bärsi görünmän ýatan, gaty giň, uç-gyraksyz. Onuň obasy günorta garap uzalyp gidýän uçsuz- gyraksyz Garagumuň alkymynda ýerleşýärdi (B. Seýtäkow). Oglan üçin uçsuz-gyraksyz bu şäher ummasyz täsinlikleri goýnunda gizläp, güwläp duran bir dünýä ýalydy (“Edebiýat we sungat”). uçuk I, at. Gyzgyny ýokary galan ýa-da bir zatdan gorkan adamyň dodagyna çykýan suwluja gabarçyk. Endamy ot ýaly gyzýany üçin, dodajyklaryna uçuk gaýnapdy (B. Kerbabaýew). \n\n\n UÇUK I, syp. Uçup döwlen.Olaryň iki sany ullakan gazany bardy. Olaryň biriniň gulagy döwükdi, biriniň erňegi uçukdy (A. Gowşudow). uçuklama [uçuklomo], iş ady. Uçuklamak ýagdaýy. uçuklamak [uçuklomok], işl. Uçuk çykmak, uçuk emele gelmek. Birnäçeleriň agzy-burny uçuklapdyr. uçuklamaklyk [uçuklomokluk], iş ady. Uçuklamak ýagdaýy. uçuklatmak [uçuklotmok], işl. Belli bir sebäbe görä agzyna uçuk çykar ýaly etmek. Gorkuzyp agzyny uçuklatmak. uçuklaýyş [uçukloýuş], iş ady. Uçuklamak ýagdaýy. uçur at. Wagt, çen, mahal. Ilki gelen uçurlarym bu ýere kän bir öwrenişmejek boldum. 2. Töwerek, golaý ýerler, ugur, tarap. Şu uçurlarda oba barmyka? uçurmak [uçurmok] I, işl. 1. Howada gaýdyrmak, uçmaga sezewar etmek. Bilbili aýyrma näzenin gülden, Şuňkarym uçurma serimden, goldan (Magrupy). Çagalar batbörek uçurýar. 2. Hiňňildik ýaly zatlara mündürip, öňe-yza bat aldyrmak. Biz saňa dürli oýun görkezeris, hiňňildik uçurarys (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Suwsuzlykdan guratmak. Ozallar ýerasty ajy suw ýokary galyp, ekinleri uçurýan eken (“Edebiýat we sungat”). 4. göç.m. Ýitirim etmek, ýok etmek. \n\n\n UÇURMAK [uçurmok] II, işl. Bir zadyň ujuny, gyrasyny duýdansyz döwmek, döwüp gaçyrmak. Ozal hatardan çykan topuň ýene-de çep ganatyny duşmanyň top oky uçurdy (P. Rejebow). uçurmaklyk [uçurmokluk], iş ady. Uçurmak ýagdaýy. uçurmazlyk [uçurmozluk], iş ady. Uçmak işini amal etmezlik; uçup gider ýaly etmezlik. Bilbili aýyrma näzenin gülden, Şuňkarym uçurma serimden, goldan (Magrupy). uçursyz [uçursuz], syp. Çensiz, çakdanaşa, has kän, juda, örän. uçurtmak [uçurtmok], işl. Uçurmak işini başga birine etdirmek. uçurylmak [uçurulmok] I, işl. Asmana uçuryp goýberilmek. Hemra Aýa tarap uçuryldy. Ertesi ikinji howa gämisi äleme uçuryldy (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n UÇURYLMAK [uçurulmok] II, işl. Bir zadyň bir gyrasy, çeti we ş.m. döwülmek. uçurym [uçurum], at. 1. Ýelegi ýeten, ganat baglan, uçmaga ýetişen (çaga guş hakynda). Her ýyl garga çaga çykaryp, uçurym etjek bolan wagtlarynda ýaňky ýylan garganyň çagasyny gelip iýer eken (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Orta mekdebi, ýokary, ýörite orta okuw mekdebini, hünärmentçilik mekdebini tamamlan (ýaşlar hakynda). Olar şu ýylky uçurymlaryň ylym-bilim derejesiniň has ýokarydygyny bellediler (“Türkmenistan”). Siz haýsy mekdebiň uçurymy? uçuş I, II, iş ady. Uçmak ýagdaýy, \n\t‣Uçuş-gonuş zolagy uçarlaryň uçmagy we gonmagy üçin ýörite gurlan ýol. uçuşmak [uçuşmok], işl. 1. Birnäçe bolup howada uçup ýörmek. Serçeler bökjekleşip jürküldeşýärdiler, ondan-oňa uçuşýardylar (B. Kerbabaýew). 2. Gaýmalaşmak, gaýyşyp ýörmek. Harmanda pagta übtükleri uçuşýardy. 3. Hiňňildikde köp bolup yzly-yzyna uçmak, gezekli-gezegine uçmak. 4. Uçmakda ýaryşmak, uçut at. Beýik hem kert, belent we çuň kert gaýa. Saz eşitmegiň deregine ýaý atanyny ýa-da uçut gaýalardan daş togalanyny ýagşy görerdi (A. Gowşudow). uf üml. Ýadawlyk, gynanç, zeýrenç ýa-da içiýangynlylyk sebäpli uludan dem alnanda çykýan ses, owuf. Ol "uf" edip, uludan demini aldy. uflama [uflomo], iş ady. Uflamak ýagdaýy. uflamak [uflomok], işl. Uludan demiňi alyp, "uf" edip ses çykarmak, "owuf" diýmek. uftada [ufta:da], hal, k.d. 1. Ejiz, biçäre, garyp. Biz kibi uftadalarnyň derdine derman jykyr (Andalyp). 2. Kiçi göwünli, göwnüni kiçi tutýan, päli pes. Mübtela bolgan belalarga rahatsyz men bu gün, Derdi-gam uftadasy bolgan dowasyz men bu gün (Andalyp). ugradyjy [uğrodujy], at. 1. Ýüki we ş.m. zady bir ýerden ikinji ýere ugradýan edara ýa-da şonuň bilen meşgul bolýan adam. Taýýar önümler gutulara salnyp, ugradyjy bölüme geçirilýär. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň ýany bilen gidýän adam. Şol ugradyjylaryň arasynda Sähet aga hem bardy (A. Gowşudow). ugradylmak [uğrodulmok], işl. Ýola salynmak, bir ýana iberilmek. Wekiller mähirli ýagdaýda ugradyldy. Çopan-çoluklara kömek eder ýaly adamlar çöle ugradyldy. ugradyşdyrmak [uğroduşdurmok], işl. Ählisini, hemmesini ugratmak, ugradyp çykmak. Ahallylar sürini ugradyşyp, Saparlyny we Sähedi hormat bilen ýola saldylar (B. Seýtäkow). ugradyşmak [ugroduşmok], işl. Ugratmaga kömekleşmek ; bilelikde ugratmak. Myhmanlary ugradyşmak. ugralmak [uğrolmok], işl. Bir ugra hereket edip başlamak. Pellehanadan deň ugralypdy. Meýdanlara suw goýberilip ugraldy. ugrama [uğromo],iş ady. Ugramak ýagdaýy. ugramak [uğromok], işl. Ýola düşmek, bir ýana rowana bolmak, gitmek, ýönelmek. Haýal etmeli däl, derrew ugramaly! - diýen sesler eşidildi (H. Derýaýew). Bu gün hem gaýgyly, hem şadyýan men, Uzak hem şöhratly ýola ugraýan (H. Kulyýew). ugramaklyk [uğromokluk],iş ady. Ugramak ýagdaýy. ugramazlyk [uğromozluk], iş ady. Ugramak hereketini etmezlik, ýola düşmezlik. ugraşmak [uğroşmok], işl. Birnaçe bolup ýola düşmek, gidip başlamak. ugratmak [uğrotmok], işl. Kimdir birini ýa- da bir zady ýola salmak, bir ýana ibermek. Öwez oglum zynhar şerap içmesin! – diýip, tabşyryp ugratdy (“Görogly”). ugraýyş [uğroýuş] I, II, iş ady. Ugramak ýagdaýy. ugrubir [uğruvi:r], hal. Derrew, ýüzüniň ugruna, şol bada. Bar, ugrubir atyň eýer-esbabyny getir! (B. Kerbabaýew). ugrugyş [uğruğuş], iş ady. Ugrukmak ýagdaýy. ugrukdyrmak [uğrukdurmok], işl. 1. Belli bir tarapa, ugra gönükdirmek. Goja olaram şol tarapa ugrukdyrdy. 2. Iş-güýji we ş.m. ýola düşürmek, amala aşar ýaly etmek. ugrukdyryjy [uğrukdurujy], at. Ýol görkeziji, dogry ýola gönükdiriji. ugrukdyrylmak [uğrukdurulmok], işl. Iş- güýç we ş.m. zatlar ýola salynmak, gönükdirilmek. Ol duşuşyklaryň hersi bir maksada ugrukdyrylýar (“Edebiýat we sungat”). ugrukma [uğrukmo], iş ady. Ugrukmak ýagdaýy. ugrukmak [uğrukmok], işl.1. Belli bir ugra, tarapa gönükmek, dogrulanmak, ýola düşmek. Goja olaram şol tarapa ugrukdyrdy (G. Kulyýew). 2. Ugra barmak, ýola düşmek, başa barmak, ugrugyp gitmek. ugrukmaklyk [uğrukmokluk], iş ady. Ugrukmak ýagdaýy. ugrunda [uğrunno],"Barada, üçin" ýaly manylary aňladýan sözsoňy kömekçi. Öňdeligi elden bermezlik ugrunda çalyşýarys. Olar hemişe halkyň bähbidi ugrunda alada edýärler. uguç [u:ğu:ç], at. Göç wagtynda uklaryň uçlary döwülmez ýaly geýdirilýän seçekli, çitme ýa-da öýdüme bilen owunjak nagyşlar salnyp dokalýan torba. ugujy [u:ğu:jy], at. Nagşyň bir görnüşiniň ady. ugur [uğur] I, at. 1. Uzalyp gidýän zadyň tutuş boýy, boýdan-başa uzynlygy. 2. Gidilýän ýol, tarap. Barýan ugruňa belet bolmasaň, ýoly-ýodany, ilerini- gaýrany seljermek-de aňsat däl diýip oýlanýardy (B. Kerbabaýew). 3. Hojalygyň belli bir pudagy. 4. Garyndaşlyk topary, tarapy. Ol biziň daýy ugrumyz bolmaly (N. Pomma). 5. Jemgyýetçilik-ylmy akymlaryň belli bir pudagy. Nähili kitaplar onuň okaýany, Bary bir ugurdan, emma kän sany (A. Kekilow). 6. Keýp, maza (çaý hakynda); bir zadyň netijesi, deregi; hil taýdan göwne makullygy. Kemter atsaň ugry bolmaz, Köp atsaň hem dogry bolmaz (K. Gurbannepesow). Bu çaklamamyzyň ugry bolmady. \n\t‣ Ugra barmak ugrukmak, ýola düşmek.Aý, ugra baryp-barman näme, ol öz elimizdäki zat (H. Derýaýew). Ugruna bolmak şowuna düşmek, şowly bolmak, arzuw-maksadyň ýerine ýetmek. Meniňki ugruna boldy. Ugruna bolsun! bir işi başlan adama, bir iş bilen ugran adama edilýän ýagşy dileg. Ugrunaçykmak biriniň ýa-da bir zadyň aladasyny etmek, gözleginde bolmak, soramak, agtarmak. – Biz şu işiň ugruna çykmasak, başga kim çyksyn? – diýip goýmady (“Görogly”). Ugruna goýbermek edenine däl diýmezlik, towugyna tok diýmezlik, hiç zat diýmezlik. Kakasy ogluna zat diýmän, ugruna goýberipdir. Ugruna kowmak ser. Ugruna sürmek Bu örän owadan, owadanyň-da owadany diýip, onuň ugruma kowmagy meni has hem götergiledi. Ugruna sürmek özi bilen ugurdaş gopmak, göwnünden turaýjak sözler aýtmak. Her näme-de bolsa, Hoşgeldi ony ugruna sürdi (A. Gowşudow). Ugruna ýykylmak haýsy hem bolsa bir zady ýerine ýetirmek üçin jan etmek, ymtylmak. Oglanlar başardyklaryndan aýdym-sazyň ugruna ýykylýarlar (“Türkmenistan”). Ugrundan turmak ser. Ugruny tapmak 2. Kuly onuň ugrundan turýardy (A. Durdyýew). Ugruny belertmek bir zadyň nähili edilýändigini az-kem anyklamak. Ugruny belertseň bolýar, işiň galanyny özümiz oňararys.Ugruny tapmak 1) bir zadyň tärini, ýagdaýyny, syryny bilmek; bir zady oňaryp, bejerip bilmek. Heý, galmagyň ugry tapylmazmyka? Ol derrew ugruny tapdy-da, maşyny işlediberdi. 2) biriniň göwnünden turmak, biri bilen umumy dil tapmak. "Nähili ýol bilen ugruny taparkam?" diýip, ol howlugýardy (B. Gulow). Ugruň bolmazlyk 1) saglygyň peselmek, ýaramazlaşmak. Meniň şu gün ugrum bolmady (B. Pürliýew). 2) keýpiň bolmazlyk, gyzyklanmazlyk. Keljäniň bolsa aýdym bilen, goşgy bilen ugry bolmazdy (A. Gowşudow). Ugruňy ýitirmek etjegiňi bilmezlik, aljyramak, özüňi ýitirmek, ugruň gaçmak. Ugruňyz ugur alsyn! okuw, iş, söwda giden adamyň işiniň rowaç almagy arzuw edilip, onuň sag-aman dolanyp gelmegi üçin edilýän ýagşy dileg. Ugry bar bolmak aýdylýan, diýilýän zadyň dogry bolaýmagy mümkin bolmak, dogry çykmak, edilýän gürrüňiň jany bar bolmak, delile dogry gelmek. Dogry, siziň aýdanyňyzyň hem ugry bar. Ugry gaçmak 1) saglygy peselmek, ýaramazlaşmak, tapdan düşmek. Syrkawyň gün-günden ugry gaçýar.2) keýpiň bozulmak, göwünli-göwünsiz ýagdaýa düşmek. Oňa bir ýumuş buýursaň ugry gaçýar. Ugry ýok 1) öňküligi bolmazlyk. Onuň iş bilen ugry ýok.2) hal-ýagdaýy gowy dällik. Ugur alla etmekbir işi bolşuna görä etmek, öz akymyna goýbermek. Ugur almak ser. Ugruna bolmak. Ýöne welin iň ilki onuň özüni çagyryp getirsek, şonda iş örän ýagşy ugur alardy (N. Saryhanow). Ugur haýyr bol-a! (bolsun!) Nirä barýanlygy soralmak arkaly ugran ugruňda haýyr gör diýlen manydaky dileg. Myrat olary görüp: "Ýeri dostlar, ugur haýyr bol-a!" diýdi (N. Pomma). ugurdaş [uğurdoş], syp.1. Bir ugurda ýerleşýän, bir ugurda; bir ugur boýunça gidýän. Ugurdaş ýoldaş ýok, bir ýeke özi, Käte yza garap, alardýar gözi (A. Kekilow). 2. Çalymdaş, biri-biri bilen utgaşykly, kybapdaş. ugurdaşlyk [uğurdoşluk], at. Bir ugurlylyk, ugry birlik, bir ugurdan bolmaklyk. Ýolumyzyň ugurdaşlygy gowy boldy. ugur-derek [uğur-derek], at, ser. Ugur- utga.Onuň gürrüňiniň ugur-deregi ýokdur. ugurlaşma [uğurloşmo], iş ady. Ugurlaşmak ýagdaýy. ugurlaşmak [uğurloşmok], işl. Bir mesele, söwda we ş.m. barada bir pikire gelmek, ylalaşmak, oňuşmak. ugurlaşmaklyk [uğurloşmokluk], iş ady. Ugurlaşmak ýagdaýy. ugurlaşyk [uğurloşuk], at. Bir mesele, söwda we ş.m. barada bir pikire gelmeklik, iki taraplaýyn ylalaşyk, oňşuk. ugurlaşyş [uğurloşuş], iş ady. Ugurlaşmak ýagdaýy. ugurly [uğurly], syp. 1. Kemally, derekli, mazaly, suwytly. "Hany, bu gürrüňleri taşlap, öz ýagdaýyňyzdan bir ugurly habar bersene!" diýdi (R. Alyýew). Başga ugurly zadam edip bilmedim (R. Gelenow). 2. Oglana dakylýan at. ugurly-ugruna [uğurl(u)-uğruno], hal. Her kim ugruna, öz gerek tarapyna, islän ýerine. Adamlar ugurly-ugruna dargaşdylar. ugursyz [uğursuz], syp. 1. Biderek, ähmiýetsiz, manysyz, dereksiz, netijesiz, ýalan. Kä günler aýalynyň ugursyz gepine gidip, goňşularyna- da unutgysyz sözüni aýdardy (A. Durdyýew). 2. göç.m. Sözünde tapylmaýan, gepinde derek bolmaýan, bolgusyz. Aryf gadryn bilmez ugursyz nadanlar, Müşgildir aýrylyp düşse dendanlar (Magtymguly). ugursyzlyk [uğursuzluk], at.1. Manysyzlyk, bidereklik, ähmiýetsizlik, dereksizlik. 2. Sözünde tapylmazlyk, gepinde-sözünde derek bolmazlyk, bolgusyzlyk. Bir söz bereniňden soň, ol işi etmeseň ugursyzlyk bolar. ugursyz-utgasyz [uğursuz-utgosuz], syp. Biderek, ugur-utgasyz, manysyz, ähmiýetsiz, netijesiz; ýalan. Ugursyz-utgasyz samrap, başymy çişirdi (A. Gowşudow). ugurtapyjy [uğurtapyjy], at. Her bir işde ugur-ýol bilýän, her bir ýagdaýdan çykalga tapýan adam. ugurtapyjylyk [uğurtapyjylyk], at. Her bir işde ugur-ýol bilmeklik, her bir ýagdaýdan çykalga tapmaklyk. ugur-utga [uğur-utgo], at. Ugur, derek, many. Ondan ugur-utga tapyp bolmaz. (A. Gowşudow). Okap görüň, heý bir ýazan zadynyň ugry-utgasy barmy? (A. Annaberdiýew). ugur-utgasyz [uğur-utgosuz], syp., ser. Ugursyz-utgasyz. ugur-ýol [uğur-ýo:l], at. Bir işi etmegiň usuly, täri, ýoly. \n\t‣Ugur-ýol bilmek 1) nähili hereket etmelidigini bilmek. 2) bejermegiň azda-kande usulyny bilmek (tebip hakynda). Pylanam ugur-ýol bilýän tebipdir, aýagyň bir ýeri çykandyr öýdýän bolsaň, senem şonuň ýanyna äkidäýeli, sereder. uhhu-uhho üml. Küşt depilende her bendiň ahyrynda gaýtalanýan ses. Gazalyň her bendiniň soňunda "uhhu-uhho", "eýha-eý"; "küşt-küşt" diýip ýeri depip, elleri bilen hereket edipdirler (A. Jykyýew). uja [u:jo], at. Oňurga süňküniň ujundaky egrije süňk, guýruk ýagynyň içindäki oňurga ujy, oňurga ösüntgisi, uç oňurga. \n\n\n UJA [ujo], syp. Dagyň beýik ýeri, beýik. Uja dagdan aşyp geldim (“Görogly”). Düzli meýdan, uja daglar, Gudrat bile biten baglar (Hatam şahyr). ujal [ujol], at.1. Ýer sürlende azalyň yzynda galýan insizje joýa meňzeş yz, zolak; tohum sepilende tohumyň ýere tekiz düşmegi üçin sürlen kölçeleri hatara bölýän yz. Her ujalyň ugry bilen «Her bir dänäň müň bolsun!» diýip tohum sepilip başlanýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy, 466 s.). Mukam aga pil bilen ujal düzläp ýören Bessiriň deňine bardy (B. Öwezow). 2. Uzap giden aňňatlyklaryň arasyndaky peslik, çöketlik. ujalaň [ujoloň], at, kön.s. 1. Töwerek- daşyndaky ýagdaý üýtgände, özüniň derisini şol ýagdaýa görä üýtgedip bilýän, yssy ýurtda ýaşaýan süýreniji haýwan, hameleon. 2. syp., göç.m. Ikiýüzli, agyp-dönüp duran (adam hakynda). ujallamak [ujollomok], işl., oba h. Tohum sepiljek ýere çäk çekmek, bellik goýmak. Ujallap peliň başyna, Tohum goýbermän daşyna (Mätäji). ujallanmak [ujollonmok], işl. Ujal çekilmek. Sürlüp çillenen atyzlar uzaboýuna pil bilen çapylyp ujallanýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy, 466 s.). ujallatmak [ujollotmok], işl. Ujallamak işini birine etdirmek. ujaş [u:joş], hal. Ýakyn, ýanaşyk, hatar, utgaşyk. Uruş otur, ujaş otur (Nakyl). ujaşmak [u:joşmok], işl. Biri-biriň bilen arkalaşyp bir iş etmek, birek-birege hemaýat etmek. Uruş-da uçma bar, ujaş-da – tama (Atalar sözi).Ýanaşyp öýler tutanym, Ujaşyp ojak gazanym, Egindeşim jan käbäm (Agy). ujuz syp. Gymmat däl, arzan, bahasy pes. \n\t‣ Ujuz daramak çala daramak, çala degmek, käýemek, azgyrylmak, kemter gaýtmak. Heniz hem Aýnur saňa ujuz darapdyr. Ujuz gutulmak sypmak, aňsatlyk bilen sypmak, gutulmak, ýeňil sypmak, dynmak. Duşmanlardan ujuz gutuldym (“Türkmen halk ertekileri”). ujyply [ujuýply], syp. Köp, artyk. Wah, men bulardan ujyply kireý hemalamok-la. ujypsyz [ujuýpsuz], syp. Örän az, sähelçe, peýdasy az bolan. Ýöne düýeçilikden girýän girdeji ujypsyzdy (Ç. Matalow). ujypsyzja [ujuýpsuzjo], syp. Gaty az, sähelçe. Jaý üçin ujypsyzja töleg tölenýär. ujypsyzlyk [ujuýpsuzluk], at. Örän azlyk, bolelin dällik, azlyk. ujyz [ujuýz], syp., ser. Ujuz. uk [u:k], at. Balalary tüýnüge, aşaky ujy tärime berkidilýän, ak öýüň üstki bölegini düzýän, inçeden syrdam, egriräk uzyn agaç. Öýüň uklaryny çalyşmaly. bolupdyr. \n\t‣ Uguny ýekelemek götergilemek, ugruna kowup, gop bermek, göwnünden turan kişi bolup, öz tarapyňa çekmek, öwüp yrmak. Ýelli ilki başlygyň uguny ýekeledi (A. Gowşudow). ukbag [u:kba:ğ], at. Ugy tärime berkitmek üçin uguň aşak ujundaky inçe ýüp, bag, ukbagjyk. Öýüň ukbaglaryny daňyşdyrmak. ukbagjyk [u:kba:ğjyk], at, ser. Ukbag. uklabermek [u:kla:vermek], işl. Uklap başlamak. uklama [u:klomo], iş ady. Uklamak ýagdaýy. uklamak [u:klomok], I, işl. Ukuly ýagdaýda bolmak, uka giden halda bolmak, ýatmak, uka gitmek. Ol nahar edinenden soň, aşagyna düşekçeleri ýazyp, hemme ýorganlary hem üstüne atyp uklamakçy boldy (A. Gowşudow). \n\n\n UKLAMAK [u:klomok], II işl. Ak öýüň uklaryny dakmak, düzmek. uklamaklyk [u:klomokluk], I,II iş ady. Uklamak ýagdaýy. uklamazlyk [u:klomozluk] I, iş ady. Ýatmazlyk, uka gitmezlik. \n\n\n UKLAMAZLYK [u:klomozluk] II, iş ady. Uk dakmazlyk. uklaşmak [u:kloşmok] I, işl. Birnäçe bolup uklap ýatmak. Çagalaryň hemmesi uklaşyp ýatyrdylar (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n UKLAŞMAK [u:kloşmok] II, işl. 1.Uklamaga kömekleşmek. Täze öýi uklaşmaga goňşular hem gelipdi.2. Bilelikde uklamak. uklatdyrmak [u:klotdurmok], işl. Uklamaga mümkinçilik bermek. uklatmak [u:klotmok] I, işl. Uka gidermek, ýatyrmak. Söýýän, ýaz gijesi, hemişe seni, Ukladyp ýelpeýäň salkyn ýel bilen (R. Seýidow). \n\n\n UKLATMAK [u:klotmok] II, işl. Uklamak işini başga birine etdirmek. Ol öýüni eltisine uklatdy. uklaýyş [u:kloýuş] I, II, iş ady. Uklamak ýagdaýy. ukrain [ukyraýi:n], at, ser. Ukrainler. Ukrain edebiýaty. ukrainler [ukyraýi:nler], at. Ukrainanyň esasy ilatyny düzýän halk. ukuçyl [u:kuçul], syp. Ukyny gowy görýän, ukudan doýmaýan, köp uklaýan. Ukuçyllar eýýäm hor çekip başladylar. ukuçyllyk [u:kuçulluk], at. Ukyny gowy görmeklik, ukudan doýmazlyk, köp uklaganlyk. Ony ukuçyllygy heläk edýär. ukuly [u:kuly], syp. Ukudan açylmadyk. Ol ukuly gözlerini ses gelen tarapa dikdi. ukuryk [ukuruk], at. 1. Ýylky tutulýan ujy syrtmakly uzyn taýak. 2. Eşegi harazdan ýa-da harmanyň ortasyna dikilen agaçdan belli bir uzaklykda saklaýan agaç. ukusyz [u:kusuz], syp. Ukusy tutmaýan, gözüne uky gelmeýän, uklap bilmeýän. Ukusyz gijeler, argynly günler, Hoş gal, juwanlygyň sapaly çagy (H. Kulyýew). ukusyzlyk [u:kusuzluk], at. 1. Ukusy ýokluk, ukusyz halda bolmaklyk. Ol näçe gündür ukusyzlykdan kösenýärdi. 2. Kesel ady. uky [u:ky] I, at. Belli bir wagt aralygynda doly ýa-da kem-käsleýin huşuňda bolman, yklap ýatmak ýagdaýy. Ballym, ukyň bal bolsun, Bagtyň açyk gül bolsun (G. Seýitliýew). Ol ukusyna diýseň sakdy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Uka batmak uklamak, uklap ýatmak. Uka gitmek uklap ýatmak, uka batmak, uklamak, ýatmak. Oýandyrmaň ballymy, Ýaňyja uka gidipdir (Hüwdi). Dagyň goýnundaky janly-janawer uka gidipdi (B. Kerbabaýew). Ukudan galmak ukyňy alyp bilmezlik, bir sebäpden ýatmazlyk, uklamazlyk. Ökde çopanlar malyň baş sanyny artdyrmak üçin, semizligini ýokary derejede saklamak üçin uzak gijeler ukudan galýarlar. Ukudan goýmak uklatmazlyk, ýatyrmazlyk, ukusyny aldyrmazlyk. Çyrlap ýatmadyk çaga enesini ukudan goýdy. Ukusy gaçmak uklap bilmezlik, ukyň tutmazlyk, ýatyp bilmezlik. Şeýle bolsa-da onuň garny çekildi, eti döküldi, ukusy gaçdy (N. Saryhanow). Ukusyna sak uklaman saklanyp bilýän, ukusyna buýrup bilýän, erk edip bilýän. Ol ukusyna diýseň sakdy (“Edebiýat we sungat”). Ukyň gelmekser. Ukyň tutmak. Ukyň tutmak uklasyň gelmek, ýatasyň gelmek. Onuň ukusy tutýardy. Ukyňy almak gowy uklap turmak, ukudan doýmak. Ir ýatyp, mazalyja ukymy alypdyryn. \n\n\n UKY [u:ky] II, at. Hudaýatylaryň tuduň, erigiň şahalarynyň ýüzünde çagalary üçin ýasanýan höwürtgesi. ukyp [ukuýp], at. Bir zady, işi ýerine ýetirmeklige gerek bolan başarnyk, üşük, başarjaňlyk, zehin. ukyply [ukuýply], syp. Ukyby bar bolan. ukyplylyk [ukuýpluluk], at. Ukyby barlyk, ukyply bolmaklyk. Her bir işi janypkeşlik, ukyplylyk, guramaçylyk bilen ýerineýetirmeli. ukypsyz [ukuýpsuz], syp. Ukyby ýok, ukyby bolmadyk. Hamala hiç zada ukypsyz ýaly, Getirer başyna dürli hyýaly (A. Kekilow). ukypsyzlyk [ukuýpsuzluk], at. Ukyby ýokluk, ukyby bolmazlyk. Olaryň käbiri özüniň gowşaklygy, ukypsyzlygy sebäpli ýüregindäki howsalany daşyna çykaraýýar (A. Gowşudow). ulabermek [ula:vermek], işl. Ulap başlamak. Üzük sapaklary şeýt-de ulaber. ulag [uloğ], at. Bir ýere gitmek, ýük daşamak we ş.m. üçin ulanylýan serişde: at, düýe, eşek, maşyn. Ulag her bir ýurduň halk hojalyk toplumynyň iň zerur toparlarynyň biridir (“Türkmenistan”). ulaldylmak [uloldulmok], işl. Ululygy, göwrümi artdyrylmak, giňeldilmek. Ulaldylan daýhan birleşigi. ulalma [ulolmo], iş ady. Ulalmak ýagdaýy. ulalmak [ulolmok], işl. 1. Göwrümi, gabarasy artmak, giňelmek, beýgelmek. Wagtyň, ýyllaryň geçmegi bilen obalarymyz barhaulalýar. 2. Ösüp ýetişmek, kemala gelmek. Sen öň oglandyň-da, indi ulalaýdyňmy? (A. Durdyýew). Aýdylmaly sözler bilen ulalyp, Aýdylmadyk sözler bilen söýdüm men (H. Kulyýew). 3. gepl.d. Wezipesi ýokarlanmak, derejesi artmak, uly işe bellenmek. Arçynymyz ulaldy. 4. gepl.d. Ulumsy bolmak, gopbamsy bolmak, özüňi uly tutmak. Asla ulalmak, kiçelmek diýen zadyň nämediginem bilenokdy (A. Gurbanow). ulalmaklyk [ulolmokluk], iş ady. Ulalmak ýagdaýy. ulalmazlyk [ulolmozluk], iş ady. Uly hala geçmezlik, uly bolmazlyk. ulaltmak [uloltmok], işl. 1. Göwrümini, gabarasyny uly etmek, artdyrmak. Jaýyulaltmak. 2. Ösdürmek, kemala getirmek. Hanha, allanäme, otyr öýünde, Ogluny ulaltmak diňe küýünde (A. Kekilow). 3. Artdyryp aýtmak, üstüne goşmak, has artdyryp görkezmek. Bolan wakany ulaldyp gürrüň berdi (A. Gowşudow). Gelenden soň bolsa, eden karzyny on esse ulaldyp, gykylyga başlardy (B. Seýtäkow). 4. gepl.d. Uly wezipä bellemek, geçirmek. ulaltmaklyk [uloltmokluk], iş ady. Ulalmak ýagdaýy. ulalybermek [uloluvermek], işl. Ulalyp ugramak. Çagalaram gününi sanap ulalyberdi. ulalyp-oňalmadyk [uloluv-oňolmoduk], syp. Ulalsa-da, il hataryna goşulmadyk, akyllanmadyk, bihepbe, pekge. ulalyş [uloluş], iş ady. Ulalmak ýagdaýy. ulama [uloma:], at. 1. k.d. Alym, ylymly. Ulama azsa, geň bolar (Talyby). 2. gepl.d. Ylmy ýetik, akylly, parasatly, ile görelde bolýan, ýaşuly. – Bu ahwalaty ulamalar ýagşy bilerler – diýdi (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ULAMA [ulomo], iş ady. Ulamak ýagdaýy. ulamak [ulomok], işl.1. Ýüpi, sapagy başga bir ýüpe, sapaga işip ýa-da pet, krahmal çalyp, agajy biri-birine çüý bilen berkidip seplemek. Ýüpe ulap duşagmyzy, Ýükläp odun alyp gelýäs (K. Taňrygulyýew). 2. Bir gürrüňiň yzyna başga gürrüň goşmak. Gürrüňi gürrüňe ulamak. ulamaklyk [ulomokluk], iş ady. Ulamak ýagdaýy. ulamalyk [uloma:lyk], at. 1. k.d. Alymlyk, ylymlylyk. 2. gepl.d. Ylmyň, sowadyň ýetik bolup, iliň öňüne düşmek derejesine ýetmek. Ulamalyga ýetişmeklik. ulamazlyk [ulomozluk], iş ady. Ýüpi, sapagy başga bir ýüpe, sapaga işip ýa-da pet, krahmal çalyp seplemezlik. ulanma [ulonmo], iş ady. Ulanmak ýagdaýy. ulanmak [ulonmok], işl. Birinden ýa-da bir zatdan peýdalanmak, haýyrlanmak. ulanmaklyk [ulomnokluk], iş ady. Ulanmak ýagdaýy. ulanmazlyk [ulonmozluk], iş ady. Peýdalanmazlyk, haýyrlanmazlyk. ulanybermek [ulonuvermek], işl. Ulanyp başlamak. ulanylmak [ulonulmok], işl. Gerekli ýerinde bir zatdan doly peýdalanmak, haýyrlanmak. ulanyş [ulonuş], iş ady. Ulanmak ýagdaýy. ulaşdyrmak [uloşdurmok], işl. 1. Birnäçe zady biri-birine sepleşdirmek, birleşdirmek, utgaşdyrmak. 2. göç.m. Birini bir zada sezewar etmek, uçratmak, duçar etmek, duşurmak. Pelek meni derde ulaşdyrypdyr (Seýdi). Sebäbi jogabym Ogulaýy başga pikirlere ulaşdyrarmyka öýtdüm (R. Gelenow). 3. göç.m. Gürrüňi biri-birine baglaşdyrmak, sepleşdirmek. ulaşmak [uloşmok], işl. 1. Ulamaga kömek etmek. 2. Bilelikde ulamak. 2. Yzly-yzyna utgaşmak, sepleşmek. 3. Sezewar bolmak, duçar bolmak, uçramak, ýolukmak. Telbe boldum, ýaman derde ulaşyp (Zelili). Dostum eger başyň ulaşsa derde, Duşmanyňam bolsa ýüz tutgun merde (M. Seýidow). ulatdyrmak [ulotdurmok], işl. Ulamak işini başga birine etdirmek. ulatmak [ulotmok] işl. Ýüpi, ýüplügi, agajy we ş.m. biri-birine ulap uzaltmak. Agaçlary biri- birine ulatsaň, jaýyň üstüne goýmaga ýetjek. ulgam [ulğom], at. 1. Beýikli-pesli gum, baýyrlyk, daglyk ýerler. Dag ulgamy. 2. Kadaly we özara baglanyşykly hereket edýän gurluş. 3. Bir pudaga, ugra degişli edaralaryň jemi, sistema. ulgam-ulgam [ulğom-ulğom], hal. Birnäçe ulgamyň utgaşmagyndan ybarat. Uçar Garagumuň bir sydyrgyn gidýän ulgam-ulgam beýik gum depeleriniň üsti bilen barýardy (B. Gurbanow). ullakan [ulloka:n], syp. 1. Göwrümi, gabarasy, görnüşi, ölçegi ep-esli, uly. Ullakan daş. Ullakan telpek. 2. Düýpli, ep-esli, möhüm (aýyklanýan sözüň gowy ýa erbet manyly söz bolmagy mümkin). Meniň ullakan eden işim şok. 3. gepl.d. Ululyk ýaşyna ýeten. Olar indi ullakan adamlar. ulňamak [ulňomok], işl., gepl.d., ser. Ulamak. ulňaşmak [ulňoşmok], işl., gepl.d. Ulaşmak. Sakçylaryň kümelerinden çykýan tütünler biri-birine ulňaşyp gidýärdi. ulňaşyk [ulňoşuk], syp, Biri-biri bilen sepleşip, ulaşyp, birleşip, goşulyp giden. Ulňaşyk salnan ýaşaýyş jaýlary. ulturama [u:lturomo], iş ady. Ulturamak ýagdaýy. ulturamak [u:lturomok], işl. Urulmak, ýenjilmek sebäpli birinden gaty awunmak; birinden çürkenip, aldanyp kösenmek. ulturatdyrmak [u:lturotdurmok], işl, Bir sebäbe görä birini uwlundyrtmak. ulturatmak [u:lturotmok], işi Bir sebäbe görä birini uwlundyrmak, çürkemek. Hiý, şeýle-de bir iş bolarmy, hiý, şeýle-de bir ulturatmak bolarmy? (A. Durdyýew). ulturaýyş [u:lturoýuş], iş ady. Ulturamak ýagdaýy. uludan-kiçä [uludon-kiçä:], at. Uly-kiçi adamlar, hemmeler, bar adamlar. Uludan-kiçä hemmesi gelsin. ulug [uluğ], syp., k.d. Uly. Ulug iller, dagar çaşar, Mert ärden hany bolmasa (Magtymguly). Peri- peýker, ulug günä kylmyşam (“Saýatly – Hemra”). ulugyz [uluğy:z], at, Kemala gelen, ýaşy ýeten, ýetişen gyz, heniz durmuşa çykmadyk gyz. Ulugyzlar owsun atyşyp, otagalaryny ykjadyşyp, ýaş gelinler bilen Gatakardan suw çekýärdi (N. Pomma). ulugyzlyk [uluğy:zlyk], at. Ulugyza degişli döwür, ulugyzyň ýagdaýy, ulukjyn [ulukjun]: ulukjyn açdyrmak betlik edip, ýakymsyzlyk edip, başgalaryň rahatlygyny bozmak, ýüregine düşmek. Olar obany ulukjyn açdyryp ýörler. Ulukjyn bermek halys bizar etmek, azar ýamanyny görkezmek, bizar-peteňini çykarmak. Dursunyň oňa gözi düşenden bütin oba ulukjyn berip, aldap ýörşi ýadyna düşüp, tas gülüpdi (H. Ysmaýylow). ululyk [ululuk], at. 1. Göwrümi, gabarasy, möçberi uly bolmaklyk. 2. Ähmiýeti, zerurlygy boýunça wajyplyk. Meseläniň ululygy sebäpli ýygnak uzaga çekdi. 3. Ýaş taýdan tapawudy bolan aýratynlyk. Onuň menden ululygy bolsa iki ýaşdyr. 4. Gulluk, wezipe, abraý we ş.m. taýdan tapawutlylyk. Ol özüniň wezipesiniň ululygyna garamazdan, özüni kiçi göwünli alyp barýar. ululy-kiçili [ululu-kiçili], syp. Içinde ulusy- da, kiçisi-de bolan, uly-kiçi hemmesi garyşyk. Ululy- kiçili garpyzlar. ulumsy syp. Özüni uly tutýan, hondanbärsi hasaplaýan, gopbamsy. ulumsylanma [ulumsulonmo], iş ady. Ulumsylanmak ýagdaýy. ulumsylanmak [ulumsulonmok], işl. Ulumsy häsiýete geçmek, ulumsy bolmak. Garry meni şeýle hala salanyna begenen bolsa gerek, ulumsylanyp ýylgyrdy (N. Saryhanow). ulumsylanyş [ulumsulonuş], iş ady. Ulumsylanmak ýagdaýy. ulumsylyk [ulumsuluk], at. Ulumsy adama has bolan gylyk-häsiýet, hondanbärsilik, gopbamlyk, gedemlik. Ulumsylyk erbet gylyk diýýärler. Beterräk diýseňem rastdyr, rast. Ýöne ulumsylyk etmejek bolup, Ýyrşaryp ýörmegem gowy däldir, dost (K. Gurbannepesow). ulumsyrama [ulumsuromo], iş ady. Ulumsyramak ýagdaýy. ulumsyramak [ulumsuromok], işl. Ulumsy bolan bolmak, hondanbärsi bolan bolmak. gopbamsyramak, gedemsiremek. Oglan ulumsyrar, nadan bilimsirär (Nakyl). Han ulumsyrap, arkan gaýşyp pallady (N. Saryhanow). ulumsyramaklyk [ulumsuromokluk], iş ady. Ulumsyramak ýagdaýy. ulumsyraýyş [ulumsuroýuş], iş ady. Ulumsyramak ýagdaýy. uluň at. Gawun, garpyz, kädi ýaly ösümlikleriň töweregine ýaýraýan gollary. ulurak [ulura:k], syp. Azda-kände uly, birneme uly. Sapar dutar çalardy, özem bizden birneme ulurakdy (“Türkmenistan”). ulus at. 1. Uly il, halk, köpçülik, ilat. Sen deýin görmedim ulusda-ilde (Kemine). Maňa tabşyr, balam, söwer ýaryňny, Ulus görmez ýerde pynhan eýläýin (Mollanepes). 2. Ýurt, ülke. Kaýsy ilden, kaýsy ulusdan bolar sen? (“Görogly”). ulus-il [ulus-i:l], at, ser. Ulus 1 we 2. ulusyramak [ulusuromok], işl. Özüňi uly tutmak, uly hökmünde görkezjek bolmak. uly syp. 1. Ölçegi, gabarasy, göwrümi taýdan kiçiden has ullakan. Uly kitap. Uly jaý. Uly harp (baş harp).Uly gazan. Uly howly. Uly dalbar. 2. Ýaşy ýokary, ýaş taýdan uly. Edebiň ýagşysy – ulyny syla (Nakyl). Jygalybegiň üç sany ogly bardy, iň uly oglunyň adyna Genjim beg diýerdiler (“Görogly”). 3. Aýratyn ähmiýeti bolan, has ähmiýetli. Uly mesele. 4. Çäksiz, köp, möçbersiz. 5. göç.m. Ýaşuly, baştutan, ýolbaşçy işgär, jogapkär işgär. Özüm ulyňyzyň ýanyna baryp gepleşerin (K. Berdiýew). 6. göç.m. Batly, güýçli, joşgunly. Begenjiň ýoldaşlary uly şowhun turzup, ony "hangöter" edip, daşaryk çykardylar (G. Kulyýew). \n\t‣Ula gitmek (goýbermek) at çapyşygynda aty iň uly baýraga goýbermek, goşmak.Ula turmak göreşiň uly baýragyny almak üçin göreşmäge çykmak.Ula ýatmakahyrky ukusyna ýatmak (ýüpek gurçugy hakda).Uludan dem almak bir zada gynanmak, ökünmek, ahmyr çekmek.Ol uludan demini alyp, jaýyň içini gözden geçirdi (B. Seýtäkow). Uly geplemek (gürlemek) başarmajak işiňi ýerine ýetirerin diýip öwünmek, güplemek. Uly göwräňi kiçeltmeköz mertebäňden pes derejedäki görnüşe girmek, kiçelmesiz ýagdaýda kiçelmek.Ol uly göwresini kiçeldip, etagat ediji bir ýagdaýda yzyna öwrülip durdy (B. Kerbabaýew). Uly ili bilen (aglamak, gygyrmak we ş.m.) bogazyna sygdygyndan gaty ses bilen (aglamak, gygyrmak). Bolşuň nähili, köpçüligiň içinde beýdip uly iliň bilen biriniň üstüne gygyryp durmak bolarmy? Uly okuw gepl.d.Ýokary bilim berýän institut, uniwersitet.Uly söze toba (toba-tagsyr) aýdylýan sözüň uly geplemek däldigini nygtamak üçin ulanylýan aňlatma. uly-kiçi [ulu-kiçi], at, syp. 1. Uly we kiçi ýaşly adamlar, ahli adamlar, hemmeler. Ýene-de diýdiler: "Ulamy-kiçä, Öljegňi bilseň-de ýalbarma kişä!" (K. Gurbannepesow). 2. Ululy-irili, uzynly- gysgaly, ownukly-irili (zatlar). Uly-kiçi demir bölekleriniň hemmesini bir ýere üýşüriň. uly-uly [ul(u)-uly], syp. 1. Hemmesi uly, köp zatlaryň her haýsy uly. Uly-uly gaýalar. 2. Örän köp, ummasyz. Ümzükleri öňe bolan kärhananyň işgärlerine işlerinde uly-uly üstünlikler arzuw edäýmek galýar (“Türkmenistan”). umga [umğo], at.Dag goçy. Gara bagrymny gan etdi, Umgaly, jerenli daglar (“Görogly”). \n\t‣Umga ýaly uly, daýaw. Umga ýaly goýun. umma [umma:]: ummadan çykmak gaty daşa, juda uzaga gitmek. Gyş ýeňsäni berip, ummaga gaçdy (A. Kekilow). umman [umma:n], at.1. Örän uly suwly giňişlik. Guwwas bolup, bu ummana batmyşam (Talyby). 2. ser. Okean. 3. göç.m. Ummasyz ägirt uly giňişlik. ummasyz [umma:syz], syp. 1. Çendenaşa, biçak, juda, örän, (köp, äpet, ägirt, giň). Garagumda ummasyz giň köl emele geler. 2. Biçak uly, örän uly, köp. Ol ummasyz baýlygyň eýesi bolupdyr. umuman [umu:ma:n],"Esasan, aslyýetinde, jemläp aýdylanda" ýaly manylarda gelýän giriş sözi. Ýol bar ugry bagly, derýaly-dagly, Umuman, saýlamak özüňe bagly (G. Ezizow). Umuman, bazar ykdysadyýetine geçmek ýeňil iş däldir (“Türkmenistan”). umumy [umu:my], syp. 1. Hemmeler üçin, hemmelere degişli, köpçülik üçin, köpçüligiň gatnaşmagynda bolan, ähli. Ol diňe meniň şahsy düşünjäm däl, umumy halkyň islegi (G. Kulyýew). Hemmämiz üçin umumy häsiýet. 2. Ýönekeý, mesawy, durmuşy. Aslynda meniň umumy ýasama bezeglere nähili garaýanymy özüň gowy bilýärsiň (A. Gowşudow). 3. Anyk bolmadyk. Onuň boş, umumy gürrüň eden adamlara gahary geler eken (Ö. Abdyllaýew). \n\t‣Umumy ýaşaýyş jaýy içindäki ýaşaýan otaglary aýry bolan köpçülikleýin ýaşalýan umumy jaý. Talyplar üçin täze gurlan umumy ýaşaýyş jaýlary ulanmaga berildi. umumyadamzat [umu:ma:damza:t], at. Ähli adamlara mahsus, degişli. Umumyadamzat gymmatlyklary. Umumyadamzat medeniýeti. umumybilim [umu:muvilim], at.Ýörite däl- de, umumy bilim berýän. umumyhalk [umu:muhalk], syp. Tutuş halk üçin umumy, ählihalk. Umumyhalk meseleleri döwletimiziň sungatynda aýdyň, özboluşly çözgütlerini tapýar. umumylaşdyrmak [umu:muloşdurmok], işl. 1. Bir zady umumy ýagdaýa getirmek, jemlemek. 2. Köpçülige degişli etmek. Önümçilik kärhanalaryny umumylaşdyrmak. umumylaşdyrylmak [umu:muloşdurulmok], işl.1. Bir zat umumy ýagdaýa geçirilmek, jemlenmek. 2. Köpçülige degişli edilmek. umumylyk [umu:muluk], at. Umumy birlik, meňzeşlik, ýakynlyk. umydygär [umuýdyğä:r], syp. Birinden ýa-da bir zatdan umyt edýän, umyt baglaýan, tama edýän, umytly, tamakin. "Bizden umydigärleriň alynyna barsyn " diýdi. umydygärlik [umuýdyğä:rlik / umuýdiğä:rlik], at. Umydygär bolmaklyk, umyt etmeklik, umytly, tamakin bolmaklyk. Onynça Begenç gözüni çala açdy, ol Juma umydygärlik bilen garap, agaç kimin gatan dodaklaryny müňküldetdi (G. Kulyýew). umyt [umuýt], at. Bir maksadyň, pikiriň, ýürekde bolan islegiň ýerine ýetmegine, amala aşmagyna bolan tama, arzuw, niýet. \n\t‣ Umytda bolmak garaşylýan zadyň, niýet edilýän zadyň amala aşjagyna umytly bolup, dileg edip garaşmak.Ondan ýaňa umydyň gyl ýuwdan ýaly bolsun (A. Durdyýew). Umydyň gyl ýuwdan ýaly bolmak umydyň üzülmek, asla umyt etmezlik, tamakin bolmazlyk. Umydyňy üzmek umyt etmezlik, tama etmezlik, umydyň amala aşmajagyna, netije çykmajagyna göz ýetirmek. Pähm eýlemez, ýol haýsydyr, yz haýsy, Umyt üzüp gaça bilmen, neýläýin? (Magtymguly). Umyt baglamak birine ýa- da bir zada umyt bilen garamak, ynanmak, ynam bilen garaşmak, tama etmek. Biz ýaşlara uly umyt baglaýarys. Umyt uçgunlary arzuw-niýetiň amala aşmagyna bolan kiçijik tama. Döwranda sagalmaga umyt uçgunlaryny oýardy (“Watan”). umyt-arzuw [umuýd-arzuw], at, ser. Umyt. umytlandyrmak [umuýtlonnurmok], işl. Bir işiň şowly çykmagy üçin birinde umyt, tama döretmek, umytly etmek. Lukmanlar ony umytlandyrdylar (A. Gowşudow). umytlanma [umuýtlonmo], iş ady. Umytlanmak ýagdaýy. umytlanmak [umuýtlonmok], işl. Maksadyň, arzuw-pikiriň ýerine ýetmegine, bir zadyň boljagyna umyt etmek, tama etmek, umyt baglamak. Sadap hem Akmyradyň deminiň kä gidip, kä gelşine umytlanyp, pagtajyk bilen agzyna suw damdyryp otyrdy (A. Durdyýew). umytlanyş [umuýtlonuş], iş ady. Umytlanmak ýagdaýy. umytly [umuýtly], syp. 1. Umyt bilen, tama bilen, ynam bilen, tamaly, ynamly, umydy bar bolan. Umytly guş – Käbä ýetmiş (Nakyl). 2. Umyt baglanylýan, tama edilýän, ynam edilýän. Şunda bolsa biziň uly umytly daýanjymyz atlylar bolmalydy (A. Gowşudow). 3. gepl.d. Göwreli, hamyla, ikigat, toýly. Olaryň gelinleri umytlydy. umytly-arzuwly [umuýtl(y)-arzuwly], syp. Hem umyt edýän, hem arzuw edýän, umydy hem arzuwy bolan. umytlylyk [umuýtluluk], at.Umydy barlyk, umytly bolmaklyk. Umytlylyk bilen onuň ýüzüne seretdi (A. Gowşudow). umytsyz [umuýssuz], syp. Umydy galmadyk, ynamy gutaran, näumyt, tamasyz, ynamsyz. umytsyzlanma [umuýssuzlonmo], iş ady. Umytsyzlanmak ýagdaýy. umytsyzlanmak [umuýssuzlonmok], işl. Umydyň gutarmak, umydyň üzülmek, näumyt bolmak. Aýu kakasy, sen näme üçin umytsyzlanýarsyň! (B. Kerbabaýew). umytsyzlanmaklyk [umuýssuzlonmokluk], iş ady. Umytsyzlanmak ýagdaýy. umytsyzlanyş [umuýssuzlonuş], iş ady. Umytsyzlanmak ýagdaýy. umytsyzlyk [umuýssuzluk], at. Umyt, tama, ynam galmazlyk, umydy ýokluk, näumytlyk, tamasyzlyk, ynamsyzlyk. Sen haçan beýle umytsyzlyga ýüz urduň? (B. Kerbabaýew). un [u:n], at. Arpa, bugdaý, jöwen we ş.m. galla däneleriniň degirmende üwelip çykarylan önümi. Un üweýän degirmenleriň sazlaşykly çykýan owazlary hamyr ýugurýan maşynlaryň sesi bilen goşulyp, adama özboluşly bir lezzet berýär (“Türkmenistan”). unahyr [u:na:hyr], at. Degirmende üwelen unuň toplanýan ýeri. unama [unomo], iş ady. Unamak ýagdaýy. unamak [unomok], işl. Dogry tapmak, makul bilmek, ýerlikli hasaplamak, oňlamak. Ony başlyk bellemegi unaýan barmy? unamaklyk [unomokluk], iş ady. Unamak ýagdaýy. unamazlyk [unomozluk], iş ady. Dogry, makul bilmezlik. Olar toýy yza çekmegi unamadylar. unaş [u:naş], at.1. Ýuka ýaýylan hamyrdan inçejik hem uzyn-uzyn kesilen hamyr zolajyklary, aş. 2. Şol hamyr zolajyklary jazly ýa-da gaýnap duran duzly suwa atylyp bişirilýän nahar. Bugaryp durandyr gatykly unaş (K. Gurbannepesow). Men saňa bir burçluja unaş bişirip bereýin (Ý. Mämmediýew). unaşlyk [u:naşlyk], syp. Unaş üçin hamyr ýugrar ýaly (un hakynda). Unaşlyk unumyz şu ýylky ak bugdaýyň unundan. unaşmak [unoşmok], işl. Birnäçe bolup unamak. unatmak [unotmok], işl. Başga birine dogry tapdyrmak, makullatmak. Ilki bu işi müdirimize unatmaly. unaýyş [unoýuş], iş ady. Unamak ýagdaýy. uniwersitet [universite:t], at. Dürli jemgyýetçilik, tebigat-matematika we beýleki bölümleri bolan ýokary okuw mekdebi we ylmy edara. Uniwersitet ýyllary, hem ajy, hem süýji senden aýrylmak (H. Kulyýew). Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti. Uniwersitetde okamak. unlabermek [u:nla :vermek], işl. Unlap başlamak. unlama [u:nlomo], iş ady. Unlamak ýagdaýy. unlamak [u:nlomok], işl. Un sepmek, un çalmak, una bulamak. unlamaklyk [u:nlomokluk], iş ady. Unlamak ýagdaýy. unlamazlyk [u:nlomozluk], iş ady. Un sepmezlik, una bulamazlyk. unlanmak [u:nlonmok], işl. Bir zadyň üstüne, daşyna un sepilmek, una bulanmak. Daglanjak balyklaryň daşy unlandy. unlatdyrmak [u:nlotdurmok], işl. Daşyna, üstüne un sepdirtmek. unlatmak [u:nlotmok], işl. Daşyna un sepdirmek, una bulatmak. unlaýyş [u:nloýuş], iş ady. Unlamak ýagdaýy. unudylmak [unudulmok], işl. Ýatdan çykarylmak, huşdan çykarylmak. Unudylmasyn dost- ýar, dogan-gardaşlar (B. Hudaýnazarow). unudyş [unuduş], iş ady. Unutmak ýagdaýy. unutdyrmak [unutdurmok], işl. Ýatdan çykartmak, öwrülip ýadyna düşmez ýaly etmek. Onuň häzirki ýagdaýy öňki pikirleriniň baryny unutdyrdy (B. Kerbabaýew). unutgysyz [unutgusuz], syp. Ýatdan çykmajak, gelşiksiz, ýaramaz (söz hakynda). Aýrylmaz gonşyňa unutgysyz söz aýtma (Nakyl). unutma [unutmo], iş ady. Unutmak ýagdaýy. unutmak [unutmok], işl. Ýatdan çykarmak, huşdan çykarmak. unutmaklyk [unutmokluk], iş ady. Unutmak ýagdaýy. unutmazlyk [unutmozluk], iş ady. Ýatdan çykarmazlyk. up-uzyn [up-uzuýn], syp. Ep-esli uzyn, has uzyn. Tüweleme, up-uzyn bolaýypsyň, oglum (“Edebiýat we sungat”). ura [ura:], üml. 1. Esgerler aýgytly hüjüme geçende, hemmeleri ruhlandyrýan çagyryş. "Ura!" seslerinden ýer titreýärdi... (K. Işanow). 2. Ruhlandyryjy şatlygy, begenji, ruhubelentligi we ş.m. aňladýan joşgunly ses. Ura, gelnalyjy gelýär! urba [urvo], at. Ýaýylýan hamyra sepmek üçin hemişe kendirikde galdyrylýan un. Ununda bolan urbasynda-da bolar (Nakyl). \n\t‣ Urba çalmak gelin, mal, maşyn ýaly zatlar edinilende bagtlysy, düşümlisi bolsun diýen maksat bilen çalynýan, sepilýän un. Oglan tarapy gyz almaga gelende gudalar biri-biriniň ýüzüne urba çalýarlar (“Edebiýat we sungat”). urbalama [urvolomo], iş ady. Urbalamak ýagdaýy. urbalamak [urvolomok], işl.1. Urba sepmek, urba çalmak, urba bulamak. 2. Artmak, köpelmek (mal hakynda). Tüweleme, dowarlarymyz urbalap gidip otyr. urbalanmak [urvolonmok], işl. Urba çalynmak, urba sepilmek, urba bulanmak. urbalatmak [urvolotmok], işl. 1. Urbalamak işini başga birine etdirmek. 2. Köpeltmek, sanyny artdyrmak (mal hakynda). urbalyk [urvoluk], at. 1. Urba üçin goýlan un, kendirikde galýan un. Ýöne welin, çuwalyň düýbünde galan urbalygymy kakyp-silkip, ýugrup bişiren bir tamdyr çöregime gynanýan (A. Gowşudow). 2. Köpelmek üçin goýulýan tohumlyk urkaçy, inen mal. Urbalyk galan ýekeje inen düýämiz bardy. urdurmak [urdurmok], işl. Biriniň urulmagyna ýa-da urmagyna sebäp bolmak, ýol bermek. Özüňden kiçilere urduryp ýörme. Urduran bolsaň, özüňden gör. \n\t‣ Urduryp gelmek (girmek) haýdap, çalasyn gelmek, gözi ýok ýaly bolup girmek. urdurylmak [urdurulmok], işl. 1. Urulmagyna ýa-da urmagyna ýol bermek, mümkinçilik döretmek. Bu çaga urdurylýan çaga däldir. 2. ser. Urdurmak. urgan [urğon], at. Ýüňden, çöpürden, her hili süýümden işilip edilýän ýogyn, berk ýüp, tanap. Başga zatlaryň gerek däl, maňa elli gulaç urgan tapyp beriň! (“Türkmen halk ertekileri”). urgy [urğy], at. 1. Güýçli sarsgyn, zarba, bir zadyň güýç bilen degmegi. Güýçli urgudan ýaňa gapy sarsyp gitdi (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Jebir, sütem, görgi. Bu habar biziň üçin-de agyr urgy boldy. urha-ur [urha:-ur], hal. 1. Alan-aldy, talaň, özlerine degişli däl zady aralarynda paýlaşma. Artygyň harmanyny her kim urha-ur edip towsa göterdiler (B. Kerbabaýew). 2. Arak ýaly serhoş ediji içgileri içişlik. urha-urluk [urha:-urluk], at. 1. Köpçülikleýin alan-aldylyk. 2. Birnäçe bolup çeniňi- çakyňy bilmän içmeklik. urkaçy [urkoçy], syp. Enelik jynsy bolan, ene jynsly (inen (düýe), maçy (eşek), ganjyk (it), mekejin (doňuz) we ş.m. urluk at. 1. Gawun çigidiniň daşyndaky löti, Tohumlygynda bolsa, urlugynda dadar (Nakyl). 2. Tohum. urma [urmo], iş ady. Urmak ýagdaýy. urmak [urmok], işl. 1. Bir zada batly degrip, agyry döretmek, urgy täsirini ýetirmek, urup birine şikes ýetirmek, ýençmek. Ursa, sökse, horlasa-da il ýagşy (Magtymguly). 2. Bir zady kakmak, bir zadyň üstünden kakmak. Ikisi birden güpürdedip darak urdy. 3. Atmak, atyp oky degirmek. Hawa, atyp bilýän, men tüpeň atyp guş hem urdum (A. Durdyýew). 4. göç.m. Tankyt etmek, kemçiligini aýtmak, günäsini, etmişini ýüzüne basmak, köteklemek. Düýnki ýygnakda ony gaty urdular.5. Ýüklemek, basmak, salmak (ýük hakynda). Düýä ýük urmak. 6. gepl.d. Ýapmak, gulplamak, beklemek, gurmak. Çyrany söndüriň-de, gapyny içinden urklamak.up oturyberiň.7.Urmak kömekçi işliginiň öňünden atlar gelip, täze manyly düzümli işlikler ýasalýar: Azym urmak azgyrylmak, haýbat atmak, güýjüňi görkezmek, üstüne sürünmek. Duşak urmak duşaklamak. Aýagyna at duşagyny uruň.Gadam urmak dabaraly ýöremek, ädimlemek. Kök urmak köküni ýeriň asagyna ýaýratmak. Kürek urmak gaýygy kürekläp, herekete getirmek. Möwç urmak möwjemek, güýçlenmek, ýokary derejä ýetmek. Naýza urmak naýzalamak. Perwaz urmak ganat kakmak, ýokarda uçmak; biriniň daşynda perwaz bolup uçmak. Ýük urmak ýük ýüklemek. Ýürek urmak ýüregi işlemek. Sowuk urmak aýazly howada ösümliklere sowuk degip, ýapraklary jansyzlanyp guramak. Zarba urmak boýun egdirmek, agdarmak, ýumurmak, ýeňmek maksady bilen güýçli çozuşy amala aşyrmak, zabt etmek. \n\t‣ Urup aglamak etjegiňi edip mönsüremek, haýýarlyga salmak, aýbyňy ýaşyrjak bolup gaçalak etmek, öňürtjek bolmak. Urup çykmak özüňi oňarmak, başyňy çaramak, kişi kömegine zar bolmazlyk. Gör-de dur, seň gyzyň hem bir ýerden urup çykar (N. Pomma). Urup girmek gözi ýok ýaly çalt girmek, hiç zadyň pikirini etmän, göni girmek. Töweregine gözüni elek-çelek edip, ol çaýhana urup girdi (A. Geldiýew). urna [urno], at. 1. Tikilýän geýimlik mata azlyk edende urulýan bölek mata. Begresiň çykmasa, özüne meňzeş matadan urna edäýerler. 2. göç.m. Öňki işiň, aladaň üstüne goşulýan alada, iş. Bu-da urna bolup, birleşse bary, Bagyşlaň, elbetde, men günäkäri (A. Kekilow). \n\t‣Urnanyň üstünde durna artykmaç (dert, azar). urnabermek [urna:vermek], işl. Urnap başlamak. urnalmak [urnolmok], işl. Tikilýän geýime urna urulmak. urnaly [urnoly], syp. Köp urna urlan. urnalyk [urnoluk], syp. Tikilýän geýime urna etmek üçin (bölek mata), urna üçin, urna bolar ýaly ýetne. urnama [urnomo], iş ady. Urnamak ýagdaýy. urnamak [urnomok], işl. 1. Tikilýän geýime urna etmek, urna urmak, urna urup tikmek. Ýorgan daşlyga urna urnamak. 2. göç.m. Öňkiniň üstüne goşmak, öňkiň üstüne birikdirmek, artdyrmak, Üsti- üstüne urnap paýlasak, her kime ep-esli ýetjek. urnamaklyk [urnomokluk], iş ady. Urnamak ýagdaýy. urnamazlyk [urnomozluk], iş ady. Urna urmazlyk. urnaşdyrmak [urnoşdurmok], işl. Hemmesine yzly-yzyna urnap çykmak, urna uruşdyrmak. urnaşmak [urnoşmok], işl. 1. Urna uruşmak. 2. Öňkiň üstüne goşmaça bolmak. Wagt geçmän, söz söze, setir setire urnaşyp, ilki beýtler beýnide peýda bolupdy (G. Kulyýew). urnaşyk [urnoşuk], at. Yzly-yzyna, gezekli- gezegine baryş. Pylanynyň gowy gyzy barmyş, üsti uly urnaşyk diýýärler, sawçylaryň yzy üzülenokmyş. urnatmak [urnotmok], işl. Urnamak işini başga birine etdirmek. urnaýyş [urnoýuş], iş ady. Urnamak ýagdaýy. urp-adat [urp-a:dat], at, Jemgyýetçilik ahlagynyň hemmeler tarapyndan kabul edilen, gadymdan däp bolup galan tertip-düzgüni, däp- dessur. urpak [urpok], at. Küpürsäp ýatan çägedir topur gatyşykly ýumşak ýer. Urpaklar sabap, maşyn düzlüge düşdi (B. Gurbanow). Ak urpaga berip ýanyn, Tüýdük çalýar çopan oglan (M. Seýidow). urpakly [urpokly], syp. Urpakdan ybarat bolan. Urpakly meýdan. urpaklyk [urpokluk], at. Urpak topragyň köp ýeri, tutuş urpak bolup ýatan ýer. Selinli, ownuk sazakly urpaklyk. urpak-urpak [urpoğ-urpok], syp. Köp urpakly, giden bölek-bölek urpakly ýer. Olar ýene ýarym sagat çemesi ýöränlerinden soň, urpak-urpak gumsalt meýdana çykdylar (B. Kerbabaýew). urşagan [urşoğon], syp., gepl.d., ser. Uruşgan urşaganlyk [urşoğonluk], at, ser. Uruşganlyk urşubermek [urşuvermek], işl. Urşup başlamak; urşa girişmek. urşujy at. Urşa, söweşe gatnaşyjy, söweşiji. Ol ýaraly düşen urşujynyň sesidi (A. Gowşudow). ur-tut hal. Şol bada, salymyny bermän, haýdan-haý; ýüzüniň ugruna, birden, tiz, çalt. Men Aýsoltanyň gyzy Ogulhallyny ur-tut gelin edinjek-de oturyberjek (N. Saryhanow). urug [uru:ğ], at. 1. Bir ata-babadan, bir nesilden gelip çykan, dörän adamlar topary. Garyndaşym – gara gazanym, Urugym – unly çuwalym (Halk döredijiliginden). 2. taryh. Adamzat ýaşaýşynda özara gan garyndaşlygy bolan adamlardan ybarat ilkinji esasy birleşik. urugçylyk [uru:ğçuluk], 1. at. Adamzat ýaşaýşynda irki döwürlerdäki uruglar arasyndaky gatnaşyk. 2. Uruglara mahsus bolan, häsiýetli bolan (däp, garaýyşlar we ş.m.). urugdaş [uru:ğdoş], syp. Bir urugdan bolan, urugy bir bolan. Urugdaşlar hemme zatda bir- birlerine kömek bermeli bolupdyrlar. urug-taýpa [uru:ğ-ta:ýpa], at, ser. Urug-tire. Urug-taýpa gatnaşyklary. urug-tire [uru:ğ-ti:re], at. Urug we tire, bir ata-babadan emele gelen nesiller, garyndaşlyk toparlary, urug-taýpa. urulmak [urulmok], işl. 1. Ýenjilmek, özüňi ýençdirmek, urdurmak. Sögülse-de, urulsa-da, kaýyl bolup otyrdy (N. Saryhanow). 2. Bir zat bilen tarkyldadyp kakylmak. Gapynyň urluşyndan, Çerkeziň çasly sesinden haýygan Sazak işigi içki geýiminde gelip açdy (B. Kerbabaýew). 3. Atylan ok degmek. Görogly beg, saba söweş gurular, Ozal goç ýigidiň aty urular (“Görogly”). 4. Ýük basylmak, ýüklenilmek. ...Kerweniň ýüki uruldy (H. Garabaýew). 5. göç.m. Ogurlanmak, talanmak. Gazna uruldy, öýi talandy, Ne anda bir akyl, ne-de huş galdy (Magtymguly). 6. Bat bilen bir zada degmek. Bürgüt baryp atyň kellesine uruldy (O. Ödäýew). 7. göç m. Tankyt edilmek, ýazgarylmak. 8. Başga bir zadyň hasabyna geçirilip galplaşdyrylmak. Satylan ýeralmalar çüýrän önümleriň hasabyna uruldy. urundyrmak [urunnurmok], işl. 1. Güýçli agyry we ş.m. sebäpli çabalandyrmak, azap çekdirmek. 2. Bir sebäp bilen birini iki-baka elewretmek, aýlandyrmak. Bergisi ony gapy-gapy urundyrdy. urunmak [urunmok], işl. 1. Ýarawsyzlyk we ş.m. sebäpli çabalanmak, azap çekmek. Gözüniň yzasyna çydap bilmän urundy (O. Ödäýew). 2. göç.m. Bir işi ýerine ýetirmegiň ýa-da bir zady edinjek bolmagyň ugrunda howlukmaçlyk bilen çykalga tapjak bolup ylgamak, elewremek. Onuň elinde açar bar eken, ol şykyrdadyp, açjak bolup urundy (B. Seýtäkow). urupgaçdy [urupgaşdy], at. Oglan-gyzlaryň garyşyp oýnaýan milli oýny. Urupgaçdy kiçi ýaşly mekdep okuwçylary üçin niýetlenen çalt hereketli çaga oýunlarynyň biridir. uruş at. 1. Sögüşmek, ýakalaşmak, ýumruklaşmak bilen ýüze çykýan dawa, gopgun, jenjel, uruş-sögüş. Uruş, sögüş, ýaraşyga ýer goý (Nakyl). Bu gün uruş ýaman boldy (“Görogly”). 2. Döwletler arasyndaky ýaragly söweş, jeň. Geçen uruşda wepat bolanlaryň ählisi Türkmenistanyň milli Gahrymany diýlip yglan edildi (“Türkmenistan”). \n\t‣ Urşuň geňeşi ýok işe girişibermeli, garaşmagyň geregi ýok, maslahatlaşmagyň näme hajaty bar. "Urşuň geňeşi ýok" diýipdirler, ir günümizi gijikdirmän, bag ekmäge başlalyň! uruş-çykylyk [uruş-çy:kylyk / uruş- şy:kylyk ], at. Uruş, uruş-jenjel. Gülala günümiz bar, uruş-çykylyk bolmasa bolýar. uruşdyrmak [uruşdurmok], işl. 1. Iki adamy biri-biri bilen ýakalaşdyrmak. Çagalary biri-birleri bilen uruşdyrmak bolmaz. 2. Döwletler arasynda ýaragly çaknyşyk döretmek. 3. Güýç synanyşdyrmak üçin garpyşdyrmak, süsüşdirmek (haýwanlar hakynda). Itleri uruşdyrmak. Horazlary uruşdyrmak. 4. Çem gelen zady urup, döwüp, ýykyşdyryp çykmak. Ol uruşdyryp gelşine, onuň çarygynyň apgyrdyndan basdy (N. Saryhanow). uruşgan [uruşğon], syp. 1. Uruşmaga ökde, urmagyň tilsimlerine ökdelän. Bä, meň kakam şeýle uruşgan boldumyka? (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Uruşmaga, ýakalaşmaga endik eden. Bir bezzat uruşgan adam bolupdyr (A. Salyh). uruşganlyk [uruşğonluk], at. 1. Uruşmaga ökdelik. Şol söweşde biziň esgerlerimiziň uruşganlygyna haýran galypdyrlar. 2. gepl.d. Uruşgan halda bolmaklyk, uruşmaga meýillilik, yrsarap urşasy gelip duraganlyk. Oglum, uruşganlyk erbet gylykdyr. uruş-jenjel at. Adamlar arasynda närazylyk zerarly döreýän uruş we galmagal. Ozal hem uruş- jenjel bilen ol janawerleriň örüsini daraltdyk (“Edebiýat we sungat”). uruş-jeň at, ser. Uruş 2. uruşma [uruşmo], iş ady. Uruşmak ýagdaýy. uruşmak [uruşmok] I, işl. 1. Biri-biriňi urmak. Iki adam uruşsa, öter ýaly ýol berme, Birisine gep berip, ol birine al berme (Mollanepes). Men hiç wagtda bularyň urşanlarynam göremok, sögüşenlerinem eşidemok (B. Kerbabaýew). 2. Goşun jemläp, başga bir döwletiň goşuny bilen ýaragly söweşmek, uruş etmek. Gelip bir meýdan naýzalaşyp, gylyçlaşyp uruşdylar (“Görogly”). 3. Garpyşyp biri- birini pugta çeýnemek, dişlemek (it we ş, m. haýwan hakynda). Itler dikleşip, urşup başladylar. \n\t‣ Urşup aýrylyşan ýaly biri-biriniň ýüzüne seretmeýän, okly-gökli ýaly torsarylýan. Ol urşup aýrylyşan ýaly ýüzüni kese sowup geçiberdi (B. Öwezow). \n\n\n URUŞMAK [uruşmok] II, işl.1. Urmaga kömek etmek. Atamamyň ýeke özüne kyn bolansoň, düýesine ýük uruşdym. 2. Bilelikde urmak. Olar düýä ýük urşup durlar. uruşmaklyk [uruşmokluk] I, II, iş ady. Uruşmak ýagdaýy. uruşmazlyk [uruşmozluk] I, II, iş ady. Urşup durmazlyk; uruş etmezlik. uruşparaz at. Urşuň tarapdary, uruş isleýän, uruş meýilli. Biziň halkymyz hiç haçanam uruşparaz halk bolmandyr. uruş-sögüş [uruş-sö:ğüş], at. Adamlar arasynda närazylyk sebäpli döreýän uruş hem sögüş. Oňa uruş-sögüşiň adam üçin gaty erbetdigini düşündirjek boldum (N. Pomma). uruşsyz [uruşsuz], 1. hal. Uruş etmezden. Ol şeýle bir ýakymsyz, güni uruşsyz geçenok. 2. syp. Uruş bolmadyk. Uruşsyz ýaşaýyş. ury at, Bugdaý, arpa ýaly däne gömlüp saklanýan çukur. Gallaň agyrlyk etse, ury gazdyryp ýere göm! (B. Seýtäkow). Hatar-hatar urularyň, Suwamaga laý ýetmedi (K. Gurbannepesow). uslyp [usluýp], syp. Adamyň gylyk-häsiýetine, ahlagyna gelşikli, ýerlikli, ýaraşykly bolan. Şu bolşuň uslypmydyr özüňe, Utançdan-haýadan hiç zat ýok sende (A. Salyh). \n\t‣ Uslyp bilmezlik (görmezlik) gelşiksiz, ýaraşyksyz hasaplamak, laýyk hasaplamazlyk, ýerliksiz hasap etmeklik. Emma gojadan gaçmany özüne uslyp bilmäni üçin, öňki ýerinde oturdy, goja ýanyna gelende, salam berdi (B. Kerbabaýew). uslypsyz [usluýpsuz], syp. Gelşiksiz, ýerliksiz, ýaraşyksyz. Uslypsyz aýdylan söz. uslypsyzlyk [usluýpsuzluk], at. Uslyby ýokluk, uslypsyz bolmazlyk. ussa [usso], at. 1. Önümçiligiň belli bir ugrundan hünäri bolan işçi. Bu gün hem gün ikindi ýerine baran mahaly, obanyň orta gürpündäki demirçi ussanyň dükanynyň töwereginde janly hereket başlandy (A. Gowşudow). 2. Oglana dakylýan at. ussaçylyk [ussoçuluk] , at. Ussanyň işi, käri, ýagdaýy.Şol ýerde iki sany oglan ussaçylyk edýärdi (B. Kerbabaýew). ussahana [ussoha:na], at. Her hili senetçilige degişli zatlar ýasalýan, bejerilýän jaý, ussaçylyk edilýän ýer. Magtymguly wagtynyň galanyny ussahanada, şonuň bilen bile işläp geçirýärdi (G. Kulyýew). ussalyk [ussoluk], at. 1. Ussanyň kesp-käri, hünäri. Çoýan ak ýürekden işläp, Ussalyk deňine ýetdi (R. Seýidow). Dursun ussalyk hünäriň, Başdan saýlap tutan käriň (Nury Annagylyç). Ýeri, ussalyga belläýsek, göwnärsiň gerek? (Ş. Borjakow). 2. syp. Ussa dahylly, ussa bilen bagly. Meniň ussalyk işim bar, pilimiň döwlen gulagyny bejertmeli. ussat [ussa:t], at. 1. Hemme işi ökdelik bilen ýerine ýetirýän; ökde hünärmen. 2. syp. Başarnykly, ukyply, işine ökde. Gurçuk tutmagy ussat aýallara tabşyrmaly (A. Gowşudow). ussatlarça [ussa:tlarça], hal. Ökdelik bilen, ukyplylyk bilen. ussatlyk [ussa:tlyk], at. Her bir işe hötde gelip bilmeklik, işe ökdelik, iş başarjaňlyk. usul [usu:l], at. Bir işi etmekligiň täri, ugry, ýoly. Gaýtalap ekmeklik topragy gurplandyrmagyň ygtybarly usullarynyň biridir. \n\n\n USUL : usul bilen ser. Usullyk bilen. usully syp. Bir iş edende başarnykly, başarjaňlygy bolan, ukyply, seresap gymyldaýan, seresap hereket edýän. Usully maşgala. usullyk [usulluk]: usullyk bilen ýuwaşja, emaý bilen, seresaplyk bilen. Garry gapa tarap usullyk bilen ýöredi (N. Saryhanow). usullylyk [usulluluk], at. Usuly barlyk, usully bolmaklyk. usulsyz [usulsuz], syp. Usuly ýok, usuly bolmadyk. Usulsyz adam. usulsyzlyk [usulsuzluk], at.Usuly ýokluk, usully bolmazlyk, usully dällik, usulsyz bolmaklyk.Sähel usulsyzlyk zerarly käsäni elinden gaçyryp döwdi. usulyýet [usu:luýet], at. Bir zady ylmy taýdan derňemegiň ýa-da tejribe arkaly amala aşyrmagyň täri, usuly. usulyýetçi [usu:luýetçi], at. Usulyýeti özleşdiriji, bir ders boýunça tejribeli, ussat tejribeçi. Usulyýetçi mugallym. usurgabermek [usurğa:vermek], işl. Usurgap başlamak. usurgama [usurğomo], iş ady. Usurgamak ýagdaýy. usurgamak [usurğomok], işl. Dürli sebäbe görä, tapdan düşüp, ýarym ukuly ýatmak, surnugyp irkilmek, ýatmak. Soňabakalar-a boglup üsgürmesem galdy, usurgap bir zatlar samramany çykardy (R. Gelenow). usurgaşmak [usurğoşmok], işl. Birnäçe bolup usurgamak. usurgatmak [usurğotmok], işl. Usurgar ýaly etmek, usurgamak katdyna ýetirmek. Öýüň hysyrdyly işi ony usurgatdy. usurgaýyş [usurğoýuş], iş ady. Usurgamak ýagdaýy. uşak [uşok] I, syp., ser. Ownuk. Goýun bolsa uşak malyň, Peýdasyna ýüň getirer (Mätäji). \n\n\n UŞAK [uşok] II, at. Çaga, bala, perzent Kürresi elinden gitse eşegiň, Telmirip tört ýana gözlär uşagyn (Magtymguly). uşak-düşek [uşok-düşök], syp. 1. ser. Ownuk-uşak. Uşak-düşek kerpiç bölekleri. 2. Ähmiýetsiz, netijesiz, girdejisi uly bolmadyk (iş, kär hakynda). Gapyl adam, gam astynda ýatyp sen, Ötdi ömrüň uşak-düşek kär bile (Magtymguly). uşakgöz [uşokgöz]: uşakgözelek ownuk gözli elek, syk elek. uşatmak [uşotmok], işl. 1. Döwmek, kül-uşak etmek, kül etmek, owratmak.Magtymguly, halkdan syryn gizlese, Dişini uşadyň ýalan sözlese! (Magtymguly). 2. gepl.d. Iri puly bölmek, owratmak, ownutmak. Onlugy uşatmak. uşbu k.d. "Bu, şu" manysyndaky görkezme çalyşmasy. Gul Hoja Ahmet Ýasawynyň uşbu sözi, Ajap ermes bakyp birden görer gözi (Hoja Ahmet Ýasawy). uşlyp [u:şluýp], at. Ýaz ýüňüniň uzyn süýümlilerinden egrilip taýýarlanan inçe ýüp, sapak. Kimiň näçe getireni uşlyba düzülen monjuk ýaly hemmesiniň hasaby bardyr (B. Kerbabaýew). \n\t‣Uşlyp ýaly bolmak horlanmak, iglemek. Uşlyp ýaly azajyk, sähelçe. Öýünde bolsa uşlyp ýaly zadyny goýman, çuwala saldyryp, gaça-gaçlyk bolsa yza galjak gümany ýok (A. Durdyýew). Maňa uçlyp ýaly zadyňy-da rowa gören dälsiň. utanç [utonç], at. 1. Adamyň tebigatynda bolan çekinjeňlik, ýygralyk duýgusy, haýa, uýat, utanç- haýa. Gyzyň ýüzi şatlykdanmy, utançdanmy, boz-ýaz bolupdy (G. Kulyýew). 2. Adamkärçilige sygmaýan, masgaraçylykly ýagdaý, aýyp. Söz berip, sözüňde tapylmazlyk utanç dälmidir?! utanç-haýa [utonç-haýa:], at. 1. ser. Utanç 1. 2. ser. Utanç 2. Sende utanç-haýa bolmazmy? utançly [utonuşly], syp.1. Utanç iş eden, aýyp iş eden, aýyply. 2. Adamkärçilige sygmaýan, masgaraçylykly, aýyply, gelşiksiz. Onsoňam munuň özi bizi örän utançly ýagdaýda goýdy (Ý. Mämmediýew). utançsyz [utonuşsuz], syp. Utanjy bolmadyk, haýasyz, uýatsyz, ejapsyz. Utançsyz, haýasyz ol ýüzi gara, Hut özi kowanmyş gelen bendäni (A. Kekilow). utançsyzlyk [utonuşsuzluk], at. Utanjy ýokluk, utançsyz bolmaklyk. Heý-de şeýdip durmak bolarmy, nähili utançsyzlyk! (N. Saryhanow). utandyrmak [utonnurmok], işl. Birini belli bir sebäbe görä uýaldyrmak, utanar ýaly etmek. Ol gelen myhmany utandyrmak islemedi (Ö. Abdyllaýew). utanjaň [utonjoň], syp. Ýygra, çekinjeň, uýaljaň. Ol daşyndan utanjaň ýaly bolup görünse-de, märekeman, gepi-sözi ýerinde bolan adamdy (B. Seýtäkow). utanjaňlyk [utonjoňluk], at, Ýygralyk, çekinjeňlik, uýaljaňlyk. Ol özüniň üstünden gülünýändir öýdüp, utanjaňlyk bilen ýere bakdy (G. Kulyýew). utanjyrama [utonjuromo], iş ady. Utanjyramak ýagdaýy. utanjyramak [utonjuromok], işl. Çalaja utanmak, çalarak uýalmak, ýygryljyramak. Ikisi-de utanjyrap, Birden seretdiler ýere (R. Seýidow). utanjyramaklyk [utonjuromokluk], iş ady. Utanjyramak ýagdaýy. utanjyraşmak [utonjuroşmok], işl. Köplük bolup utanjyramak, uýaljyraşmak. Gyzlar utanjyraşyp, bir çetde durdular. utanjyraýyş [utonjuroýuş], iş ady. Utanjyramak ýagdaýy. utanmaklyk [utonmokluk], iş ady. Utanmak ýagdaýy. utanmaz [utonmoz], syp. Utançsyz, utanjy bolmadyk, utanç perdesini ýüzünden syran. utanmazak [utonmozok], syp. Utanmaýan, utanç-haýany bilmeýän, uýalmazak. Utanmazak oglan. utanmazlyk [utonmozluk], iş ady. Utanyp durmazlyk. utanybermek [utonuvermek], işl. Utanyp başlamak, uýalybermek. Bu ýerde utanyberer ýaly zat ýok. utanyş [utonuş], iş ady. Utanmak ýagdaýy. utanyşmak [utonuşmok], işl. Birnäçe adam bilelikde utanmak. Olar özleriniň ýalan sözleýändiklerine utanyşyp, biraz dymyp durdular. utaňkyrlamak [utoňkurlomok], işl. Utmaga golaýlamak, utmaga az galmak. Men ony küştde utaňkyrlap barýardym. utdurmak [utdurmok], işl. 1. Oýunda utulyşa sezewar bolmak. Myhmanlaryň oýunçylary 2:1 hasabynda utdurdylar. 2. Göç.m. Şowsuzlyga sezewar bolmak, ýeňilmek. Sen bu meselede utdurarsyň! utduryş [utduruş],iş ady. Utdurmak ýagdaýy. utgamak [utgomok], işl. 1. Bir zady ikinji bir zat bilen sepleşdirmek, birleşdirmek, goşmak. 2. Bir işi, meseläni ikinji bir zat bilen baglanyşdyrmak. utgaşdyrmak [utgoşdurmok], işl. Birikdirmek, birleşdirmek, sepleşdirmek, gabat getirmek. Batyrlygy başarjaňlyk bilen utgaşdyrmak hem her kime ýetdirenok (Ş. Borjakow). Ylym bilen önümçilik utgaşmalydyr. utgaşdyryjy [utgoşdurujy], at. 1. Bir zady ikinji zat bilen sepleşdirýän, birleşdirýän. Adamlaryň kömek üçin ýüz tutmalary utgaşdyryjy toparlara ynamyň barha artýandygyna şaýatlyk edýär (“Türkmenistan”). 2. Bir işi, meseläni ikinji bir zat bilen baglaýan. utgaşdyrylmak [utgoşdurulmok], işl. Birikdirilmek, birleşdirilmek, sepleşdirilmek, dogry getirilmek. Ýerleri tekizlemek we suwarmak utgaşdyrylyp alnyp barylýar. utgaşma [utgoşmo], iş ady. Utgaşmak ýagdaýy. utgaşmak [utgoşmok], işl. Birikmek, birleşmek, gabat gelmek. Heýkelleriň topary we baglar bilen utgaşyp gidýän suw çuwdürimleri durky täzelenen bu ýoly şäheriň ajaýyp künjegine öwürýär (“Türkmenistan”). utgaşmaklyk [utgoşmokluk], iş ady. Utgaşmak ýagdaýy. utgaşmazlyk [utgoşmozluk], iş ady. Utgaşmak işi ýerine ýetirilmezlik, utgaşyk [utgoşuk], syp, Biri-birine utgaşan, birigen, yzly-yzyna goşulan, birigip, goşulyp giden; ýanaşyk, degşir, degiş-degiş. Biri-birine utgaşyk gurulýan belent binalar şäheriň görküne görk goşýar. utgaşykly [utgoşukly], syp. Utgaşygy bolan, sazlaşykly. Gowaçalary kadaly iýmitlendirmek, suwarmak, bejermek işleri utgaşykly alnyp barylýar. utgaşyklylyk [utgoşukluluk], at. Utgaşykly ýagdaýda bolmaklyk. utma [utmo], iş ady. Utmak ýagdaýy. utmak [utmok], işl. 1. Oýunda, ýaryşda, göreşde, bäsleşikde we ş.m. garşydaşyňy ýeňmek, garşydaşyňdan ökde gelmek, üstün çykmak. "Nähili ýol bilenem bolsa ut, emma utulma" diýip, käýinip öwüt berdi (A. Gowşudow). 2. Utuşly kagyzlara we ş.m. utuş düşmek. Goýumçy utaryn diýen umyt bilen goýum goýýar. 3. göç. m, Üstünlik gazanmak, ýeňmek. utmaklyk [utmokluk], iş ady. Utmak ýagdaýy. utmazlyk [utmozluk], iş ady. Utup bilmezlik, utmak miýesser etmezlik. utuk at. 1. Oýunda, ýaryşda her tapgyrdaky gazanylýan ýeňiş, utuş. Onuň utuk sany hem beýleki oglanlaryňkydan kändi (K. Jumaýew). 2. Dürli ýaryşlarda gazanylýan üstünlige san birliginde berilýän baha. Biziň oýunçylarymyz ýene bir utuk gazandylar. Ol on döwden on utuk gazanyp, birinjiligi eýeledi. utulmak [utulmok], işl. Oýunda, ýaryşda we ş.m. ýeňilmek. Oýunçy utulanyny bilse ýagşy (Nakyl). utulmazlyk [utulmozluk], iş ady. Oýunda, ýaryşda ýeňilmezlik. utulyşylmazlyk [utuluşulmozluk], iş ady. Oýun ahyryna çenli taraplaryň hiç biriniň utmagyna getirmän tamamlanmak. utun at. Çarh oturtmak üçin guýynyň agzynyň iki gapdalyna dikilýän agaç. utuş 1. iş ady. Utmak ýagdaýy. 2. Oýunda, ýaryşda we ş.m. gazanylýan ýeňiş. Bu pagtaçy üçin uly utuşdyr (“Edebiýat we sungat”). 3. Utuşly kagyzlar we ş.m. oýnalanda düşýän pul, zat. Goýumçylar öz goýumlary boýunça uly utuş gazandylar. utuşdyrmak [utuşdurmok], işl. Oýunda garşydaşlaryň hemmesini utup çykmak, ýeke- ýekeden ýeňmek, Küştde öz garşydaşlaryňy utuşdyrmak. utuşly syp. Utmaga hukuk berýän, utmak mümkinçiligi bolan. Utuşly goýum. utuşmak [utuşmok], işl. Oýunda taraplaryň haýsy-da bolsa birine utmaga kömekleşmek. uw üml. Çydap bolmajak agyry sebäpli näsagdan, şeýle hem it, şagal, möjek ýaly haýwanlaryň dowamly gygyrmagy netijesinde ýüze çykýan ses. uwjamak [uwjomok]: eliňi uwjap oturmak iş etmän, gol gowşuryp oturmak. Eliňi uwjap oturaňsoň nalaç bolup, özleri edýändirler (R. Allanazarow). uwjuk at. 1. Ownuk däneli jöweniň bir görnüşi. 2. Bişip ýetişmedik jöweniň başy. 3. Gallanyň galyndysy. 4. Tüwiniň ownugy. uwlabermek [uwla:vermek], işl. Uwlap başlamak. Ol içini tutdy-da uwlaberdi. uwlama [uwlomo], iş ady. Uwlamak ýagdaýy. uwlamak [uwlomok], işl.,ser. Uwwuldamak. Dili bir garyş süýnen möjek uzyn gulaklaryny ýapyryp, naýynjar ses bilen uwlapdyr (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Zaryn aglamak, naýynjar ses bilen aglamak. Ol ýüzüni çuwala berip, uly ili bilen uwlady (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Uwwuldyly ses etmek, uwwuldyly ses bilen ösmek (ýel we ş.m. hakynda). Şemal göýä ähli aýazlary tamyň içine gapgarjak bolýan ýaly, özüni bat bilen penjirä urup, aýylganç ses bilen uwlaýardy (B. Pürliýew). 4. göç.m. Ökünmek, puşman etmek. Ulynyň diýenini etmedik uwlar (Nakyl). \n\t‣Uwlap gitmek giderilmek, ýerliksiz harç bolmak. Satyn alan sygrym gurruk çykdy – oňly süýt bermeýän eken, şeýdip ýygnanja pulumam uwlap gitdi. uwlamazlyk [uwlomozluk], iş ady. Uwlap ses etmek. uwlaşmak [uwloşmok], işl. 1. ser. Uwwuldaşmak. Tutçulykdan uwlaşýan şagallaryň sesi gelýärdi. 2. göç m. Köp bolup zarynlap aglamak. uwlatmak [uwlotmok], işl. 1. Uwwuldyly ses çykartmak, seslendirmek. 2. göç.m. Birini zaryn sesli aglatmak. uwlaýyş [uwloýuş], iş ady. Uwlamak ýagdaýy. uwlundyrmak [uwlunnurmok], işl. Uwlunar ýaly etmek. uwlunmak [uwlunmok], işl. Urgy sebäpli bir ýeriňde güýçli agyry döremek. uwulma [uwulmo], at, Çagalaryň agzynyň nemli bardasynda emele gelýän ýaranyň bir görnüşi. uwwuldamak [uwwullomok], işl. Uwwluldyly ses etmek, uwwuldyly ses çykarmak. uwwuldaşmak [uwwulloşmok], işl. Birnäçe bolup uwwuldamak, köp bolup uwwuldamak. Tokaýda möjekler uwwuldaşýardy. uwwuldy [uwwully], at. Käbir haýwanlaryň (it, möjek, şagal we ş.m.) sesini sokduryp gygyrmagy netijesinde döreýän sesiň ady. Şonuň içinden geçip barýardy weli, bir uwwuldy peýda boldy (Ertekilerden). uýa [uýo] , at. 1. Aýal dogan. Men ony uýam bolany üçin däl-de, sada, dogumly gyz bolany üçin öwýärin (B. Kerbabaýew). 2. Özüňden kiçi her bir aýal maşgala sypaýçylyk bilen ýüz tutulanda aýdylýan söz. Bu ýerde bir gözel aýdym bar bolsa, Ol aýdymam seniň özüňsiň, uýam (H. Kulyýew). uýaldyrmak [uýollurmok], işl., ser. Utandyrmak. Henizem yzdan gelýänleriň golaýlaşmagy ol gözleri biri-birinden uýaldyrdy (R. Gelenow). uýaljaň [uýoljoň], syp., ser. Utanjaň. uýaljaňlyk [uýoljoňluk], at., ser. Utanjaňlyk. Onuň uýaljaňlyk bilen gülümsireýän gözlerine nazaryny dikdi (G. Kulyýew). Gylyjyň seredip duranyny gören gyz uýaljaňlyk bilen ýylgyrdy (“Edebiýat we sungat”). uýaljyramak [uýoljuromok], işl., ser. Utanjyramak. Döndi gysmyljyrap, uýaljyrap oturýar (“Edebiýat we sungat”). uýalma [uýolmo], iş ady. Uýalmak ýagdaýy. uýalmak [uýolmok], işl., ser. Utanmak. Uýalsaň, ýüzüňi açma, Gel, Arzygül, görüşeli (Seýdi). Baryny beren uýalmaz (Nakyl). uýalmaklyk [uýolmokluk], iş ady. Uýalmak ýagdaýy. uýalmaz [uýolmoz], syp., gepl.d., ser. Utanmaz. Tükenmez hazynam bolandan, uýalmaz ýüzüm bolsun (Nakyl). Uýalmaz kişi dek zeýrenip ýörme (Magtymguly). uýalmazlyk [uýolmozluk], iş ady. Uýalyp durmazlyk. uýalyş [uýoluş], iş ady. Uýalmak ýagdaýy. uýalyşmak [uýoluşmok], işl., ser. Utanyşmak. uýama [uýomo], iş ady. Uýamak ýagdaýy. uýamak [uýomok], işl. Süýt halyndan gatyga öwrülmek. uýamaklyk [uýomokluk], iş ady. Uýamak ýagdaýy. uýan [uýon], at. Atyň kellesine geýdirilýän agyzzyrykly, uzyn goşa gaýyş bagly esbap. Ýabyny eýerläp, uýanyny saldy. uýanlabermek [uýonla:vermek], işl., Uýanlap başlamak. uýanlama [uýonlomo], iş ady. Uýanlamak ýagdaýy. uýanlamak [uýonlomok], işl. Uýan geýdirmek, uýan salmak. Aty uýanlamak. uýanlamaklyk [uýonlomokluk], iş ady. Uýanlamak ýagdaýy. uýanlamazlyk [uýonlomozluk], iş ady. Uýan salmazlyk. uýanlaşmak [uýonloşmok], işl. Uýan salmaga kömekleşmek; bilelikde uýanlamak. uýanlatdyrmak [uýonlotdurmok], işl. Uýan saldyrtmak. uýanlatmak [uýonlotmok], işl. Uýanlamak işini başga birine etdirmek. uýat [uýot] syp., ser. Utanç. Meňli hanym golun dişläp, Bizden ki uýat eýleýir (Magtymguly). uýat-haýa [uýot-haýa:], at, ser. Utanç-haýa. Uýat-haýa, şerim gitdi ýüzümden (Zelili). uýat-haýalylyk [uýot-haýa:lylyk], at,ser. Utanç-haýa. uýatly [uýotly], syp. Haýaly, asylly. Asylly adam uýatly bolýar-da (“Türkmenistan”). uýatmak [uýotmok], işl. Bişen süýde gönezlik garyp, gatyga öwürmek. uýatsyz [uýossuz], syp., ser. Utançsyz. Yssy beren köpek ýegdir, Uýatsyz, ykrarsyz ärden (Magtymguly). uýatsyzlyk [uýossuzluk], at, ser. Utançsyzlyk. Uýatsyzlyk, gödeklik bilen berlen bu sorag gojanyň gaharyny getirdi (B. Seýtäkow). uýaýyş [uýoýuş], iş ady. Uýamak ýagdaýy. uýdurmak [uýdurmok], işl. Birini öz garaýşyňa uýmak katdyna ýetirmek.Ymgyr çöli tabyn edip uýdurýar (Ç. Gurbangylyjow). uýgun [uýğun], syp. Bir şerte, ýagdaýa öwrenişmäge ukyply. Uýgun adam. uýgunlaşdyrmak [uýğunloşdurmok], işl. Täze şertlere, täze ýagdaýlara öwrenişdirmek, uýgunlaşmak derejesine ýetirmek. Täze ekilen nahallary biziň howamyza uýgunlaşdyrmak ilkibada aňsat düşmedi. uýgunlaşdyrylmak [uýğunloşdurulmok], işl. Täze şertlere, ýagdaýlara öwrenişdirilmek, uýgunlaşmak derejesine ýetirilmek. uýgunlaşmak [uýğunloşmok], işl. Täze şertlere, ýagdaýlara öwrenişmek. Ýerli ýagdaýlara uýgunlaşmak. uýgur [uýğur], at, ser. Uýgurlar. Uýgur dili. uýgurlar [uýğurlor], at. Esasan, Merkezi Aziýada, Hytaýda ýaşaýan türki dilli halk. uýluk at. Buduň aşak ýüzi, iç ýüzi. Myhmanyň ýüzüne seredip, agramyny beýleki uýlugynyň üstüne atdy (N. Saryhanow). uýma [uýmo], iş ady. Uýmak ýagdaýy. uýmak [uýmok], işl. Biriniň garaýşyna ynanmak, yrylmak; bir zada ýüregiň bilen ynanmak, sygynmak. uýmaklyk [uýmokluk], iş ady. Uýmak ýagdaýy. uýmazlyk [uýmozluk], iş ady. Uýmak derejesine ýetmezlik, ynanmazlyk. uýulmak [uýulmok], işl. Birine ýa-da biriniň şekiline ýüregiň bilen berilmek, ynanylmak. uýuş iş ady. Uýmak ýagdaýy. uz [u:z], syp.1. Gözel, owadan, edaly, sypaty sazlaşykly, ajap. Seniň ejeň, hanym, uz owadan, daýaw gelindi (B. Kerbabaýew). 2. Ýerbe-ýer, göwnejaý. Az bolsun, uz bolsun (Nakyl). uzabermek [uza:vermek], işl. Uzap ugramak. uzaboýuna [uzovoýna], hal. Uzynlygyna görä, uzynlygyna. Ileri başdan başlap, uzaboýna ölçäp çykdy (G. Şamyýew). uzadylmak [uzodulmok], işl. 1. Bir zady başga birine bermek üçin eliň öňe göneldilmek, eliň bilen berilmek, eliň öňe gerilmek. Hoşgeldi özüne uzadylan kagyzy aldy (A. Gowşudow). 2. gepl.d. Ugradylmak, ýola salynmak (myhman hakynda). uzadyşmak [uzoduşmok], işl. 1. Bir zady biri-biriňe uzatmak. Biri-birine sag eliniň külbikelerini uzydyşyp, "Palta gerekmi, gylyç" edişdiler (B. Annageldiýew). 2. gepl.d.Ugradyşmak, ýola salyşmak (myhman hakynda). uzagyndan [uzoğunnon], hal. Ýakynda däl- de, uzak geljekde, ep-esli wagtdan soňky geljek günlerde. \n\t‣ Uzagyndan gatnaşalyň! Baryş-gelşimiz, gatnaşygymyz has ulalsyn, uzak möhlete çeksin diýlip aýdylýan alkyş sözi. uzak [uzok], syp. 1. Ýakyn bolmadyk aradaşlykda ýerleşýän (giňişlik hakda) ýa-da bolup geçýän (wagt hakda), daş, alys. Myhmanlar uzak ýerden geldiler. Ol ýurdumyzyň uzak sebitlerine baryp geldi. 2. Wagt taýdan uzaga çekýän. 3. Bütin, uzyn, tutuş. Ol syrkawyň ýanynda uzak gijäni çirim etmän geçirdi. uzakçyl [uzokçul], syp. 1. Uzaga çapýan ýa- da ylgap bilýän, uzak aralygy geçip bilýän (köplenç, at we adam hakynda). Biziň atlarymyz gaty uzakçyl. 2. Wagt taýdan uzaga çekýän zada garaşmagy başarýan, uzak wagtlap dowam edýän zada tagapyl edýän. Ol diýseň uzakçyl adam, sabyrly adam, bir zada uzak wagtlap garaş diýseň-de, garaşyp bilýän adam. 3. Gepi-gürrüňi we ş.m. wagtynda tüketmeýän, gutarmaýan, uzaga çekdirýän, süýndürip oturan (adam hakynda). Sen ýaly uzakçyly görmedim, "mus" diýip oturma-da "Mustapa" diýäý-dä. uzakçyllyk [uzokçulluk], at. Uzakçyl bolmak ýagdaýy, uzakçyl bolmaklyk. Onuň uzakçyllygyna haýran galaýmaly. uzakdaky [uzokdaky], syp. Daşdaky, alysdaky. Uzakdaky obalar. uzaklaşdyrmak [uzokloşdurmok], işl. 1. Arany, aralygy daşlaşdyrmak, uzak etmek. Barýan otlymyz bizi şäherden has uzaklaşdyrýardy. 2. Süýndürmek, uzaga çekdirmek. Gürrüňi uzaklaşdyrma-da, gysgarak aýt. uzaklaşdyrylmak [uzokloşdurulmok], işl. 1. Ara daşlaşdyrylmak, uzak edilmek. 2. Süýndürilmek, uzaga çekdirilmek. Bu iş uzaklaşdyrylsa bolmaz. uzaklaşma [uzokloşmo], iş ady. Uzaklaşmak ýagdaýy. Ol başga etraba göçüp, dogan- garyndaşdan uzaklaşdy. uzaklaşmak [uzokloşmok], işl. 1. Ara daşlaşmak, ara açylmak, daşa, uzaga gitmek. Onuň aýak sesi uzaklaşdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Köp wagta çekmek, wagty uzaga çekmek, möhleti uzaga gitmek. Uzaklaşyp oturman, Dynaýyn men bir bada (A. Kekilow). uzaklaşmaklyk [uzokloşmokluk], iş ady. Uzaklaşmak ýagdaýy, uzaklaşmazlyk [uzokloşmozluk], iş ady. Daşlaşmazlyk, uzaga gitmezlik. uzaklaşyş [uzokloşuş], iş ady. Uzaklaşmak ýagdaýy. uzakly [uzokly]: uzakly gün günüň bütin dowamynda, ertirden agşama çenli. Uzakly gün işläp ýadadym. uzaklyk [uzokluk], at. Daş aralyk, alyslyk, ara ýakyn dällik, daşlyk. Ýoluň uzaklygy bizi halys ýadatdy.Goýun sürüleri uzaklykda otlaşyp ýördüler. uzaldylmak [uzoldulmok], işl. 1. Öňküsinden uzyn edilmek. Pellehana müň metr uzaldyldy2. Wagty, möhleti artdyrylmak. Iş saparynyň möhleti uzaldyldy. uzalma [uzolmo], iş ady. Uzalmak ýagdaýy. uzalmak [uzolmok], işl. 1. Uzynlygy öňki derejesinden artmak. Onuň ötlem-ötlem bolup uzalyp gidýän gerişleri gök mahmala bürenipdir (“Mugallymlar gazeti”). Ýol öňküliginden uzalypdyr. 2. Köpe çekmek, köp wagt dowam edmek, uzamak. Üç gün üç ýyldan-da beter uzalan ýaly boldy. uzalmaklyk [uzolmokluk], iş ady. Uzalmak ýagdaýy. uzaltmak [uzoltmok], işl. 1. Uzynlygyny, boýuny artdyrmak, öňküsinden uzyn bolar ýaly etmek. Ýüpi ulap uzaltmak. 2. Uzaga çekdirmek, köp dowam etdirmek. Ol gürrüňi uzaltmak islemedi. 2. Möhletini artdyrmak, wagtyny yza çekmek."Gürrüň bergileriň möhletini uzaltmagyň ýönekeýleşdirilen mümkinçiligini döretmek barada gidýär" diýip, maliýeçi belledi (“Türkmenistan”). Adamyň ömrüni uzaltmak. uzalybermek [uzoluvermek], işl. Uzalyp ugramak. uzalyş [uzoluş], iş ady. Uzalmak ýagdaýy. uzama [uzomo], iş ady. Uzamak ýagdaýy. uzamak [uzomok], işl., ser Uzalmak. Belentli-pesli, baýyrly-jülgeli Köpetdag uly halyň kenaryna salnan nagyş ýaly, Kesearkaçda gaýma bolup, ýüzlerçe kilometre uzaýardy (B. Kerbabaýew). Göge uzan ýylçyr-ýylçyr gaýalar. Ýylçyr-ýylçyr gaýa bilen tapyşýar (H. Kulyýew). uzamaklyk [uzomokluk], iş ady. Uzamak ýagdaýy. uzamazlyk [uzomozluk], iş ady. Adaty ýagdaýyndakysyndan uzalmazlyk. uzanmak [uzonmok], işl. Süýnmek, uzaboýuna süýnüp ýatmak. Uzanyp ýatmaga mydarym ýetmez, Günde müň kowlasam, baý ýere gitmez (Kemine). Ädiksiz uzandy bu gün ýatanda, Söweşler pälwany garry general (G. Seýitliýew). uzatdyrmak [uzotdurmok], işl. l. Uzatmak işini birine etdirmek. Kitaby uzatdyrmak. Galamy uzatdyrmak. 2. gepl.d. Ýola saldyrmak, ugratdyrmak. Myhmanlary uzatdyrmak. uzatmak [uzotmok], işl. 1. Bir zady başga birine bermek ýa-da birinden almak üçin eliňi öňe germek; birine bir zady eliň bilen bermek, äbermek. Kitaby mugallyma uzatmak.2. gepl.d. Ugratmak, ýola salmak, Uzadandan ýoldaş bolmaz (Nakyl), Mämmetsapa gitdi kömek bermäge, Uzadanlar geldi, bular gelmedi (Magtymguly). uzaýyş [uzoýuş], iş ady. Uzamak ýagdaýy. uzur at. Edilen gabahat iş üçin ötünç sorama, ötünç. Başa düşen işiň habaryn berip, Uzur bilen sözün aýtdy, dostlar heý (Magtymguly). \n\t‣Uzur ötünmek ötünç soramak. Ol gele- gelmäne ýüzüni onuň gursagyna ýaplap, arzy-hal aýtmakçy, belki uzur ötünmekçi (B. Kerbabaýew). uzyn [uzuýn], syp. 1. Boýy, uzynlygy adatdakysyndan artyk, ortadan ýokary. Ýabyň iki tarapy-da uzyn gök dereklikdi (B. Seýtäkow). Uzyn adam. 2. ser. Uzak. Uzyn ömrümde çöli köp söküpdim. 3. ser. Uzakly. Uzyn gün ekin otadym.Tolgunmadan ýaňa ol birbada şeýle pursatlarda uzyn gije taýýarlanyp oturan etsem- petsemlerini-de ýadyndan çykardy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). \n\t‣Uzyn sözüň gysgasy (gepiň gysgasy) gysgaça aýdanyňda, jemläp aýdanyňda, netijede. uzynly [uzuýnly]: uzynly (uzakly) gün günüň bütin dowamynda, ertirden agşama çenli, gün dogandan gün ýaşýança bolan wagt aralygy Öz deň- duş oglanlary çybykdan at edinip oýnasa, ol agaçdan dutar ýasanyp uzynly güni şony gazap geçirerdi (N. Saryhanow). uzynak [uzuýnok], hal. Boýy uzyn, uzyna ýakyn. Galdawlygy keseden görnüp duran agajet uzynakýigidi çagyryp, biz bilen tanyşdyrdy (“Türkmenistan”). uzynguýruk [uzuýnğuýruk], syp., gepl.d. Guýrugy inçelip, uzalyp gidýän salpy guýruk garaköli goýun. Uzynguýruk goýunlar. uzynlygyna [uzuýnluğno], hal. Uzyn boýuna, tutuş boýuna. Matany uzynlygyna kesmek. uzynly-gysgaly [uzuýnlu-ğy:sğaly], syp. Uzyn hem gysga gatyşykly, içinde uzyny we gysgasy bolan. Uzynly-gysgaly ýüpler. uzynlyk [uzuýnluk], at.1. Bir ugurda ýatan çyzygyň, jisimiň we ş, m, iki gyra nokadynyň arasyndaky aralyk. 2. Dil biliminde sesleriň uzyn aýdylyşyny aňladýan adalga we uzyn aýdylýan ses. uzyn-uzyn [uzuýn-uzuýn], syp.1. Biri- birinden uzyn, hemmesi uzyn. Uzyn-uzyn derekler. 2. Köp wagt alýan, gaty uzaga çekýän, yzy gelmeýän, gutarmaýan. Uzyn-uzyn sözleşeli, söwdügim (Aýdym). 3. Sozup-sozup, uzak, dowamly. Çagajyk uzyn-uzyn pallap, ahyry uklap galdy. 4. Uly-uly, gerimli, giň. Ol ileri ýüzlerindäki çöpleriň içi bilen uzyn-uzyn ädimläp gitdi (N. Saryhanow). ü [ü:], Türkmen elipbiýiniň ýigrimi altynjy harpy. übtük [üvtük], at. Pamyk, ýüň, ýüpek we ş.m. zatlaryň sütük görnüşli bölejigi. Sary maýaň sütügi, Gyrmyzy ýüpek übtügi (Hüwdüden). übtüjek [üvtüjök], at, Has kiçijik übtük. Pagtanyň bir übtüjeginem zaýa etmeli däl. üç san. 1. 3 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. 2. ser. Üçlük. Synagda fizikadan üç aldym. üçbir [üçvi:r], hal. Üç-üçden, üç bolup. Bir salymdan ikibir, üçbir bolup gürrüňe başladylar. üçburç [üçvurç], syp. Üç burçdan ybarat, burçy üç bolan. Üçburç kagyzlar ýatyr saralyp, Okady käsini eline alyp (A. Kekilow). üçburçluk [üçvuruşluk], at. Üç sany göni çyzygyň kesişmegi netijesinde üç sany içki burç emele getirýän geometrik şekil, şeýle-de şonuň ýaly şekildäki her bir zat. Göni üçburçluk. üçek [üçök], at Üsti suwalan tamyň ýokarsy, üsti. Çyk üçege, bak ýola, Daýyň geler wagtydyr (Hüwdi). Arzygül çykar üçege, Ýalkymy düşer köçäge (Seýdi). üçem [üçöm], at. 1. Bir wagtyň özünde bir eneden bolan üç çaga. Üçem çaga. 2. Bir wagtyň özünde bir eneden bolan üç owlak, üç guzy. Üçem owlak. Üçem guzy. 3. Oglanlaryň üç sany aşygy sülüp oýnaýan oýny. Oglankak üçemi köp oýnandyrys. \n\t‣ Üçem gelmek oklanýan üç aşygyň üçüsi-de meňzeş ýatmak (üçüsi-de alçy gopmak ýa-da dükge, ýa jikge ýatmak). üçgat [üçğat], at, ösüml.d. Tegelek ýaprakly, ak-gyrmyzy gülli, kendire meňzeş gabykly gyrymsy agaç. üçgoşma [üçğoşmo], at, gepl.d. Bilezigiň üç hatar gaşly görnüşi. Üçgoşma bilezik. üçgyýak [üçğyýak], at. Gaýma we keşde bilen geýime salynýan üç bölek gyýaja nagyş we onuň ady. üçi [üçü], at. Dünýäden öten adamyň jaýlanandan soň üçünji gününi bellemek däbi, degsin edilýän üçünji gün. Gitdiň. Agladyk. Bu günem - üçüň. Diýmek, gideniňe bolupdyr üç gün (K. Gurbannepesow). üçin [üçüýn], sözs. k. Sebäpli, görä, zerarly, ötri ýaly many aňladyp, sebäp-maksat bildirýän kömekçi söz. üçleme [üşlömö] I,iş ady. Üçlemek ýagdaýy. \n\n\n ÜÇLEME [üşlömö] II, at, edeb. Goşgy düzüliş görnüşi. üçlemek [üşlömök], işl.1. Bir hereketi üç adam bolup etmek. Olar üçlemedik bolsalar, meni basyp bilmezdiler. 2. Gaýma gaýalanda üç gezek sanjyp, soňra ara goýup, gaýtalap gitmek. üçlemeklik [üşlömöklük], iş ady. Üçlemek ýagdaýy. üçlemezlik [üşlömözlük], iş ady. Üç bolup ýerine ýetirmezlik. üçleşmek [üşlöşmök], işl., gepl.d. 1. Bir işi üç bolup ýerine ýetirmek. Hiç kim onuň ýanyna gelip, üçleşmegi teklip etmeýärdi. 2. gepl.d. Üç bolup arak içmek. üçlük [üşlük], at. 1. Üçünji awtobus, trolleýbus ýa-da belli bir kesgitli ýoldan gatnaýan taksi. Üçlük gowy gatnaýar. 2. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. Üçlük galoş. 3. Mekdepde kanagatlanarly baha. Beýannamadan üçlük alypdym. 4. Oýnalýan kartyň üç güllüsi. Üçlük kerpiç. Üçlük haç. üçöten [üçötön], at. Argajy üç gat edilip, tarada dokalýan mata. üçünji [üçünjü], san. 3 sanyndan ýasalan tertip san. \n\t‣ Üçünji gün gepl.d.Çarşenbe. üçünjilik [üçünjülük], at. Dereje taýdan üçünji orunda bolmaklyk, eýelän orny boýunça üçünji ýerde durmaklyk. Ýaryşda biziň bölümimiz üçünjiligi eýeledi. üçürdik [üçürdük], at. 1. Ýüp, sapak işmegiň, bükdürmegiň bir görnüşi we onuň ady. Üçürdik tow. 2. Üç gat sapakdan işilen, bükdürilen sapak. 3. Düýäniň ylgawynyň, çapuwynyň bir görnüşi. üçürdikleme [üçürdüklömö], iş ady. Üçürdiklemek ýagdaýy. üçürdiklemek [üçürdüklömök], işl. 1. Üç gat sapagy, ýüpi birikdirip işmek, bükdürmek. 2. Oraz aýynyň her ongünlüginiň başky üç gününde agyz beklemek. 3. Üçürdigine gitmek, çapmak (düýe hakynda). 4. Atyň, düýäniň we ş.m. malyň iki öň aýagy we bir art aýagynyň aralaryny duşak, kössek bilen baglamak. Atyň aýagyny üçürdikläp, otluk meýdana kowduk. 5. göç.m. Birine ýaranjaňlyk edip, hyzmatyna ylgamak. Özünden pullurak hem gulluk wezipesi ulurak adamlary görende olaryň öňlerinde üçürdikläp, üzeňňisinden üç geçýär (N. Pomma). 6. sport. Bir bat alanyňda üç gezek bökmek. Üçürdikläp bökmek. üçürdiklemeklik [üçürdüklömöklük], iş ady. Üçürdiklemek ýagdaýy. üçürdiklemezlik [üçürdüklömözlük], iş ady. Üçürdiklemek hereketini etmezlik. üçürdikleşmek [üçürdüklöşmök], işl. 1. Üçürdiklemäge kömek etmek. 2. Bilelikde üçürdiklemek. üçürdikletdirmek [üçürdüklötdürmök], işl., Üçürdikletmek. üçürdikletmek [üçürdüklötmök], işl. Üçürdiklemek işini başga birine etdirmek. Ol ýüpüni üçürdikledip egirtdi. üçürdikleýiş [üçürdüklöýüş], iş ady. Üçürdiklemek ýagdaýy. üçürdikläbermek [üçürdüklä:vermek], işl. Üçürdikläp başlamak. üçürin [üçürüýn], köm. s., gepl.d., ser. Üçin. üçýaşar syp. Uç ýaşan, üç ýaşynyň içindäki (düýe, at, sygyr ýaly mallar hakynda). Baýraklaryň beýlekisi iň oňat üçýaşar atlar üçin goýuldy. üçýyldyz at. Ülkeriň yzyndan dogýan üç sany setir ýyldyz. Şol wagt Üçýyldyzy yzyna tirkäp, Ülker dik depä galypdy (B. Kerbabaýew). üdek [üdök], at. Örümsiz, içine örüm edilmedik guýy. üfleme [üflömö], iş ady. Üflemek ýagdaýy. üflemek [üflömök], işl. Dodagyňy öňe süýreldip, agzyňdan bat bilen howa akymyny çykarmak. Süýtde agzy bişen suwy üfläp içer (Nakyl). üflemeklik [üflömöklük], iş ady. Üflemek ýagdaýy. üflemezlik [üflömözlük], iş ady. Üflemek hereketini etmezlik. üflenilmek [üflönülmök], işl., ser. Üflenmek. üflenmek [üflönmök], işl. Biri tarapyndan üflenilmek, "üf" edilip, batly howa çykarylmak. Şar üflenip çişirildi. Üflenip çalynýan saz gurallary. üfleşdirmek [üflöşdürmök], işl. Bir zady birnäçe gezek üflemek, yzygiderli üflemek. Elini ýakyp barýan etleri üfleşdirip, ýetişibildiginden dogramaga başlady (B. Seýtäkow). üfleşmek [üflöşmök], işl. 1. Üflemäge kömek etmek. 2. Bilelikde üflemek. üfletdirmek [üflötdürmök], işl.,ser. Üfletmek. Aşyr aga tüýdügi ogluna ýaňadan üfletdirdi. üfletmek [üflötmök], işl. Üflemek işini başga birine etdirtmek. Ol aýal tutaşman duran oduny üfletmek üçin gyzyny çagyrdy. üfleýiş [üflöýüş], iş ady. Üfletmek ýagdaýy. üflis [üflüýs], syp. 1. Tumaýak; sandan galan, pese düşen. 2. Gözden düşen nejis, haramzada. Tagamda tabakdaş bolma, üflis haramhor biläni (Magtymguly). 3. Köne, köne-küşül, ýyrtyk-ýyrtyk, sallam-sajak. Üflis geýimli. ühhe-ühhe : ühhe-ühhe etmek yzyny üzmän üsgürmek, köp üsgürmek, üsgürip durmak. üle [ülö], at. Uly mal öldürilip paýlaşylanda, ýetýän belli bir mukdardaky bölek, paý. Üleden düşen et. üleme [ülömö], iş ady. Ülemek ýagdaýy. ülemek [ülömök], işl. Her kime ýetdik paýyny bermek. ülemeklik [ülömöklük], iş ady. Ülemek ýagdaýy. ülemezlik [ülömözlük], iş ady. Üle edip paýlamazlyk. ülen [ülön], at, ösüml.d. Keseligine ýaýraýan ýogyn kökli, dik ösýän baldakly, ýasy ýaprakly, çogdam goňras ýa-da gök gülli köpýyllyk otjumak ösümlik. üleşdirmek [ülöşdürmök], işl.. Her kime ýetdik paýyny berişdirmek, bölüşdirmek, paýlaşdyrmak. Üleşdirene üç gaz, o-da bolsa heniz az (Nakyl). üleşik [ülöşük], at. Paýlaşyk, bölüşik. Olar üleşikden artykmaç paý alandyrlar (B. Kerbabaýew). üleşmek [ülöşmök], işl.1. Ülemäge kömek etmek; 2. Bilelikde ülemek. 3. Bileleşip paýlaşmak. ületdirmek [ülötdürmök], işl., ser. Ületmek. ületmek [ülötmök], işl. Ülemek işini başga birine etdirmek. üleýiş [ülöýüş], iş ady. Ülemek ýagdaýy, ülje [üljö], at.1. Bägül güllüler maşgalasyna degişli, boýy 3-10 metre ýetýän, gülleri ak ýa-da gyzgylt reňkli, ýaýraň inçe şahaly agaç. 2. Şol agajyň togalajyk gyrmyzy, sary reňkli, içi şänikli, turşy tagamly miwesi. ülke [ülkö], at.1. Käbir döwletlerde iri territorial birlik. Stawropol ülkesi.2. Ata watan, dogduk mekan, ene toprak, ýurt. ülker [ülkör], at. Ýyldyzlar toplumy. Ýokarda Ülker, Telpegin silker, Jana-jan dostum Gelmäge gorkar (Halk döredijiliginden). ülňi [ülňü], at.1.Tikinçilikde, ussaçylykda biçilýän geýimiň, ýasalýan önümiň ölçeg şekili, galyby. Süýndürilen polady ülňä deňän ussa işe başlady. 2. Önümiň öz aýratynlyklary, häsiýetleri we hili boýunça edilýän talaplary kanagatlandyrýan nusgasy. \n\t‣ Köne ülňi lenç edilen ýörelge, köre-körlük bilen eýerilýän ýol. ülňüleme [ülňülömö], iş ady. Ülňülemek ýagdaýy. ülňülemek [ülňülömök], işl. Biçmek üçin ülňä görä bellemek, belli bir şekile getirmek. Ülňüläp geýim biçmek. ülňülemeklik [ülňülömöklük], iş ady. Ülňülemek ýagdaýy. ülňülemezlik [ülňülömözlük], iş ady. Biçmek üçin bellik etmezlik. ülňülenmek [ülňülönmök], işl. Biçmek üçin ülňä laýyk edilmek, belli bir şekile getirilmek. Bu aýratyn matadan ülňülenip tikilen köýnek. ülňüleşdirmek [ülňülöşdürmök], işl. Hemmesini ülňüläp çykmak. ülňüleşmek [ülňülöşmök], işl. 1. Ülňi boýunça biçmäge kömek etmek. 2. Bilelikde ülňülemek. ülňületdirmek [ülňülötdürmök], işl., ser. Ülňületmek. ülňületmek [ülňülötmök], işl. Ülňülemek işini başga birine ýerine ýetirtmek. ülňüleýiş [ülňülöýüş], iş ady.. Ülňülemek ýagdaýy. ülňüläbermek [ülňülä:vermek], işl. Ülňi bilen biçip başlamak; ülňülemegi dowam etdirmek. Biçjek jalbarlaryňy indi şeýt-de ülňüläber. ülňülik [ülňülük], syp. Ülňi, nusga etmek üçin ýaramly; ülňä, nusga ýaraýan; ülňä niýetlenen (zat, nusgalyk). ülpet [ülpöt], at, gepl.d. Dost, ýoldaş, syrdaş, şepe. Köňli gara bile bolmaňlar ülpet, Ýokar ondan dürli-dürli kesapat (Magtymguly). Ol şol bolgusyz göwnaçyklygyny eder-de, bir topar ülpetlerini yzyna tirkäp geler (G. Ezizow). ülpüldeme [ülpüllömö], iş ady. Ülpüldemek ýagdaýy. ülpüldemek [ülpüllömök], işl. Ýele, sähelçe şemala ülp-ülp edip ýuwaşja galgamak. Ýaşajyk otlar ülpüldäp otyr. ülpüldemeklik [ülpüllömöklük], iş ady. Ülpüldemek ýagdaýy. ülpüldemezlik [ülpüllömözlük], iş ady. lpüldäp oturmazlyk. ülpüldeşmek [ülpüllöşmök], işl. Hemmesi köpçülikleýin ülpüldemek. Maýsalar ülpüldeşip otyrlar. ülpüldetmek [ülpüllötmök], işl. Ýuwaşja galgatmak. Gök gowaça ülpüldedip pamygyn, Gozalardan sümeklerin sallady (B. Kerbabaýew). ülpüldeýiş [ülpüllöýüş], iş ady. Ülpüldemek ýagdaýy. ülpüldäbermek [ülpüllä:vermek], işl. Maýsalar, otlar çalaja ülpüldände döreýän şekil. ülpüldi [ülpüllü], at. Maýsalar, otlar çala öwüsgine, asuda şemala ülpüldände döreýän hereket we şekil. ülüş at. 1. Käbir ösümlikleriň hasylynyň iň kiçi bölejigi. Gozalar ýetişende çaňňalaklar açylýar, pagta ülüşleri gowy çöşlenýär. 2. Bölek. Aýdymy arzuwlap ýören ýigidiň ýürek arzuwynyň bir ülşüni amala aşyrmaga mümkinçilik döredi (“Edebiýat we sungat”). ülüşleme [ülüşlömö], iş ady. Ülüşlemek ýagdaýy. ülüşlemek [ülüşlömök], işl. Ülüşlere bölmek, paýlamak. ülüşlenmek [ülüşlönmök], işl. Ülüşlere bölünmek. ülüşletmek [ülüşlötmök], işl. Başga birine ülüşlere böldürmek. ülüşlemeklik [ülüşlömöklük], iş ady. Ülüşlemek ýagdaýy. ülüşlemezlik [ülüşlömözlük], iş ady. Ülüşlere bölmezlik. ülüşleýiş [ülüşlöýüş], iş ady. Ülüşlemek ýagdaýy. ülwen [ülwön], at. ösüml.d. Itüzümler maşgalasyna degişli ýogyn baldakly ikiýyllyk otjumak ösümlik. üm at. Bir zady ýaşyryn duýdurmak üçin edilýän göz, ýüz hereketi, yşarat, ümleme. Aýna tördäki ýorgany üm bilen görkezdi (S. Myradow). \n\t‣ Üm bilmez hiç zada doly düşünmeýän, ýaş, gögele, tejribesiz. Duşdum üm bilmez nadana, Bir gadrym bilen islärin (Magtymguly). Üm bilmez çagadyň, bütin dünýäni Suw-sil alaýsa-da habaryň ýokdy (K. Gurbannepesow). Ümi alyşmak biri bilen häsiýetiň deň gelmek, gepiň, gürrüňiň alşyp gitmek. ümaşak [ümaşa:k]: ümaşak adam jemgyýetdäki ornuna garamazdan, özüni pes pälli alyp barýan. Tümmege ýaplanyp ýatan ümaşak, murtlak bir ýigit dikelip oturdy (B. Kerbabaýew). ümdüzine [ümdüzünö]: ümdüzine tutdurmak (gaçmak) yzyňa garaman gaçmak, gaty daşa gaçmak, bir tarapa, baka gaty ylgap gitmek. Ol ondan-oňa selpäp, aňy aşan sygyrlaryň birini gaýtarsa, beýlekisi ümdüzine tutdurýardy (B. Kerbabaýew). üme [ümö], at. Durmuşa çykjak gyzyň eşiklerini tikmek üçin gyz-gelinleriň ýowar şekilli ýygnanyşygy. Aý geçip, ýyl geçip, gyz dokuz-on ýaşyna bardy, bir gün goňşulary üme etdi (“Türkmen halk ertekileri”). ümeçi [ümöçü], at. Ümä gatnaşyjy. Sapak çekilen ýigit hem ümeçi gelin-gyzlara bir zat bagyşlamaga borçly bolardy (A. Gowşudow). ümedekleme [ümödöklömö], iş ady. Ümedeklemek ýagdaýy. ümedeklemek [ümödöklömök], işl. Aşak eglip ýöremek, ýapyrylyp ýöräp barmak. ümedekleşmek [ümödöklöşmök], işl. Birnäçe bolup eglip ýöremek. Çagalar görünmejek bolup, ümedekleşip barýan ekenler. ümedekletmek [ümödöklötmök], işl. Ümedekläp ýörär ýaly etmek. ümedekleýiş [ümödöklöýüş], iş ady. Ümedeklemek ýagdaýy. ümedekläbermek [ümödöklä:vermek], işl, Ümedekläp başlamak. ümez [ümöz], at. 1. Howanyň ýüzüni tutýan ýukajyk tozan, duman, tot. Onuň görejiniň agy- garasy tapyşyp, görejiniň öňüni buz reňkli ümez aldy (B. Kerbabaýew). 2. Gözüň görmek ukybyny peseldýän perde kysmy bulaşyklyk. Onuň gözüniň öňi ümez bolup dur. 3. gepl.d. Ümür. ümezleme [ümözlömö], iş ady. Ümezlemek ýagdaýy. ümezlemek [ümözlömök], işl. 1. Howada duman peýda bolmak, asmanyň ýüzüni duman, tot tutmak. 2. Ümez sebäpli çala görünmek. Dag uzaklardan ümezläp görünýär. 3. Gözüň öňi ümez bolmak. Onuň gözi ümezläp gitdi. ümezlemeklik [ümözlömöklük], iş ady. Ümezlemek ýagdaýy. ümezlemezlik [ümözlömözlük], iş ady. Ümez tutmazlyk. ümezlenmek [ümözlönmök], işl. Ümez tutmak, ümez bilen örtülmek. Gahardan ýaňa gözüniň öňi ümezlenip gitdi (G. Kulyýew). ümezleşmek [ümözlöşmök], işl.1. Howanyň ýüzüne ýuwaş-ýuwaşdan duman, tot ýaýramak, asmanyň ýüzüni ümez tutup başlamak. 2. Gözüň öňüni gubar tutup ugramak, ümez bolup ugramak. Şu görnüşi gözden geçiren soň, gözüniň öňi ümezleşip gitdi (R. Gelenow). ümezletmek [ümözlötmök], işl. Ümez etmek, ümez tutdurmak. Göze ilmez çaltlykdaky hereket netijesinde suwdan çykýan çalymtyk bug giň jaýyň içini ümezledip durdy (“Edebiýat we sungat”). ümezleýiş [ümözlöýüş], iş ady. Ümezlemek ýagdaýy. ümezläbermek [ümözlä:vermek], işl. Ümezläp başlamak. ümezli [ümözlü], syp.1. Dumanly, totly (howa, asman hakynda). 2. Gözüniň öňüni ümez tutan, ümez baglan. Ümezli gözler. ümezlilik [ümözlülük], at. Ümezi barlyk, ümezli halda bolmaklyk. ümezsiz [ümössüz], syp. Ümezi ýok, ümezi bolmadyk. Bu gün howanyň ýüzi ümezsiz, ap-arassa. ümezsizlik [ümössüzlük], iş ady. Ümezi ýokluk, ümezsiz halda bolmaklyk, dumansyzlyk. ümleme [ümlömö], iş ady. Ümlemek ýagdaýy. ümlemek [ümlömök], işl. Üm bilen aňlatmak, üm bilen yşarat edip duýdurmak. Göz ümledi, men düşdüm ( Mollanepes). ümlemeklik [ümlömöklük], iş ady.Ümlemek ýagdaýy. ümlemezlik [ümlömözlük], iş ady. Üm bilen duýdurmazlyk, yşarat etmezlik. ümleşmek [ümlöşmök], işl. Biri bilen üm arkaly düşünişmek, biri-biriňe göz ümlemek. Olar nämedir bir zat barasynda göz ümleşip gepleşýärdiler (N. Pomma). ümleýiş [ümlöýüş], iş ady. Ümlemek ýagdaýy. ümlük at, dil b. Grammatikada: gönüden-göni bir zadyň täsiri, içki duýgy netijesinde aýdylýan, üýtgemeýän söz. Meselem: waý, wiý, wah we ş.m. ümmüldeşmek [ümmüllöşmök], işl. Biri bilen dostlukly ýagdaýda gürleşip oturmak. Dostlar nämedir bir zat hakynda ümmüldeşip otyrdylar. ümmülmez [ümmülmez], syp. Ägirt giň, aňyrsy-bärsi görünmeýän, gözýetmez. ümsüm syp. Sessiz-üýnsüz, sessiz, ýuwaş. Sözüm aňlan ýok diýip , ümsüm oturma, Jahan giňdir, çendan bilen-de bardyr (Magtymguly). Ýok zatlary göwnüňe Getirme-de, ümsüm gez! (B. Kerbabaýew). ümsümje [ümsümjö], syp. Sessiz-üýnsüzje, ýuwaşja (belli bir adama ýüzlenilip aýdylanda nygtaýjylyk, talap edijilik öwüşginine eýe bolýar). Sen ümsümje otur. Ümsümje bol. Ümsümje çaga. ümsümlik [ümsümlük], at. 1. Sessiz- üýnsüzlik, ýuwaşlyk, sessizlik. Bir hili düşnüksiz ümsümlik başlandy (A. Gowşudow). 2. Sessiz- üýnsüz asuda ýagdaý, parahatlyk, imi-salalyk, asudalyk. Dükanyň içinde ümsümlik höküm sürýärdi (A. Gowşudow). \n\t‣ Ümsümligi bozmak asudalygy bozup, gürrüňe başlamak. ümsümräk [ümsümürä:k], syp. Az-kem ümsüm, göräýmäge ümsüm, ümsüme ýakyn. Ol daşyndan göräýmäge ümsümräkdir, emma etjegi içindedir. ümür at. Bug bilen örtülen howa, duman gurşap alan tutuk howa, duman. Ýagyşly, ýagmyrly, ümürli daglar, Siller senden gider, duman eglenmez (Magtymguly). Olar ylla diýersiň bahar pasly ýere çöken dumana, ümre meňzeýär (G. Ezizow). \n\t‣ Ümürde ýörän ýaly etmek düşnüksiz ýagdaýa salmak, alasarmyk ýagdaýda goýmak. Sen meni ümürde ýörän ýaly etme-de, düşnükliräk aýt. ümürduman [ümürduma:n], at. Dürli ýüpden owadan örülip, gotazlanyp, tüýnügiň çagarygyndan asylýan ýüp. ümürleme [ümürlömö], iş ady. Ümürlemek ýagdaýy. ümürlemek [ümürlömök], işl. Howanyň ýüzüni ümür tutmak, duman gaplamak. Bibat ýerde biten mymyk igdeler, Sen ümürläp galar bolduň, hoş imdi (Seýdi). ümürlenmek [ümürlönmök], işl. Ümür bilen örtülmek. ümürleşmek [ümürlöşmök], işl. Ümür gelip başlamak, kem-kemden ümür tutmak. Howa ertirden soň ümürleşip başlady. ümürleýiş [ümürlöýüş], işl. Ümürlemek ýagdaýy. ümürli [ümürlü], syp. Ümür tutup duran. Howa ümürli, ýol görünmejek bolýar. ümürlik [ümürlük], at. Umürli howa. Ümürlükde maşyn sürmek kyn bolýar. ümürliräk [ümürlürä:k], syp. Birneme ümürli, azda-kände ümürli. ümürsin [ümürsün], syp. Gür gögeren, bol biten, köp ösüp oturan. Ol ýerden beýleräkde agynara çägesi, inere güzeri, aňyrrakda bolsa ümürsin oty bardy (N. Atdaýew). ümürsiz [ümürsüz], syp. Ümür bilen örtülmedik, ümri ýok. Howa ümürsiz, arkaýyn maşynly gidibermeli. ümüş : ümüş mal guzusy, owlagy we s. m. ölen mal, dowar. ümüş-tamyş at. Agşam garaňky düşüp başlan ýa-da daň saz berip başlan wagty, alagaraňky. ümüş-tamyşlyk at. Ümüş-tamyş wagty, alagaraňkylyk. Rejep ümüş-tamyşlykda onuň Keýikdigini tanady (B. Gulow). ümzük at. Ýüz tarapy. Zähmet bilen jogap bermegi maksat edinýänleriň ümzügi öňe (“Türkmenistan”). \n\t‣ Ümzügiňi atmak bir tarapa seredip, öňe omzajak ýaly etmek. Owlajyk aýaklaryna galjak bolup delminýärdi, bize ümzük atýardy (“Edebiýat we sungat”). Nahar iýýän adama bakan ümzügiňi atyp oturma. ündelmek [ünnölmök], işl. Bir ugra gönükdirilmek. ündeme [ünnömö], iş ady. Ündemek ýagdaýy. ündemek [ünnömök], işl. 1. Bir işi etmäge çagyrmak, ynandyrjak bolmak, bir ugra gönükdirmek, ýol görkezmek. Mugallym mekdep okuwçylaryny garrylara kömege ündeýärdi. 2. Maslahat bermek, öwüt-nesihat etmek, nesihat bermek, ündew etmek. Magtymguly öz şygyrlarynda Watany, topragy söýmekligi ündeýär. 3. Söz ýa-da yşarat bilen barmaly, baryp oturmaly ýerini, girmeli jaýyny görkezmek, teklip etmek, mürähet etmek. Pökgen hem Wüşi keli öýe baka ündäp, hödür-kerem etmegi we onuň bilen gürrüňdeş bolmagy ýüregine düwdi (A. Gowşudow). ündemeklik [ünnömöklük], iş ady. Ündemek ýagdaýy. ündemezlik [ünnömözlük], iş ady. Ündew etmezlik. ündeşmek [ünnöşmök], işl. Birnäçe bolup ündemek. ündetmek [ünnötmök], işl. Ündemek işini başga etdirmek. ündew [ünnöw], at. Maslahat, öwüt, nesihat, tabşyryk, pent. ündewçi [ünnöwçü], at. Öwüt-nesihat beriji, maslahat beriji, tabşyryjy. ündeýiş [ünnöýüş], işl. Ündemek ýagdaýy. ündäbermek [ünnä:vermek], işl. Ündäp başlamak. ünji [ünjü], at. Alada-gaýgy zerarly döreýän ynjalyksyzlyk, ynjalyk bermeýän pikir, alada. \n\t‣ Ünji etmek alada batmak, iňkise gitmek, ynjalykdan aýrylmak. ünji-alada [ünj(ü)-alada], at, ser. Ünji. Ol ünji-aladasyny bir bada ýadyndan çykardy. ünji-azar [ünj(ü)-aza:r], at, ser. Ünji. Gulpagyn tasadyp, ünji-azarsyz, Aýlar bökjeklänin saldy ýadyna (B. Kerbabaýew). ünjülenmek [ünjülönmök], işl. Gaýgy-alada batmak. ünjüli [ünjülü], syp. Ünjä batan. Birden ýagtylandy ünjüli ýüzi, Ýatdy howsalasy, ynjaldy özi (A. Kekilow). ünjüsiz [ünjüsüz], syp. Ünjüsi ýok, ünjüsi bolmadyk. Ünjüsiz adam . üns [ünüs], at. Bir zada gönükdirilen dykgat, bir zat hakynda edilýän oý, pikir, alada. Ol barmaklaryny basyp, galdyryp, üns bilen sanady (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Üns bermek bir zada pikir bermek, dykgat bilen nazar salmak, bir zadyň aladasyny etmek. Sen onuň gürrüňlerini pugta üns berip diňle hem-de paýhas eleginden elemegi başar (G. Seýitmädow). Ünsüni çekmek 1) biriniň pikirini, dykgatyny bir zada gönükdirmek, birini bir zat gyzyklandyrmak. 2) bir zat uçin alada etmek, bir zadyň ugrunda çalyşmak. Häzir biziň ähli ünsümiz şu işe çekildi. ünsli [ünüslü], syp. Her bir zada üns berýän,dykgatly. Jumanyň gürrüňini çagalaryň hemmesi örän ünsli diňlediler (N. Geldiýew). Onuň sözüni ünsli diňleýşi hemmeleriň ünsüni özüne çekdi (“Türkmenistan”). ünslülik [ünüslülük], at. Her bir zada üns berijilik, dykgatlylyk. ünssüz [ünüssüz], syp. Hiç bir zada üns bermeýän, ünsüni jemlemeýän, dykgatsyz. ünssüzlik [ünüssüzlük], at. Hiç bir zada üns bermezlik, ünsi jemlemezlik, dykgatsyzlyk. üntüşik [üntüşük], at. Oý-pikir, üns. Onuň bar üntüşigi ýazýan zadyndady. \n\t‣ Üntüşigini dikmek bar ünsüni bir zada jemlemek, bileni-biteni bir zat bolmak. Onuň bar üntüşigini dikýän zady – nireden näme gazanyp bolarka? üňürs at. Bir zady almaly bolanda saklanyp bilmezlik gylygy. Onuň üňürsi ýokdur, hödür-kerem etseň, barsyny iýer oturyberer. üňüz at. kön. s. 1. Derýa. 2. Akabanyň galdyran sudury, yzy galan derýa ugry. \n\t‣ Üňüz ýaly köp süýt berýän, süýtli (sygyr hakynda). Uzyn boýuň gamyşdan, Sakak bagyň kümüşden, Köp süýt sagar ejesi, Üňüz ýaly gäwmişden (Hüwdi). üpjün syp. Hemme zady ýerbe-ýer, hiç bir zada mätäç bolmadyk, maddy hal-ýagdaýy oňat, ýeterlik derejede bolan. \n\t‣ Üpjün bolmak hemme zady ýerli-ýerinde bolmak, gerekli zatlaryň hemmesi bolmak. Üpjün etmek gerekli zatlaryny tapyp bermek. üpjünçilik [üpjünçülük], at, ser. Üpjünlik. Çig mal bilen üpjünçilik meselesi hem oňat ýola goýulýar. üpjünlik [üpjünlük], at. Üpjün ýagdaýda bolmaklyk, üpjünçilik. üpül-süpül syp. Giň, uzyn, sallam-sajak (geýim hakynda). Üpül-süpül geýim. üpür-çüpür at, ser. Üpür-süpür. üpürjik at. Matanyň ýüzündäki we gyralaryndaky çykyşyp duran sapaklar, ürpük, übtük uçlary, üpür-çüpürler. Ýüzi üpürjik mata. üpürjikli syp. Ýüzünde we gyrasynda üpürjigi bar bolan. üpürjikliräk [üpürjiklirä:k], syp. Birneme üpürjikli, azda-kände üpürjikli. üpürjiksiz syp. Üpürjigi ýok, üpürjigi bolmadyk. üpür-süpür at. 1. Ýüzi endigan däl, üpürjikli, üpür-çüpür. 2. Taşlandy, zyňyndy, gyryndy (ýüp, pagta, köne-küşül we ş.m.). ürç : ürç etmek bir işi irmän-ýadaman etmek, bir işi höwes bilen ýerine ýetirmek, bir işe yhlasly daraşmak. Onuň eserleri ähli okyjylaryň ürç edip okaýan eserlerine öwrüldi. üre at, fiz. 1. Misiň galaýy we sink bilen birlikdäki ergini, gurşuna meňzeş çal metal. 2. Gurşun, galaýy we gaýry metallar eredilýän gap. 3. Gurşun, galaýy eredilenden soňky galan hapasy. ürgün : ürgün çäge kwarsyň ýa-da başga bir gaty mineralyň biri-birine ýelmeşmeýän örän owunjak dänejikleri. Ýyljak ürgün çägäniň endama ýakymly täsirinden otuz minutlap lezzet almak mümkin (“Saglyk”). Herrikgalanyň gaýrasynda ýerleşýän Sarykölüň ürgün çägesini gysymyňa gysyp saklap bolmaýar, şoňa görä-de irki döwürlerde çäge depeleriniň üstünde düme garpyz lar gowy biter eken. ürjeme iş ady. Ürjemek ýagdaýy. ürjemek işl. Hereketi artmak, gatnawy köpelmek; güýjemek, gazaplaşmak. ürjemezlik iş ady. Güýjemezlik, gazaplaşmazlyk. ürjäbermek [ürjä:bermek], işl. Ürjäp başlamak. ürkek [ürkök], syp. Sähelçe zada tisginip duran, sähelçe zatdan ürküp duran, garaçy (mal hakynda). Ürkek mal. ürkeklik [ürköklük], at. Ürkek ýagdaýynda bolmaklyk, ürkek bolmaklyk. ürkme [ürükmö], iş ady. Ürkmek ýagdaýy. ürkmek [ürükmök], işl. Bir zatdan gorkup, üşerilip yza tesmek, tisginip gaçmak (mal hakynda). At ürken ýerinden, är gorkan ýerinden (Nakyl). Bakgallaryň ürküp boşanan ýabylary bazaryň içinde iki baka daýyrdaşýardylar (“Görogly”). ürkmeklik [ürükmöklük], iş ady. Ürkmek ýagdaýy. ürkmezlik [ürükmözlük], iş ady. Ürküp durmazlyk. ürkübermek [ürküvermek], işl. Ürküp başlamak. ürküç at. Balygyň arkasyndaky ýüzgüji. ürküş iş ady. Ürkmek ýagdaýy. ürküşmek [ürküşmök], işl. Birnäçe ýa-da köp bolup ürkmek. Garkyldaşyp gazlar, ürküşip sona, Näge suw çaýkansa, kölden aýypdyr (Halk aýdymyndan). ürküzibermek [ürküzüvermek], işl. Ürküzip başlamak. ürküzilmek [ürküzülmök], işl. Biri ýa-da bir zat tarapyndan gorkuzylmak, tisgindirilmek, yza tesdirilmek. Ürküzilen düýe patyrdyklap gitdi. ürküzmek [ürküzmök], işl.l. Bir zatdan ürker ýaly etmek. Sary çekirtgäni ölüm bilen gorkuzmak, takyrdy bilen ürküzmek-de mümkin däldi (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Özüňden çetleşdirmek, daşlaşdyrmak. ürküzmezlik [ürküzmözlük], iş ady. Ürküzip tisgindirmezlik, gorkuzmazlyk. ürpek [ürpök], at. Ýagyş sepeländen soňra gumuň, çägäniň ýüzünde emele gelýän gyrpak. Ürpek gum. üsgülewük [üsğülöwük], at. Dem alyş agzalarynyň sowuklamagy sebäpli wagtal-wagtal zarply çykýan ses. üsgüribermek [üsğürüvermek], işl. Üsgürip başlamak. üsgürinjiremek [üsğürünjürömök], işl. Çalaja üsgürinmek, bogazyňy arçamak. Ol rahatsyzlyk bilen üsgürinjiredi (A. Gowşudow). üsgürinmek [üsğürünmök], işl. Bogazyňy arassalamak üçin üsgürmek. Gapylarynyň ýanynda üsgürinen bolup, işigi açdym-da, salam berip, öýe girdim (“Edebiýat we sungat”). üsgürip-asgyrmak [üsğürüv-asğyrmak], işl. Üsgürmek we asgyrmak. üsgüriş [üsğürüş], iş ady. Üsgürmek ýagdaýy. üsgürme [üsğürmö], iş ady. Üsgürmek ýagdaýy. üsgürmek [üsğürmök], işl. Dem alyş ýollarynyň kesellemegi sebäpli demiň tutulyp döreýän gyryljyk ses. Ikinjisi ýigitdi, emma sojaýardy, hasylaýardy we üsgürýärdi (A. Gowşudow). Mydam ysgynsyz üsgürýär, Der gelerdi gijelerne (Ç. Aşyrow). üsgürmeklik [üsğürmöklük], iş ady. Üsgürmek ýagdaýy. üsgürmezlik [üsğürmözlük], iş ady. Üsgürmän saklanmaklyk, üsgülewügiňi tutdurmazlyk. üsgürtmek [üsğürtmök] işl. Üsgürer ýaly etmek, üsgülewügini tutdurmak. üsse [üssö], at. Bir zat satyn alnanda bahasynyň üstüne berilýän artykmaç pul. Gel, sagadymyzy çalşaly, näçe diýseň üsse bereýin! Ol aýakgabyny üsse berip alypdyr. üsseleşmek [üssölöşmök], işl. Söwda- satykda birinden üsse almak ýa birine üsse bermek. Başa-baş çalyşmasaňyz, üsseleşäýiň! üst at. Bir zadyň ýokarsy, ýokary tarapy, ýokary ýüzi (üst sözi ilki degişlilik (şahs) goşulmalaryny, soň düşüm goşulmalaryny kabul edip ulanylýar). Tamyň üsti. Halynyň üstünde. \n\t‣ Üsti açylmak aýan bolmak, äşgär bolmak, ýüze çykmak, bilinmek.Üstünde işlemek haýsydyr bir mesele hakynda iş alyp barmak. Üstünden barmak bir zada sezewar bolmak, gabat gelmek, duçar bolmak. Gidip barýarkalar, bir üsti guýrukly gapanyň üstünden barýarlar (Halk ertekisinden). Üstünden dökülmek ser. Üstünden düşmek birine azar bermek, birini yzarlamak, bahana aramak. Üstünden gülmek birini ýaňsa almak, birini kemsitmek, äsgermezçilik etmek. Üstünden eltmek bir zada sezewar etmek, duçar etmek, uçratmak, sataşdyrmak. Üstünden sowuk suw guýlan ýaly bolmak duýdansyz bir zatdan gorkmak, eýmenmek, tisginmek, sussuň basylmak. Üstüne almak bir işi etmäge boýun bolmak, bir işi boýun almak. Üstüne atmak birine bir işi ýerine ýetirmegi tabşyrmak, buýurmak. Üstüne barmak biriniň ýanyna barmak, öýüne barmak. Üstüne çişmek birine haýbat atmak, gygyrmak, heňkirmek, dazarylmak. Üstüne gygyrmak birine haýbat atmak, heňkirmek, dazarylmak. Üstüne ýüklemek 1) birine bir işi ýerine ýetirmegi tabşyrmak, buýurmak. 2) günäni biriniň ýa-da bir zadyň üstüne atmak, nähak ýerden birini günälemek. Üstüni alyp durmak gerek bolsa- bolmasa, biriniň ýanyna köp barmak, biriniň ýanyndan aýrylmazlyk, atalap durmak. Üstüni basyrmak 1) bir zadyň üstüni mata, keçe we ş.m. bilen örtmek. 2) syry, kemçiligi, günäni, ýalňyşlygy we. ş. m. gizlemek, ýaşyrmak. Üstüni dolmak ser. Üstüni ýetirmek. Üstüni gara basdyrmak gorkunç düýşler görmek, basyrganmak (ser. Gara basmak). Üstüni ýetirmek ýetmeýän zadyň üstüni doldurmak, üstüne goşmak. üstaşyr [üssa:şyr], hal.1. Biriniň ýa-da bir zadyň üstünden, ýokarsyndan, depesinden (geçýän, geçirilýan zatlar hakynda). Äýneginiň üstaşyr bolsa, assyrynlyk bilen myhmanyň özüni synlady (T. Gurbanow). Ala gözüni haýpy gelijilikli gyrpyldadyp, adamlaryň üstaşyr nirädir daşlara dikdi (Ý. Mämmediýew). 2.göç.m. Sala salman, geňeşmän, habarly etmän. Ol başlykdan üstaşyr arza gidipdir. \n\t‣ Üstaşyr geçirmek ýüki başga ýurduň içi bilen geçirmek. Üstaşyr ýolagçy başga ýurduň içinden geçip gidýän ýolagçy. üst-baş [üst-baş], at. Geýim-gejim, daşky eşik, üstki geýim. Ol üst-başyna endigan timar berşi ýaly, içerini hem yhlas bilen arassa saklaýardy (G. Kulyýew). üstesine [üssösünö], hal.1. Gaýtam ýene-de, ondan başga-da. Üstesine-de howa diýseň yssydy. 2. ser. Üsse. üsti-üstüne [üssü-üssünö], hal.1. Biri-biriniň üstüne, gat-gat, gatbar-gatbar. Üsti-üstüne ýazylan düşekler 2. Yzly-yzyna, bassyr-bassyr, üznüksiz. Şowsuzlyk üsti-üstüne boldy. üstki [üstkü], syp. Üstünde duran, üstünde ýerleşýän, ýokarsynda duran, daşky. Ol öýden çykmanka üstki eşiklerine serenjam berdi. üstün [üssün]: üstün gelmek ser. Üstün çykmak. Üstün çykmak ýeňiji bolmak, ökde gelmek, ezber gelmek, basmak. üstünlik [üssünlük] I, at. Işde, okuwda we ş.m. gazanylýan ýeňiş; şowlulyk. \n\n\n ÜSTÜNLIK [üssünlük] II, at. Odun, ot ýaly zatlar düýä, eşege ýüklenende, iki ýan astynlygyň üstünden goýulýan üýşmek ot, odun. \n\n\n ÜSTÜNLIK [üssünlük] III, at, gepl.d. Degirmen daşynyň ýokarkysy. Astynlygyny-da, üstünligini-de dişesin. üst-üste [üssüssö], hal. Biri-biriniň üstünde. Ýassyklary üst-üste goý. üşbu çal., ser. Uşbu. Açyldy zemin lälesi, // Üşbu dünýä reýhan bu gün (Magtymguly). Nepes diýer, hijriňden köýdüm üşbu zamana, // Eý gözel, sen dek gözel gelermi bu jahana (Mollanepes). üşek [üşök], syp. Sowuga çydamsyz, sähelçe sowuga dözümsiz, üşegen. Ol gaty üşekdir. üşeklik [üşöklük], at. Sowuga çydamsyzlyk, sähelçe sowuga dözümsizlik, üşegenlik. üşeme [üşömö], iş ady. Üşemek ýagdaýy. üşemek [üşömök], işl.1. Sowuga çydamsyz bolmak, sowuk howa bedeniňe täsir etmek. Onuň elleri üşäp, duluklary nar ýaly gyzarypdyr (A. Durdyýew). 2. Sowuklamak, sowuk howanyň öte täsiri netijesinde ýoňlamak. Görýärin welin siz gaty üşäpsiňiz öýdýän (A. Gowşudow). üşemeklik [üşömöklük], iş ady. Üşemek ýagdaýy. üşemezlik [üşömözlük], iş ady. Sowuk howa bedene täsir etmezlik. üşeribermek [üşörüvermek],işl. Üşerilip başlamak. üşerilişmek [üşörlüşmök], işl. Birnäçe adam bilelikde üşerilmek. Oturanlaryň bary ileri-ileri omzap üşerilişdiler (“Edebiýat we sungat”). üşerilmek [üşörülmök], işl. Haýsy-da bolsa bir zada geň galyp, geňirgäp seredilmek. Eger olar keýik bolsa, Çerkeziň duranyny görüp, sakga durardylar, oňa bakan üşerilerdiler (B. Kerbabaýew). üşeriş [üşörüş], iş ady. Üşermek ýagdaýy. üşerişmek [üşörüşmök], işl. Birnäçe bolup geňirgenip seretmek. Köçeden barýanlar allaniçigsi bolup üşerişdiler (B. Kerbabaýew). üşerme [üşörmö], iş ady. Üşermek ýagdaýy. üşermek [üşörmök], işl. Bir zada geň galyp, gorkup, çekinip seretmek; gulak asmak. Eýesini ysgap duran at üşerdi (Ç. Aşyrow). üşermeklik [üşörmöklük], iş ady. Üşermek ýagdaýy. üşermezlik [üşörmözlük], iş ady. Üşerip seretmezlik. üşertmek [üşörtmök], işl. Bir zada geň galyp, gorkup, çekinip seretmek, diňşirgenmek, howatyr edip seretmek, çiňerilip seretmek, diň salmak. Hasasyna söýenen goja gözlerini üşerdip seretdi, emma salam beren oglany saýgaryp bilmän: – Kimdi bu? – diýip sorady (B. Kerbabaýew). Onuň taýhary gulaklaryny üşerdip, birdenkä hynçgyrmaga durdy (B. Kerbabaýew). üşetme [üşötmö], iş ady. Üşetmek ýagdaýy. üşetmek [üşötmök], işl. Biriniň üşemegine sebäp bolmak. Çagany üşedipsiňiz. üşetmeklik [üşötmöklük], iş ady. Üşetmek ýagdaýy. üşetmezlik [üşötmözlük], iş ady. Üşetmän saklamak. Yssylatman, üşetmän, Gujagyna alsady (B. Kerbabaýew). üşgi [üşğü], at. Agaç, demir deşmek üçin, şonuň ýaly-da metalyň ýüzüni oýmak üçin şallakynyň agzyna ötürilýän buraw görnüşli enjam. üşüdiş [üşüdüş], iş ady. Üşütmek ýagdaýy. üşük at. Duýgurlyk, aň, akyl; üns, dykgat. Gepe kimler düşünmeýär, üşügiň bolsa üme düş (B. Kerbabaýew). üşükli [üşüklü], syp. Ünsli, aňly, dykgatly. üşüklilik [üşüklülük], at. Üşügi barlyk, üşükli bolmaklyk. Onuň üşükliligi bir gowy zat. üşüksiz [üşüksüz], syp. Ünssüz, aňsyz, duýgur däl. Hyzmatkärleriň üşüksizligine gaharlanan şa Hudaýberdä sakçylyk eden iki ýigide azgyryldy (S. Myradow). üşütme [üşütmö] 1. iş ady. Üşütmek ýagdaýy. 2. Üşüdip gagşadýan kesel. üşütmek [üşütmök], işl. Näsaglyk sebäpli bedeniň sowap gagşamak, sandyramak, titremek. Mähriniň ini çümşüldäp, bir hili üşüdýän ýaly boldy (A. Gowşudow). üşütmeklik [üşütmöklük], iş ady. Üşütmek ýagdaýy. üşütmezlik [üşütmözlük], iş ady. Üşäp näsaglamazlyk. ütdürmek [ütdürmök], işl. 1. Ütmek işini başga birine etdirmek. Kellebaşaýagy ütdürmek. 2. göç.m. Hakyňy birine iýdirmek, almaly hakyň bir bölegini gidermek. ütelgi [ütölğü], at. Laçynlar maşgalasyndan eldeki edilip awa salynýan guş. Mydam garlydyr başlary, Ütelgi laçyn guşlary (Kätibi). ütme [ütmö], iş ady. Ütmek ýagdaýy. ütmek [ütmök], işl. 1. Kellebaşaýak, guş we ş.m. tüýüni, ýelegini ýolup, oda çawlap arassalamak. 2. gepl.d., göç.m. Biriniň hakyny iýmek, birini aldap çürkemek. ütmeklik [ütmöklük], iş ady. Ütmek ýagdaýy. ütmezlik [ütmözlük], iş ady. Ütüp, ýolup, ýelegini, tüýüni aýyrmazlyk. ütübermek [ütüvermek], işl. Ütüp başlamak. ütüji [ütüjü], at, gepl.d. Kesekiniň hakyny iýiji, aldaýjy, ýolujy, çürkeýji. ütük I,at. Matanyň, geýimleriň ýygyrdyny düzlemek, ýazmak üçin gyzdyrylyp ulanylýan enjam. Onuň eginbaşy mydama ýap-ýaňyja ütügiň astyndan çykan ýalydy (A. Gelenow). \n\n\n ÜTÜK II,syp., gepl.d. Tüýi, ýelegi ütülen, düşen. Olaryň bir ütük towugy we altyn ýumurtgajygy bar eken (N. Pomma). ütükleme [ütüklömö], iş ady. Ütüklemek ýagdaýy. ütüklemek [ütüklömök], işl. Matanyň, geýimiň we ş.m. ýygyrdyny ýazmak üçin üstünden ütük çekmek, ütük ýöretmek. Eje, meniň iň oňat görýän köýnegim bilen jalbyrymy ütükläweri! (A. Nazarow). ütüklemeklik [ütüklömöklük], iş ady. Ütüklemek ýagdaýy. ütüklemezlik [ütüklömözlük], iş ady. Ütük etmezlik. ütüklenmek [ütüklönmök], işl. Üstünden ütük ýöredilip, ýygyrdy ýazylmak. Ýagşymyrat ütüklenen geýimlerini geýdi (B. Seýtäkow). ütükleşdirmek [ütüklöşdürmök], işl. Mata, geýim we ş.m. zatlary bir ýanyndan ütükläp çykmak. Geýimleriňi ütükleşdirmek. ütükleşmek [ütüklöşmök], işl. 1. Ütüklemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde ütüklemek. ütükletdirmek [ütüklötdürmök], işl., ser. Ütükletmek. ütükletmek [ütüklötmök], işl. Ütüklemek işini başga birine etdirmek. Eşiklerimi gyz jigime ütükletdim. ütükleýiş [ütüklöýüş], iş ady. Ütüklemek ýagdaýy. Gelniniň eşik ütükleýşine gaýyn enesiniň göwni ýetdi. ütükläbermek [ütüklä:vermek], işl. Ütükläp başlamak. ütükli [ütüklü], syp. Ütüklenen. Ol ütükli eşiklerini geýdi. ütüksiz [ütüksüz], syp. Ütüklenmedik, ütük edilmedik, ütük ýöredilmedik. Ütüksiz darja jalbary, Ediljek egri dyzyndan (Ç. Aşyrow). ütülgi [ütülğü], syp. Ütülen, ýelegi ütülip aýrylan. Ütülgi jüýje. ütülmek [ütülmök], işl. 1. Ýelegi, tüýi ýolnup aýrylmak. Maral ýelegi ütülen towugy ýuwup arassalady. 2. göç.m. Hakyňy gidermek, hakyňy iýdirmek. ütülmiş [ütülmüş], at, gepl.d.Saçy ütülen, ütülen (kinaýa bilen aýdylýan söz). Ah-eý, ol ütülmiş garry köpegiň sypaty nähili? (N. Pomma). ütünmek [ütünmök], işl. Özüň üçin ütmek. ütüş iş ady. Ütmek ýagdaýy. ütüşdirmek [ütüşdürmök], işl. Hemmesini bir ýanyndan ütüp çykmak. Öldürilen horazlary ütüşdirmek. ütüşmek [ütüşmök], işl. 1. Ütmäge kömekleşmek. Gyzy ejesine kelle ütüşdi. 2. Bilelikde ütmek. Gelinler palawa atyljak towuklary ütüşip otyrdy. üwelmek [üwölmök], işl. 1. Un görnüşine getirilmek, un edilmek. Bugdaý üwelmek. 2. Ownadylmak, maýdalanmak. Üwelen et. üweme [üwömö], iş ady. Üwemek ýagdaýy. üwemek [üwömök], işl. l. Gallany, dänäni degirmenden geçirip, un görnüşine getirmek, un etmek. 2. Ýörite maşynlardan geçirip ownatmak, maýdalamak (dürli önümler hakynda). Maşynda somsalyk et üwemek. 3. gepl.d., göç.m. Galyň üçin köp zat almak. Mama Aýnany üwemek isleýär, meniň bolsa düýämi beräýmesem, başga zadym ýok (B. Kerbabaýew). üwemeklik [üwömöklük], iş ady. Üwemek ýagdaýy. üwemezlik [üwömözlük], iş ady. Degirmenden geçirip, un etmezlik. üwenmek [üwönmök], işl. Özüň üçin üwemek, un etmek. El degirmende jöwen üwenmek. Gutaplyk et üwenmek. üweşdirmek [üwöşdürmök], işl. Ählisini üwemek, üwäp çykmak, üwäp gutarmak. Galan bugdaýlary üweşdirip ýygnaşdyrmak gerek. üweşmek [üwöşmök], işl. 1. Üwemäge kömekleşmek. Gyzlar gelnejelerine bugdaý üweşdiler. 2. Bilelikde üwemek. Iki sany aýal el degirmende jöwen uweşip otyrdy. üwetdirmek [üwötdürmök], işl., ser. Üwetmek. üwetme [üwötmö], iş ady. Üwetmek ýagdaýy. üwetmek [üwötmök], işl. Üwemek işini başga birine etdirmek. Bir gün baý ony iki bugdaýy üwetmek üçin Arkaja iberipdir (A. Gowşudow). üweýiş [üwöýüş], iş ady. Üwemek ýagdaýy. üwmeç [üwmöç], at. Pomidory üwäp, degişli goşundylary garmak arkaly taýýarlanan iýmit önümi. üwmek [üwmök], syp.1. Üsti doldurylyp, tümmek edilip üýşürilip goýlan. Üsti üwmek etli palaw.2. Bir ýere üýşüp duran, köp mukdarda toplanan. üwmelemek [üwmölömök], işl.1. Mazaly tümmekläp goýmak, dolduryp guýmak, tümmek edip guýmak. 2. Üýşürip, toplap goýmak. üwmeletmek [üwmölötmök], işl. Üwmelemek işini birine etdirmek. Okarany dogramadan üwmeledip alyp geldi. üwmelgi [üwmölğü], syp. Üwmek bolup duran üýşürilip goýlan, üýşürilgi. üwredibermek [üwrödüvermek], işl. Üwredip başlamak. üwreg [üwröğ], at, gepl.d. Sallançagyň bady. Sallançagyň üwregi galdygy çaga oýanýardy. üwrelmek [üwrölmök], işl. Biri tarapyndan herekete getirilmek, yralanmak. Sallançak üwreldi. üwreme [üwrömö], iş ady. Üwremek ýagdaýy. üwremek [üwrömök], işl. Sallançagyň bagyndan çekip, iki ýana yzygiderli hereket etdirmek. Sallançak üwremek. üwremeklik [üwrömöklük],iş ady.Üwremek ýagdaýy. üwremezlik [üwrömözlük], iş ady. Sallançagyň bagyndan çekip yramazlyk, hereket etdirmezlik. üwreşdirmek [üwröşdürmök],işl.Hemmesini üwräp oturmak (birnäçe salançak hakynda). üwreşmek [üwröşmök], işl. 1. Üwremäge kömekleşmek. Gyzjagaz ejesine sallançak üwreşýärdi. 2. Birnäçe bolup sallançak üwremek. Içki otagda iki sany gelin sallançak üwreşip otyr eken. üwretdirmek [üwrötdürmök], işl., ser. Üwretmek. üwretmek [üwrötmök], işl. Üwremek işini başga birine etdirtmek. Onuň gyzyny bolsa baýyň aýallary sallançak üwretmek üçin saklaýan ekenler (Ertekiler). üwräbermek [üwrä:vermek], işl. Üwräp başlamak; üwremegi dowam etdirmek. Sallançagyň badyny ýatyrma-da üwräber. üwümlik [üwümlük], syp. Üwemek üçin, üwär ýaly, üwärlik (däne, galla we ş.m. hakynda). Bir üwümlik bugdaý. üý at. Goşar, gol, aýak süňkleriniň birigýän ýeri, sepişigi. Durdynyň üýleri gurplandy (B. Kerbabaýew). üýn at. Ses. Sözlese har kimin belentdir üýni (Zynhary). \n\t‣ Üýn alyşdyrmazlyk ala-zenzele edip, biri-biriň aýdanyny eşitmez ýaly etmek. Gijäniň garaňkylygynda ýaňlanýan oba itleriniň sesi hem gorkunç bir üýn bolup eşidilýärdi (A. Gowşudow). üýrdürmek [üýrdürmök], işl. 1. Üýrer ýaly etmek, üýrmek hetdine ýetirmek. 2. göç.m. Jabjyndyrmak, heňkirtmek (adam hakynda). üýrme [üýrmö], iş ady. Üýrmek ýagdaýy. üýrmek [üýrmök], işl.1 . Haw-haw, jöw-jöw, wow-wow etmek, hawwuldyly ses çykarmak (it, güjük hakynda). It üýrer, kerwen geçer (Nakyl). 2. göç.m. Edepsizlik edip, biderek ýere gygyrmak, azgyrylmak, jabjynmak, heňkirmek. Sakçylary tutgur it dek üýrerler, Atbakar ýanyndan geçme towuşsyz (Magtymguly). üýrmeklik [üýrmöklük], iş ady. Üýrmek ýagdaýy. üýrmezlik [üýrmözlük], iş ady. Üýrüp durmazlyk. üýrübermek [üýrüvermek], işl. Üýrüp başlamak. üýrüş iş ady. Üýrmek ýagdaýy. üýrüşmek [üýrüşmök], işl. Birnäçe bolup üýrmek, bilelikde üýrmek. Itler ýabşynyp-ýabşynyp üýrüşýärdiler (Ý. Mämmediýew). üýşendiriji [üýşönnürüjü], syp. Sussuňy basyjy, çekindiriji, ätiýaç etdiriji. Üýşendiriji ses. üýşendirmek [üýşönnürmök], işl. Birini birneme çekindirmek, gorkuzmak, ätiýaç etdirmek. üýşenişmek [üýşönüşmök], işl. Birden köp bolup bilelikde üýşenmek. üýşenibermek [üýşönüvermek], işl. Üýşenip başlamak. üýşenme [üýşönmö], iş ady. Üýşenmek ýagdaýy. üýşenmek [üýşönmök], işl. Birinden sussuň basylmak, ätiýaç etmek, çekinmek, birneme gorkmak. Bir sözüm bar, diýe bilmen üýşene, Aýdaýynmy, aýtmaýynmy, ne diýr sen? (“Saýatly – Hemra”). Bir zatdan üýşenen ýaly, endamym jümşüldäp gitdi (“Edebiýat we sungat”). üýşenmeklik [üýşönmöklük], iş ady. Üýşenmek ýagdaýy. üýşenmezlik [üýşönmözlük], iş ady. Çekinmezlik, gorky döremezlik. üýşme [üýşmö] I, iş ady. Üýşmek ýagdaýy. \n\n\n ÜÝŞME [üýşmö] II, iş ady. Üýşmek, toplanmak ýagdaýy. üýşmek [üýşmök] I, işl. 1. Bir ýere ýygnanmak, bir ýere jemlenmek, çogdamlanmak, toparlanmak (adam hakynda). Adamlar ýygnaga üýşüp geldiler. \n\t‣ Depe saçyň üýşmek gorkmakdan ýa-da gynanmakdan ýaňa üstüňden sowuk suw guýlan ýaly bolmak, gaty gorkmak. \n\n\n ÜÝŞMEK [üýşmök] II, at.1. Üýşürilip goýlan zat. Ine, ummasyz pagta harmany, biz muňa ak altynyň üýşmegi diýýäris (“Edebiýat we sungat”). 2. Birnäçe adamdan ybarat bolan ýygnanyşyk, märeke, mähelle; üýşüp duran, oturan adamlar. Beýle ýandaky üýşmekde ýaşulularyň, ýaş-ýeleňleriň gürrüňi gidýärdi (R. Gelenow). 3. gepl.d. Üýşmeleň, kiçiräk toý. Elimiz agzymyza ýetse, bir kiçiräk üýşmek edäýsek diýýäs. üýşmeklik [üýşmöklük] I, II. iş ady. Üýşmek ýagdaýy. üýşmek-üýşmek [üýşmök-üýşmök], syp. Birnäçe üýşmekden ybarat, köp üýşmek bolup duran, topbak-topbak. Aşhananyň öňünde hem odunlar üýşmek-üýşmek basylyp goýlan eken (“Edebiýat we sungat”). üýşmeleň [üýşmölöň], at. l. Adamlaryň toplumy, märeke, mähelle, jemende. Wepa göýä şu üýşmeleňi geň görýän ýaly, syn edip durdy. Durdugyça üýşmeleň köpelýärdi (A. Gowşudow). 2. Adamlar çagyrylyp geçirilýän kiçiräk toý, gellebäri, oturylyşyk we ş.m. Ýakyn günlerde ýaş çagalar üçin bizde üýşmeleň boljak (B. Kerbabaýew). üýşmezlik [üýşmözlük], iş ady. Bir ýere toplanmazlyk. üýşübermek [üýşüvermek], işl. Bir ýere üýşüp, toplanyp başlamak. üýşüribermek [üýşürüvermek], işl. Bir ýere toplap, üýşürip başlamak. üýşürilmek [üýşürülmök], işl. Üýşmek edilip goýlan. Emma boglan desseler, üýşürilen harmanlar meýdanda galdy (H. Ysmaýylow). üýşürişdirmek [üýşürüşdürmök], işl. Birnäçe zady bir ýere toplaşdyrmak, üýşürip, toplap çykmak. üýşürişmek [üýşürüşmök], işl. 1. Üýşürmäge kömekleşmek. 2. Bilelikde üýşürmek. üýşürme [üýşürmö], iş ady. 1. Üýşürmek ýagdaýy. 2. Palasa we öýdelip dokalýan zatlara salynýan topbak-topbak garşylykly goçaklar, nagyş. üýşürmek [üýşürmök], işl. Bir ýere toplap goýmak, jemläp, ýygnap goýmak, çogdamlamak, toplamak, tümmek edip goýmak. Gara tüňçäniň düýbüne ot üýşürip, güýmenjiräp oturan Leýla ýalt edip yzyna garady (G. Kulyýew). üýşürmeklik [üýşürmöklük], iş ady. Üýşürmek ýagdaýy. üýşürmezlik [üýşürmözlük], iş ady. Bir ýere toplamazlyk, jemlemezlik. üýşürtmek [üýşürtmök], işl. Üýşürmek işini başga birine etdirmek. üýşüşmek [üýşüşmök], işl.1. Bir ýere üýşüp başlamak, kem-kemden üýşmek. Bu wagt ýagyş biraz ýagjak ýaly etdi, goňşy aýallar üýşüşip, Orazsoltan ejäniň çatmasyna geldiler (H. Derýaýew). 2. Birtopar bolup üýşmek. Adamlar bolsa galanyň güneýinde ýa- da guzaýynda üýşüşip, gürrüňe meşguldylar (A. Gowşudow). üýtgedibermek [üýtgödüvermek], işl. Bir ýanyndan üýtgedip başlamak. üýtgediji [üýtgödüjü]: söz üýtgediji dil b. sözi ýöňkemede, düşümde we ş. m. üýtgetmek hyzmatyny ýerine ýetirýän (goşulmalar hakynda). Türkmen diliniň goşulmalary söz üýtgediji, söz ýasaýjy, şekil ýasaýjy goşulmalar diýen ýaly toparlara bölünýär. üýtgedilmek [üýtgödülmök], işl. 1. Öňki ýagdaýyndan başga ýagdaýa, görnüşe geçirilmek. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň ýerine başga biri ýa-da bir zat goýulmak, çalşyrylmak. üýtgedişmek [üýtgödüşmök],işl.Üýtgetmäge, başga ýagdaýa geçirmäge kömekleşmek. üýtgeme [üýtgömö], iş ady. Üýtgemek ýagdaýy. üýtgemek [üýtgömök], işl. 1. Öňki görnüşinden başga görnüşe, başga hala geçmek, özgerişe sezewar bolmak. 2. Zaýalanmak, harap bolmak. Nahar üýtgäpdir. 3. göç.m. Aradan çykmak, aýrylmak, ýogalmak, ölmek (çaga hakynda). 4.göç.m. Akyly çaşmak, ýeldirgemek. "Neressejigiň akly üýtgäp ýören bolmasa-da biridir!" diýen howatyr bilen onuň sowalynyň sebäbini soramady (B. Kerbabaýew). üýtgeşigräk [üýtgöşüğrä:k], syp. Ozalkydan birneme üýtgeşik, azda-kände üýtgeşik. üýtgeşik [üýtgöşük], syp.1. Ozalkylardan tapawutly, öňkülere meňzeş däl, başga hili. Pirguly aganyň ýer kümesiniň beýlekilerden üýtgeşik ýeri ýokdy (B. Seýtäkow). 2. Aýratyn, bir hili, geň, täsin, ajaýyp. Dostumyň üýtgeşik häsiýeti bardy. üýtgeşiklik [üýtgöşüklük], at. Aýratynlyk, täzelik. Şa gyzynyň häsiýetinde näme üýtgeşiklik aňlandygyny sorapdyr (“Türkmenistan”). üýtgeşmek [üýtgöşmök], işl.1. Dura-bara üýtgemek. 2. Üýtgeşik görnüşe geçmek. 50-nji sahypadan soň kitabyň kagyzlarynyň reňki üýtgeşdi (B. Seýtäkow). üýtgetdirmek [üýtgötdürmök], işl., ser. Üýtgetmek işini başga birine etdirmek. üýtgetmek [üýtgötmök], işl. 1.Başga görnüşe salmak, üýtgeýşe sezewar etmek, ozalkysyndan başga hala geçirtmek. 2. Biriniň ýa-da bir zadyň ýerine başga birini ýa-da bir zady goýmak, çalşyrmak, täzelemek. üýtgewsiz [üýtgöwsüz], syp. Bir durkuny ýitirmän, bir durşunda durýan, üýtgemeýän, berk, durnukly. üýtgewsizlik [üýtgöwsüzlük],at. Üýtgewsiz ýagdaýda bolmaklyk. üzdürmek [üzzürmök] I, işl. Üzmek, ýolmak işini başga birine etdirmek, ýoldurmak. \n\n\n ÜZDÜRMEK [üzzürmök] II, işl. Algylynyň hakyny berdirmek, karz alan zadyňy berdirmek. üzärlik [üzä:rlik], at. ösüml.d. Özboluşly ysly, ak gülli, togalajyk däneli otjumak derman ösümligi, ýüzärlik. üzeňňi [üzöňňü], at.1. At, eşek ýaly ulaglara aýagyňy basyp münmek we aýagyňy ildirip oturmak üçin eýere, gaňňa gaýyş arkaly berkidilýän demir halkaly esbap. Müngä bolmaz ýaz aýynda bakmasaň, Üzeňňiň üzüler gaýyş dakmasaň (Durdy Gylyç). 2. dokm. Gülä berkidilip, sallanyp duran, taranyň erşiniň arasyny iki taraplaýyn açmak üçin gezekli- gezegine basylýan iki sany halka ýüp. \n\t‣ Üzeňňisinden üç geçmek birine ýaranjak bolup çalyşmak, biriniň öňünde ýaranjaňlyk edip hyzmat etmek, üçürdiklemek. üzeňňilik [üzöňňülük] I, syp. Üzeňňi etmek üçin niýetlenen (gaýyş). \n\n\n ÜZEŇŇILIK [üzöňňülük] II, at. Aýagyň daraklyk bilen ökje aralygyndaky oý ýeri. üzeňňisiz [üzöňňüsüz], syp. Üzeňňisi ýok. Jan dyndarmaz gyjakçyň bolsa, ulagda üzeňňisiz oturan ýaly bor eken (“Edebiýat we sungat”). üzlem-saplam [üzlöm-saplam], syp. 1. Arasy üzülýän, yzygiderli bolmadyk, baglanyşyksyz. Bu üzlem-saplam sözleri aýdansoň, kempir aşak oturdy (B. Soltannyýazow). 2. Käwagt bir, seýrek, selçeň, bölek-bölek. Käýerde üzlem-saplam bulutlar görünýärdi. üzlem-saplamlyk [üzlöm-saplamlyk], at. Üzlem-saplam ýagdaýda bolmaklyk. üzlem-saplamrak [üzlöm-saplamyra:k], syp. Üzlem-saplama ýakynrak. Onuň sowallara beren jogaby üzlem-saplamrak boldy. üzme [üzmö] I, II, iş ady. Üzmek ýagdaýy. üzmek [üzmök] I, işl.1. Ýolmak, arasyny bölmek. Syçan ylgawyna gelip, ýolbars daňlan ýüpi dişi bilen kertip üzüpdir (Halk ertekisinden). 2. Agajyndan, biýarasyndan ýolup, çirtip almak. Baglaryňdan hoşa üzüm üzenim (K. Işanow). 3. gepl.d. Sözüň, gürrüňiň arasyny bölmek. Ol sözüniň arasyny üzdi. \n\n\n ÜZMEK [üzmök] II, işl. Algyly bilen hasaplaşmak, bergiňden dynmak, bergiňi berip gutarmak. üzmeklik [üzmöklük] I, II, iş ady. Üzmek ýagdaýy. üzmezlik [üzmözlük], iş ady. Üzmek işini amal etmezlik. üznüksiz [üznüksüz], syp. Arasy üzülmeýän, birsyhly, dyngysyz, yzygiderli. Üznüksiz çekilen zähmet öz miwesini berdi (“Edebiýat we sungat”). üznüksizlik [üznüksüzlük], at. Üznüksiz halda bolmaklyk. üzňe [üzňö], syp.1. Biri-birinden arasy açyk, her ýerde biri. Olar merkezden uzakda bolsalar-da, özlerini bütin halkyň durmuşyndan üzňe duýmaýarlar. 2. Baglanyşygy bolmadyk, özbaşdak, baglanyşyksyz. üzňeleşdirmek [üzňölöşdürmök], işl. Biri- birinden arasyny daşlaşdyrmak, baglanyşyksyz etmek, aýrybaşga etmek, aýyrmak. üzňeleşmek [üzňölöşmök], işl. Biri-biri bilen arasy üzülmek, daşlaşmak, arasy daş bolmak, baglanyşyksyz bolmak. üzňelik [üzňölük], at. Üzňe ýagdaýda bolmaklyk. Dostuna daýançly açyk göwünler, Aýralyk, üzňelik duýmaýardylar (A. Kekilow). üzňelikde [üzňölükdö], at. Aýry-aýrylykda, aýratynlykda. üzňeräk [üzňörä:k], syp. Azda-kände üzňe. üzre [üzürö], at, k.d. Üstünde, üst. Synam üzre hijran dagy goýmagyl, Ýar meni söýmese, neçün baraýyn (“Şasenem – Garyp”). üzük I, at. Ak öýleriň uklarynyň üstüne ýapylýan keçe. Ýöne öňki tüsseleriň düýdi ýüzbaşly köneje öýüň uklaryny, üzüklerini hüýt gara edipdi (B. Kerbabaýew). \n\n\n ÜZÜK II, syp. Arasy ýolnan, bitewi däl, kesik, üzülen, gyrlan (ýüp we ş. m. hakynda). Üzük ýüp. üzükbag [üzükba:ğ], at. Üzügi durlugyň üsti bilen tärimiň aşak etegine berkitmek üçin ýörite işilen ýa-da örülen ýüp. Serpikbagyny daň, üzükbagyny berkle! (A. Gowşudow). üzüklik [üzüklük] I, syp. Üzük üçin taýýarlanan ( keçe). \n\n\n ÜZÜKLIK [üzüklük] II, at. Üzük bolmaklyk (ýüp we ş. m. hakynda). üzük-ýoluk syp. 1. Bitewi däl, ýoluk-ýoluk, gyrym-gyrym, üzülen. Üzük-ýoluk ýüpler.2. Arasy üzülýän, yzygiderli bolmadyk, üzlem-saplam. Ýene üzük-ýoluk çykdy sözleri, Näme üçindir ýere bakdy gözleri (D. Baýmyradow). üzülişmek [üzülüşmök], işl. 1. Algyly bilen hasaplaşmak, algy-bergiňi doly hasaplaşmak, algy- bergiden dynmak. Şony berseň, kemsiz üzülişýäris (A. Gowşudow). 2. göç. m. Aryňy almak, aryňy gidermezlik. Şunluk bilen gumrynyň kasasyny pilden üzülişdiler (“Türkmen halk ertekileri”). üzül-kesil syp. Aýgytly, berk, açyk, aýdyň, gutarnykly, kesgitli. Şunuň bilen gözagyry we başga ýokanç keselleri döredýän ýagdaýlar üzül-kesil ýok edilýär (S. Karanow). üzülmek [üzülmök], işl. l. Ýolunmak, arasy bölünmek. Tylla ahyr bozuldy, Kümüş köken üzüldi (“Türkmen halk ertekileri”). Watan ammarlaryna galla daşaýan maşyn kerwenleri entegem yzy üzülmän gelip dur (“Türkmenistan”). 2. gepl.d. Jany çykmak, dem almasy kesilmek. \n\t‣ Üzülip bilmezlik demi gelip-gidip, ölüp bilmän ýatmak, demi sogrulmazlyk ( agyr syrkaw hakynda). üzülmez [üzülmöz], at. Gaýma we keşde bilen bejerilýän, egin-eşiklere salynýan, burçlary biri- biri bilen birleşip, yzy üzülmän gidýän kerpiç-kerpiç nagyş. üzüm at. 1. Çyrmaşagan çybykly miweli agaç. Gol-aýagyň her ýan uzadyp üzüm, Ýat parahat başyň büräp, hoş imdi (Seýdi). 2. Şol agajyň salkym-salkym süýji miwesi. Galany tüýs barypýatan gara üzümiň kişmişi - diýip, haltany silkeläp güjeňleýän ýaly görkezdi (A. Gowşudow). 3. Gyza dakylýan at. \n\t‣ Üzümiň suwy ýaly näzik, içen suwy alkymyndan görünýän, owadan (ýaş gyz hakynda). üzümçi [üzümçü], at. Üzüm ýetişdirýän, üzüm ýygýan. Üzümçiler üzümiň dürli görnüşlerini ösdürip ýetişdirdiler. üzümçilik [üzümçülük], at. 1. Oba hojalygynyň üzüm ekip ýetişdirmek bilen meşgullanýan pudagy. 2. ser. Üzümlik. üzümlik [üzümlük], at. Üzüm ekilen meýdan, üzümiň köp ekilen ýeri, üzümçilik. Derýa bilen galanyň aralygy ýazylyp ýatan üzümlik, tutluk, ekerançylyk ekeni (N. Pomma). üzür : üzür ötünmek gepl.d. tüýs ýürekden ötünç soramak. Şonuň üçin ol pyşyrdy bilen üzür ötündi (B. Kerbabaýew). üzüş I, II,iş ady. Üzmek ýagdaýy. üzüşdirmek [üzüşdürmök] I, işl. Üzüp çykmak, ýolup çykmak, hemmesini üzmek, ýoluşdyrmak. Ýüpleri üzüşdirmek. \n\n\n ÜZÜŞDIRMEK [üzüşdürmök] II, işl. Algydarlar bilen hasaplaşmak, bergileriňi berip çykmak. üzüşmek [üzüşmök] I, işl. Üzmäge kömekleşmek. \n\n\n ÜZÜŞMEK [üzüşmök] II, işl. Bergisini bermäge kömek etmek. w Türkmen elipbiýiniň ýigrimi ýedinji harpy. wa [wa:], üml., k.d. Waý. Wa-hasrata, göwün hoşum, Hemrahym (“Saýatly – Hemra”). Tilinde seniň adyň, wa, Leýli! diýip aýdardy (Andalyp). wa-a [wa’a:], üml. Etmeli zady etmändigiň, diýmeli sözi diýmändigiň we ş.m. birden ýadyňa düşen badyna aýdylýar. wada [wa:da], at. Bir zady ýerine ýetirmek üçin berilýän söz, äht. Wadaňa wepaly bolmak. Wada bermek. Wada etmek. \n\t‣ Wadaňda tapylmak (durmak) beren sözüňi ýerine ýetirmek. Ol wadasynda tapylmak üçin, gaty jan edip işleýär. Wadaňy ýuwutmak beren sözüňde tapylmazlyk, ähtiňden dänmek. Ne üçin wadalar etdiň? Eden wadalaryň ýuwutdyň (“Şasenem – Garyp”). wadalaşma [wa:dalaşma], iş ady. Wadalaşmak ýagdaýy. wadalaşmak [wa:dalaşmak], işl. Bir işi ýerine ýetirmek ýa-da ýerine ýetirmezlik we ş.m. üçin biri-biriňe söz bermek, wada etmek. Biz onuň bilen ertiri wadalaşypdyk ahyry (G. Kulyýew). wadalaşmaklyk [wa:dalaşmaklyk], iş ady. Wadalaşmak ýagdaýy. wadalaşmazlyk [wa:dalaşmazlyk], iş ady. Wada edişmezlik. wadalaşybermek [wa:dalaşyvermek], işl. Wadalaşyp başlamak. wadalaşyk [wa:dalaşyk], at. Iki adamyň ýa- da taraplaryň arasynda edilen wada, äht, deslapky gepleşik. Wadalaşygy ýatdan çykarmagyn. wadalaşylmak [wa:dalaşylmak], işl. Wada edişilmek. Ol hemişekisi ýaly, alaýaz bolup, wadalaşylan ýere geler (“Edebiýat we sungat”). wadaly [wa:daly], syp. 1. Wada edilen, wadalaşylan, belleşilen. ...Paltosynyň ýakasyny galdyryp, Ýigdekçe barýardy wadaly jaýa (G. Ezizow). 2. Wada edişilen kimdir biri (köplenç, gyz maşgala). Wadalysy gelen adam garçygaý guş ýaly dalmynyp otyr (“Görogly”). wadalylyk [wa:dalylyk], at. Wadasy barlyk, wadaly halda bolmaklyk. wadaryg [wa:dary:ğ], k.d "Wah, arman" manysyndaky gynanjy bildirýän ümlük. wadasyz [wa:dasyz], syp. Wada edilmedik, söz berilmedik, äht edilmedik. wadasyzlyk [wa:dasyzlyk], at. Wadasyz halda bolmaklyk, edilen wadasy ýokluk. wady-wady at, ser. Wadyr-wadyr. wadyr-wadyr s. ş. aňl. söz. Çalt-çaltdan ýogyn ses bilen gatyrak gürlenende çykýan sesler, madyr-madyr. wadyrdabermek [wadyrda:vermek], işl. Wadyrdap başlamak. wadyrdama iş ady. Wadyrdamak ýagdaýy. wadyrdamak işl. Çalt-çaltdan ýogyn ses bilen gatyrak gürlap, ýaňrap oturmak, madyrdamak. wadyrdamazlyk iş ady. Çalt-çaltdan ýogyn sesli gatyrak gürlap, ýaňrap oturmazlyk, madyrdamazlyk. wadyrdaşmak işl. Çalt-çalt düşnüksiz sözleşmek, gürrüň edişmek. wadyrdatmak işl. Kimdir birini wadyrdadyp gürletmek. wadyrdaýyş iş ady. Wadyrdamak ýagdaýy. wadyrdy at. Çalt-çaltdan ýogyn sesli gatyrak gürlenende çykýan sesiň ady. Öýdäkileriň wadyrdysy gije ýarymdan soň hem ýatmady. wag [wağ], s. ş.aňl. söz. 1. Köpçülikleýin gürrüň edilende döreýän şowhunly ses, wagyr, galmagal, gopgun. 2. Siňekler, arylar we ş.m. köpçülikleýin uçanda çykýan ses. \n\t‣Wag bermek 1) köpçülik bolup şowhunly gürrüňleşmek, topar bolup ýygnanyşyp, wagyr edip oturmak. Daş-töweregimizde märeke wag berýärdi (“Edebiýat we sungat”). 2) waggyldyly seslenmek (arylar, siňekler we ş.m. hakynda). Öýjügi bozulan gara arylar dumly-duşda wag berýärdiler (N. Hojageldiýew). wagalaň-şagalaň [wağalaň-şağalaň], at. Toý-tomaşalyk, şadyýanlyk, üýşmeleň. wagga [wağğa], hal. Birden wag edip, waggyldyly ses bilen, gowur edip, köpçülik bolup. waggyldabermek [wağğylla:vermek], işl. Waggyldap başlamak. waggyldama [wağğyllama], iş ady. Waggyldamak ýagdaýy. waggyldamak [wağğyllamak], işl. l. Waggyldyly ses etmek, waggyldyly ses çykmak. Märekäniň waggyldaýan sesi asmana göterildi. 2. göç.m. Galmagal etmek, şowhun etmek, goh etmek. Sen waggyldamaňy goý! waggyldamazlyk [wağğyllamazlyk], iş ady. Waggyldyly ses etmezlik, waggyldyly ses çykmazlyk; galmagal etmezlik, şowhun etmezlik, goh etmezlik. waggyldaşmak [wağğyllaşmak], işl. Köp bolup waggyldamak. Waggyldaşyp durmaň-da, öýli- öýüňize dargaň. waggyldatmak [wağğyllatmak], işl. Waggyldyly ses çykartmak, waglatmak. Suwy waggyldadyp akdyrdy. waggyldy [wağğylly], at. Köp mukdardaky suwuň ýokardan aşak inendäki ýa-da üýşen märekäniň, köp guşuň galmagally çykýan güňleç sesiniň ady. waglama [wağlama], iş ady. Waglamak ýagdaýy. waglamak [wağlamak], işl. Wag-wag edip guýulmak, dökülmek, akmak. Sil suwy waglap akýardy. waglamaklyk [wağlamaklyk], iş ady. Waglamak ýagdaýy. waglamazlyk [wağlamazlyk], iş ady. Waggyldyly seslenip guýulmazlyk, dökülmezlik, akmazlyk. waglaşmak [wağlaşmak], işl. Birnäçe ýerden waglamak. waglatdyrmak [wağlatdyrmak], işl. Waglaýan ses çykartmak. waglatmak [wağlatmak], işl. Gapdaky suwy ýuwaşlyk bilen däl-de, waggyldyly seslendirip guýmak, dökmek. Suwy wagladyp guýmak. waglatmazlyk [wağlatmazlyk], iş ady. Waglar ýaly etmezlik. waglaýyş [wağlaýyş], iş ady. Waglamak ýagdaýy. wagon [wağo:n], at. Ýolagçylary gatnatmak we ýük daşamak üçin relsiň üstünde öz tigirleri arkaly ýöreýän ulag serişdesi (ser. Magun). Ýük wagony. Ýolagçy wagony. wagşy [wağşy / wağşy:], syp. 1. Haýwan etini iýip ýaşaýan ýyrtyjy, ýabany (haýwan hakynda). Onuň pikiriçe, wagşy haýwanlaryň hemmesi otdan gaçarmyş (A. Gowşudow). Möjek hem öz ugruna örän hilegär wagşydyr (B. Gurbanow). 2. göç.m. Ynsanlyk mertebesini ýitiren, zalym, haýyn, ganhor, ýyrtyjy. Ah, wagşylar indi näderler meni (A. Alamyşow). wagşyçylyk [wağşy:çylyk], at, ser. Wagşylyk. wagşyçylykly [wağşy:çylykly], syp. Ynsanlyk mertebesinden çykylyp edilýän, wagşyçylyga has bolan. Wagşyçylykly hereket. wagşylaşma [wağşy:laşma], iş ady. Wagşylaşmak ýagdaýy. wagşylaşmak [wağşy:laşmak], işl. Wagşylyk derejesine ýetmek. wagşylaşmaklyk [wağşy:laşmaklyk], iş ady. Wagşylaşmak ýagdaýy. wagşylaşmazlyk [wağşy:laşmazlyk], iş ady. Wagşylyk derejesine ýetmezlik. wagşylaşybermek [wağşy:laşyvermek], işl. Wagşylaşyp başlamak. wagşylaşyş [wağşy:laşyş], iş ady. Wagşylaşmak ýagdaýy. wagşylyk [wağşy:lyk], at. Ynsanlyk mertebesinden çykylyp edilýän hereket. wagşyýana [wağşyýa:na], syp. 1. Wagşylara mahsus bolan, wagşyçylyk bilen edilýän hereket, ýyrtyjylykly. Olaryň wagşyýana birehimlik bilen atýan oklarynyň ýekejesi-de boş geçenokdy (G. Kulyýew). 2. göç.m. Wagşy haýwan ýaly, elhenç. Olaryň bogaz ýyrtyp, ýer ýumruklap, wagşyýana gygyryşlary howsala salyp, heziliňi gaçyrýardy (“Edebiýat we sungat”). wagşyýanalyk [wağşyýa:nalyk], at. Wagşy häsiýete mahsus bolan hereket, wagşylyk, zalymlyk. Faşistleriň wagşyýanalygy örän elhençdi. wagt [wağyt], at. 1. filos. Barlygyň hereketi bilen jebis baglanyşykly ýagdaýda üznüksiz we yzygiderli dowam edýän ählumumy ýaşaýyş şekili; zaman. Hemme zat şerte, ýere we wagta baglydyr. 2. Zamanyň asyrlar, ýyllar, günler, sagatlar we ş.m. bilen ölçelýän we ähli wakalaryň, ähli bolup geçýän zatlaryň ýaşaýyş dowamlylygyny bildirýän akymy. 3. Sagatlaryň, günleriň, ýyllaryň yzygiderli çalyşýan dowamynyň ölçegi ýa-da ölçeg ulgamy. Aşgabat wagty bilen sagat on. Ikindi wagty. 4. Sagatlaryň, günleriň, ýyllaryň yzygiderli we dowamly çalşygyndaky bolup geçýän, bir maksat üçin niýetlenen ýa-da bir maksat üçin peýdalanylmagy mümkin bolan müddet aralygy, pursat. Wagtdan dogry peýdalanmak. Wagty elden bermezlik. 5. Günüň, ýylyň dowamynda bir işiň, wakanyň, hadysanyň bolýan ýa-da bolup geçýän, ýaşaýan belli bir möwriti, pursaty. Agşam wagty. Ýagyşly wagt. Gündiz wagty. \n\t‣ Wagty bilen gelmeli, gitmeli, turmaly we ş.m. gymyldy-hereket etmeli wagtyndan geçirmän, wagtyndan gijikdirmän. Başlygyň ýanyna girmekçidim weli, öňümden giren adam wagty bilen turmady. Wagtyňy hoşlamak (çaglamak) keýpiňi köklemek, şatlanmak, hezil etmek. Jeren atym münüp, wagtym çaglaýyp, Gijeler gowuşyp gülen ýerlerim (Seýdi). wagt-wagt [wağyt-wağyt], hal, ser. Wagtal- wagtal. Ýolukman geçen, wagt-wagt sabaşan hem bolýardy, ýöne ýene duýman durkaň burup taşlaýardy (T. Gurbanow). wagtal-wagtal [wağtal-wağtal], hal. Käwagt, kämahal, käte-käte, çendan-ýarym, wagt- wagt. Deňiz üstünden wagtal-wagtal şemal ösýärdi. wagtlaýyn [wağytlaýyn], syp., hal. 1. Belli bir wagt dowamynda bolýan, çäklenen bir müddetde hereket edýän, az wagtlyk. Ol adamlar bu ýere wagtlaýyn gelipdirler. 2. Belli bir wagtda, belli bir pursatda gelip-geçip duran, hemişelik däl, hemişelik bolmadyk. 3. Möwsümleýin, belli bir wagt aralygynda ýerine ýetirilýän. Wagtlaýyn iş. wagtlaýynça [wağytlaýynça], hal, ser. Wagtlaýyn 2. Onuň işini-de wagtlaýynça meniň üstüme atdylar (“Edebiýat we sungat”). wagtly-wagtynda [wağytly-wağtynna], hal. Öňünden bellenen wagtda, barmaly wagtda, gijä galman, wagt taýdan belli bir yzygiderlilikde. Wagtly- wagtynda iýip-içmek. Wagtly-wagtynda ýatmak. wagt-orun [wağt-orun]: wagt-orun düşüm dil b. kimde? nämede? nirede? diýen soraglara jogap bolýan, bir zadyň wagtyny, ornuny aňladýan düşüm. wagtynda [wağtynna], hal. Öňünden bellenen wagtda, barmaly wagtda, gijä galman. Görogly bu gezek hem wagtynda ýetişýär (“Görogly”). wagtyhoş [wağtyhoş], syp. Keýpi kök, keýpli, şadyýan, aladasyz, hoşwagt. Wagtyhoş adam. Wagtyhoş ýaşamak. wagtyhoşluk [wağtyhoşluk], at. 1. Keýpi köklük, keýplilik, aladasyzlyk. Ol wagtyhoşluk bilen ýuwaşja hiňlenýärdi. 2. Şadyýanlyk, şagalaňlyk, Aýdym-saz – wagtyhoşluk, imisalalyk üçin döredilen sungat (“Edebiýat we sungat”). wagyr [wağyr], s.ş.aňl.söz. Köpçülik bolup geplenende, gürlenende, gülnende we ş.m. ýagdaýda emele gelýän ses. 2. at. Gykylyk, gopgun, goh, şowhun. Şol wagt golaýdan märekäniň wagry eşidildi (G. Kulyýew). 3. at, göç.m. Gürrüň, gep, habar, myş- myş. Ol Gyrmyzyny kowmady, kem-kemden obada-da wagyr ýatdy (T. Gurbanow). wagyrdabermek [wağyrda:vermek], işl. Wagyr edip başlamak. wagyrdama [wağyrdama], iş ady. Wagyrdamak ýagdaýy, haly. wagyrdamak [wağyrdamak], işl. Wagyr etmek, galmagal, gykylyk etmek, gopgun, goh turuzmak. wagyrdamaklyk [wağyrdamaklyk], iş ady. Wagyrdamak ýagdaýy. wagyrdamazlyk [wağyrdamazlyk], iş ady. Wagyrdy etmezlik. wagyrdaşmak [wağyrdaşmak], işl. Köpçülikleýin wagyrdamak. Gaty-gaty gepleşip, nämäniň nämedigine düşünmekçi bolup wagyrdaşdylar (B. Seýtäkow). wagyrdatmak [wağyrdatmak], işl. Wagyr etdirmek, galmagal, gykylyk etdirmek, gopgun, goh turuzmak. wagyrdy [wağyrdy], at. Köpçülik bolup geplenende, gürlenende, gülnende we ş.m. emele gelýän sesiň ady. Gazma gabsaly ak öýüň içinden çykýan gülki gatyşykly wagyrdyny eşitdi (B. Kerbabaýew). wagyr-şagyr [wağyr-şağyr], at.1. Şadyýana şowhunly gürrüň. Olaryň wagyr-şagry ýatmady. 2. göç.m. Wagtyhoşluk, keýpi-sapa üçin edilýän şagalaň, üýşmeleň, oturylyşyk, kiçijik meýlis. Wagyr- şagyr etmek. wagyr-şagyrlyk [wağyr-şağyrlyk], at.1. Keýpi köklük, şadyýanlyk, şatlyk. Gyzlar wagyr- şagyrlyk bilen geldiler (A. Durdyýew). 2. göç, m. Şagalaňly oturylyşyk, meýlis, üýşmeleň. wagyr-wagyr [wağyr-wağyr], s.ş.aňl.söz., ser. Wagyr. wagyr-wugur [wağyr-wuğur], s.ş.aňl.söz. Itler urşanda, gemrişende yzly-yzyna eşidilýän sesler. wagyz [wağyz], at. 1. Her hili garaýyşlary, ideýalary, taglymatlary, bilimleri ýaýratmak we giňişleýin düşündirmek işi. 2. Giň halk köpçüligine öňe sürülýän ideýalar arkaly täsir etmek işi. wagyzçy [wağyzçy], at. Wagyz edýän adam, wagyz-nesihat edýän adam, nesihatçy. wagyz-nesihat [wağyz-nesi:hat], at. Bir pikiri, taglymaty, bilimi we ş.m. halk köpçüligine ýaýratmak maksady bilen edilýän gürrüň, nesihat, öwüt-ündew. wagyz-nesihatçy [wağyz-nesi:hatçy], at. Köpçülik arasynda wagyz-nesihat işlerini alyp barýan adam, nesihat beriji adam. wah , üml. Bir zada gynanylanda we ş.m. ýagdaýda aýdylýar. Wah, seniň diliň gursun, diliň! (“Myraly”). Wah, gelneje, men kakamy tanaýaryn ahyry (B. Seýtäkow). – Wah, jan doganlar, olar obada tüýs erkek ýokdugyny bilip gelipdirler (H. Derýaýew. Ykbal waha at, maldarç. Gylýallaryň aýaklaryna düşýän ýelli çiş keseli. Baýtallaryň, ýabylaryň ýa art aýagy, ýa-da öň aýagy wahalydy (N. Pomma). wah-arman [wah-arma:n], üml. Ökünji, gynanjy, ahmyry aňladýan söz. Wah arman! Aşyra miýesser gelen bolsam, men hem öz atlylarym bilen Tejende galmagym mümkindi (B. Kerbabaýew). waharman [waharma:n], at. Saralyp bişýän daşy torly gawunyň bir görnüşi. Ter waharman tapan, tultuk kyrkgünlük küýsemez (G. Gurbansähedow). waheý üml., ser. Wah-waheý. Waheý, edenim gursun, öň näme aýtmadyň? wah-wah üml. Adamyň has gaty gynanjyny, ökünjini, ýadawlyk duýmak ýaly içki duýgusyny aňladýar. wah-waheý üml., ser. Wah-wah. Wah-waheý, Leýli jan! Meni beladan gutarjak bolup, ýolbars agzyna özüň düşdüňmi? (G. Kulyýew). –Wah-wah- eý, bilim uçup gelýä – diýip, ikinji bir ses zeýrenjiredi (N. Hojageldiýew). wajyp [wa:jy:p], syp. Aýratyn uly ähmiýeti bolan, gaýragoýulmasyz, derwaýys, möhüm, zerur. Galla oragynyň barşy şu günleriň iň wajyp meseleleriniň biridir (“Nesil”). wajyplyk [wa:jy:plyk], at. Ähmiýetlilik, derwaýyslyk, möhümlik, zerurlyk. Meseläniň wajyplygy. Habaryň wajyplygy. wajyr-wajyr : wajyr-wajyr etmek gepl.d. Çalt-çaltdan düşnüksiz gürlemek, geplemek. Ol wajyr-wajyr edip, näme diýjek bolýar? wajyr-wujur s.ş. aňl.söz, ser. Wajyr-wajyr. wajyrdabermek [wajyrda:vermek], işl. Wajyrdap başlamak. wajyrdama iş ady. Wajyrdamak ýagdaýy. wajyrdamak işl.1. Bir zadyň üstünden basylanda wajyrdyly ses çykmak, wajyrdyly seslenmek, wajyr-wajyr etmek. Onuň aýagynyň aşagynda bir zat wajyrdap gitdi. 2. gepl.d. Çalt- çaltdan düşnüksiz gürlemek, geplemek. Ol nämä wajyrdaýar? wajyrdamazlyk iş ady. Wajyrdyly ses çykarmazlyk; wajyrdyly gürlemezlik. wajyrdaşmak işl. Birnäçe bolup, çalt- çaltdan düşnüksizräk sözleşmek, wajyr-wajyr edişmek. wajyrdaşybermek [wajyrdaşyvermek], işl. Birnäçe bolup, wajyr-wajyr edip sözleşip başlamak. wajyrdatmak işl. Wajyrdyly ses çykartmak, wajyrdyly seslendirmek. Üstünden basyp wajyrdatdy. wajyrda-wujur at. Özara wajyrdaşyp edilýän düşnüksiz gürrüň. Ozallar onuň ýanyna gelip bilmeýän çagalary indi "wajyrda-wujur" bolşup, daşyndan aýrylanoklar. wajyrdaýyş iş ady. Wajyrdamak ýagdaýy. wajyrdy at. 1. Käbir ýumşak zatlar basylyp mynjyradylanda we ş.m. ýagdaýda çykýan sesiň ady. 2. Özara çalt-çaltdan edilýän düşnüksiz gürrüň. wajyrt s.ş. aňl.söz. Käbir ýumşak zatlar basylyp mynjyradylanda we ş.m. ýagdaýda çykýan ses. Wajyrt etmek. wajyrt-wajyrt s.ş.aňl.söz. Käbir ýumşak zatlar basylyp mynjyradylanda we ş.m. ýagdaýda yzly-yzyna çykýan sesler. Wajyrt-wajyrt etmek. waž , s.ş.aňl.söz. Ajadylan, turşadylan önümlerden, gazlandyrylan suwdan we ş.m. çykýan ses. Gazly suw bulgura guýlanda waž edip ýokary galdy. wažyrdabermek [wažyrda:vermek], işl. Wažyrdap başlamak. wažyrdama , iş ady. Wažyrdamak ýagdaýy. wažyrdamak , işl. Waž edip ses çykmak, waž edip seslenmek. wažyrdamazlyk , iş ady. Wažyrdy emele gelmezlik. wažyrdaşmak , işl. Birnäçe zatdan wažyrdyly ses çykyp başlamak. wažyrdatmak işl. Wažyrdyly ses çykarmak. wažyrdy , at. Ajadylan ýa-da turşadylan önümlerden, gazlandyrylan suwdan we ş.m. çykýan sesiň ady. wažyrdyly , syp. Wažyrdap duran. wažyrdysyz , syp. Wažyrdysy ýok, wažyrdysy bolmadyk. waka [wa:ka], at. Jemgyýetçilik durmuşynda ýa-da şahsy durmuşda ýüz beren garaşylmadyk hadysa, ýagdaý. wakgyldabermek [wakgylla:vermek], işl. Wakgyldap başlamak. wakgyldama [wakgyllama], iş ady. Wakgyldamak ýagdaýy. wakgyldamak [wakgyllamak], işl. 1. Wak- wak etmek, wak-wak edip ses çykarmak (towyk hakynda). Towuk wakgyldap ketege girdi. Towuklar wakgyldap başladylar. 2. göç.m., ser. Lakgyldamak. Oguldursun bimahal gygyran towuk ýaly wakgyldap gopgun turuzdy (B. Gulow). wakgyldamazlyk [wakgyllamazlyk], iş ady. Wak-wak etmezlik. wakgyldaşmak [wakgyllaşmak], işl. Ýerli- ýerden bilelikde wak-wak etmek. Adamlar ogra gargynýardylar, it üýrýärdi, towuklar wakgyldaşýardy (“Edebiýat we sungat”). wakgyldatmak [wakgyllatmak], işl. Wak- wak edýän ses çykartmak. wakgyldy [wakgylly], at. 1. Towuk ýa-da başga bir guşuň wak-wak edip çykarýan sesiniň ady. Towuklaryň wakgyldysy ýatan çagalary oýardy. 2. göç.m. Biderek, dereksiz boş gürrüň. Seniňem biderek wakgyldyň gutarmady-la. wakgyldysyz [wakgyllysyz], syp. Wakgyldysy ýok, wakgyldysy bolmadyk. Wakgyldysyz towuk bolmaz. waksina [vaksi:na], at, lukmanç. Mikro- organizmlerden (bakteriýalardan, wiruslardan ) ýa-da olaryň ýaşaýşy bilen bagly önümlerden alynýan we ýokanç keselleriň öňüni alyş hem-de bejeriş maksatlary bilen adamlardyr haýwanlaryň şeýle kesellere garşy durnuklylygyny berkitmek üçin ulanylýan serişde. wak-wak s.ş. aňl.söz. Towuk wakgyldanda çykýan ses. Horazlar wak-wak edýärdi. wakyp at, k.d. Köpçülik haýryna ömürlik bagyşlanan, berlen zat. Wakyp ýer. \n\t‣ Wakyp etmek köpçüligiň haýryna bermek, bagyşlamak. Iki uly ýaby we Zöhräniň bagyny aşyklaryň ýoluna wakyp etdi (“Zöhre – Tahyr”). wakyrdabermek [wakyrda:vermek], işl. Wakyrdap başlamak, sesli gülüp başlamak. wakyrdama iş ady. Wakyrdamak ýagdaýy. wakyrdamak işl. Şowhunly gülmek, gaty sesli, wakyrdyly gülmek. Töwerekdäkiler muňa wakyrdap gülüşdiler (G. Kulyýew). wakyrdamaklyk iş ady. Wakyrdamak ýagdaýy. wakyrdamazlyk iş ady. Wakyrdap gülmezlik. wakyrdaşmak işl. Birnäçe bolup wakyrdap gülmek. Oturanlar wakyrdaşyp gülüşdiler (G. Kulyýew). wakyrdaşybermek [wakyrdaşyvermek], işl. Wakyrdyly gülşüp başlamak. Ependiniň ýomaklaryny eşidip oturan adamlar wakyrdaşyberdiler. wakyrdatmak işl. Wakyrdyly güldürmek. wakyrdy at. 1. Şowhunly, galmagally gülnende emele gelýän sesiň ady 2. Köpçülikleýin gülki. \n\t‣ Wakyrda bermek bilelikde wakyrdap gülmek. Bulary görenler, içlerini tutuşyp berdiler wakyrda (H. Derýaýew). wakyrra : wakyrra gülüşmek birden wakyrdaşyp gülmek. Hemmeler wakyrra gülşenlerini duýman galdylar. wakyr-şakyr at. 1. Demir zatlaryň biri- birine degmeginden çykýan sesiň umumy ady. 2. Gerekli-gerekmez zatlar, şakyr-şukur. wakyr-wakyr s.ş. aňl.söz. Köpçülik bolup gülnende çykýan şowhunly ses. Adamlar wakyr- wakyr gülüşdiler. wala at, gepl.d. Köp gepleýän, lakgy, ýaňra. walalaýlabermek [walalaýla:vermek], işl. Walalaýlap başlamak. walalaýlama iş ady. Walalaýlamak ýagdaýy. walalaýlamak işl. Sesine bat berip, ýerliksiz gürlemek. Ol walalaýlap otyr. walalaýlamazlyk iş ady. Walalaýlap gürlemezlik. walalaýlaşmak işl. Birnäçe bolup, wala- wala edişip oturmak. Olar walalaýlaşyp, bir zatlar diýýärdiler. wala-wala at. Sese bat berlip edilýän ýerliksiz gürrüň. Onuň wala-walasy ýatmady. \n\t‣ Wala-wala etmek biderek ýaňramak, samahyllap oturmak. Nunna pälwan gürrüňdeşine gözügidijilik bilen seretdi-de, birden wala-wala edip, Gytja tarap ýöneldi (B. Hudaýnazarow). waleýkim [wa:leýkim], ser. Waleýkimessalam. Waleýkim, gel, Berdi aga, düşek üstünden otur (A. Durdyýew). waleýkimessalam [wa:leýkimessala:m], at. "Salam", "salawmaleýkim" diýip ýüzlenen adamyň salamy alnanda, "özüňize hem salam bolsun" diýen manyda aýdylýan söz. Waleýkimessalam, gelen ýagşy! (H. Ysmaýylow). walla Öz aýdýan zatlaryň dogrudygyny, mamladygyňy nygtamak, ynandyrmak, şonuň ýaly-da biriniň sözüni tassyklamak üçin aýdylýan ümlük. Ýa walla, keýwany, şuny bildiň-ow! (H. Ysmaýylow). \n\t‣Walla kessin gepl.d. özüniň mamladygyny, aýdýan zatlarynyň dogrudygyny subut etmek, tassyklamak, şonuň ýaly-da birine bir zady ynandyrmak üçin aýdylýan aňlatma. Walla kessin şu ýagdaýda, Oýun düşýär, seň ýadyňa (K. Gurbannepesow). wal-wal at, ser. Wala-wala waly [wa:ly], at, k.d. Häkim. Kylar men any walyýy Horasan (Abdysetdar Kazy). waňk-waňk s.ş. aňl.söz. It urlanda we ş.m. ýagdaýda agyrysyna çydaman çykarýan zaryn sesi. Waňk-waňk etmek. waňkyldy [waňkylly], at. It urlanda we ş.m. ýagdaýda agyrysyna çydaman çykarýan zaryn sesiniň ady. waňkyrma iş ady. Waňkyrmak ýagdaýy. waňkyrmak işl. It urlanda we ş.m. ýagdaýda agyrysyna çydaman, waňk-waňk edip çyňsamak. Akbaý yzyndan, göýä diýersiň, kowgy gelýän ýaly, guýrugyny ýamzyna gysyp waňkyryp geldi (B. Annageldiýew). waňkyrmazlyk iş ady. Waňk-waňk etmezlik. waňkyrtmak işl. Urup waňkyrmak derejesine ýetirmek. Ýakymsyz oglan itiň böwrüne daş bilen urup waňkyrtdy. waňkyrybermek [waňkyryvermek], işl. Waňkyryp başlamak. waňkyryş iş ady. Waňkyrmak ýagdaýy. waňkyryşmak işl. Birnäçe it waňkyrmak. Şonda taýagyň jaýdar degenleri waňkyryşyp, dyr- pytrak boldy (R. Gelenow). waňlama iş ady. Waňlamak ýagdaýy. waňlamak işl. 1. Düýäň boýnuna dakylýan düňk waňňyldyly seslenmek. 2. gepl.d. Tükeniksiz gürläp oturmasy düňküň sesi ýaly ýaňlanyp eşidilmek. Emma ejeligimiň dili hatardaky düňküň dili ýaly birsyhly waňlap durýar (B. Kerbabaýew). waňňyr-waňňyr s.ş. aňl.söz. Düýäniň boýnuna dakylýan düňkden we ş.m. çykýan ses. waňňyrdabermek [waňňyrda:vermek], işl. Waňňyrdap başlamak. waňňyrdadybermek [waňňyrdadyvermek], işl. Waňňyrdadyp başlamak. waňňyrdama iş ady. Waňňyrdamak ýagdaýy. waňňyrdamak işl. Düýäniň boýnuna dakylýan düňk waňňyrdyly seslenmek. waňňyrdamazlyk iş ady. Waňňyrdyly ses çykarmazlyk. waňňyrdaşmak işl. Birnäçe zat waňňyrdamak. Agama geljek gyzyň, Düwmesi waňňyrdaşar (Läle). Düýeleriň boýnundan asylan düňkler waňňyrdaşýardylar. waňňyrdatmak işl. Waňňyrdyly seslendirmek, waňňyr-waňňyr etdirip ses çykartmak, waňňyrdy döretmek. waňňyrdy at. Demir gaplaryň we ş.m. biri- birine degmeginden emele gelýän güňleç gaty sesiň ady. waň-waň at. Köplenç, misden ýasalan zatlar biri-birine degende, gaty zat bilen urlanda ýaňlanyp çykýan ses. warak I, syp. gepl.d. Ulanylyşdan galan, könelen, zaýalanan, çagşan, döwük. Oňa bir warak, taşlandy dutar satyn alyp berdiler (N. Saryhanow). \n\n\n WARAK II, at, k.d. Kitabyň, depderiň we ş.m. içindäki kagyzlarynyň biri, tagta kagyz, sahypa. waraklama iş ady. Waraklamak ýagdaýy. waraklamak işl., kön.s. Kitabyň, depderiň we ş.m. sahypalaryny agdaryşdyryp çykmak, gözden geçirmek. Men derrew onuň sahypalaryny waraklap çykdym (N. Saryhanow). waraklamazlyk iş ady. Waraklap çykmazlyk. waraklanmak işl., gep. d. Sahypalary ýekän-ýekän gözden geçirilmek, sahypalara ýekän- ýekän seredilip çykylmak. waraklatmak işl. Kimdir birine kitabyň, depderiň sahypalaryny agdartmak. warakly syp. Sahypaly. Zer warakly, ýüzi gyzyl jezwelli, Okadygym kitap, gurhan, gal indi (Seýdi). warham at. Bulaşyk, bulam-bujar. Köp pakyrlar aglaşyp, geler andan amana, Istäri bar az wagtdan warham bolsa zamana (Magtymguly). warham-tarham : warham-tarham etmek, bulam-bujar etmek, görer ýaly etmezlik. warýant [varyýa:nt], at. Haýsydyr bir zadyň üýtgeşik görnüşi. warýantlaşma [varyýa:ntlaşma], 1. iş ady. Warýantlaşmak ýagdaýy. 2. dil.b. Biri-biriniň ýerine ulanylma. Dürs aýdylyşdaky warýantlaşma. Sözleriň warýantlaşmasy. Stilistik warýantlaşma. warýantlaşmak [varyýa:ntlaşmak], işl., dil.b. Görnüşi üýtgemek; şol bir hyzmaty ýerine ýetirmek üçin bir sözüň ýerine başga söz, ses, goşulma gelmek. warýantly [varyýa:ntly], syp. Warýanty bar bolan. Warýantly aýdylyş. warýantlylyk [varyýa:ntlylyk], at, dil.b. Warýanty barlyk, warýantly bolmaklyk. Morfologik warýantlylyk. wark-wark s.ş. aňl.söz. Gurbaganyň we käbir guşlaryň çykarýan sesi. Gurbagalaryň wark- warky ýatyşdy. warkyldabermek [warkylla:vermek], işl. Warkyldap başlamak (gurbaga hakynda). warkyldama [warkyllama], iş ady. Warkyldamak ýagdaýy. warkyldamak [warkyllamak], işl. 1. Wark- wark edip seslenmek, warkyldyly ses çykarmak (gurbaga, kepderi, gögerçin we ş.m. hakynda). Garaňky düşende gurbagalar warkyldap başlady. 2. Wark-wark edip, gaty ses bilen gülmek. warkyldaşmak [warkyllaşmak], işl. 1. Köp sanlysy warkyldamak. Gijelerine gurbagalar warkyldaşýarlar. 2. gepl.d. Köp adam bolup gaty gülmek. Toýa gelen aýallar warkyldaşyp, ala-ýaz bolşup otyrdylar. warkyldy [warkylly], at. 1. Gurbaga we käbir guşlaryň çykarýan sesiniň ady. Guşlaryň warkyldysy. 2. Gaty çykýan gülki. warlabermek [warla:vermek], işl. Warlap başlamak. Ol uçar duran ýerinde warlaberdi. warlama iş ady. Warlamak ýagdaýy. warlamak işl. War-war edip seslenmek, warryldyly ses çykarmak. Asmandan uçarlaryň warlaýan sesleri eşidilýärdi. warlamazlyk iş ady. Warlaýan ses çykarmazlyk. warra-wurra [warra-wurro], at. Düşnüksiz, gödek äheňde gepleýiş, düşnükli-düşnüksiz sözleýiş. Bular-aýt, biri-birleriniň warra-wurrasyna özleri beri düşünýärmikäler? (B. Kerbabaýew). warryk syp. 1. Gorkak, züwwetdin. Ol gijelerine öýden çykyp bilmeýän barypýatan warrykdy. 2. Ugursyz gürläp ýören. warryklabermek [warrykla:vermek], işl. Warryklap başlamak. warryklama iş ady. Warryklamak ýagdaýy. warryklamak işl. Warryk-warryk edip seslenmek, warryk-warryk edýän ses çykarmak. Kölden gurbagalaryň warryklaýan sesi gelip durdy. warryklamazlyk iş ady. Warryk-warryk etmezlik. warryklaşmak işl. Ýerli-ýerden köpçülikleýin warryk-warryk etmek. Gurbagalar warryklaşýardylar (N. Jumaýew). warryk-warryk s.ş.aňl.söz. Gurbagalar dowamly saz-söhbet edende çykarýan sesi. Kölde gurbagalaryň warryk-warrygyndan başga ses eşidilmeýärdi. warryldabermek [warrylla:vermek], işl. Warryldap başlamak. warryldama [warryllama], iş ady. Warryldamak ýagdaýy. warryldamak [warryllamak], işl. War-war edip seslenmek, war-war etmek. warryldamazlyk [warryllamazlyk], iş ady. War-war etmezlik. warryldaşmak [warryllaşmak], işl. Ýerli- ýerden bilelikde war-war etmek. Olar warryldaşyp, ýüregimize düşdüler. warryldatmak [warryllatmak], işl. War- war edýän ses çykartmak. Ol ertirden bäri traktoryny warryldadyp, ýer sürüp ýör. warryldy [warrylly], at, Traktoryň, uçaryň we ş.m. motory işlän mahalynda emele gelýän güňleç gaty sesiň ady. Uzyn gijeläp traktoryň warryldysy ýatmady. warsaky at. Biderek, boş, bolgusyz, ugursyz- utgasyz (gürrüň). Ýönekeý warsaky gürrüňleriň söýgä, hakyky söýgä öwrülip gidenini özleri-de duýman galdylar (B. Pürliýew). \n\t‣ Warsaky urmak biderek, ugursyz gürrüň etmek. Sen warsaky urmaly bolanda, diliňi kireýine alan ýaly (B. Kerbabaýew). warsakyçy at. Warsaky gürrüňler aýdýan adam. warsyldama [warsyllama], iş ady. Warsyldamak hereketi. warsyldamak [warsyllamak], işl. Warsyldyly ses çykmak, warsyldyly seslenmek (ser. Pörsüldemek). Iňňe onuň elinden warsyldap çümdi. warsyldamazlyk [warsyllamazlyk], iş ady. Warsyldyly ses çykarmazlyk. warsyldatmak [warsyllatmak], işl. Iňňäni, pyçagy teniň bir ýerine, garpyza we ş.m. sokup warsyldyly ses çykarmak. Ol pyçagy garpyzyň böwründen warsyldadyp sokdy. warsyldy [warsylly], at. Bedene iňňe, garpyza pyçak sünjülende we ş.m. ýagdaýda döreýän sesiň ady. war-war : war-war etmek ýogyndan gaty ses bilen gürlemek. was s.ş.aňl.söz. Pökginiň we ş.m. ýeli çykýan wagtynda döreýän ses. waslamak [wasylamak], işl. Was edip ses çykmak. wasp [wasyp], at. Taryp, öwgi. Ylym gerek seniň waspyň ýazmaga (Kemine). waspnama [wasypna:ma], at, edeb. Taryhy wakanyň ýa-da şahsyň hatyrasyna bagyşlanyp ýazylan şygyr. wassyklama iş ady. Wassyklamak ýagdaýy. wassyklamak işl. Ýel berýän we ýel alýan zatdan wassyk-wassyk edip, wassyldyly ses çykmak. Ana açyk bir eýwanda körük wassyklap, kömürden al-ýaşyl ýalyn bulaýlanýardy (B. Kerbabaýew). wassyklamazlyk iş ady. Wassyk-wassyk etmezlik. wassyklaşmak işl. Ýel berýän we ýel alýan zatdan wassyklap ses çykmak ýa-da çykarmak. Ussahanada basylýan körükler wassyklaşyp, ojakdaky demirleri gyzdyrýardy. wassyklatmak iş ady, Wassyk-wassyk etdirip seslendirmek, wassyldyly ses çykartmak. Körügi wassykladyp, ody mazaly güýçlendirdi. wassyklatmazlyk iş ady. Wassyk- wassyk etdirmezlik. wassyklaýyş iş ady. Wassyklamak ýagdaýy. wassyldamak [wassyllama], işl., ser. Wassyklamak. wassyldaşmak [wassyllaşmak], işl., ser. Wassyklaşmak. wassyldatmak [wassyllatmak], işl., ser. Wassyklatmak. wassyldy [wassylly], at. Körük işledilende çykýan sesiň ady. wassyk-wassyk at, Körük basylanda waslap çykýan ýeliň sesi. was-was syp. Haýsydyr bir zat hakynda ýüregiňe dowul düşme arkaly ýüze çykýan psihiki kesel. Was-was adam. Was-was bolmak. Was-was keseli. \n\t‣Was-wasa düşmek aljyramak, başagaý bolmak, özüňi ýitirmek, eliňi-aýagyňy ýitirmek. Daýzam was- wasa düşüp ýören bolaýmasyn (“Edebiýat we sungat”). was-waslyk at. Was-was halda bolmaklyk. was-wasy syp. , ser. Was-was. Şeýle bir was- wasy boldum, edil birden üstüme ýagy döküläýjek ýaly (B. Öwezow). was-wasylyk at. Was-wasy halda bolmaklyk. was-wasyrak [was-wasyra:k], syp. Azda- kände was-wasy. Meniň göwnüme bolmasa, ol was- wasyrak. wasyrdabermek [wasyrda:vermek], işl. Wasyrdyly ses çykyp başlamak. wasyrdamak işl. Wasyr-wasyr edip seslenmek, wasyrdyly ses çykarmak. Üstünden suw guýlan ot wasyrdap öçdi. wasyrdamazlyk iş ady. Wasyr-wasyr edip ses çykarmazlyk. wasyrdaşmak işl. Birnäçe ýerden wasyrdyly ses çykmak (üstüne suw guýlan köz, gor hakynda). wasyrdatmak işl. Wasyr-wasyr etdirip seslendirmek, wasyrdyly ses çykartmak. wasyrdy at. Üstünden suw guýlan otdan, gordan we ş.m. çykýan sesiň ady. wasyr-wasyr s.ş. aňl.söz. Üstünden yzly- yzyna suw guýlan otdan, gordan çykýan sesler waşyrdabermek [waşyrda:vermek], işl. Waşyrdap başlamak. waşyrdama iş ady. Waşyrdamak ýagdaýy. waşyrdamak işl. Hyýar ýaly ter zat agzyňa salnyp çeýnelende waşyr-waşyr edip ses çykmak (ser. Paşyrdamak). waşyrdamazlyk iş ady.. Waşyr-waşyr edýän ses çykmazlyk. waşyrdatmak işl. Waşyr-waşyr edip ses çykartmak, waşyrdyly seslendirmek. Turşy hyýaryny waşyrdadandan soň, Kelhanyň bogazy biraz giňedi (B. Kerbabaýew). waşyrdaýyş iş ady. Waşyrdamak ýagdaýy. waşyrdy at. Ter gök önüm we ş.m. zatlar iýlende emele gelýän sesiň ady. waşyr-waşyr s.ş. aňl.söz. Ter gök önüm we ş.m. zatlar iýlende çykýan ses. watan at. l. Adamyň doglup-dörän ülkesi, önüp-ösen, özüni onuň raýaty hasaplaýan ýurdy; ata watan, ene toprak, dogduk mekan.2. Bir zadyň emele gelen ýeri, mekany. Bu ýerler waharmanyň watany. \n\t‣ Watan tutmak mesgen tutmak, mydamalyk oturymly bolmak, ýurt tutmak. Tutsam ol ýerde watan, ol ýer ki anyň ilidir (Magtymguly). Watan ogly Watanyna jany-teni bilen berlen, oňa hyzmat edýän ýigit, adam. watançy syp. Öz watanyny söýýän, öz watanynyň bähbidi ugrunda göreşiji, öz watanyna, halkyna wepaly (adam). Watançy ýaşlar. watançylyk syp. Watançy bolmaklyk, öz watanyňa we halkyňa, watanyňa wepalylyk. \n\t‣ Watançylyk urşy öz watanyň azatlygy we garaşsyzlygy üçin keseki ýurt basybalyjylaryna garşy alnyp barylýan adalatly uruş. watandaş [watannaş], at. 1. Biri bilen bir watanda, bir ýurtda doglup, önüp-ösen adamlar, ýurtdaş, ildeş. 2. Bir watandan bolan adamlara ýüz tutulyp aýdylýan söz, resmi suratda ýüzlenme şekili. Eziz watandaşlar, toýuňyz toýa ulaşsyn! watandaşlyk [watannaşlyk], at. 1. Watandaş bolmaklyk, bir watandan bolmaklyk, ýurtdaşlyk, ildeşlik. 2. syp. Watandaşa has bolan, watandaşa degişli bolan. Watandaşlyk borjy. watanly syp. Watany bar bolan (adam hakynda). watanparaz syp., ser. Watançy. watanparazlyk at, ser. Watançylyk. Döwlet nyşanlaryna söýgi-muhabbetiň arşa göterilmegi bolsa watanparazlygyň aňrybaş çägi (“Türkmenistan”). watanperwer [watanperwör], syp., ser. Watansöýüji. watansöýüji [watansöýüjü], syp.,ser. Watançy. watansöýüjilik [watansöýüjülük], at, ser. Watançylyk. watansyz syp. Watany ýok (adam hakynda). wawwa [wa:wwo], at, gepl.d. Esasan, çagalaryň dilinde gabat gelip, "agyry" diýen manyny aňladýar. \n\t‣Wawwaňa duz basylan (sepilen) ýaly bolmak oda-köze düşmek, ýanyp-bişip barmak. Iki goragçynyň wawwasyna duz basylan ýaly boldy (“Edebiýat we sungat”). wawwaly [wa:wwoly], syp. Agyryly, ýaraly. \n\t‣ Wawwaly ýerinden tutmak biriniň asgyn, gowşak tarapyny aýtmak, kemçiligini ýüzüne aýtmak; derdini gozgamak. Siz onuň wawwaly ýerinden tutduňyz. Wawwaly ýaly 1) seresaplyk bilen, emaý bilen, ýuwaşlyk bilen. Japbaklar wawwaly ýaly ýörediler (B. Kerbabaýew). 2) ynjyk, näzik. Ol edil wawwaly ýaly. wawwasyz [wa:wwosuz], syp. Wawwasy ýok, wawwasy bolmadyk. waý , üml. Bir zat garaşylyşy ýaly bolmanda, etmelisi ýaly edilmände aýdylýar waý-eý [wa:ý-e:ý], üml. 1. Biriniň bolşuna göwnüýetmezçilik edilip, aýal maşgalalar tarapyndan aýdylýar. Waý-eý, bolan bolşuna bir seret, özüm näme diýmän, ile göwni ýetenok. 2. Waý-eý, endam- janym syrkyrap dur. waýkyrma iş ady. Waýkyrmak ýagdaýy. waýkyrmak işl. "Waý", "waý-waý" diýip, gaty sesli aglamak, gygyrmak. waýkyrmazlyk iş ady. Gaty ses bilen waýkyryp aglamazlyk waýkyrtmak işl. Kimdir birini "waý-waý" diýdirip gygyrdyp aglatmak. waýkyryşmak işl. Ýerli-ýerden waýkyryp aglamak. Oturanlar waýkyryşyp başladylar. waýyrdy at. Ter gök önüm iýlende emele gelýän sesiň ady. waýyrt-waýyrt s.ş. aňl.söz.Ter gök önüm yzly-yzyna dişlenip agzyňa salnanda, çeýnelende döreýän ses. waý-waý üml., ser. Waý. Seniň waý-waýyň ýatmady-la. waý-waýlama iş ady. Waý-waýlamak ýagdaýy. waý-waýlamak işl. Agyry, gorky, gynanç we ş.m. sebäpli waý-waý edip, naýynjar ses etmek, seslenmek Hassa agyrysyna çydap bilmän, waý-waýlap ýatyrdy. waý-waýlamazlyk iş ady. Waý-waýlap, naýynjar gygyrmazlyk. waý-waýlaşmak işl. Ýerli-ýerden waý- waý edişip naýynjar gygyryşmak. waý-waýlatmak işl. Waý-waý etdirip, naýynjar gygyrtmak. waz s.ş.aňl.söz. Mör-möjek çalt uçanda, maşyn gaty ýörände we ş.m. ýagdaýda döreýän ses. \n\t‣ Waz ýasamak maşynly, motorly gyssanmaç, çalt, tiz gitmek, at salmak. Biz oba waz ýasabermeli. wazlabermek [wazyla:vermek], işl. Wazlap başlamak. wazlama [wazylama],iş ady. Wazlamak ýagdaýy. wazlamak [wazylamak], işl. 1. Wazzyldyly ses çykmak, wazyrdamak. 2. göç m. Gaty gitmek, çalt ýöremek, dazlap barmak. Awtobus gara ýoldan wazlap barýardy. 3. Hazlap girmek, hazlap geçmek, hazlamak (ýel, sowuk we ş.m. hakynda). Gapydan sowuk ýel wazlap girýär. wazlamazlyk [wazylamazlyk], iş ady. Wazlap gitmezlik; hazlap girmezlik, hazlamazlyk. wazlaşmak [wazylaşmak], işl. Birnäçe maşyn wazlap gitmek. Maşynlar wazlaşyp geçip dur. wazlatdyrmak [wazylatdyrmak], işl. 1. Wazzyldyly ses çykartmak. 2. Wazladyp sürdürmek (maşyn we ş.m. hakynda). wazlatmak [wazylatmak], işl. 1. Wazzyldyly ses çykarmak. 2. Gaty, batly sürüp gitmek. Ol Toýotasyny wazladyp geçip gitdi. wazyr s, ş. aňl. söz. Birden ýanýan zatlar ot alanda, ýanyp duran ýaga et we ş.m. atylanda, şonuň ýaly-da maşynlaryň çalt hereketinden we ş.m. çykýan ses. wazyrdabermek [wazyrda:vermek], işl. Wazyrdap başlamak. wazyrdama iş ady. Wazyrdamak ýagdaýy. wazyrdamak işl. Wazyrdyly ses etmek, wazyr-wazyr edip seslenmek, wazlamak. Dazyrdap gelýän taýak onuň üstünden wazyrdap geçdi (B. Kerbabaýew). wazyrdamazlyk iş ady. Wazyr-wazyr etmezlik. wazyrdaşmak işl. 1. Ýerli-ýerden wazyr- wazyr edişip sözleşmek. 2. Wazyrdaşyp gitmek (maşyn we ş.m. hakynda). wazyrdatmak işl. Wazyrdyly seslendirip gaty sürmek (maşyn hakynda). wazyrdy at. Birden ýanýan zatlar ot alanda, käbir mehanizmler birden herekete getirilende, şonuň ýaly-da maşynlar ýokary tizlikde hereket edende we ş.m. ýagdaýda emele gelýän sesiň ady. wazyrtda-wazyrt s.ş. aňl.söz. 1. Yzly- yzyna gapdalyňdan ýokary tizlik bilen geçip barýan maşynlardan çykýan sesler. 2. göç.m. Eýläkde- beýläk, çalasyn hereket. wazyrtda-wuzurt s.ş. aňl.söz, ser. Wazyrtda-wazyrt. Maşynlar wazyrtda-wuzurt geçýärdiler. wazyrt-wuzurt s.ş. aňl.söz. 1. ser. Wazyr-wuzur. Olaryň wazyrt-wuzurdy ýatmady. 2. ser. Wazyrtda-wuzurt. wazyr-wuzur at. Çalt we düşnüksiz gepleýiş, sözleýiş. Ol wazyr-wuzur edip, bir zatlar aýtdy-da gidiberdi. wazzyk syp. Sözünde ugur-utga bolmadyk, hazzyk, lakgy (adam). wazzyklabermek [wazzykla:vermek], işl. Wazzyklap başlamak. wazzyklama iş ady. Wazzyklamak hereketi, ýagdaýy. wazzyklamak işl. Wazzy-wuzzy edip geplemek, wazzyk-wuzzuk edip gürlemek, düşnüksiz sözlemek. Sen näme wazzyklaýarsyň? wazzyklamazlyk iş ady. Wazzy-wuzzy edip gürlemezlik. wazzyklaşmak işl. Biri bilen wazzy- wuzzy edişip gürleşmek. Näme belli bir zat aýtman wazzyklaşyp otyrsyňyz! wazzyk-wuzzuk at, ser. Wazzy-wuzzy. Dili agzyna sygmaýan ýaly, wazzyk-wuzzuk gepleýärdi. wazzyldabermek [wazzylla:vermek], işl. Wazzyldap başlamak. wazzyldama [wazzyllama], iş ady. Wazzyldamak ýagdaýy. wazzyldamak [wazzyllamak], işl. Wazzyldyly seslenmek, "waz" edip ses çykmak. Sapa ilki gülleriň arasynda uly zenzele edip, wazzyldap uçup ýören eşek arysyna meňzeş bir möjejigi gördi (N. Esenmyradow). wazzyldamazlyk [wazzyllamazlyk], iş ady. Wazzyldyly ses çykmazlyk ýa-da çykarmazlyk. wazzyldaşmak [wazzyllaşmak], işl. Ýerli- ýerden wazzyldyly ses çykmak. wazzyldatdyrmak [wazzyllatdyrmak], işl. Wazzyldyly ses çykartmak. wazzyldatmak [wazzyllatmak], işl. Wazzyldyly ses çykarmak. wazzyldy [wazzylly], at. Mör-möjek uçan mahalynda, primus we ş.m. zatlar işledilende çykýan sesiň ady. wazzyldyly [wazzyllyly], syp. Wazzyldysy bar bolan. wazzyldysyz [wazzyllysyz], syp. Wazzyldysy ýok, wazzyldysy bolmadyk. wazzy-wuzzurak [wazzy-wuzzura:k], hal. Birneme wazzy-wuzzy. Ol wazzy-wuzzurak gürleýändir. wazzy-wuzzy at. Diýjek zadyny açyk aýdyp bilmeýän adamyň ýa-da ýaş çaganyň düşnüksiz sözleýşi. Wazzy-wuzzy gepläp, çöp döwüp, ýer dyrmalady (N. Pomma). we [we:], Türkmen milli elipbiýiniň "W" harpynyň ady. \n\n\n WE Ugurdaşlygy, deňdeş sözleri, sözlemleri baglanyşdyrmak üçin hyzmat edýän baglaýjy. Ol ýerde ýazlyk bugdaýdan başga düme künji, nohut we gawun-garpyz ýaly ekinler-de emele gelýärdi (A. Gowşudow). webal [weba:l], at, k.d. Günä, ýazyk, Webalyňa men galaryn, gel pajyň bergin, Bezirgen (“Görogly”). Eger ol kyrk günden bärde öläýse, webaly seniň boýnuňa (A. Gowşudow). \n\t‣ Webala galmak zyýana galmak. Ençe webala galan hunhora aşyk bolmuşam (Baýly şahyr). weç at. Derek, ugur, hiç bir jähetden. Aýnanyň soragy Mama hiç bir weçden täsir etmedi (B. Kerbabaýew). \n\t‣Wejiň gaçmak ugruň bolmazlyk, heziliň bolmazlyk. wehim at. Gorky duýgusy, ätiýaç etme, çekinme. Müşgil sapar bolar ölüm sapary, Wehimi çoh bolar, köpdür hatary (Magtymguly). Halal işle, ahyretden wehmiň bar (Magtymguly). \n\t‣Wehim etmek gorkmak, ätiýaç etmek, çekinmek. "Bir şum tapylaram, agtygymyň hemme syryny äşgär eder, bu gudaçylygam bozular" diýip, öz ýüreginden wehim edýärdi (A. Gowşudow). wehimli syp. Gorky duýguly, ätiýaçly, çekinip durýan. Giň ýerde garga deý bolsun wehimli (Magtymguly). wehimlilik at. Wehimli bolmaklyk, wehimi barlyk, wehimsiz dällik. wehimsiz syp. Gorkusyz, wehim etmän. wejera [wejera:], syp.1. Biabraý, masgara. 2. Aýyp, ýaramaz, bolgusyz, gödek mazmunly. Men aýallaryň ýanynda wejera şorta sözleri aýtmaga çekinýärdim (“Edebiýat we sungat”). 3. Görki- görnüşi eleşan, sallam-sajak, betnyşan. Bilmedim, palçyga bulanypmy, nämemi, wejera görnüşi bar. wejeraçylyk [wejera:çylyk], at, ser. Wejeralyk. Ol hiç bir wejeraçylykdan gaýtmaz. wejeralyk [wejera:lyk], at. Wejere halda bolmaklyk, biabraýçylyk, masgaraçylyk. – Hiý, beýle-de bir wejeralyk bolarmy?! – diýip, köşetjek boldy (H. Derýaýew). wekil [weki:l], at. 1. Belli bir tarapyň, ýurduň bähbidini göz öňünde tutýan, garaýşyny beýan edýän, ynanylan adam. 2. Bir halkyň, ýurduň bähbidini gorap, işi, döredijiligi bilen özüni tanadan adam. Kemine zähmetkeş halkyň wekilidir. 3. göç.m. Bir maksat bilen gurama, jemgyýet, edara we ş.m. tarapyndan iberilen adam. Şol ýerde polisiýa bölüminiň wekili bolmaly (“Türkmenistan”). wekilçilik [weki:lçilik], at, ser. Wekillik. \n\t‣ Wekilçilik etmek wekil bolup iş alyp barmak. wekilhana [weki:lha:na], at. Bir halkyň, ýurduň bähbidini gorap saklamak işini alyp barýan edara. Birleşen Milletler Guramasynyň Aşgabatdaky wekilhanasynyň guran bu ýygnagyna ýurdumyzyň ministrlikleriniň hem-de edaralarynyň birnäçesiniň ýolbaşçylary gatnaşdy (“Nesil”). wekillik [weki:llik], at. 1. Wekiliň wezipesini ýerine ýetirmeklik, wekil bolmaklyk. 2. ser. Wekilhana. welaýat [wela:ýat], at. Düzümine birnäçe etrap girýän iri dolandyryş-çäk birligi. Türkmenistanda bäş sany welaýat, ýagny Ahal, Balkan, Daşoguz, Lebap we Mary welaýatlary bar. weli Garşylygy görkezýän baglaýjy. Ýok, ezizim, ýadymdan çykanok weli, sen azajyk pikir edip gör (T. Gurbanow). \n\t‣ Welisi bar emmasy bar, anyk, açyk däl, gümürtik. Onuň aýdýany hem dogrudyr, eje jan, emma hemmesiniň welisi bar. \n\n\n WELI [weli:], at 1. Dini däp-dessurlary yhlas bilen berjaý edýän ýokary dini sowatly, keramatly adam. Öwladyň itini bihal görme, olar welidirler (A. Gowşudow). 2. göç.m. Hemme zady öňünden bilýän, ähli zady öňünden görýän akyldar. Özüni bilen weli (Nakyl). – Ol tüýs bir weli ahyryn – diýip, sözüniň üstüni ýetirdi (“Edebiýat we sungat”). 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Weli bolmasa, welije ol bolmasa, başga biri, ol bolmasa beýlekisi. Aýby ýok, weli bolmasa, welije ederis (N. Pomma). welilik [weli:lik], at. l. Hudaýa ýakyn adam bolmaklyk, weli bolmaklyk. Agam jan, hakykatyň welilige hajaty ýok (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Hemme zady öňünden bilijilik, ähli zady öňünden görüjilik, akyldarlyk. Welilik bilen aýdylan söz. \n\t‣Welilik satmak hemme zady öňünden bilýän kişi bolan bolmak. Ol, hamala o dünýäni görüp gelen ýaly, töweregindäki aksakallara welilik satyp, gürrüň berýärdi (N. Pomma). welin [weli:n], bagl., ser. Weli. welisiremek [weli:siremek], işl. Weli bolan bolmak, özüni weli ýaly öňden görüji edip görkezjek bolmak. welosiped [welsepi:t], at. Tigirleri aýagyň bilen pedala (basgyja) basylyp hereket etdirilýän ulag (ser. Tigir). wena [ve:na], at, lukmanç. Beden agzalaryndan we dokumalardan ýürege gan akdyrýan gan damary. wenezzyna [wenezzyna:], at. Nikasyz doglan, nikasyz doglup kemala gelen, çöpdüýbi. wenger [venge:r], at, ser. Wengerler. Wenger dili. Wenger sungaty. wengerler [venge:rler], at. Wengriýanyň esasy ilatyny düzýän halk, majarlar. wepa [wepa:], at. 1. Birine ýa-da bir zada bolan gatnaşygyňda, borjuňy ýerine ýetirmekde durnuklylyk, sözüňden dänmezlik. Päheý, wadada wepa gaty bolmalydyr (H. Derýaýew). 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Wepasyny görmek hözirini görmek, eşretini görmek. Jepasyny çeken wepasyny görer (Nakyl). Bak, kim wepa görmüş biwepalardan (Magtymguly). wepadar [wepa:da:r], syp., ser. Wepaly. Biz doganlyk dostluga ömürbaky wepadar (J. Ilmyradow). wepadarlyk [wepa:da:rlyk], at, ser. Wepalylyk. Öweziň Görogla we Çandybil halkyna bolan wepadarlygy görkezilýär (“Görogly”). wepaly [wepa:ly], syp. 1. Wepasynda berk durýan, sözünde, wadasynda tapylýan, birine ýa-da bir zada tüýs ýürekden berlip, öz borjuny ýerine ýetirýän, ygtybarly, wepadar. 2. Oglana dakylýan at. wepalylyk [wepa:lylyk], at. Wepaly bolmaklyk, wepasy barlyk. wepalyrak [wepa:lyra:k], syp. Belli derejede wepaly. wepasyz [wepa:syz], syp. Wepasy ýok, wepasy bolmadyk, biwepa. Eger-de Jygaly beg wepasyz bolup çyksa, her wagt hem muny iline ýetirmän, başyny almaga wagt tapylar (“Görogly”). wepasyzlyk [wepa:syzlyk], at. Wepasy ýokluk, wepaly dällik, biwepalyk. wepat [wepa:t]: wepat bolmak aradan çykmak, ölmek. werdiş at. Türgenleşik endigi, endik, köp işlemek netijesinde gazanylan başarnyk. Tur-otura ýarandan soň nätdiler? Ýumuş buýrup işe werdiş etdiler (B. Kerbabaýew). wesýet at. 1. Nesihat, tabşyryk. 2. Adamyň özüniň diri wagtynda mal-mülküni maşgala agzalarynyň näme etmelidigini dilden ýa-da ýazmaça anyklap galdyran tabşyrygy. wesýetnama [wesýetna:ma], at. Ýazmaça wesýet. Ol atasyndan galan wesýetnamany elinde saklap durdy. wesme at. Ösümlikden alnan maddalar garylyp ýasalýan we gaşa çalmak üçin peýdalanylýan gara reňk. Saýat han hem gülgün lybaslar geýip, gaşlaryna wesme goýup, bag seýlige çykdy (“Saýatly – Hemra”). Ýüze gülap sürtüp, wesme gaşynda, Gyrmyz geýip dildarlyga ýeten gyz (Mollanepes). wessalam [wessala:m], Gürrün gutardy; tamam, soňy. Wessalam, söz tamam! (K. Gurbannepesow). wesse at. Jaýyň pürsleriniň arasyna kese goýulýan gysga agaçlar, perwaz. Bu jaýyň wesseleri köp eken. wes-weýran [wes-weýra:n], hal. Bütinleý zaýalanan, doly harap bolan. wes-weýrançylyk [wes-weýra:nçylyk], at, ser. Wes-weýranlyk. wes-weýranlyk [wes-weýra:nlyk], at. Bütinleý weýran bolmaklyk, doly harap bolmaklyk. weşeň-weşeň syp. Üýşüp ýatan, näçe diýseň bar, gereginden artyk, bol, köp (pul hakynda). Pul diýeniň weşeň-weşeň (N. Pomma). weteran [vetera:n], 1. Urşa gatnaşan söweşiji. Beýik Watançylyk urşunyň weteranlarynyň, olaryň ýanýoldaşlarynyň we tylda zähmet çeken weteranlaryň pensiýalarynyň aýda iň ýokary möçberini 638 manat möçberinde bellemeli (“Türkmenistan”). 2. Köp ýyllap zähmet çeken hormatly işgär. Zahmet weterany. weterinar [veterina:r], at. Weterinariýadan ýokary hünärli hünärmen (ser. Mal doktory). weterinariýa [veterinari:ýa], at. Haýwanlaryň kesellerini, şol keselleriň öňüni almagyň we olary bejermegiň usullaryny öwrenýän ylymlar ulgamy. weý Adamyň geň galmaklyk, haýran galmaklyk ýaly içki duýgularyny aňladýan ümlük. "Weý" diýip sypybilmersiň, sen meniň soragyma jogap ber (A. Durdyýew). Weý, möjek dost, seniň habaryň ýokmy? (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n WEÝ [we:ý], üml. "Utan" diýen manyda geňlemegi aňladýan söz (köplenç, çagalaryň dilinde). weýlemek [we:ýlemek], işl. Geňleýändigiňi aňlatmak üçin gollaryňy öňe uzadybrak iki eliňi içine ýumýan ýaly görnüşde çalarak galgatmak (köplenç, çagalaryň dilinde). weýran [weýra:n], hal. Berbat bolan, harap bolan, ýumrulan, ýykylan, zaýalanan, çaşan. Komandir dykgatly göz gezdirende, weýran edilen ýerleri görüpdi (A. Kekilow). weýrançylyk [weýra:nçylyk], at. Ýaşalýan ýerlere, hojalyga, ykdysadyýete ýetirilen uly zyýan, zaýaçylyk, berbatlyk. Eger şeýle itiň bolmasa, onda dogumly, hilegär möjek her gün süriňe çozuş eder, weýrançylyk salar (B. Gurbanow). weýranhana [weýra:nha:na], at. Weýran bolup galan köne şäher, ýumrulyp giden oba we ş.m. harabaçylyk. Atasy Hemraga weýranhanada, mazarystanda we metjitde ýatmagyn diýip, üç sany wesýet edipdi (“Hüýrlukga – Hemra”). weýranlyk [weýra:nlyk], at, ser. Weýrançylyk. Agzalalyk weýranlyga, gedaýlyga sebäp bolýar. weý-weý üml. Bir zada öte geň galanyňda, haýran galanyňda aýdylýar. Weý-weý, beýle zat bolmaz ahyry! (B. Pürliýew). \n\n\n WEÝ-WEÝ [we:ý-we:ý-], üml. Weýläp duran wagty çagalaryň yzly-yzyna aýdýan sözi. weý-weý-eý üml. Biliňi ýazmak üçin dyzyňy epeňde, oturjak bolup durkaň aýdylýar (köplenç, orta, ýokary ýaşlylar hakynda). wezipe [wezi:pe], at. 1. Bir edarada, kärhanada bir işi, borjy ýerine ýetirmek bilen baglanyşykly gulluk. Bu wezipe Annagulynyň depesini göge ýetirdi (A. Durdyýew). 2. Ýerine ýetirilmeli, berjaý edilmeli iş, borç. Wezipäňi berjaý etmek. 3. Bir işi ýerine ýetirmegi, berjaý etmegi talap edýän mesele, hyzmat, tabşyryk, ýumuş. wezipeli [wezi:peli], syp. Bir wezipä, işe, gulluga eýe bolan, wezipesi bar (adam). Haýsy-da bolsa onuň ýokary wezipeli adamlardan biri bolup, jogapkärli orunda işleýäni bellidi (A. Gowşudow). wezipelilik [wezi:pelilik], at. Wezipesi barlyk, wezipeli bolmaklyk. wezipeparaz [wezi:peparaz], syp. Wezipede ulalmagy söýýän, işde ösmäge dalaş edýän, uly wezipelerde bolmagy gowy görýän. wezipeparazlyk [wezi:peparazlyk], at. Wezipeparazyň gylyk-häsiýeti. wezipesiz [wezi:pesiz], syp. Wezipesi ýok, wezipesi bolmadyk. wezir [wezi:r], at. 1. taryh. Patyşanyň we hanlaryň köşgündäki ýokary wezipeli adam; şanyň ýakyn kömekçisi, maslahatçysy. Patyşanyň weziriniň hem bir ogly bar erdi (“Gül – Senuber”). Wezir nadan bolsa, hiç erki bolmaz (Magtymguly). 2. Käbir Gündogar ýurtlarynda ministr. 3. Oglana dakylýan at. wezir-wekil [wezi:r-weki:l], at. Wezir- wekilleriň jemi. Patyşanyň wezir-wekilleri bilen her çen töwella etseler hem bolmady (“Zöhre – Tahyr”). wezirlik [wezi:rlik], at. Weziriň wezipesi, weziriň gulluk derejesi. Tahyryň kakasy Bahyr Babahan patyşa wezirlik edipdir (“Zöhre – Tahyr”). wä [wä:], üml. Bir zatdan gorkanyňda aýdylýar. Ýaýlymjyk "wä" diýip gygyranyny-da duýman galdy (B. Kerbabaýew). wägiribermek [wä:ğirivermek], işl. Duýdansyz ýagdaýda wägirip başlamak. wägirişmek [wä:ğirişmek], işl. Ýerli-ýerden bilelikde wägirmek. Çagalar garaňkyda itden gorkup wägirişdiler. wägirme [wä:ğirme], iş ady. Wägirmek ýagdaýy. wägirmek [wä:ğirmek], işl. Gorkudan ýaňa aýylganç ses edip gygyrmak. Ýüregi ýarylan ýaly wägirip, äpişgeden kürsäp içeri girdi (B. Gulow). wägirmezlik [wä:ğirmezlik], iş ady. Bir zatdan gorkusyna gygyrmazlyk. wägirtmek [wä:ğirtmek], işl. Gorkuzyp, aýylganç gygyrtmak. wäh üml. Gorkuzmak üçin aýdylýar. Mysalaň gursun, "wäh" diýip, ýüregimi ýardyň! wä-iş üml. Ýürek bulandyryjy hapa zady göreniňde aýdylýar. wäk [wä:k], üml. Birden bedeniň bir ýeri agyr- dylanda, awunylanda, bir zada degende we ş.m. ýagdaýlarda aýdylýar. wäşi [wä:şi / wä:şi:], syp. Wäşilik etmegi söýýän adam, degişgen adam, bälçik adam. Ol örän gürrüňçi hem wäşi adam eken. wäşiçilik [wä:şiçilik / wä:şi:çilik], ser. Wäşilik. wäşilik [wä:şilik / wä:şi:lik ], at. Wäşi häsiýetli bolmaklyk, degişgenlik, bälçiklik. Ol wäşilige salyp, meniň sözümi kesdi. wäşisireme [wä:şisireme / wä:şi:sireme], iş ady. Wäşisiremek ýagdaýy. wäşisiremek [wä:şisiremek / wä:şi:siremek], işl. Özüni wäşi adam hökmünde görkezmek üçin wäşilik eden bolmak, wäşi bolan bolmak, wäşilige salmak. wäşisiremezlik [wä:şisiremezlik], iş ady. Wäşisiräp durmazlyk. wäşisireşmek [wä:şisireşmek], işl. Bilelikde wäşisiremek. Adamlar wäşisireşýärdiler. wirus [vi:ru:s], at, lukmanç. Ösümliklerde, haýwanlarda we adamda ýokanç keselleri dörediji. \n\t‣Kompýuter wirusy ser. Kompýuter: kompýuter wirusy witamin [vitami:n], at, lukmanç. Adam we haýwan organizminiň kadaly işlemegini üpjün edýän organiki madda. wiý üml. 1. Bir zat ýatdan çykan ýagdaýynda aýdylýar. Wiý, äýnegimi almandyryn. 2. Geň galynanda, haýran galynanda aýdylýar. Wiý, kakasy, ownuk-uşak zat üçin gatyrganmaweri (B. Kerbabaýew). Wiý, ynha oglumyzam geläýdi! wokzal [wağza:l], at. Aragatnaşyk ýollarynda uly stansiýa, duralga. Demir ýol wokzaly. woleýbol [waleýbo:l], at, sport. Düzgün boýunça topy el bilen ýa-da bilden ýokarda bolan beden agzalarynyň kömegi bilen tordan geçirip, garşydaşyň meýdançasyna düşürmek ýa-da gondurmak maksady bilen oýnalýan sport oýny. woleýbolçy [waleýbo:lçy], at, sport. Woleýbol oýnuny oýnaýan oýunçy. wolfram [volfyra:m], at. Açyk-çal reňkli eremesi kyn agyr metal, himiki element. wow-wow üml. It üýrende çykýan ses. \n\t‣ Wow-wow etmek üýrmek. Garaja güjük wow- wow etdi, Sesi onuň gala ýetdi (Matal). wujut [wuju:t], at, kön.s. 1. Göwre, beden. Wujudyňy bu köňlüm jan diýmişdir (Şah Ysmaýyl). \n\t‣Wujuda gelmek döremek, emele gelmek. wulkan [wulka:n], at, ser. Ýanardag. wüşi [wüşü], syp., gepl.d. Gözi şully, gözüniň kirpigi düşüp, çürşüp duran. wyjyr-wyjyr : wyjyr-wyjyretmek ser. Wyjyrdamak. wyjyrdabermek [wyjyrda:vermek], işl. Wyjyrdap başlamak. wyjyrdama iş ady. Wyjyrdamak ýagdaýy. wyjyrdamak işl. Çalt-çaltdan düşnüksiz geplemek, wyjyr-wyjyr edip gürlemek (çaga hakynda). Ol enaýyja wyjyrdady. wyjyrdamazlyk iş ady. Wyjyr-wyjyr edip gürlemezlik. wyjyrdaşmak işl. Ýerli-ýerden bilelikde wyjyrdamak. Daşarda çagalaryň wyjyrdaşýan sesleri eşidilýärdi. wyjyrdy at. Çalt-çaltdan düşnüksiz geplenende ýüze çykýan sözleýiş. wyždan [wyžda:n], at. Daş-töweregiňdäki adamlaryň, jemgyýetiň öňünde özüňi alyp barşyň babatynda ahlak jogapkärçiligi duýgusy. \n\t‣Wyždanyňy satmak wyždanyň tersine nädogry hereket etmek, adamkärçilik sypatyňy ýitirip, nädogry iş görmek, ynsabyňy ýitirmek. wyždanly [wyžda:nly], syp. Wyždany bar bolan. wyždanlylyk [wyžda:nlylyk], at. Wyždany barlyk, wyždanly bolmaklyk . wyždanlyrak [wyžda:nlyra:k], syp. Belli derejede wyždanly. wyždansyz [wyžda:nsyz], syp. Wyždany ýok, wyždany bolmadyk. wyždansyzlyk [wyžda:nsyzlyk], at. Wyždany ýokluk, wyždansyz bolmaklyk. wysal [wysa:l], at. Duşma, duşuşma, gowuşma (antonimi: hijran hem-de pyrak). Ajy aýralyk ýamandyr, wysaly dilär göwnüm (“Görogly”). Wysala doýmak olmaz, hijrana dözmek olmaz (Magtymguly). \n\t‣ Wysal bolmak (olmak) duşmak, duşuşmak. Ugradym Ylýasa, Hyzr oldy wysal (Magtymguly). wyzlamak [wyzylamak], işl., ser. Wyzzyldamak. wyzlaşmak [wyzylaşmak], işl., ser. Wyzzyldaşmak wyşy-wyşy at. Pyşyrdalyp edilýän gürrüň; gulaga eşidilýän hyşy-wyşy. Wyşy-wyşyňyzy goýsaňyzlaň. wyzyrdabermek [wyzyrda:vermek], işl. Wyzyrdap başlamak, wyzyrdama iş ady. Wyzyrdamak ýagdaýy. wyzyrdamak işl. Wyzyrdyly ses çykmak, wyzyr-wyzyr edip seslenmek (köplenç, siňek, ary we ş.m. uçan ýagdaýynda). wyzyrdamazlyk iş ady. Wyzyrdap uçmazlyk. wyzyrdaşmak işl. Ýerli-ýerden wyzyr- wyzyr edip uçmak. wyzyrdy at, ser. Wyzzyldy. wyzyr-wyzyr : wyzyr-wyzyr etmek ser. Wyzyrdamak. wyz-wyz : wyz-wyz etmek ser. Wyzzyldamak. Bir siňek wyz-wyz edip gelipdir-de, Soltansöýüniň ýüzüne gonupdyr (“Myraly”). wyzzyldabermek [wyzzylla:vermek], işl. Wyz-wyz edip başlamak. wyzzyldama [wyzzyllama], iş ady. Wyzzyldamak ýagdaýy. wyzzyldamak [wyzzyllamak], işl. Wyz- wyz etmek, wyz-wyz edip seslenmek. Siňek wyzzyllaýar. wyzzyldamazlyk [wyzzyllamazlyk], iş ady. Wyz-wyz etmezlik. wyzzyldaşmak [wyzzyllaşmak], işl. Köpçülikleýin wyz-wyz etmek. Bal arylar gül üstünde wyzzyldaşýardylar. wyzzyldy [wyzzylly], at. 1. Siňegiň we käbir mör-möjekleriň uçýan wagtynda ganatyny here- ketlendirende çykýan sesiň ady. 2. göç.m. Bolgusyz iňirdi. Wyzzyldyňyzy bes ediň! y [y:], Türkmen elipbiýiniň ýigrimi sekizinji harpy. ybadat [yva:dat], at. Hudaýa gulluk etme, doga, namaz okama. Dilaram hudaga şükür kylyp, ybadatga meşgul boldy (“Melike – Dilaram”). \n\t‣ Ybadat eýlemek hudaýa gulluk etmek, namaz okamak. ybadathana [yva:datha:na], at. Ybadat edilýän, hudaýa tagzym edilýän, doga okalýan ýörite jaý. Asly hany hammama äkidip, zynat berip, ybadathanaga alyp bardylar (“Asly – Kerem”). ybaly [y:va:ly], syp., ser. Ibaly. Türkmen bolsa, kesekä boýun egenden, boýnunyň oňrulanyny ybaly görýän halk! (B. Kerbabaýew). Men it sarkydyny içip sagalanymdan, ölenimi ybaly görerin (B. Kerbabaýew). ybarat [yva:rat], Bir ýa-da birnäçe zatdan durýan, bir topar zady öz içine alýan. ybrat [yvrat], at. 1. Görelde, öwüt-nesihat. Siz şondan ybrat alyň, dowla düşmäň, näme karara gelseňiz, maslahat bilen geliň, müwessa goýuň! (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Geň galma, haýran galma. Her bir zähmetiň netijesine ybrat-görelde bilen bak (“Edebiýat we sungat”). ygal [yğal], at. Gar, ýagyş we ş.m. görnüşinde asmandan ýagýan ýagyn. Şu ýylyň ýazy amatly geldi, ygalam ýeterlik ýagdy (“Türkmenistan”). ygally [yğally], syp. Köp ýagynly, ýagmyrly. ygallyk [yğallyk], syp. Köp ýagynly, ýagmyrly, ýagyn köp ýagýan, ýere köp ygal düşýän, ygally. Ygallyk ýyl. ygalsyz [yğalsyz], syp. Gar-ýagmyr ýagmaýan, ýagynsyz, gurak. Ygalsyz ýylda suw gelmeýäni üçin, jar taňkyrap galardy (“Edebiýat we sungat”). yglan [yğla:n]: yglan etmek bir habary köpçülige äşgär etmek, ýaýratmak, hemmeler biler ýaly etmek. ygrar [yğra:r], at. Bir zat barada berlen söz, wada, lebiz, messep, äht. ygrarly [yğra:rly], syp. Ygrary bolan, sözünde durýan, messepli, lebizli. Bu gün halkymyz Türkmenistanyň Konstitusiýasynda kesgitlenen mizemez hukuklaryna daýanyp, Magtymguly Pyragynyň agzybir, parahat, oňşukly ýaşamak baradaky ündewlerine ygrarlydygyny subut etdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). ygrarlylyk [yğra:rlylyk], at.Ygrary barlyk, lebizlilik. Ygrarlylyk türkmene mahsus häsiýetdir. ygrarsyz [yğra:rsyz], syp. Ygrary ýok, ygrary bolmadyk, messepsiz. Ygrarsyz adam. ygrarsyzlyk [yğra:rsyzlyk], at. Ygrary ýokluk, messepsizlik. ygşyldama [yğşyllama], iş ady. Ygşyldamak ýagdaýy. ygşyldamak [yğşyllamak], işl. Şemala ýuwaşja seslenip, kadaly yrgyldamak (köplenç, maýsa, bugdaý we ş.m. hakynda). Ygşyldap oturan maýsalar. ygşyldamaklyk [yğşyllamaklyk], iş ady. Ygşyldamak ýagdaýy. ygşyldaşmak [yğşyllaşmak], işl. Köp zat ygşyldap seslenmek. Ýapraklaryň parça-parça, Ygşyldaşar, ak jöwenim! (M. Garryýew). ygşyldatmak [yğşyllatmak], işl. Ygşyldyly ses döretmek. Ýuwaş öwüsýän ýumşajyk ýel ekinleri ygşyldadýardy (R. Seýidow). ygşyldaýyş [yğşyllaýyş], iş ady. Ygşyldamak ýagdaýy. ygşyldy [yğşylly], at. Ýeliň we ş.m. täsiri sebäpli agaçdyr ösümlik ýapraklarynyň biri-birine degmegi netijesinde döreýän sesiň ady. Bu sapar gelmedi ýaňky çygşyldy, Diýdim çöp-çalamlar edýär ygşyldy (N. Pomma). ygtybar [yğtyva:r], at, ser. Ynam. Ärden gitse ygtybarlar, Sowar ondan dosty-ýarlar (Magtymguly). Diýgen sözlerime hiç kim ynanmaz, Il içinde ygtybarym ýok meniň (Kätibi). ygtybarly [yğtyva:rly], syp. Ynamly, ynamdar, ygtybary bar bolan. ygtybarlylyk [yğtyva:rlylyk], at, ser. Ygtybary barlyk, ygtybarsyz dällik. ygtybarsyz [yğtyva:rsyz], syp. Ygtybary ýok, ygtybary bolmadyk. Hak, pygamber, halk bizardyr, Düýbi ygtybarsyz ärden (Magtymguly). Ygtybarsyz pelek, biwepa dünýä, Saňa gelen Gylyç jany neýlediň? (Talyby). ygtybarsyzlyk [yğtyva:rsyzlyk], at, ser. Ygtybary ýokluk, ygtybarly dällik. ygtykat [yğtyka:t], at, k.d. Bir düşünjä bolan ynanç, ynam. Didaryň görmesem, tutarmen ýasyň, Ygtykadym bol, başyňa döneýin! (Kätibi). ygtymat [yğtyma:t], at, k.d. Ynam, ynanç, daýanç. Zerre ygtymatym galmady janda (“Şasenem – Garyp”). ygtyýar [yğtyýa:r], at. 1. Bir zada bolan erk. Ol meseläni çözmäge meniň ygtyýarym ýok. 2. Rugsat, razylyk. Ygtyýar berseňiz, jogapdan öňürti bir soragym bar! (“Myraly”). ygtyýarly [yğtyýa:rly], syp. 1. Bir zada hak-hukugy, ygtyýary bolan, erki bolan, hakly. Men erkli döwrüň ygtyýarly ýigidi bolup, näme üçin öz pikirimi, öz islegimi oňa mälim edip bilemok? (B. Kerbabaýew). 2. Rugsat edilen, rugsatly. Ygtyýarly bolsaňyz, baga girip bilersiňiz. ygtyýarlylyk [yğtyýa:rlylyk], at. Ygtyýary, erki barlyk. Ol ruhy älemine ygtyýarlylyk etjek bolup synanyşdy, emma başarmady (G. Kulyýew). ygtyýarsyz [yğtyýa:rsyz], syp. 1. Ygtyýary, erki ýok, ygtyýar berilmedik, erksiz. Ygtyýarsyzlyk onuň elini baglaýardy.2. Öz erkine, ygtyýaryna bagly bolmadyk, biygtyýar. Myradyň gara gözlerinden ygtyýarsyz ýaş akdy (B. Kerbabaýew). 3. Rugsatsyz, bidin, idinsiz, izinsiz. Ol okuwdan ygtyýarsyz galypdyr. ygtyýarsyzlyk [yğtyýa:rsyzlyk], at, Ygtyýary, erki, rugsady ýokluk, ygtyýarly dällik, ygtyýarly edilmedik. ygym-sagym [y:ğym-sa:ğym], syp., hal. 1. Her ýerde biri. Ygym-sagym gara öýler, Kimi dagyň düýbünde (A. Alamyşow). 2. Käwagt biri. Ýol bilen ygym-sagym barýanlar-a bar. ygyş [y:ğyş], at. Ýeliň, şemalyň urmaýan ýeri, yk, ygyşga. ygyşak [y:ğyşak], at. Yk tarap, ýel degmeýän tarap, ygyşga. Olar ullakan jaýyň ygyşagynda otyrdylar. ygyşga [y:ğyşğa], at, gepl.d., ser. Ygyşak. ygyşlama [y:ğyşlama], iş ady. Ygyşlamak ýagdaýy. ygyşlamak [y:ğyşlamak], işl., gepl.d., ser. Yklamak. ygyşlamaklyk [y:ğyşlamaklyk], iş ady. Ygyşlamak ýagdaýy. ygyşmak [y:ğyşmak], işl. 1. Ýeliň, şemalyň ugruna galgaşmak, gaýyp gitmek (birnäçe ýeňil zat hakynda). Gulpaklary iki gulagynyň üstüni ýapyp, ýele ygyşyp durýardy (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Işsiz, bikär aýlanyşyp ýörmek, enteşip ýörmek. yhlas [yhla:s], at. Birine ýa-da bir işe bolan janypkeşlik, höwes, ak ýüreklilik bilen garaýyş. yhlasly [yhla:sly], syp. Birine ýa-da bir işe tüýs ýürekden ýapyşýan, işini janypkeşlik bilen ýerine ýetirýän. Yhlasly işlemek. Okuwyňa yhlasly ýapyşmak. Yhlasly adam. yhlaslylyk [yhla:slylyk], at. Yhlasy barlyk, yhlasly bolmaklyk. Işde yhlaslylyk öňe ýöredýär (A. Salyh). yhlassyz [yhla:ssyz], syp. Yhlasy ýok, yhlasy bolmadyk. Işe yhlassyz ýapyşmak. yhlassyzlyk [yhla:ssyzlyk], at. Yhlasy ýokluk, yhlasy bolmazlyk. yhhymmyl at, ser. Hymmyl. Ýaşkak yhhymmyl kakardyk. yhsan [yhsa:n], at, k.d. Ýagşylyk, haýyr iş, haýyr-yhsan, haýyr-sahawat. \n\t‣ Yhsan etmek (eýlemek) ýagşylyk etmek. Eýleýip yhsan, sogap algyl ujyz (Azady). yk [y:k] I, at. Jaýyň, haýatyň we ş.m. ýel, şemal degmeýän tarapy. Dükanyň yk tarapynda bolsa gumuň üstünde suwa batyrylan küşt esgisi ýazylgydy (A. Gowşudow). \n\t‣ Ygyndan turmak düşünişmek. \n\n\n YK [y:k] II, at. Süriniň başyny çekýän jaňly teke maly, serke. ykbal [ykba:l], at. 1. Kysmat, ýazgyt, täleý, takdyr. 2. Durmuş, ýaşaýyş şertleri. Frontuň ykbaly halk kömegine baglydy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ykbalyna sogan dogramak biriniň durmuşyna, bagtyna erbet zyýan ýetirmek. Şol ses şol sekuntda onuň ykbalyna sogan dogrady (B. Kerbabaýew). ykbaldaş [ykba:llaş], at. Ykbaly, ýazgydy birmeňzeş, kysmatdaş. Ykbaldaş bolmak. ykbaldaşlyk [ykba:llaşlyk], at. Ykbaldaş bolmaklyk, ykballary meňzeş bolmaklyk. ykbally [ykba:lly], syp. Ykbala eýe bolan, kysmatly. ykdyrmak [y:kdyrmak], işl. 1. Ýeliň ugruna gaýdyryp goýbermek. 2. Ýeliň ugruna galgatmak (saç we ş.m. hakynda). Ýüpek gulpaklaryny ykdyryp ýele, Çagajyklar oýnaýarlar enaýy (B. Seýtäkow). ykdysady [ykdysa:dy], syp. Ykdysadyýete degişli. ykdysadyýet [ykdysa:dyýet], at. 1. Jemgyýetçilik-ykdysady önümçilik gatnaşyklarynyň jemi. 2. Halk hojalygy, onuň ýagdaýy (ýurt, etrap we ş.m. boýunça). Aragatnaşyk serişdeleriniň ykdysadyýeti. 3. Önümçilik, hojalyk işleriniň bir pudagyny öwrenýän ylym, ders. Ykdysadyýet okuwy. ykdysatçy [ykdysa:tçy], at. Ykdysadyýet boýunça hünärmen. ykgyn [y:kgyn], at. Ýeliň ygyna ýygnanan ownuk saman. ykjam hal. 1. Örän ýerbe-ýer, jaýlaşykly; jebis, ynjalykly. Pökgen tirsegini ýassyga ykjam ornaşdyrdy-da, sag eli bilen murtlaryny sypalaşdyrmaga başlady (A. Gowşudow). 2. Berk, pugta, mazaly. Nebitçiler öz işlerini şeýle berk tutanlary, şeýle ykjam guranlary üçin, hiç bir harasat olara päsgel berip bilmeýärdi (B. Kerbabaýew). ykjama [y:kjama], iş ady. Ykjamak ýagdaýy. ykjamak [y:kjamak], işl. 1. Ýeliň ugruna çalaja galgamak, ýelkildemek, pasyrdamak. Onuň başyndaky ýaglygy şemala ykjaýardy. 2. Bikär ykmak, biderek gezmek, söw-söw syryp ýörmek. Eýläk-beýläk ykjamaňy azalt (A. Badaýew). ykjamlama iş ady. Ykjamlamak ýagdaýy. ykjamlamak işl. Ykjam etmek, ýerbe-ýer etmek, tijemek. Men bagt atyna jylaw saldym ykjamlap, indem ol aty nähili islesem, şoň ýalam çapýan! (“Edebiýat we sungat”). ykjamlamaklyk iş ady. Ykjamlamak ýagdaýy. ykjamlanmak işl. Özüňi ykjam ýagdaýda tutmak. Ähli güýjümi jemläp ykjamlandym (R. Gelenow). ykjamlaşmak işl. Ykjam bolup başlamak, tijenip başlamak. Hojamuhammet arslan bu sözden soň ykjamlaşdy (B. Seýtäkow). ykjamlaýyş iş ady. Ykjamlamak ýagdaýy. ykjamlyk at. Ykjam ýagdaýda bolmaklyk. ykjaşmak [y:kjaşmak], işl. Ýeliň, şemalyň ugruna çalaja galgaşmak. Gowaçanyň depesinde bolsa ýaşyl güller ykjaşýar (B.Kerbabaýew). Ozal ýaşyl donly baýryň, depäniň, Ykjaşar şemala sary otlary (A. Kekilow). ykjatmak [y:kjatmak], işl. Ýele, şemala çalaja galgatmak. Ýaz semaly ykjatdy Üstündäki mawudyn (K.Gurbannepesow). ykjaýyş [y:kjaýyş], iş ady. Ykjamak ýagdaýy. yklama [y:klama], iş ady. Yklamak ýagdaýy. yklamak [y:klamak], işl. 1. Bir zadyň ygynda durmak, yk ýerde bolmak. Garakelle haýdan-haý süriniň o başyna ylgady-da, yklap gelýän goýunlary sürüşmäge başlady (B. Annageldiýew). 2. Birini pena edinmek, hossar tutunmak, hemaýat isläp, biriniň ýanyna gelmek. Ol daýylaryny yklap, goňşy obadan göçüp geldi. yklamaklyk [y:klamaklyk], iş ady. Yklamak ýagdaýy. yklaşmak [y:klaşmak], işl. Yk, ýel düşmeýän ýerde üýşüşip durmak. Oglanlar jaýlaryň güneşinde yklaşyp durdular. yklatdyrmak [y:klatdyrmak], işl. Ýel düşmeýän ýerde, ykda saklatmak. yklatmak [y:klatmak], işl. Ýel düşmeýän ýerde, ykda saklamak. yklaýyş [y:klaýyş], iş ady. Yklamak ýagdaýy. yklym [ykly:m], at. 1. Gadym zamanlarda Gündogar ýurtlarynyň ýaşalýan ýerleriniň şertli bölegi. Yklym perizady sen, Gamgyn köňlüm şady sen, Sen bir yşkyň ody sen, Men pakyr perwanasy (Zelili). 2. Hemme tarapy ýa-da hemme tarapy diýen ýaly deňizler, okeanlar (ummanlar) bilen gurşalan örän uly gury ýer giňişligi. Iki sany uly yklymyň – Aziýanyň we Ýewropanyň çatrygynda ýerleşen Türkmenistan asyrlaryň hem-de müňýyllyklaryň sepgidinde asudalygyň we durnuklylygyň gyşarnyksyz utgaşmagy bilen tapawutlanýan döwlet düzgüniniň özboluşly nusgasyny dünýä görkezdi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). \n\t‣ Ýedi yklym gadym zamanlarda Gündogar ýurtlarynyň ýaşalýan ýerleriniň ýedi sany şertli bölegi. Pyragy diýr, ýedi yklym, çöl galar (Magtymguly). Iş bitiren adyňyz ýedi yklyma ýaýrandyr (Mätäji). ykma [y:kma], iş ady. Ykmak ýagdaýy. ykmak [y:kmak], işl. 1. Ýeliň ugruna galgamak, gaýmalamak, hereket etmek. Asmanda bölejik bulutlar ygýardy (A. Gowşudow). 2. Biderek entäp ýörmek, söw-söw syryp ýörmek. Ol okuw sagadyny gutarandan soň, gapyçy tazy ýaly ygýardy (A. Gowşudow). ykmaklyk [y:kmaklyk], iş ady. Ykmak ýagdaýy. ykmalamak [y:kmalamak], işl., gepl.d. Ýuwaş ýöräp, gezim etmek, gezmelemek, iki-baka ýöremek. Şol mahal öýden çykan bir gara salgym bolup, oýan-buýan ykmalady-da, bu ikisiniň yklap duran diwaryna ýakynlaşdy (A. Gowşudow). ykmalaşmak [y:kmalaşmak], işl. Gezim edişip, gezmeleşip ýörmek, onda-munda bilelikde gezim etmek. ykmanda [y:kmanna], at. 1. Öýsüz-öwzarsyz entäp ýören, sergezdan. Ykmanda köpek. 2. gepl.d. Söw-söw syryp ýören, biderek entäp ýören. Biz siziň ýaly işsiz, ykmanda däl (“Edebiýat we sungat”). 3. gepl.d. Gezende, gezegen. Beýle ykmanda bolma, wagtragynda öýüňe köwlenerler. ykmandalyk [y:kmannalyk], at. Ykmandanyň bolşy, ýagdaýy. Belli bir käriň başyny tutman, ykmandalyk edip ýörmek bolmaz. ykrar [ykyra:r]: ykrar etmek 1) dogry, hakyky diýip bilmek, tassyk etmek. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň juda kitaphon hem okumyş adamdygyny dünýä jemgyýetçiligi ykrar edýär (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk). 2) karar etmek, makul bilmek, makullamak. Hatyjany Mömine bermegi ykrar edip, toýa başlapdyr (N. Pomma). ykrarly [ykyra:rly], syp., ser. Ygrarly. ykrarlylyk [ykyra:rlylyk], at, ser. Ygrarlylyk. Adamy wepalylyk, lebizlilik, ykrarlylyk duýgusy bezeýär. ykrarnama [ykyra:rna:ma], at. Ýygnaklarda ara alnyp maslahatlaşylmak netijesinde kabul edilen karar, kararnama. ykrarsyz [ykyra:rsyz], syp., ser. Ygrarsyz. Yssy beren köpek ýegdir, Uýatsyz, ykrarsyz ärden (Magtymguly). ykrarsyzlyk [ykyra:rsyzlyk], at. Ykrary ýokluk, ykrarsyz bolmaklyk, ygrarsyzlyk. Ykrarsyzlygyňy görkezmek. ykryk [ykyryk], at. 1. Ösümliklerde bolýan garabaş keseli; 2. Agajyň şahalarynda mör-möjekleriň ören içi gurçukly gozasy. ykryklama [ykyryklama], iş ady. Ykryklamak ýagdaýy. ykryklamak [ykyryklamak], işl. Ykryk keseli bilen kesellemek (ösümlik hakynda). ykryklamaklyk [ykyryklamaklyk], iş ady. Ykryklamak ýagdaýy. ykryklatmak [ykyryklatmak], işl. Ykryk keselini ýokuşdyrmak. ykryklaýyş [ykyryklaýyş], iş ady. Ykryklamak ýagdaýy. ykyrdama iş ady. Ykyrdamak ýagdaýy. ykyrdamak işl. Ykyrdyly ses çykmak, ykyrdyly seslenmek (gar, gaty gowy ýuwlan eşik hakynda). Öz aýaklarynyň astynda ykyrdap ýatan doň garyň sesini eşidýärdiler (A. Gowşudow). ykyrdamaklyk iş ady. Ykyrdamak ýagdaýy. ykyrdaşmak işl. Ykyrdyly seslenmek (gar, gaty gowy ýuwlan eşik hakynda). ykyrdatmak işl. Ykyrdap duran etmek, ykyrdyly ses çykartmak. Şu sabynyň hili gowy eken, eşikleri ykyrdadaýypdyr. ykyrdaýyş iş ady. Ykyrdamak ýagdaýy. ykyrdy at. Ykyrdap çykýan sesiň ady. ykyşak at. Şemal degmeýän ýyly ýer. ykyşga [y:kyşğa], at, ser. Ykyşak. ylahy [yla:hy], at. "Hudaýym, Allam, Taňrym" diýen manydaky birine bir zat arzuw, alkyş edilende ulanylýan söz. Ylahym, müň ýaşa çynar, Saýaňa gyzlar geleýdi (“Görogly”).Ylahy, aýalsyzlygy Görkezmesin hiç musulmana (Magtymguly). ylahym [yla:hy:m], hal, gepl.d. Hemişe, elmydama. Ylahym ýamanlyk ýüzüni görmäsiň, eden ýagşylygyň hudaýdan gaýtsyn! ylahyýet [yla:hyýet], at. Hudaý hem-de din baradaky taglymat. ylalaşdyrmak [yla:laşdyrmak], işl. 1. Tersleşen adamlary ýaraşdyrmak. – Biz oňşup bilmeýäris – diýende, Bahar oňa: – Bizi ylalaşdyraýsana – diýip ýalbarýar (K. Jumaýew). 2. Bir mesele boýunça iki tarapy ylalaşyga getirmek. ylalaşdyryjy syp. Ylalaşdyrýan, ylalaşdyrmagy guraýan. Aşgabat – ylalaşdyryjy merkez, hemişelik Bitarap ýurduň paýtagty. ylalaşma [yla:laşma], iş ady. Ylalaşmak ýagdaýy. ylalaşmak [yla:laşmak], işl. Biriniň pikirine goşulmak, biriniň pikiri bilen razylaşmak. ylalaşmaklyk [yla:laşmaklyk], iş ady. Ylalaşmak ýagdaýy. ylalaşmazlyk [yla:laşmazlyk], iş ady. Ylalaşyga gelmezlik. ylalaşyk [yla:laşyk], at. 1. Bir mesele boýunça iki tarapyň barlyşygy, razylygy. 2. Belli bir mesele boýunça özara baglaşylan şertnama. ylalaşykly [yla:laşykly], syp. Ylalaşyk gazanylan, ylalaşyga gelnen. Ylalaşykly edilen iş gowy bolar. ylalaşyksyz [yla:laşyksyz], syp. Ylalaşygy ýok, ylalaşygy bolmadyk. Ylalaşyksyz öýüň gelni ogurlyk eder (Atalar sözi). ylalaşyksyzlyk [yla:laşyksyzlyk], at. Ylalaşygy ýokluk, ylalaşykly dällik, ylalaşygy bolmadyk. ylalaşylmak [yla:laşylmak], işl. Belli bir iş, ýagdaý, mesele we ş.m. hakynda razylaşmak. ylaýta-da [yla:ýta-da], "Aýratyn hem", "has hem", "aýratyn-da", "has-da" diýen ýaly manyda ulanylýan söz. ylaýym [yla:ýym], at, ser. Ylahym. Ol günleriň geçdigi bolsun, ylaýym (M. Seýidow). ylaýyk [yla:ýyk], syp., gepl.d., ser. Laýyk. ylgama [ylğama], iş ady. Ylgamak ýagdaýy. ylgamak [ylğamak], işl. 1. Aýagyňy ýerden çalt-çaltdan galdyryp, bir ugra çalasyn hereket etmek, ýüwürmek, ýortmak. Nedirguly ylgap barýardy (N. Jumaýew). 2. göç.m. Bir işi bitirmek üçin jan çekmek, zähmet çekmek. Seni adam edip ýetişdirmek üçin, baý, ugruňda ylgandyryn-a. ylgamaklyk [ylğamaklyk], iş ady. Ylgamak ýagdaýy. ylgaşlamak [ylğaşlamak], işl. Kä ylgap, kä çalt ýöräp, öňe hereket etmek; ýakyn aralykda çalarak ylgamak. Aman şol yzyň ugruny syryp, ylgaşlap başlady (B. Soltannyýazow). ylgaşmak [ylğaşmak], işl. 1. Bir topar bolup bilelikde ylgamak. Ýakynrakda bolup eşiden adamlar ylgaşyp gaýtsalar-da, wagtynda ýetişip bilmediler (H. Derýaýew). 2. Ylgamakda ýaryşmak. Oglanlar biri- birinden ozjak bolup ylgaşdylar. ylgaşyk [ylğaşyk], at. Ylgamaklyk. Ol aýal oglum ylgaşyga gatnaşýar diýip öwünýär. ylgatdyrmak [ylğatdyrmak], işl. Ylgatmaga mümkinçilik bermek, ýol berdirmek. ylgatmak [ylğatmak], işl. Ylgamaga mejbur etmek; ylgamaga mümkinçilik bermek. – Bar-da eşegi suwa ýak! – diýip, Gurbany iki ýana ylgadýardy (A. Durdyýew). ylgaw [ylğow], at, 1. Çalt ädimläp ylgama (adam hakynda). Raýyşdan düşdi-de, ylgawyna gelip öýe girdi (N. Pomma). 2. Ylgaşyk arkaly geçirilýän ýaryş. \n\t‣ Ylgawyňy ýazdyrmazlyk säginmän, durman ylgap gitmeklik. Ol oglan ylgawyny ýazdyrman, bularyň ýanyna gelip ýetdi (B. Pürliýew). ylham at. Ruhy göteriliş, joşgun, hyjuw. \n\t‣ Ylham etmek hyjuw bermek, joşgun bermek. Ylham etdi möwlam maňa (Magtymguly). ylhamlylyk at. Ylhamy barlyk, ylhamly bolmaklyk. ylhanat [ylha:nat], at. 1. Nejis, ýigrenji, pis. Olaryň biri burunlak, agzynda ýeke dişi ýok, kellesi saňňyldawuk, bir ylhanat kempir ekeni (N. Pomma). 2. göç.m. Gaty köne, egne geýer ýaly däl. Kimden galan ylhanat, ogşuk bahaly içmek (Kemine). ylkyramak işl., gepl.d. Näzirgemek, syrkawsyramak, ýaramadyksyramak, eljiremek, jögülik etmek. ylla [ylla:], kön.s. Edil, hut, agyn, tüýs. Wagtyň özi ylla bir uçup barýan guş ýaly, neneňsi geçenini-de aňşyryp bolmaýar (A. Nazarow). yllat at, k.d. Kesel, dert. Kanagat barça yllatyň dowasy (Sopy Allaýar). Bir gün bolar, yllat goýar janyňda, Ömrüňde ugraşyp gezseň şum bilen (Magtymguly). ylmy syp. Ylmyň ýörelgelerine esaslanýan, ylmyň talaplaryna laýyk bolan, ylma degişli. Men ony size diňe bir tejribe bilen däl-de, ylmy deliller bilen tassyklaýaryn (B. Kerbabaýew). Ylmy makala. Ylmy iş. Ylmy maslahat. ylmy-barlag [ylmy-va:rlağ], at. Ylmy taýdan geçirilýän derňew, barlag, ylmy-derňew. ylmy-derňew [ylmy-derňöw], at, ser. Ylmy-barlag. Umuman, pagta barasynda ylmy- derňew işleri kän geçirilýär (B. Kerbabaýew). ylmylyk [ylmy:lyk], at. Ylmyň ýörelgelerine esaslanmaklyk, ylmyň talaplaryna laýyklyk, ylmy häsiýetlilik. ylykdyrmak işl., gepl.d. Kimdir birini özüňe gaty öwrenişdirmek. ylym at. 1. Tebigatyň, jemgyýetiň we pikirlenmäniň ösüşindäki kanunalaýyklyklar hakyndaky bilimler ulgamy we daşky dünýä täsir ediş ýollary, şeýle hem bilimleriň aýry-aýry pudaklary. 2. Adamyň okamak ýa-da durmuş tejribesi arkaly alan bilimi, sowady, düşünjesi. Ylym almak – iňňe bilen guýy gazmak (Atalar sözi). ylymdar [ylymda:r], syp., ser. Ylymly. Ylymdar adam. ylymly syp. 1. Bilim, ylym derejesi ýokary, bilimli, ylymdar. Ylymly adam. 2. Sowatly, düşünjeli. Obanyň hemme gyzlarynyň Bahar ýaly ylymly bolmaklaryny arzuw etdiler (A. Gowşudow). ylymlylyk at. 1. Ylymy barlyk, ylymly bolmaklyk. 2. Sowatlylyk. Ylymlylyk adamyň dünýä- garaýşyny giňeldýär. ylymsyz syp. Ylymy ýok, ylymy bolmadyk. ylymsyzlyk at. Bilimi, ylymy ýokluk, ylymly dällik, bilimsizlik. Ylymsyzlyk nadanlykdyr. ymam [yma:m], at. 1. Dine, şerigata ýolbaşçylyk edýän we metjitde namaz okaýanlaryň öňünde durýan adam. 2. Oglana dakylýan at. ymamlyk [yma:mlyk], at. 1. Ymamyň wezipesi, ýagdaýy. Sähet işanyň ymamlygynda hersi öz namazlygynda hatarlaýyn durup namaz okanlaryndan soň, özara her babatdan gürrüň ederdiler (N. Pomma). 2. Ymama dahyly bolan. Meniň ymamlyk işim çykdy. ymarat [yma:rat], at. Uly jaý, beýik bina. ymgyr [ymğyr], syp. 1. Ýaýlyp ýatan, aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän, giden, uly, giň, çäksiz. Küýsedi ol gözel ýary, Ymgyr çölde ýok karary (Ç. Aşyrow). 2. Sansyz-sajaksyz, ummasyz. Ymgyr köp zat. ymmat at. Bir dine, mezhebe uýýan adamlar, halk. Muhammet Mustafa ymmaty özüm, Ýetişer günleriň geldi, ezizim (“Saýatly – Hemra”). Mynajat dagyna çykan, Ymmatyň çyragyn ýakan, Pygamber hyrkasyn geýgen, Weýis hem ötdi ogulsyz (“Hüýrlukga – Hemra”). ymsyndyrmak [ymsynnyrmak], işl. Ymsynmagyna sebäp bolmak, ymsynmagyna getirmek. Gowurmanyň ýakymly ysy Kyýasy ymsyndyrdy (N. Jumaýew). ymsynma iş ady. Ymsynmak ýagdaýy. ymsynmak işl. Görüp duran zadyňy iýesiň gelmek. Süýji, şireli iýmite ymsynýany üçin, diňe dodaklaryny ýalaýardy (B. Kerbabaýew). Sen bir zatdan ymsynyp, basyk bolupsyň (“Nesil”). ymsynmaklyk iş ady. Ymsynmak ýagdaýy. ymsynyş iş ady. Ymsynmak ýagdaýy. ymsynyşmak işl. Birnäçe adam bilelikde ymsynmak. Ymsynyşyp oturmak. ymtylma iş ady. Ymtylmak ýagdaýy. ymtylmak işl. 1. Bir zatdan hantama, tamakin bolup garaşmak, göz dikmek. Daşarda ymtylyp seredip otyr (“Görogly”). 2. Bir zady göz öňünde tutmak, amala aşyrmagy maksat edinmek, bir zady ýerine ýetirmäge çalyşmak. Sen hemme aýdylan zady gönümel manysynda düşünmäge ymtylýarsyň (B. Kerbabaýew). ymtylmaklyk iş ady. Ymtylmak ýagdaýy. ymtylyş iş ady. Ymtylmak ýagdaýy. ymtylyşmak işl. Birnäçe bolup ymtylmak. ymykly syp. Çynlakaý, düýpli, pugta, mazaly. Ymykly işe girişmek. Oba gelmek ýüregiňde bar bolsa, ymykly göçüp gel. ymyzganmak [ymyzğanmak], işl. Az wagtlyk uklamak, çala irkilmek. Dogrusyny aýdanda Nabat eje şol süýji hyýal bilen ymyzganypdy (A. Gowşudow). ynam at. Biriniň birine ýa-da bir zada bolan gatnaşygyna esaslanan, ak ýürekliligine, açyk göwünliligine, dogruçyllygyna, ynsaplylygyna ýa-da bir zadyň dogrulygyna, nädogrulygyna bolan ynanç, esas, abraý. \n\t‣ Ynam bildirmek ynanmak. Ynam etmek ynanmak.Ynam etmeseňiz sözüme meniň, Görkezeýin, düşüň yzyma meniň! (A. Salyh). ynamdar [ynamda:r], syp. 1. ser. Ynamly 1. Ol özüne ynamdar adam gözleýärdi. 2. göç.m. Berk, tutanýerli, gaýduwsyz, ygtybarly. Jonnuk batyr ynamdar jogap gaýtardy (B. Kerbabaýew). ynamdarlyk [ynamda:rlyk], at, ser. Ynamlylyk. – Bu ýerde her haýsyňyzyň bitiren işiňiz aýnada görnen ýaly görkezilipdir – diýip, özüniň hasap kartasyna ynamdarlyk bildirmek bilen öňki ornunda oturdy (A. Gowşudow). ynamly syp. 1. Ynam edilýän, ynam edip bolýan, janyňy ynanyp bolýan, ygtybarly, ynamdar. 2. Edýän hereketiniň dogrulygyna ynam bilen garaýan, ynanýan. Işe ynamly ýapyşmak. Ynamly bolmak. ynamlylyk at. Ynama mynasyplyk, ynançlylyk, ähtibarlylyk, ynamdarlyk. Şol tarapa ynamlylyk bilen ýöräp ugrady (N. Jumaýew). ynamsyz syp. 1. Ynamy ýok, ynamy bolmadyk. Durmuşda ynamsyz ýaşamak kyn. 2. Ynama mynasyp bolmadyk, ynamy ödemeýän, ynam edip bolmaýan, ynanar ýaly däl. Ol şol sekuntda Bossana ynamsyz garan bolsa, häzir ol Bossanyň pikiri bilen razylaşdy (B. Kerbabaýew). ynamsyzlyk at. Ynamly dällik, ynamy ýokluk. Seniň ynamsyzlyk bilen bakyşyň, beýle sözler aýdyşyň maňa agyr degýär (B. Seýtäkow). ynanç at, ser. Bir zada bolan ynamly garaýyş, ynanmak duýgusy. \n\t‣ Ynanç haty 1). Biriniň ynam bildirip, öz adyndan başga birine bir zat almak we ş.m. üçin beren resmi haty. Eger mümkin bolsa, men şol ynanç hatyny görmekçi (N. Geldiýew). 2). Bir ýurda bellenen ilçiniň şol ýurduň häkimiýetine gowşurýan resmi haty. ynançly [ynanyşly], syp. Bir zada, birine ynanjy bar, ynanýan. Ynançly adam. Ynançly ýaşamak. ynançlylyk [ynanyşlylyk], at. Ynanjy barlyk. Ony siziňkiler alypdyr! – diýip, ynançlylyk bilen aýtdy (B. Seýtäkow). ynançsyz [ynanyşsyz], syp. Ynanjy ýok, ynanjy bolmadyk. ynandyrmak [ynannyrmak], işl. Biriniň bir zada ynanmagyny gazanmak. Sözüniň üstünde gaty berk durdy, Ahyrda ussany berk ynandyrdy (Ý. Nasyrly). ynanjaň syp. Aýdylýan her bir zada aňsatlyk bilen ynanýan. Ynanjaňyň kellesi – tereziniň pellesi (Nakyl). Mämmet sadaraga-da, deşli, ynanjaň adamdy (A. Durdyýew). ynanjaňlyk at. Ynanjaň bolmaklyk, ynanjaňyň gylyk-häsiýeti. Pökgen, bu taýda seniň ynanjaňlygyňdan başga hiç bir günäň ýok (A. Gowşudow). ynanma iş ady. Ynanmak ýagdaýy. ynanmak işl. 1. Bir zada, birine ynam etmek. Gowulyk boljakdygyna ynanmak. Halka ynanmak. 2. Haýsydyr bir zady hakykat hökmünde kabul etmek. Dostunyň aýdan sözlerine ynandy. \n\t‣Janyňy ynanmak biriniň özüň babatynda diňe adalatly hereket etjekdigine, özüňe ýamanlyk etmejekdigine ynam etmek. Onuň janyny ynanýan ýekeje dosty bardy. ynanmaklyk iş ady. Ynanmak ýagdaýy. ynanylmak işl. Ynam edilmek, ynanç bildirilmek. Amanat-da bolsa, bize ynanylyp, bize tabşyrylandyr (H. Derýaýew). ynanyş iş ady. Ynanmak ýagdaýy. ynanyşmak işl. 1. Biri-biriňe ynanmak. Bir gapydan örjek bolsaňyz, ynanyşmak hökmandyr. 2. Birnäçe bolup bir zada ynanmak. Emma hemmämiziň ynanyşymyz ýaly, peýdaly çekişmeler gurlar (“Edebiýat we sungat”). ynha [ynha:], "Ine" manysynda ulanylýan görkezme çalyşmasy. ynjalma [y:njalma], iş ady. Ynjalmak ýagdaýy. ynjalmak [y:njalmak], işl. 1. Agyrydan, gahar-gazapdan, degen urgudan, tolgunmadan we ş.m. ýagdaýlardan soň rahatlanmak, köşeşmek. Neneň, birneme ynjalýarmyň? 2. Birinden ýa-da bir zatdan arkaýyn bolmak, biri ýa-da bir zat hakynda alada, ünji etmäňi goýmak. Ene çagajygy bäri bakansoň, ynjalan ýaly boldy. ynjaltmak [y:njaltmak], işl. Ynjalykly etmek. Seniň gürrüňiň meni birneme ynjaltdy. ynjalyk [y:njalyk], at. Howsala ýokluk, aladasyzlyk, rahatlyk. Göwni ynjalyk tapdy. Meniň ynjalygym ýok. \n\t‣ Ynjalygyny gaçyrmak rahatlygyny bozmak, aladaly ýagdaýa salmak, ünjä goýmak. ynjalykly [y:njalykly], syp. 1. Ynjalygy bolan, ynjalyk tapan halda bolmaklyk 2. Ýerleşikli, ornaşykly. Çagalar ýerde ynjalykly oturyp, erteki diňleýärdiler (A. Durdyýew). ynjalyklylyk [y:njalyklylyk], at. Ynjalykly ýagdaý, ynjalylygy barlyk, ynjalykly halda bolmaklyk, aladaly dällik, ünjüsizlik, rahatlyk. Ynjalyklylyk okaýan, işleýän, döredýän adam üçin iň zerur zatdyr. ynjalyksyz [y:njalyksyz], syp. Ynjalygy ýok, ynjalygy bolmadyk. Ynjalyksyz adam. ynjalyksyzlandyrmak [y:njalyksyz- lannyrmak], işl. Ynjalyksyz ýagdaýa salmak. Siziň ähli teklipleriňizi diňlänimden soň, meni bir zat ynjalyksyzlandyryp başlady (B. Seýtäkow). ynjalyksyzlanma [y:njalyksyzlanma], iş ady. Ynjalyksyzlanmak ýagdaýy. ynjalyksyzlanmak [y:njalyksyzlanmak], işl. Howsalaly ýagdaýda bolmak, bir zady ünji edinmek, aladalanmak. Ussa meniň ynjalyksyzlanýandygymy duýup, özüçe göwünlik berdi (G. Kulyýew). ynjalyksyzlyk [y:njalyksyzlyk], at. Ynjalygy ýokluk, ynjalykly dällik, ynjalykly bolmazlyk. Gapy her sapar açylyp-ýapylanda, Magtymguly başyny galdyryp, daşaryk ynjalyksyzlyk bilen garaýardy (G. Kulyýew). Ýeke galan Aman ynjalyksyzlyk zerarly krowatyň üstünde eýlesine- beýlesine agdarynanda, otagyň içi dym-dyrslykdy, hiç ýerden ses-üýn eşidilmeýärdi (“Garagum”). ynjalyş [y:njalyş], iş ady. Ynjalmak ýagdaýy. ynjalyşmak [y:njalyşmak], işl. Ýuwaş- ýuwaşdan birneme ynjalmak, ynjalyk tapmak, az- kem rahatlanmak. Oglanlar-da gowurdysyny kesip ynjalyşypdylar (B. Gurbanow). ynjama I, II, iş ady. Ynjamak ýagdaýy. ynjamak I, işl. 1. Birinden göwnüň galmak, göwne degilmek. 2. Ezýet çekmek, azap görmek, horlanmak. Siziň maşgalaňyzyň azajyk ynjajak ýerinde men özüm hem razy däl (H. Derýaýew). \n\n\n YNJAMAK II, işl. Yslanyp, zaýalanyp başlamak (et, süýt, gatyk hakynda). ynjamaklyk I, II, iş ady. Ynjamak ýagdaýy. ynjaşmak işl. Biri-biriňi ynjatmak, göwnüni ýykmak. Goňşymyz bilen ajaşan, ynjaşan ýerimiz ýokdur. ynjatmak I, işl. Biriniň göwnüni ýykmak, göwnüne degip, azar bermek. Sen meni şeýle bir ynjatdyň, şol ynjy uzak wagtlap meniň ýadymdan çykar öýdemok (B. Kerbabaýew). \n\n\n YNJATMAK II, işl. Zaýalamak, yslandyrmak (et, gök önümler we ş.m. hakynda). ynjaýyş I, II, iş ady. Ynjamak ýagdaýy. ynjy at. Birinden ynjamakdan ýürekde galýan ruhy nähre, azar, ezýet. Melikäniň häzir ejesiniň göwnüne degesi gelenokdy, ynjysyny içinde saklajak bolup çalyşýardy (G. Kulyýew). ynjydylmak işl. Biriniň göwnüne deglip, azar berilmek. ynjyk syp. 1. Aýdylan gaty-gaýrym sözi götermeýän, göwnüne alagan. Nar diýilýän agaç gaty ynjyk ösümlikdir (A. Gurbanow). 2. Howanyň amatsyz şertlerine çydamsyz, näzik. ynjyklyk at. 1. Ynjyk häsiýetli bolmaklyk. Ol sähelçe zada ynjyklyk etmäge başlaýar. 2. Howanyň amatsyz şertlerine çydamsyzlyk, näziklik. Gowaçanyň ynjyklygy hem çaganyňky ýalydyr. ynkylap [yňkyla:p], at, taryh. Bir synpyň häkimiýeti zorluk bilen ele almagyna alyp barýan jemgyýetçilik-syýasy gatnaşykdaky düýpli agdarylyşyk, rewolýusiýa. ynkylapçy [yňkyla:pçy], at, taryh. Ynkylaba gatnaşyjy, rewolýusioner. yns [ynys], at. Adamzat, ynsan. Ynsmysyň, jynsmysyň? (“Türkmen halk ertekileri”). ynsan [ynsa:n], at. Umuman, adam nesli, adam. ynsançylyk [ynsa:nçylyk], at, ser. Ynsanlyk. Ol ynsançylyk häsiýetini ýitirip, gapynyň agzynda nähili bolup duranyny bilmeýärdi (A. Durdyýew). ynsanlyk [ynsa:nlyk], at. Ynsana mahsus bolan häsiýet, adamkärçilik. Eger kalbynda bir ynsanlyk wyždany bar adam bolsa, beýle sözleri çekip çydamazdy (A. Gowşudow). ynsanperwer [ynsa:nperwör], at. Adam mertebesine sarpa goýýan, ynsansöýer. ynsanperwerlik [ynsa:nperwörlük], at. Ynsansöýüjilik, ynsany gowy görüjilik häsiýeti. Ynsanperwerlik, açyklyk, din erkinligi, beýleki halklaryň medeniýetine sarpa goýmak ýaly ýörelgeler türkmen häsiýetiniň esasyny düzýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). ynsanyýet [ynsa:nýet], at. Adamzat, adam nesli. ynsanyýetçilik [ynsa:nýetçilik], at, ser. Ynsanyýetlik. Ýazyjy ynsanyýetçiligiň sypatyny öz gahrymanlarynyň hereketi arkaly gyzykly suratlandyrypdy (“Garagum”). ynsanyýetlik [ynsa:nýetlik], at. Adamkärçilik, adama mahsus bolan gylyk- häsiýetlilik. Haýyr-hümmete gadyr goýmagam uly ynsanyýetlikdir. ynsap [ynsa:p], at. Jemgyýetiň öňünde ýa-da aýratyn halatda ahlak jogapkärçilik duýgusy, adalatly içki duýgy, wyždan. Adamyň ynsaby sap bolmaly. \n\t‣ Ynsap etmek her bir zatda özüňden başga adamyň-da paýynyň bardygyny nazarda tutup, adalatlylyk etmek. ynsaply [ynsa:ply], syp. Ynsap edýän, ynsaby bar bolan. Ynsaply aşyny iýer, ynsapsyz – başyny (Nakyl). ynsaplylyk [ynsa:plylyk], at. Ynsaby barlyk, ynsap etmeklik; wyždanlylyk. ynsapsyz [ynsa:psyz], syp. Ynsabyny ýitiren, ynsaby bolmadyk. Ynsapsyz – imansyz (Nakyl). ynsapsyzlyk [ynsa:psyzlyk], at. Ynsaby ýokluk, ynsaply dällik, ynsapsyz bolmaklyk. yns-jyns [ynys-jynys], at. 1. Ynsan we jyn. Döw periniň, ynsyň-jynsyň patyşasy, Soltan bolan şa Süleýman, şypa ber? (Magtymguly). 2. göç.m. Adam-gara, janly-jandar; hiç kim. Meýdanda yns- jyns ýokdy. yňdarma 1. iş ady. Yňdarmak ýagdaýy. 2. syp. Biriniň nädogry sözüne ynanyp, gepine gidip, garaşylmadyk zat diýýän, käte bolsa bijaý hereket etmägä taýyn (adam hakynda). Ol yňdarma adamdy. 3. göç.m. Köp adam üýşen, mähellesi ýetik (ýer). Yňdarma märekäniň daşyna bir aýlanýar (“Watan”). yňdarmak işl., gepl.d. 1. ser. Eňtermek. Ol gorsanyp, demlengi çäýnegi yňdaryp göýberdi. 2. Bir zada ynandyrmak, yrmak. 3. Münüp barýan ulagy bilen eňmek, eňtermek. Gülaýym hem gylyjyny syryp, Gyraty onuň üstüne yňdardy (“Görogly”). yňdarmaklyk iş ady. Yňdarmak ýagdaýy. yňdarmalyk at. Yňdarma häsiýetli bolmaklyk. Şu yňdarmalygym gursun (N. Baýramow). yňdarylmak işl, gepl.d. 1. Bir tarapa eňterilmek, ýykylmak, agdarylmak. Eger Aýna oňa söýget berip durmadyk bolsa, ol ýene arkanlygyna yňdarylyp gitjekdi (B. Kerbabaýew). 2. Bir zada ynanylmak, aýdylan gepe yrylmak. Mama Umsagülüň sözüne bütinleý yňdaryldy (B. Kerbabaýew). 3. Bir tarapa ulagly çalt gitmek, eňmek. Atlaryny şaýlap, bular hem yzlaryndan yňdaryldylar (“Görogly”). 4. göç.m. Güýçli bulanyp akmak, agdar-düňder bolup akmak. Suw yňdarylyp gitdi. yňdaryş iş ady. Yňdarmak ýagdaýy. yňma iş ady. Yňmak ýagdaýy. yňmak işl., gepl. d. Bir ugra gönükmek, eňmek, gitmek. yňmazlyk iş ady. Bir ugra gönükmezlik, eňmezlik, gitmezlik. Söýdürsemem, söýen ýara yňmadym (G. Şagulyýewa). yňňy-daňňy at. Ýarawsyzlyk sebäpli aýdylýan zeýrenç. Oglumyň yňňy-daňňysy galyp baranok-da, keselden saplanyp bilenok. yňňyl-çyňňyl at, ser. Yňňyldy. Yňňyl- çyňňylyňy bes et! yňňyldama [yňňyllama], iş ady. Yňňyldamak ýagdaýy yňňyldamak [yňňyllamak], gepl.d.işl.1. Närazylyk, nägilelik bildirmek, zeýrenmek, yňňyl- çyňňyl etmek, iňňillemek. Ol yňňyldap, meni bizar etdi. 2. gepl.d. Agyryňa çydaman, iňlemek. seslenmek. Näsag bütin gijäni yňňyldap geçirdi. yňňyldaşmak [yňňyllaşmak], işl., gepl.d. 1. Birnäçe bolup yňňyldamak, iňňildemek. 2. Birnäçe adam bilelikde iňlemek. yňňyldatmak [yňňyllatmak], işl., gepl.d. Yňňyldar ýaly etmek, iňlemäge mejbur etmek. yňňyldaýyş [yňňyllaýyş], iş ady. Yňňyldamak ýagdaýy. yňňyldy [yňňylly], at, gepl.d.. Närazylyk, nägilelik, agyry sebäpli çykýan sesiň ady, iňňildi. yňramaz at. Alty ýaşdan geçen goýun. yp-yssy syp. Ýylylyk, gyzgynlyk derejesi ýokary, gaty yssy. yrada [yra:da], at. 1. Niýet, isleg, arzuw, meýil, erada. Öňki eden yradasy bolmansoň, Gaýtdy gadam urup ýene yzyna (R. Seýidow). 2. Höküm, buýruk, emir. Allanyň yradasy bilen bolýan zatlar. yra-dara syp., ser. Yraň-daraň. Ol agyr keselden soň öý işlerine yra-dara gymyldap ugrady. yrak syp. Daş, uzak, alys. Näzli dilber, bir dilegim bar saňa, Aýdaýyn arzymy yrakda durma (Mätäji). yralama iş ady. Yralamak ýagdaýy. yralamak işl. Birini ýa-da bir zady eýläk beýläk birnäçe gezek çalaja hereketlendirmek. Demirgazykdan öwüsýän mymyk şemal, gowaçalary çalaja yralaýardy (Ö. Abdyllaýew). yralamaklyk iş ady. Yralamak ýagdaýy. yralaşdyrmak işl. Birini ýa-da bir zady eýläk-beýläk birnäçe gezek yralap çykmak; hemmesini yralamak. Dikilen sütünleri yralaşdyryp görmek. yralaşmak işl. Birini ýa-da bir zady yramaga kömekleşmek. yralatdyrmak işl., ser. Yralatmak. yralatmak işl. Yralamak işini başga birine etdirmek. yralaýyş iş ady. Yralamak ýagdaýy. yrama iş ady. Yramak ýagdaýy. yramak işl. Birini ýa-da bir zady gymyldatmak, eýläk-beýläk hereket etdirmek. Mylaýym şemal gök otlaryň başlaryny çalaja yraýardy (A. Nazarow). \n\t‣ Yrap görmek biri bilen gepleşmek arkaly bir zady biljek bolmak, biriniň pikirini bilmäge çalyşmak. yramaklyk iş ady. Yramak ýagdaýy. yrandyrmak [yrannyrmak], işl. Iki ýana yraň atdyrmak, yralatmak. yranjyramak işl. Yraň atmak, wagtal- wagtal ýuwaşja yranmak, eýläk-beýläk çaýkanjyramak. Onýança şar gara murty burum- burum bolup duran pyýada yranjyrap içeri girdi (G. Kulyýew). yranmak işl. 1. Ikibaka, eýläk-beýläk hereket etmek, ýaýkanmak. Agaçlaryň başlary yranýardy. 2. Titremek, sarsmak, goduklamak (ýer hakynda). Kyrk sekizde ýer yrananda ol oglanjykdy. yranyşmak işl. Birnäçe zat eýläk-beýläk hereketde bolmak; ýaýkanyşmak, bilelikde yranmak. Düýe üstünde yranyşyp barýanlar seýrekdi (B. Kerbabaýew). yraň : yraň atmak ser. Yranmak. Ýigit gözgyn yraň atyp barýardy, Gün öýle ýerine ýetip barýardy (B. Hudaýnazarow). yraň-daraň syp. Ýuwaşlyk bilen, ýuwaşja, assa-ýuwaş, zordan, yra-dara. Bakyýew yraň-daraň edip, zordan öýüne ýetdi (G. Gurbansähedow). yraňkyrlamak işl. Yrmaga, razy etmäge golaýlamak, "yrdym" diýen ýaly edip goýmak. Kömek aga bolsa aýaly bilen gepleşip, ony ahyrsoňy yraňkyrlady (N. Saryhanow). yraýyş iş ady. Yramak ýagdaýy. yrdyrmak işl. Birini bir zada razy etdirmek, boýun boldurmak. Ol şeýle bir häsiýetli adamdy, yrdyrar ýaly däldi. yrga [yrğa], syp. 1. Yranyp duran, gymyldap duran. Daglaryň başy yrga, Doganym müner ýorga, Çyk içerden gelneje, Doganyma ýaglyk sarga (Halk döredijiliginden). 2. göç.m. Messepsiz, tutanýerli däl, durnuksyz (gylyk-häsiýet hakynda). Onuň ýüpüniň üstünde odun goýarlyk ýokdur, yrgadyr. yrgaý [yrğaý], at. Dagda bitýän gyrymsy berk agaç. Çeşmäniň ýakalary dagdan, garadolan, yrgaý, injir, nar, böwürslen ýaly gyrymsy agaçlardan doly (Ç. Aşyrow). yrgyldama [yrğyllama], iş ady. Yrgyldamak ýagdaýy. yrgyldamak [yrğyllamak], işl. 1. Iki ýana çala gymyldamak, yranmak. Öwsen şemala agaçlaryň başy yrgyldaýardy. 2. Ýuwaşja hereket edip ýöremek. Agyr ýükli otly yrgyldap gidip barýardy. Garryja adam gumak ýoluň gyrasy bilen yrgyldap gelýärdi. \n\t‣Yrgyldap ýörmek ýuwaş-ýuwaş işläp, gezip ýörmek, gün-güzeran görmek. yrgyldamaklyk [yrğyllamaklyk], iş ady. Yrgyldamak ýagdaýy. yrgyldaşmak [yrğyllaşmak], işl.1. Birnäçe zat bilelikde yrgyldamak. Ösüp oturan beýik agaçlaryň başy şemala çalaja yrgyldaşýardy. 2.Ýuwaşja hereket edişip ýöremek (birnäçe zat ýa-da adam hakynda). 3. gepl.d. Çalaja ýöräp gitmek. Uzyndan hortap garry adamlar uly ýoluň boýuny syryp, yrgyldaşyp barýardy. yrgyldatmak [yrğyllatmak], işl. Bir zady iki tarapa yralamak, ýaýkamak. Bir gün bu agajyň düýbüne bir pil gelip, agaja oýkanyp, agajy yrgyldadypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). yrgyldy [yrğylly], at. Yranmak netijesinde emele gelýän hereket. yrgyn [yrğyn]: yrgyn atmak iki baka çala yranmak. Çybşyl, çybşyl, çybşyldap, Yrgyn atýar iki ýan (B. Kerbabaýew). yrlamak işl., gepl.d. Kimdir birini, bir zady küýsäp, şony aýdym edinmek, zarynlamak, zeýrenmek. Garry ene şäherde ýerlemän, obama – öýüme gitjek diýip, haçan görseň yrlap oturandyr. yrlaşmak işl. Birnäçe bolup yrlamak. Yrlaşyp oturmak. yrma iş ady. Yrmak ýagdaýy. yrmak işl. Birini bir zada ynandyryp, razy etmek, boýun etmek; öz tarapyňa çekmek. Men gyza sala salaýyn, Hem özüm yrjak bolaýyn (Ç. Aşyrow). yrmaklyk iş ady. Yrmak ýagdaýy. yrs [yrys], at. Az zady bahana edýän, barypýatan dannagyç, her bir zadyň aňyrsyna ýetýänçä seljerýän. Men onuň ýaly yrs adamy henize çenli gören däldirin. yrsarama [yrsa:rama], iş ady. Yrsaramak ýagdaýy. yrsaramak [yrsa:ramak], işl. Bir zatdan bahana gözlemek, bahana aramak. yrsaramaklyk [yrsa:ramaklyk], iş ady. Yrsaramak ýagdaýy. yrsaraşmak [yrsa:raşmak], işl. Birnäçe bolup yrsaramak. Awy oňmasa, awçy haly teň bolar, Yrsaraşyp, biri-birine jeň bolar (Seýdi). yrsaratmak [yrsa:ratmak], işl. Biriniň yrsaramagyna ýol bermek, mümkinçilik bermek; yrsarar ýaly etmek. Ýersiz ýere ony beýdip öz öýüň orruk ortarasynda yrsaradyp oturmasana. yrylmak işl. 1. Bir zada, meselä razy bolmak. 2. Synyp, gowşap, ýykylyp başlamak. yrylmazlyk iş ady. 1. Yrylmak katdyna ýetmezlik. 2. Synmazlyk. Döwletiňiz yrylmasyn! yrym at. Bir zady, hereketi, alamaty ýagşylyga ýormak däbi. Mähriban enäniň yrym edip beren gyrmyzy çäýnegi Aýna uzak ýollara hemra boldy (“Türkmenistan”). yrymçy at. Yrym edýän, yryma ynanýan adam. Gandym awçy yrymçylaryň gürrüňini kesä çekdi (A. Gowşudow). yrymçylyk at. Yrym etmeklik, yryma ynanmaklyk. Başga yrymçy aýallaryň ony görende yrymçylygy ýadyndan çykyp gidýärdi (A. Durdyýew). yryswa [yryswa:], syp. Masgara. Kätibi diýr, galdyk ah bilen dada, Biz yryswa bolduk ýakyna-ýada (Kätibi). \n\t‣Ile yryswa etmek iliň öňünde masgara etmek. yryş iş ady. Yrmak ýagdaýy. yrýa [yrýa:], at.1. Zaýa, isrip. Nahary yrýa etmäň. 2. Biderek, boş, netijesiz. Çaklarsyň, göýä bir akyl derýasy, Aýdanda sözüniň bolmaz yrýasy (A. Kekilow). yrýasyz [yrýa:syz], syp. Zaýasyz, isripsiz. Şu günler bar bolan hasyly yrýasyz ýygnamak bilen geljek ýylyň hasyly üçin hem alada edýäris (“Türkmenistan”). ys [y:s], at.1. Maddanyň, jisimiň ysgamak arkaly kabul edilýän aýratynlygy. Gülüň hoşboý ysy. 2. gepl.d. Ölen adam ýatlanyp edilýän sadaka. Ogullary her anna agşamy ene-atasyny ýatlap, gapysynda ys edýär. ysaç at. Bir zady gapjap tutmak, gysmak üçin demirden ýasalan gysgyç, gysaç. Eli ysaçly biri gyzaran demri sandalyň üstünde goýup, taýly gezek eýlesine-beýlesine agdarýardy (B. Kerbabaýew). Ol özüniň ullakan ysajy bilen bir düňelek demri körügiň üstünde goýup, körügini basýardy (A. Gowşudow). ysgaldylmak [y:sğaldylmak], işl. Bir zadyň ysy aldyrylmak, ys alar ýaly etmek. Derman ysgaldylandan soň, Rahman ýerinden galyp, eýläk- beýläk gezmelemäge başlady (“Edebiýat we sungat”). ysgama [y:sğama], iş ady. Ysgamak ýagdaýy. ysgamak [y:sğamak], işl. Bir zadyň ysyny almak üçin burnuňy ýakynlaşdyryp dem almak. ysgamaklyk [y:sğamaklyk], iş. ady. Ysgamak ýagdaýy. ysgaşdyrmak [y:sğaşdyrmak], işl. Bir ýanyndan ysgap başlamak, ysgap çykmak; köp zady yzly-yzyna ysgamak. It baryp şol çynaryň düýbündäki ýatan ýasy daşy we çynary ysgaşdyrdy (A. Gowşudow). ysgaşmak [y:sğaşmak], işl. Biri-birini ysgamak. Atlar suwdan ganyp, biri-birini ysgaşyp başladylar (B. Seýtäkow). ysgatdyrmak [y:sğatdyrmak], işl. Bir zady ysgap gördürmek. ysgatmak [y:sğatmak], işl. Birine bir zadyň ysyny aldyrmak. Doktor wagtal-wagtal derman ysgatmagyny dowam edýär (B. Kerbabaýew). ysgaýyş [y:sğaýyş], iş ady. Ysgamak ýagdaýy. ysgyn [ysğyn], at. Güýç, kuwwat, gurbat, mejal. Men ysgyna gelip ýetişmedik ellerimi mejalsyz uzatdym (T. Gurbanow). \n\t‣Ysgyny gaçmak güýji gitmek, halys ýadamak. Ysgynym gaçyp gyşardym. ysgyn-deramat [ysğyn-nera:mat], at, ser. Ysgyn. \n\t‣Ysgyn-deramatyň gaçmak ysgynyň gaçmak. ysgyn-ragbat [ysğyn-yrağvat], at. Ysgyn, ysgyn-deramat, güýç-kuwwat. ysgynsyz [ysğynsyz], syp. Ysgyny ýok, güýji, gurbaty gaçan, güýçsüz, kuwwatsyz. Tokar gelnejesiniň ýüzüne göni seredip bilmän, ysgynsyz gepledi (B. Kerbabaýew). ysgynsyzlyk [ysğynsyzlyk], at. Ysgyny ýokluk, ysgynsyz halda bolmaklyk. Ýokanç keseller bilen kesellenenden soňky ysgynsyzlykda düýe çaly içilse, keselliniň gyzgyny peselip, kadaly ýagdaýyna barýar (M. Abdyllaýew). ys-kok [y:s-kok], at. Ýakymly ýa-da ýakymsyz täsir edýän her hili ys. Onuň burny ys-kok syzmady (B. Kerbabaýew). yslam [ysla:m], at. 1. B. e. VII asyrynda Muhammet pygamber tarapyndan esaslandyrylan din. 2. Oglana dakylýan at. yslandyrmak [y:slannyrmak], işl. Ys geler ýaly derejede dymyljatmak, zaýalamak, yslanmak katdyna ýetirmek. yslanmak [y:slanmak], işl. Zaýalanmak, dymyljamak we ş.m. sebäpli ýakymsyz ys çykmak. Mytaramdaky suw yslanypdyr (“Görogly”). ysly [y:sly], syp. Ýiti, mylaýym ýa-da ýaramaz ys berýän, kükeýän. Derdiňe tenekar dag çeşmesiniň mylaýym kükürt ysly suwundan adamlaryň ählisi müňde bir razy (T. Gurbanow). ysma iş ady. Ysmak ýagdaýy. ysmak işl. Hereket etmäge, gymyldamaga, iş etmäge ukyby bolmak. Eliň ysmak. ysmaklyk iş ady. Ysmak ýagdaýy. ysmanak at. Baýyrlyk, meýdan ýerlerinde ýaz aýlary gögerýän, kertik ýapraklary bişirilip iýilýän ot. Sen ysmanak ýygmaga gitjegiňi aýtdyň (A. Gowşudow). ysmaz at. Bedeniň, onuň bir agzasynyň nerw- damar keseline uçramagy we ş.m. sebäpli hereket etmek ukybyndan mahrum bolan ýagdaýy. ysmazlyk iş ady. Adamyn eli, aýagy, dili hereket edip bilmezlik, gymyldamazlyk. Onuň kellesine çalarak gan ineli bäri sag eli ysanok. ysnat [ysna:t], at.1. Iş başarmaýan, sansyz. Bu ysnat boýnuňa galar, Sen dek ýüzi gara bolmaz (“Şasenem – Garyp”). 2. Nalajedeýin, bigaýrat, bihepbe. Tur, ysnat, beýdip masgara bolup ýatma! (N. Baýramow). ysnyşdyrmak işl. Biri-birine öwrenişdirmek, biri-birine ýakyn, ýürekdeş etmek, dostlaşdyrmak. Hoş söz adamy ysnyşdyrýar. ysnyşmak işl. Biri-biriňe öwrenişmek, biri- biriňe ýakyn, ýürekdeş bolmak, dostlaşmak. ysnyşyk at. Biri-biriňe bolan ýakynlyk, ýürekdeşlik, dostluk. Ikisiniň arasyndaky ysnyşygy hiç zat bilen deňär ýaly däl. ysnyşykly syp. Biri-birine gatnaşygy ýakyn, biri-birine ýürekdeş, dostlukly. yssy at. 1. Howanyň gyzgyn ýagdaýy. Gum depeleri gündiziň jöwzaly yssylaryndan soň agras dem alyp ýatyrdy (B. Seýtäkow). 2. gepl.d. Gyzgyn. Ol ýeke dikraryny elini yssy suwa sokdurman, ese- boýa galdyrdy, adam edip ýetişdirdi. \n\t‣ Yssyny-sowugy görmek her hili kynçylygy, horlugy başdan geçirmek. yssylama iş ady. Yssylamak ýagdaýy. yssylamak işl. Yssynyň täsirini duýmak, yssy howa sebäpli bedeniň gyzmak. Halmyrat birneme yssylap, penjegini çykaryp, eline alypdy (A. Gurbanow). yssylamaklyk iş ady. Yssylamak ýagdaýy. yssylatmak işl. Yssylar ýaly etmek, yssy, gyzgyn howanyň täsirini ýetirip kösemek. Sen bizi kapasa ýaly jaýa salyp yssylatdyň! yssylaýyş iş ady. Yssylamak ýagdaýy. yssylyk at. Howanyň ýokary derejesindäki gyzgynlyk. Salkyn kölegede, hatda jaýyň içinde-de yssylyk derejesi otuz dokuzy ýa-da kyrky görkezýärdi (A. Gowşudow). ystyhan [ystyha:n], at. 1. k.d. Süňk, süýek. 2. anat. Beden süňkleriniň biri-birine birleşen tutuş görnüşi. ysyrga [ysyrğa], at, zergärç. 1. Aýal maşgalalaryň gulagyna dakynýan bezeg şaý-sepi, gulakhalka. 2. zergärç. Bezeg üçin burna dakylýan tegelek kümüş ýa-da gyzyl şaý. ysyrgama [y:syrğama], iş ady. Ysyrgamak ýagdaýy. ysyrgamak [y:syrğamak], işl. Ys aljak bolup birnäçe gezek yzly-yzyna ysgamak. ysyrgamaklyk [y:syrğamaklyk], iş ady. Ysyrgamak ýagdaýy. ysyrganmak [y:syrğanmak], işl. 1. Ys almak, bir zady ysgap, ysyny duýmak. Dor alaşa çygly ýerden bir zat ysyrganyp, burnuny ýokaryk tutdy (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Bir zat hakynda syr biljek bolmak, syr aňjak bolmak. Emma olar näçe ysyrgansalaram anyk bir zat aňlap bilmediler (A. Gowşudow). ysyrganyşmak [y:syrğanyşmak], işl. 1. Biri-birini köp gezek ysgamak (haýwanlar hakynda). Şol mahal obadan getirilen itler ysyrganyşyp, ýerlerinden turdular (A. Gowşudow). 2. göç. m. Bir zat biljek, aňjak bolşup ýörmek. Birnäçeleri bolsa, ýaňky küdeleriň içinden zat gözleýän ýaly ysyrganyşyp, aýlanyşyp ýördüler (H. Derýaýew). ysyş iş ady. Ysmak ýagdaýy. ysytma at. Iniňi tikenekledip, üşedip, gyzgynyň ýokary galmagy bilen ýüze çykýan kesel, gyzzyrma. Mergi, gyrgyn, mama, garahassalyk, ysytma ýaly ýokanç keselleriň soňuna çykyldy (“Saglyk”). yş at. 1. Bir zat deşilmek, jaýrylmak, iki zadyň arasy açylmagy netijesinde emele gelýän yşgalaň. Görse, ejesi daş çykanda gapy gowy ýapylman, yş galypdyr (B. Annageldiýew). 2. gepl.d. Bir işiň bitmegi üçin gerekli çykalga, azajyk esas. Onuň umydy ymtylýan ýalňyz yşy galypdy (T. Gurbanow). yşalga [yşalga], at, gepl.d., ser. Yş. Gözel tapdy yşalga, Garaňkyda dyrmanyp (O. Täçnazarow). yşanma iş ady. Yşanmak ýagdaýy. yşanmak işl., gepl.d., ser. Ynanmak. Meniň jigim yşansyn, Turup bilin guşansyn, Müň tümenlik aty bar, Duşman ondan üýşensin (Hüwdi). yşanmaklyk iş ady. Birine ynanmak ýagdaýy. yşanyş iş ady. Yşanmak ýagdaýy. yşarat [yşa:rat], at. 1. Içki duýgyňy aňlatmak üçin ýüz, göz, el we ş.m. bilen edilýän üm. Gyz ikinji göwrä elin uzatdy, Serediň diýen dek yşarat etdi (A. Kekilow). 2. gepl.d. Ýigrenji, nejis (köplenç, gyzlar oglana sögenlerinde aýdýarlar). Bar gid-ä, yşarat! (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Yşarat kylmak (etmek) ümlemek. Tagt üstünde maňa kyldy yşarat (Magtymguly). yşgalaň [yşğalaň], at, ser. Yş. Ýaňky ýerkümäniň bir ýerinde azrak yşgalaň galyp, şol ýerden gün düşen eken (“Görogly”). yşgalaňly [yşğalaňly], syp., dil.b. Süýkeş sesler ( watan, wepa, wada, waharman sözlerindäki [w] sesi tegelek yşgalaňly, abraý, abat, abadan, oba sözlerindäki b harpy bilen ýazylýan [v] sesi ýasy yşgalaňly çekimsizlerdir). yşgyn [yşğyn], at. Gumda bitýän tegelek hem ýasy ýaprakly ösümlik. Türkmenler yşgyn bilen şatereňiň köküni çaý deregine-de içýär ekenler (N. Esenmyradow). yşk [yşyk], at. Birine ýa-da bir zada bolan içki söýgi duýgusy, söýgi, mähir. Yşk başga, höwes başga (Nakyl). Bir yşk düşse adam serne, Uky gaçyp, köňül urna (Magtymguly). \n\t‣ Yşk hanjary yşkyň, aşyklygyň, söýginiň täsirli, ýiti duýgusy. Yşk hanjaryn tiz eýläp, Sen ýene hynzyr eýläp (Magtymguly). Yşk ody yşkyň ýakyp barýan, janyňy alyp barýan ýiti täsiri . Yşk oduna ýana-ýana, Köýer boldum ýar derdinden (“Hüýrlukga – Hemra”). yşky syp. Yşka degişli bolan (yşky-liriki eser hakynda). Ol heniz ýaşajykka, köp yşky kitaplary agtaryp çykypdyr (“Nesil”). yşnaklanmak işl. Açylmak, ýagtylmak, gelşigine gelmek (ýüz, göz, keşp hakynda). Çaňjaran ýadaw ýüzi yşnaklandy (B. Gurbanow). yşnakly syp. Gelşikli, görmegeý, owadan. Emma onuň gülümsireýän yşnakly gözlerinde üýtgeşik bir zat saýgarmady (B. Kerbabaýew). yşnaksyz syp. Görmeksiz, gelşiksiz, owadan däl. yşramak [yşyramak], işl., gepl.d. Ýagtylyp gitmek, şöhle düşüp, ýagtylmak; gün çykyp, maýylganlyk aralaşmak. Uzaga çeken gara gyşdan ýadan adamlar günüň yşraryna sabyrsyzlyk bilen garaşýardylar. \n\t‣Dişin yşramak (yşramazlyk) gowy gün görmek (görmezlik), hezil edip ýaşamak (ýaşamazlyk). yşyk at. 1. Ýagtylyk, şöhle. 2. Daş-töwerege yş berýän ýagtylyk şöhlesi, çyra, ot. Garaňky gijede örän alysdan görünýän ot yşyklary-da öçüşdi (B. Gurbanow). yşyklama iş ady. Yşyklamak ýagdaýy. yşyklamak işl. Birine ýa-da bir zada ogrynça yşdan, yşgalaňdan we ş.m. seretmek, garamak, jyklamak. Her haýsy yş tapan ýerinden yşyklaýardy (A. Gowşudow). yşyklandyrmak [yşyklannyrmak], işl. Çyra, yşyk we ş.m. bilen ýagtylandyrmak, tok çekmek. Olaryň yşyklandyrýan meýdanlary has giňelýär (B. Seýtäkow). yşyklanmak işl. Yşyk bilen ýagtylmak. yşyklaşmak işl. Birnäçe bolup yşdan, yşykdan seretmek. Olar işikden yşyklaşyp durdular. yşyklatmak işl. Birine yşdan, yşgalaňdan seretdirmek. yşykly syp. Yşygy bolan. ytygsamak [ytyğsamak], işl., ser. Tygsamak. yz [y:z], at. 1. Adamyň, haýwanyň, mör- möjekleriň aýagynyň we süýrenijileriň ýerde galdyrýan şekili, sudury. Batgalygyň gyrasynda ýekegapanyň yzy bardy. 2. Bir zadyň täsiri netijesinde galan bellik, nyşan, çapyk. Eşrebiň çep ýaňagyndaky ýaranyň çukur yzy-da häzir çala saýgarylýardy (B. Kerbabaýew). 3. Giňişlikde yzky, arka tarap. Ol yzdan gelýardi. Haýdap gelýän oglanjyk birden yzyna seretdi. 4. göç.m. Bir zatdan galan täsir. Garaşsyzlygyň kalbymda galdyran yzy öçmez. 5. göç.m. Tohum-tiç, nesil. Ogullynyň yzy ýitmez (Atalar sözi). Gyzy baryň özi bar, ogly baryň yzy bar (Nakyl). Ol goşundan dolanyp gelende, yzynyň sag- aman horlanman ýaşandygyny gördi (B. Seýtäkow). 6. Kömekçi sözüň hyzmatynda gelýär. Agyzdan çykan sözüň yzyndan atly ýetip bilmersiň (Nakyl). \n\t‣ Yz çalmak yzyny yzarlamak, yzyny barlamak. Öten kim bar, geçen kim bar, yz çalaly! (“Görogly”). Yz salmak yz galdyrmak, ýöremek. Ekiniň içinden yz salmaweri. Yzyna düşmek 1) biriniň yzyndan ýöremek. 2) birini yzarlamak, aňtamak, ýanamak. Soňky wagtlarda ol onuň yzyna düşüp başlady.3) birini halap, göwün bermek, biriniň göwnüni almaga meýil etmek, birini söýüp, yzynda selpemek. Ol bir gyzyň yzyna düşüp ýördi. Yzyna eýermek birinden görelde almak, alyp barýan ýoluna uýmak. Yzyna it salmak masgara edip kowup goýbermek. Yzynda durmak (durup bilmezlik) hötde gelmek (gelmezlik), gaýratyň çatmak (çatmazlyk), başarmak (başarmazlyk). Yzynda durup bilmejek bolsaň, hiç zady söz berme. Yzyňa ýel çalmanka gitmek eglenmän, basym yzyňa dolanmak, gaýtmak. yza [yza:] I. at. 1. Ýiti agyry. 2. göç.m. Jebir, sütem, zulum, azap, azar. Näçe gezsem, ýokdur dünýäň mazasy, Dildi bagrym aýralygyň yzasy (Baýly şahyr). yzaly [yza:ly], syp. Ýiti agyryly, azarly. Çoh yzaly, dertli şirin janymga, Ýa mustafa pahry-jahan şypa ber (Magtymguly). yzan-çuwan [yza:n-çuwa:n], hal, ser. Yzanda-çuwan. Göýä ýüregimden bir daş asylyp, Agram salýar, artyp barýar yzasy (M. Seýidow). yzanda-çuwan [yza:nna-çuwa:n], hal. Gykylyk, howsala, zenzele, gyk-bak, yzan-çuwan. Çagalaryny yzanda-çuwan edip kowmak. yzanda-çuwanlyk [yza:nna-çuwa:nlyk], at.Köpçülikleýin eňşeşik, köpçülikleýin agy sesi gelýän galagoply ýagdaý.Onuň içinde turan apy- tupan, yzanda-çuwanlyk gara keçe ýaly bolup onuň depesini örtüpdi (B. Seýtäkow). yzarlama [y:zarlama], iş ady. Yzarlamak ýagdaýy. yzarlamak [y:zarlamak], işl. 1. Bir zadyň yzy bilen ony agtarmak, yzyny ýitirmän, tapjak bolmak, yz çalmak, yzlamak. Gel, men şu yzy yzarlap gideýin (N. Geldiýew). 2. Biriniň yzyna düşmek, birini aňtamak, nirede näme iş edýändigini bilmäge synanyşmak; ýanamak. 3. Bir zady barlamak, derňäp synag etmek, görmek. Ol inçeden yzarlamagy gowy görýär (“Edebiýat we sungat”). yzarlamaklyk [y:zarlamaklyk], iş ady. Yzarlamak ýagdaýy. yzarlamazlyk [y:zarlamazlyk], iş ady. Yzarlamak işini amal etmezlik. yzarlanmak [y:zarlanmak], işl. Kimdir biriniň yzyna düşülmek, aňtalmak; ýanalmak. Ol jenaýatçy köp wagt bäri yzarlanýardy. yzarlaşmak [y:zarlaşmak], işl. 1. Yzarlamaga kömek etmek. 2. Bilelikde yzarlamak. Asyl adat yzarlaşsaň hem men haklydyryn (B. Kerbabaýew). yzarlatmak [y:zarlatmak], işl. 1. Yzyny, ugruny barlatmak. 2. Biriniň yzyna düşürtmek, aňtatmak; ýanatmak. yzba-yz [y:zva-y:z], syp., ser. Yzly-yzyna. Hyrlylar yzba-yz atylýardy, duşman yzly-yzyna ýabysyndan, gatyryndan agyp düşýärdi (A. Gowşudow). yzçy [y:zçy], at. Birini ýa-da bir haýwany yzy boýunça tapyp bilýän adam, yz çalyjy adam. yzçylyk [y:zçylyk], at. Yzçynyň kesp-käri, ýagdaýy, yz çalyp bilijilik. Çerkeziň kakasy Çarynyň ýeke awçylykdan bolman, yzçylykdan hem habary bardy (B. Kerbabaýew). yzgar [yzğa:r], at. Toprakda, diwarda, jaýda we ş.m. emele gelýän çyg, nem. Yzgar bilen ganan ýer, Gurakçylyk çekmezdi (B. Kerbabaýew). yzgarly [yzğa:rly], syp. Nemli, çygly. Gijeki ýagyşdan soň gün parlap çykany üçin, yzgarly ýerden ýukajyk bug göterilýärdi (B. Kerbabaýew). yzgarlylyk [yzğa:rlylyk], at. Yzgarly bolmaklyk, yzgary barlyk. yzgarsyz [yzğa:rsyz], syp. Çygly däl, nem, yzgar çekmedik, yzgary bolmadyk, yzgary ýok. yzgarsyzlyk [yzğa:rsyzlyk], at. Yzgary ýokluk, çygsyzlyk, nemsizlik. yzgyt [yzğy:t], at. Mähir, mylakat. Biz şu nadan, adam yzgydy bolmadyk biriniň yzyna düşüp, ölüme gitmelimi? (N. Saryhanow). yzgytsyz [yzğy:ssyz], syp. 1. Gaharjaň, hyrsyz, ýakymsyz. Ol mydama mylaýym, özünden kiçiler üçin bolsa hyrsyz we yzgytsyzdy (G. Gurbansähedow). 2. göç.m. Içiňden geçip barýan, ýalazy, gazaply (howa hakynda). Gyşyň yzgytsyz günleriniň biridi. yzgytsyzlyk [yzgy:ssyzlyk] at. 1. Gaharjaňlyk, hyrsyzlyk, mylakatsyzlyk, ýakymsyzlyk. – Indi menlik näme işiň bar? – diýip, ol yzgytsyzlyk bilen sorady (T. Taganow). 2. göç.m. Gazaplylyk, ýakymsyzlyk (howa hakynda). yzky [y:zky], syp. Yz tarapdaky, arka, art tarapky, soňundaky. Ýaş çopan yzky iki atla ýüzlendi (B. Seýtäkow). yzlamak [y:zlamak], işl., ser. Yzarlamak. Çandybilden yzlap gelen dildarym, Men seniň gözüňe gurban bolaýyn (“Görogly”). Hany, nirde, o ýyllaryň yzlary, Şol yzlary yzlap geldim, eý, obam! (G. Ezizow). \n\n\n YZLAMAK işl. Zaryn ses etmek; eňremek, aglamak. yzlamazlyk [y:zlamazlyk], işl. Yzlamak işini amal etmezlik. \n\n\n YZLAMAZLYK [yzlamazlyk], iş ady. Yzlap durmazlyk, aglamazlyk. yzlanmak [y:zlanmak], işl. 1. Biri ýa-da bir zat gözlenmek, agtarylmak. – Indi bir halal talap yzlanaýsa gowy – diýip, Gurt hem alasarmyk gürrüň etdi (A. Gowşudow). 2. Galdyran yzy boýunça agtarylmak, aňtalmak. yzlaşdyrmak [y:zlaşdyrmak], işl. Gözläp tapyşdyrmak, sorap-idäp gözleşdirmek. yzlaşmak [y:zlaşmak], işl. 1.Yzarlamaga kömekleşmek. 2. Bilelikde yzarlamak. \n\n\n YZLAŞMAK işl. Birnäçe bolup bile yzlamak. Tokar guzuly goýunlar, hol ýapydan tozan turzup, yzlaşyp geldiler (H. Derýaýew). yzlaşyk at. Yzan-çuwanlyk, eňşeşik. Goýunlar uly yzlaşykdy, goşa tarap gaýtmajak bolýardy (B. Annageldiýew). yzlatmak [y:zlatmak], işl. Geçilen, galan yzy barlatmak, gözletmek, agtartmak. \n\n\n YZLATMAK işl. Yzanda-çuwan etdirmek, aglatmak. yzly-yzyna [y:zl(y)-y:zyna], hal. Biri-biriniň yzyndan, yzly-yzyndan, gaýta-gaýta. Men yzly-yzyna birnäçe aýdym aýtdym (“Edebiýat we sungat”). yzsyz [y:ssyz], syp.1. Yz-toz galdyrmadyk, yzy bolmadyk. 2. Soňy, ahyry ýok. yzsyz-tozsuz [y:ssyz-to:ssuz], syp. Nam- nyşansyz, atsyz-sorsuz, dereksiz. yz-toz [y:z-to:z], at. Nam-nyşan, derek. Yz-toz bildirmeýän çarkandak ýerden yzçynyň ys alýan ýaly timisgenip barmagyna Bally haýran galdy (B. Kerbabaýew). yzygiderli [y:zyğiderli], syp. Biri-biriniň yzyndan bolup durýan, yzly-yzyna, üznüksiz, dowamly. Önüm öndürýänler we telekeçiler yzygiderli höweslendiriler (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). yzygiderlilik [y:zyğiderlilik], at. Biri- biriniň yzyndan gelýän ýagdaýda bolmaklyk, yzly- yzynalyk, üznüksizlik, dowamlylyk. yzysüre [y:zysürö], hal. Biriniň ýa-da bir zadyň, işiň, hereketiň we ş.m. yz ýanyndan, yzy bilen. Äý, zyýany ýok, olaram geldi, senem yzysüre gelip ýetişdiň (B. Seýtäkow). yzzat at.1. Hormat, sylag, hezzet, gadyr. 2. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Yzzat etmek (eýlemek) hormatlamak, sylamak, hormat etmek, hezzet etmek. yzzatly syp. Hormatly, abraýly, hezzetli, gadyrly. ý Türkmen elipbiýiniň ýigrimi dokuzynjy harpy. ýa [ýa:] I, Aýdylýan zadyň haýsy-da bolsa biriniň boljakdygyny, ikuçlulygy görkezýän baglaýjy. Ýa başyn biýr, ýa baş alar, Goç ýigit ýoldaş üstünde (Magtymguly). \n\t‣ Ýa demrinden, ýa kömründen haýsy-da bolsa birinden, ikiden biri. Ýa haýyr, ýa şer haýsy hem bolsa biri – ýa gowulyk, ýa erbetlik. \n\n\n ÝA [ýa:] II, Keramatly, gudratly güýçlere ýüzlenmekde ulanylýan ümlük. Ýa reb, maksadyma haçan ýeter men? (“Zöhre – Tahyr”). Ýa yklym eýesi, Ahmet Ýasawy, Meniň sahypjemalymny gördüňmi? (Magtymguly). ýaba [ýa:va], at.1. Köplenç, telpek ýaly zatlar asyp goýmak üçin iç işikde ýa-da daş işikde dikilip goýlan haçjaly agaç. Birden bolsa edil işikdäki ýabadan asylgy duran haltalarynyň biriniň ýokdugyna Zybanyň gözi düşdi (Ý. Mämmediýew). 2. Ýandak ýyglanda, düýbüne diräp iter ýaly ujy haçjaly taýak. Ol ýandak ýygmak üçin dört-bäş sany ýaba taýýarlady-da, oglanlary yzyna tirkäp, ýandaklyga tarap ugrady. ýabak [ýa:vak], at. Ot-çöp, ýandak we ş.m. zatlary üýşürmek, götermek üçin ulanylýan birnäçe dişli, uzyn saply gural, çarşak. Garbap aldym dulda ýatan Poslap giden ýabagymy (K. Gurbannepesow). ýabalyk [ýa:valyk], syp. Ýaba etmäge ýaramly. Ýabalyk agaç. ýaban [ýa:van], at. Meýdan, çöl. Söwdügim ýabanda galmyş, Bile ýanaly zarlanyp (“Leýli – Mejnun”). \n\t‣Ýabana gitmek aýak ýoluna gitmek. Ýaban ýatmak başga ýerde ýatmak, gijesine öýüňde ýatmazlyk. Meniň känbir ýaban ýatarym bolmazdy (A. Gurbanow). ýabantowuk [ýa:vantowuk], at. Sülgün. ýabany [ýa:vany], syp. 1. Öý, adam bilen öwrenişmedik, meýdanda erkin ýaşap ýören (haýwanlar, guşlar hakynda). 2. Ösdürilip ýetişdirilmedik, ekilmedik, özi gögerip ösen (ösümlik hakynda). Ir-iýmişli ösümlikleriň ýabany bitýänleriniň-de sany ýok. Ýabany üzüm. Ýabany alma. ýabanylaşma [ýa:vanylaşma], iş ady. Ýabanylaşmak ýagdaýy. ýabanylaşmak [ýa:vanylaşmak], işl. Ýabany bolup gitmek, ýabany hala öwrülmek. ýabanylaşmazlyk [ýa:vanylaşmazlyk], iş ady. Ýabany bolup gitmezlik. ýabanylaşyş [ýa:vanylaşyş], iş ady. Ýabanylaşmak ýagdaýy. ýabanylyk [ýa:vanylyk], at. Ýabany halda bolmaklyk. ýabşyrdylmak [ýavşyrdylmak], işl. Ýabşyrmak işi başga birine etdirilmek. ýabşyrma [ýavşyrma],1. iş ady. Ýabşyrmak ýagdaýy. 2. at. Biçilen geýimiň bölekleriniň iki gyraň tarapyny deňräk tutup depjäp, gyrasyny içine epip tikmegiň bir görnüşi. ýabşyrmak [ýavşyrmak], işl. 1. Ýabşyrma tikini bilen tikmek, gyrasyny içine epläp tikmek. Köýnegiň etegini ýabşyrmak. 2. Ýelmemek. Nyşana alynjak derileri gaýanyň ýüzüne ýabşyryp goýupdyrlar. ýabşyrmaklyk [ýavşyrmaklyk], iş ady. Ýabşyrmak işi, ýagdaýy. ýabşyrmazlyk [ýavşyrmazlyk], iş ady. Ýabşyrmak işini etmezlik. ýabşyrtmak [ýavşyrtmak], işl. Ýabşyrmak işini başga birine etdirmek. Köýnegiň ýanyny ýabşyrtmak. ýabşyrybermek [ýavşyryvermek], işl. Ýabşyrmaga başlamak; ýabşyrmagy dowam etdirmek. ýabşyrylmak [ýavşyrylmak], işl. Ýabşyrma tikini bilen tikilmek. ýabşyryş [ýavşyryş], iş ady. Ýabşyrmak ýagdaýy. ýabşyryşmak [ýavşyryşmak], işl. 1. Ýabşyrmaga kömek bermek. 2. Birnäçe bolup ýabşyrmak. ýabşyryşdyrmak [ýavşyryşdyrmak], işl. Bir ýanyndan ýabşyryp çykmak; ýabşyrmaly ýerlerini ýabşyrmak. ýaby [ýavy], at. Iş, ulag maly hökmünde ulanylýan iri öý haýwany, gylýal. Ýaby loňkuldamaga başlady (A. Durdyýew). ýabygorly [ýavyğorly], syp. Bolmalysyndan pes, ýaramaz, gowşak, ugursyz, ýagdaýly. Aý, ýok, gözleýşiňiz ýabygorludyr. ýadabermek [ýa:da:vermek], işl. Ýadap ugramak. ýa-da [ýa:-da], bagl., ser. Ýa 1. Ýa men baraýyn, ýa-da sen gel. ýadagan [ýa:dağan], syp. Çalt ýadaýan. ýadagyç [ýa:dağyç], syp. Basym-basymdan ýadaýan, ýadagan. Köp münülmeýän at ýadagyç bolýar. ýadalmak [ýa:dalmak], işl. Köp işläp, ýöräp güýç-kuwwatdan gaçmak, armak. Işleseň ýadalýan wagtlary-da bolýar. ýadama [ýa:dama], iş ady. Ýadamak ýagdaýy. Onuň işden ýadamasy ýok. ýadamadyksyramak [ýa:damadyksyramak], işl. Ýadasa-da,ýadamadyk bolmak. ýadamak [ýa:damak], işl. 1. Köp işläp, ýöräp, güýç-kuwwatdan gaçmak, ýadaw, argyn halda bolmak, armak. Magtymguly ertirden bäri körügiň başyndan aýrylman, işläp oturanlygy üçin gaty ýadapdy (T. Taganow). 2. göç.m. Bizar bolmak, irmek, ýürege düşmek. Şu bolgusyz igençlerden ýadapdyryn. \n\t‣Ýadan bolmak ýadamasa-da, özüni ýadan şekilde görkezjek bolmak. Az işlejek bolup, ýadan bolup oturma. ýadamaklyk [ýa:damaklyk], iş ady. Ýadamak ýagdaýy. ýadamazak [ýa:damazak], syp. Ýadawlygy duýmaýan, ýadamaýan, armazak, irmezek. Ýadamazak ýigit. ýadamazlyk [ýa:damazlyk], iş ady. Ýadaman ýörmek, ýadaman işlemek. ýadaňkyrlamak [ýa:daňkyrlamak], işl. Çalarak ýadamak, ýadap ugramak. ýadaşmak [ýa:daşmak], işl. Ýuwaş-ýuwaşdan ýadamak (birnäçe adam hakynda). Adamlar ýadaşypdylar. ýadatmak [ýa:datmak], işl. 1. Birini köp işledip, güýç-kuwwatdan aýyrmak, ýadaw, argyn hala salmak. 2. göç.m. Bizar etmek, irizmek, ýüregine düşmek. Ejesiniň soraglary Myrady bir ýandan ýadatsa, ikinji ýandan onuň agyr oýuny güýçlendirýärdi (B. Kerbabaýew). ýadatmazlyk [ýa:datmazlyk], iş ady. Ýadamagyna sebäp bolmazlyk; ýadamak katdyna ýetirmezlik. Kitabyň ýadatmazlygy mazmunyna, gyzyklylygyna bagly. ýadaw [ýa:dow], syp. Köp işländigi sebäpli ýadan, argyn. Garry awçy örän ýadaw gelipdi (B. Gurbanow). ýadawlyk [ýa:dowluk], at. Ýadaw halda bolmaklyk. Iki günüň ýadawlygy. ýadawrak [ýa:dowra:k], syp. Birneme ýadaw. ýadawsyz [ýa:dowsuz], syp. Irmän-arman, ýadaman, irginsiz. Ýadawsyz zähmet çekmek. ýadawsyzlyk [ýa:dowsuzluk], at. Ýadaw dällik, ýadaw bolmazlyk. ýadaýyş [ýa:daýyş], iş ady. Ýadamak ýagdaýy. ýadygär [ýa:dyğä:r], at, ser. Ýadygärlik 1, 2. Taraşlap şaglatgyn köňle geleniň, Senden soňkulara ýadygär bolar (Magtymguly). Kimde-kim bir agaç ekse ýadygär, Dünýäň kitabynda onuň ady bar (G. Seýitliýew). ýadygärlik [ýa:dyğä:rlik], at. 1.Ýatdan çykarmazlyk üçin, ýatlap durar ýaly birine berlen zat, galan nyşan. Ýadygärlik berlen surat. 2. Biriniň ýa- da bir zadyň hatyrasyna bina edilen, dikeldilen bina, heýkel. Ýunus Emräniň ýadygärligi. 3. Gadymy medeniýetiň yzlary, galyndylary, häzirki wagta çenli saklanyp galan binalary. Türkmen topragy gadymy ýadygärlikleriň mesgenidir (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk). ýadyrgabermek [ýa:dyrğa:vermek], işl. Ýadyrgap başlamak. ýadyrgama [ýa:dyrğama], iş ady. Ýadyrgamak ýagdaýy. ýadyrgamak [ýa:dyrğamak], işl. Ýat adamlaryň arasynda ýa-da nätanyş ýerde çekinjeňlik etmek. Onuň bolup durşy ýadyrgaýan adamyň görnüşindedi (B. Soltannyýazow). ýadyrgamaklyk [ýa:dyrğamaklyk], iş ady. Ýadyrgamak ýagdaýy. ýadyrganmak [ýa:dyrğanmak], işl., ser. Ýadyrgamak. ýadyrgaşmak [ýa:dyrğaşmak], işl. Birnäçe adam bolup ýadyrgap durmak. ýadyrgaýyş [ýa:dyrğaýyş], iş ady. Ýadyrgamak ýagdaýy. ýag [ýa:ğ], at. 1. Käbir haýwanlardan, ösümliklerden alynýan azyk önümi. Gury sözden palaw bolmaz, ýag bilen tüwüsi bolmasa (Nakyl). 2. Maşynlar we enjamlar üçin ulanylýan suwuk madda. 3. gepl.d. Nebit; kerosin. Çyranyň ýagy. Ine, çyrasyna ýag damdy, indi ol senden öýkelemez – diýip ýylgyrdy (B.Gurbanow). \n\t‣ Ýagdan gyl sogran ýaly etmek hiç kime bildirmän, duýdurman almak, çykarmak, hereket etmek. Ýag düşmek ýanlykda gatyk ýaýylanda ýag peýda bolmak. Ýag guýup ýalap oturmaly arassa, tämiz. Ýag iýip, ýalaňaç ýatmak mätäçlik çekmän ýaşamak, hiç zady azar edinmezlik. Ýag iýip, ýüpek geýmek bolelinlikde ýaşamak, eliň uzadan ýeriňe ýetmek. Ýag iýip, ýüpek geýerin diýseň, yhlas bilen zähmet çekmeli. Ýag ýaly adam mylaýym sözli, mylakatly adam. ýagdan [ýa:ğda:n], at. Ýag guýmak üçin niýetlenen gap, ýag salynýan gap, ýag gaby. ýagdaý [ýağdaý], at. 1. Biriniň, bir zadyň boluş, ýaşaýyş derejesi, hal-ahwal. 2. Jemgyýetçilik- syýasy gatnaşyklaryň jemi, jemgyýetçilik durmuşynyň barşy. Halkara gatnaşyklarymyzyň ýagdaýy. 3. Pursat, maý, wagt. Indi bolsa ýagdaý düýbünden başgaçady (Ş. Borjakow). 4. Adamyň beden, ruhy taýdan mümkinçilikleri. Işlemäge ýagdaýym bar. 5. Ýaşaýyş, durmuş akymynda döreýän şert. ýagdaýbap [ýağdaýva:p], syp.gepl. Ýagdaýa düşünýän, ýagdaýa görä hereket edýän. Görsek, bir ýagdaýbap adam ekeni. ýagdaýlaşma [ýağdaýlaşma], iş ady. Ýagdaýlaşmak ýagdaýy. El kömegi gerek bolanda, ýegeniniň ýagdaýlaşmasy bardy. ýagdaýlaşmak [ýağdaýlaşmak], işl. Ýagdaýa görä hereket etmek, ýagdaýa seredibräk iş görmek, eglişik etmek. Ol işden galmajak bolýardy, ýolbaşçylaram onuň bilen ýagdaýlaşýardy. ýagdaýlaşmaklyk [ýağdaýlaşmaklyk], iş ady. Ýagdaýlaşmak ýagdaýy. ýagdaýlaşyş [ýağdaýlaşyş], iş ady. Ýagdaýlaşmak ýagdaýy. Onuň ýagdaýlaşyşy şeýle: gerek bolanda, ogullary bilen gelip kömekleşýär. ýagdaýly [ýağdaýly], syp. 1. Onçakly ýeterlik däl, ýeter-ýetmez, azrak; hakyky bolmalysyndan pes. Gün-güzeranlary hem ýagdaýly. 2. ser. Ýabygorly. Hasyly köpeltmek üçin gören çäreleriňizi ýagdaýly hasap edýän bolsaňyz, günübirin aladasyny etmeli. ýagdaýsyz [ýağdaýsyz], syp. Mümkinçiligi bolmadyk, ýagdaýy ýok. ýagdaýsyzlyk [ýağdaýsyzlyk], at. Ýagdaýy ýokluk, ýagdaýsyz bolmaklyk. ýagdyrmak [ýağdyrmak], işl. 1. Ýagar ýaly etmek. Emeli ýagyş ýagdyrmak. 2. Yzly-yzyna zyňmak, yzyny üzmän keseklemek. Öňünden taýynlanyp duran ýaş-ýeleňler atbaşçylaryň üstüne kesek ýagdyrdylar (B. Kerbabaýew). 3.göç.m. Ýerli- ýerden seslenmek, gygyryşmak. Sorag baryny ýagdyrdylar. ýagdyrtmak [ýağdyrtmak], işl. Ýagmagyna getirmek, ýagmagyna sebäp bolmak. ýagdyrylmak [ýağdyrylmak], işl. 1. Ýagmaga başladylmak, ýagar ýaly edilmek. Ekinlere suw endigan ýeter ýaly, meýdanlaryň içinden turba bilen getirilip, ýagyş ýaly ýagdyryldy. 2. Yzly-yzyna zyňylmak. ýagdyrylyşmak [ýağdyrlyşmak], işl. Ýerli-ýerden ýagdyrylmak. ýagjarma [ýa:ğjarma], iş ady. Ýagjarmak ýagdaýy. ýagjarmak [ýa:ğjarmak], işl. Ýagy çykyp durmak, ýag ýokundysy bolmak. Süzme haltanyň daşy ýagjaryp dur. ýagjarmazlyk [ýa:ğjarmazlyk], iş ady. Ýagjaryp durmazlyk. ýagjartdyrmak [ýa:ğjartdyrmak], işl., ser. Ýagjartmak. ýagjartmak [ýa:ğjartmak], işl. Ýagjarar ýaly etmek, ýüzüne çykyp duran ýag ýokundysyny aýyrman goýmak. ýagjymak [ýa:ğjymak], syp. Ýagjaryp duran, ýagy çykyp duran, ýag siňen. Bu sabyn ýagjymak ýüzli adamlara peýdaly. Onuň ýüzi edil çirtibermeli bolup, ýagjymak ýaňaklaryndan gan görünýärdi (B.Kerbabaýew). \n\t‣ Ýagjymak ses örän mylaýym, asuda ses. Onuň ýagjymak sesi bardy. ýaglabermek [ýa:ğla:vermek], işl. Ýaglap başlamak; ýaglamagy dowam etdirmek. ýaglak [ýa:ğlak], syp., ser. Ýagly. ýaglama [ýa:ğlama], iş ady. Ýaglamak ýagdaýy. Maşynlaryň enjamlaryny ýaglama. ýaglamak [ýa:ğlamak] I, işl. 1. Enjamyň, guralyň we ş.m. böleklerine ýag çalmak. Tigriň okuny ýaglamak. 2. Ýag çalyp arassalamak, ýag çalyp ýalpyldatmak. Ädigi ýaglamak. 3. Bir ýeriňe ýag degirmek. Penjegiňi ýaglapsyň, seresap bolaýmazlarmy? \n\n\n ÝAGLAMAK [ýa:ğlamak] II, işl. Pyçak we ş.m. zat bilen eýlenmeli deriniň ýagyny aýyrmak. Derini ýaglap eýlemeli. ýaglamaklyk [ýa:ğlamaklyk], iş ady. Ýaglamak ýagdaýy. ýaglamazlyk [ýa:ğlamazlyk], iş ady.1. Ýaglamak işini etmezlik. 2. Bir ýeriňe ýag degirmezlik; ýag çalmazlyk. Üsti-başyňy ýaglaýmagyn. ýaglanmak [ýa:ğlanmak], işl. 1. Ýag çalynmak. Ädik ýaglandy. 2. Ýagy aýrylmak. Deri ýaglandy. ýaglaşdyrmak [ýa:ğlaşdyrmak], işl. Bir ýan ujundan ýaglap çykmak. Olar arabalarynyň tigirlerini ýaglaşdyrýarlar. ýaglaşdyrylmak [ýa:ğlaşdyrylmak], işl. Bir ýan ujundan ýaglanyp çykylmak, hemmesi ýaglanmak. ýaglaşmak [ýa:ğlaşmak] I, işl. 1. Ýaglamaga kömek etmek. 2. Bilelikde ýaglamak. Oglanlar tigriň topuny ýaglaşyp otyrdylar. \n\n\n ÝAGLAŞMAK [ýa:ğlaşmak] II, işl. Deriniň ýagyny gyryp aýryşmak. Deri ýaglaşmak. ýaglatdyrmak [ýa:ğlatdyrmak] I, işl., ser.Ýaglatmak. \n\n\n ÝAGLATDYRMAK [ýa:ğlatdyrmak] II, işl. Deriniň ýagyny gyrdyryp aýyrtdyrmak. Derini ýaglatdyrmak. ýaglatmak [ýa:ğlatmak], işl. Ýaglamak işini başga birine etdirmek (ýaglamak işliginiň 1-nji, 2-nji manylary boýunça). Tigriň topuny ýaglatdym. Köwşi ýaglatmak. Derini ýaglatmak. ýaglaw [ýa:ğlow], at. Pyçagyň tygynyň sapa birigýän ýeriniň iki gapdalyndaky ýasy tokga demir. Pyçagyň ýaglawy. ýaglaýyş [ýa:ğlaýyş], iş ady. Ýaglamak ýagdaýy. ýagly [ýa:ğly], syp. 1. Ýagy köp. Ýagly et. 2. Ýaga bişirilen, ýag goşulan, ýag çalnan. Ýagly çörek. \n\t‣Eli ýagly(ja) jübüsi pulluja. Eliň ýaglyja bolmasa, käbir adamlar ýüzüňe seredýärmi näme? ýaglyja [ýa:ğlyja], at. ösüml. Dagda bitýän gyrymsy ösümlik. ýaglyk [ýa:ğlyk], at. Köplenç, kellä daňmak, başa atmak we ş.m. üçin ulanylýan dürli ululykdaky gülli dörtburç mata. Gelniň başyna ýüň ýaglyk atdylar. Köne ýaglygyny atyp başyna, çykdy gahrymanym tamyň daşyna (A.Kekilow). \n\t‣ Ýaglyga towusmak adam boýundan has ýokarda asylgy ýaglygy (baýragy) böküp almak bilen bagly milli toý oýny. Milli oýunlarymyz bolan göreş, at çapmak, ýaglyga towusmak adamlaryň saglygyny mäkämlendirýär (“Edebiýat we sungat”). ýaglypetir [ýa:ğlypeti:r], at. Ýaýylan hamyra ýag çalnyp ýasalýan petir çörek, gatlama petir. Ýagly petirden dograma edýäris. ýagly-ýüzli [ýa:ğly-ýüzlü], at. Içine et-ýag atylyp bişirilen nahar. Indi ol bir hepdeden bäri ýagly-ýüzliniň garasyny görmändi (“Edebiýat we sungat”). ýagma [ýağma] I, iş ady. Ýagmak ýagdaýy. \n\n\n ÝAGMA [ýağma] II, at, kön.s. Çapawul, alaman. ýagmak [ýağmak], işl. 1. Sepelenip ýere düşmek, guýulmak, dökülmek (ýagyş, gar, doly hakynda). Ýagşyň tüýs gerek wagtynda ýagyp durmagy göwünleri galkyndyrdy. 2. göç.m. Yzly- yzyna, yzy üzülmän gelmek. Eli açyk, güler ýüzli, döwletli ýigidiň öýüne çar tarapdan myhman ýagýardy. 3. Yzy üzülmän zyňylmak, atylmak (kesek, daş, ok we ş.m. hakynda). Söweş barýan ýerde asmandan doly ýaly bolup ok ýagýardy. \n\t‣Ýüzünden gar ýagmak – ser. Ýüz. Berdi aganyň ýüzünden gar ýagýar, serederligi ýok (A.Durdyýew). ÝAGMAKLYK [ýağmaklyk], iş ady. Ýagmak ýagdaýy. ýagmalamak [ýağmalamak], işl. Çalarak ýagyp durmak, bir çisňäp, bir goýup ýagmak. Ýagyş ýagmalap dur. ýagmeşik [ýa:ğmeşik], at. Ýag guýmak üçin geçi derisinden ýörite taýýarlanan gap. ýagmyr [ýağmyr], at. 1. ser. Ýagyş. Rehim eýleýip, ýagmyr ýagdyr, soltanym (Magtymguly). Gara daşam wagtyň geçmegi bilen, Üýtgeýär ýagmyryň, ýeliň güýjünden (Ş. Borjakow). 2. Oglana dakylýan at. ýagmyrly [ýağmyrly], syp., ser. Ýagyşly. Ýagmyrly gün. ýagny [ýağny], Özünden öň gelýän sözlemi ýa sözi anyklamak ýa-da düşünikli etmek, aýdyňlaşdyrmak üçin ulanylýan baglaýjy. ýagşy [ýağşy], syp. 1. Göwne ýakymly, oňat, gowy. Ýagşy söz ýylany hinden çykarar (Nakyl). 2. Mazaly, düýpli, doly, ýeterlik derejede bolan. Ýagşy dynç almak. 3. "Bolýar; hoş" diýen manyda ulanylýan giriş sözi. Ýagşy onda, sag-aman oturyň! 4. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Ýagşy günüňe şärik biriniň şatlygyna, gowy durmuşyna begenip aýdylýan aňlatma. Biz-ä seniň ýagşy günüňe şärik, Bagtyň üçin bolsun diýýäs tutaryk (Ç. Gurbangylyjow). ýagşydan-ýamandan [ýağşydan- ýamannan], syp. Hiç hili, ne ýagşy, ne-de ýaman. Wepa hakynda ýagşydan-ýamandan bir agyz söz hem aýtmady (A. Gowşudow). ýagşylandyrmak [ýağşylannyrmak], işl. Ýagdaýyny, hilini oňatlaşdyrmak, oňat hilli etmek, gowulandyrmak. Tebibiň beren emi nähoşy birneme ýagşylandyrdy. ýagşylanmak [ýağşylanmak], işl. 1. Hil taýdan gowulanmak, oňat hilli bolmak, oňatlanmak. 2. Daýanmak, ýagdaýy gowulanmak, bäri bakmak. Syrkawyň haly ýagşylanýar. ýagşylaşmak [ýağşylaşmak], işl. 1. Birneme gowulaşmak, hil taýdan oňatlaşmak. 2. Birneme daýanmak, ýagdaýy gowulanmak, bäri bakmak. Ýazgül hem gün-günden ýagşylaşyp, aýak üstüne galdy (N. Pomma). ýagşylyk [ýağşylyk], at. 1. Tüýs ýürekden edilýän ýardam; rehimlilik bilen edilýän goldaw. Ýagşylyga ýagşylyk her kişiniň işidir, ýamanlyga ýagşylyk är kişiniň işidir (Nakyl). Ol eden ýagşylygyňyz ýadymdan çykýan däldir (B. Pürliýew). 2. Oňat gylyklylyk, gowy häsiýetlilik, paýhaslylyk, asyllylyk, gowulyk, gowy niýetlilik. Ýagşylykda ile özün tanadan, Alkyş alyp, derejesi zor bolar (Magtymguly). \n\t‣ Ýagşylyk ýüzüni görmezlik ýamanlykdan, bagtsyzlykdan gözüň açylmazlyk, edeniň ugur almazlyk. Elim ýagşylyga ejir çekeniň zyýan gören ýeri özünde ýa-da başga biriniň bedeninde el bilen görkezilende aýdylýan aňlatma. ýagşyzada [ýağşyza:da], at. Adamlar üçin jan çekýän, olara ýagşylyk edýän sylagly- hormatly, keramatly adam. Ýagşyzadalar ýoldaşyňyz bolsun! (Dileg). ýagty [ýağty] I, at. 1. Daş-töweregi, älemi gözüň bilen aýyl-saýyl görmäge mümkinçilik berýän tebigy ýa-da emeli şöhle. Aýyň ýagtysy. Şemiň ýagtysy. 2. Köp şöhle düşýän, şöhleli. Jaýyň içi örän ýagtydyr. Ýüzüňi ýagta tutmak. Ýagtyda oturyp, kitap okamak. 3. göç.m. Şatlykly, bagtly, azat. Biziň ilimiz ýagty durmuşda ýaşaýar. \n\t‣ Ýagty güne çykmak 1) azat bolmak, azatlyga çykmak, gowy ýaşap başlamak. 2) çagany sag-aman dünýä indermek. Ýagty jahan şu dünýä; ýeriň ýüzi, häzirki ýaşaýyş, durmuş. Bu ýagty jahana bermenem seni (“Saýatly – Hemra”). ýagtygözin [ýağtyğözüýn], hal. Gün ýaşmanka, irgözin, garaňky düşmänkä. – Hawa, oglum, Öwez, ynha, indi bir ýigit çeni bolduň, sür, ýagtygözin beýik daglardan aşaly – diýdi (“Görogly”). ýagtygözinden [ýağtyğözüýnnön], hal, ser. Ýagtygözin. ýagtylandyrmak [ýağtylannyrmak], işl. Ýagty etmek, ýagtyltmak, öňki ýagdaýyndan köpräk yşyk bermek, yşyklandyrmak. Häzirki zaman çyralary gijeki şäheri gündizlik ýaly ýagtylandyrýar. ýagtylandyrylmak [ýağtylanny- rylmak], işl. Ýagty edilmek, yşyklandyrylmak. Ozalky garaňky köçeler ýagtylandyryldy. ýagtylandyryşmak [ýağtylannyryşmak], işl. Ýagtylandyrmaga kömek etmek; bilelikde ýagtylandyrmak. ýagtylanma [ýağtylanma], iş ady. Ýagtylanmak ýagdaýy. ýagtylanmak [ýağtylanmak], işl. Ýagty bolmak, ýagtysy artmak, yşyklanmak; ýagtysy güýçlenmek. Aýyň nurunyň barha ýagtylanmagy bilen ürgün çägeligiň üstüne kümüş gyryndysy sepelenen ýaly bolupdy (B. Seýtäkow). ýagtylanyş [ýağtylanyş], iş ady. Ýagtylanmak ýagdaýy. ýagtylma [ýağtylma], iş ady. Ýagtylmak ýagdaýy. ýagtylmak [ýağtylmak], işl. 1. Ýagty bolup ugramak, ýagty ýaýrap başlamak, kem-kemden ýagty bolup başlamak; agarmak. Daň atyp, jahan ýagtylyp başlady. 2. göç.m. Şähdi açylmak, ýüzünde gaýgy- gam, alada-ünji aýrylyp, şatlyk, ruhubelentlik alamaty döremek. Gyzyň ýüzi ýagtylyp gitdi. ýagtylmaklyk [ýağtylmaklyk], iş ady. Ýagtylmak ýagdaýy. ýagtyltmak [ýağtyltmak], işl. Ýagty bolar ýaly etmek. Daşyna ak mermer çekilmegi jaýlarymyzyň ýüzüni ýagtyltdy. ýagtylybermek [ýağtylyvermek], iєl.Ýagtylyp başlamak, ýagtylyp ugramak. Howa ýagtylyberende ýola düşdüler. ýagtylyk [ýağtylyk], at. 1. Şöhle, yşyk. Halal lukma ýagtylyk biýr gözlere (Magtymguly). 2. göç.m. Şähdaçyklyk, ruhubelentlik. Adamlaryň ýüzlerinde bir hili ýagtylyk peýda boldy (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ýagtylyga çykmak azatlyga çykmak, ajaýyp, azat durmuşda ýaşap başlamak. ýagtylyş [ýağtylyş], iş ady. Ýagtylmak ýagdaýy. ýagy [ýağy], at. 1. Duşman, ýow. 2. göç.m. Azar, alada. \n\t‣ Ýaga depjek ýaly bolmak näbelet bir işiňe girişmekden, tanamaýan adamyňa haýyş bilen ýüz tutmakdan we ş.m. howatyr etmek, çekinmek. Ol köpçüligiň öňünde çykyş etmeli bolsa, edil ýaga depjek ýaly bolardy. Ýagydan sypan ýaly başly- barat, başagaý, elemtas (adamyň hereketi hakynda). Aýu, bolup gelşiň dagy nätüýsli, ýagydan sypan ýaly- la? (A. Soltanmyradow). Ýagydan ýaý boýy duşmanyňdan araň daşrak bolsa kem däl. Ýagydan ýaý boýy diýipdirler, onuň bilen şu wagta çenli iş salyşmaly bolmandygyma şükür edýän. Ýagysyny gören ýaly bolmak ýüzi-gözi üýtgäp gitmek. Maňa gözi düşenden, edil ýagysyny gören ýaly bolup, hyrra yzyna dolandy. Ýagy ýaly gazaply. Ine, gerek bolsa, ýagy ýaly gyş! (N. Saryhanow). Yzyňdan ýagy kowýan ýaly bolmak gaty haýdap ýöremek, aldyranyň bar ýaly bolup gelmek, gitmek. Näme, yzyňdan ýagy kowýan ýaly bolup gelýäň? ýagybermek [ýağyvermek], işl. Ýagyp başlamak, ýagmagyny dowam etdirmek. ýagyçylyk [ýağyçylyk], taryh, ser. Ýagylyk. Ýagyçylykda atasynyň malyny alaman sürüp, biraz gurpdan düşüpdi (B. Kerbabaýew). ýagylyk [ýağylyk], at. Duşmançylyk, ýowluk, duşmançylyk ýagdaýy, ýagyçylyk. ýagyn [ýağyn], at. Ýagýan ýagşyň, garyň umumy ady. Ýagyn ýagmak. ýagynly [ýağynly], syp. Ýagyşly, ygally. Iki günläp ýagynly howa boldy. ýagynlyk [ýağynlyk], syp. Ýagyş, gar köp ýagýan, ygallyk. Men ýalňyşmaýan bolsam, sen şol ýagynlyk ýazda bolansyň! (B. Kerbabaýew). ýagyr [ýağyr], at. Howudyň, gaňňanyň, eýeriň degmegi, sürtülmegi netijesinde iş malynyň arkasynda emele gelýän ýara. Özem arkasy ýagyr, gulagy sagyr, maňlaýy şor, gözleri kör, guýrugy hem jonnuk tulpardy (“Görogly”). \n\t‣ Ýagra derlik görkezen ýaly düýbünden gerek däl, artykmaç. Ýagyr bolmak halys irmek, ez-bez bolmak, ýadamak, irmek. Ýagyr eşek bolmak gaty köp işläp, arkaň bilen köp ýük göterip halys bolmak. Ýagyr etmek köp gaýtalap halys etmek. Şu sözleri sen ýagyr etdiň ahyry! (B. Kerbabaýew). ýagyrniçlik [ýağyrnişlik], at. Esasan, aýal köýneginiň ýagyrnysynyň iç ýüzünden tutulýan mata. Her düýp gowaçany çaga saklan ýaly edip ýetişdirýänçäň, ençeme köýnegiň ýagyrniçligi çüýreýär (H. Garabaýew). \n\t‣ Ýagyrniçligini otlamak gymmat satyp, işini görmek, çürkemek. ýagyrny [ýağyrny], at. 1. Adamyň egninden pilçe süňkleriniň etegine çenli bolan aralyk, arka. Wüşi kel köýnegini ýokaryk çekip, ýagyrnysyny görkezdi (A. Gowşudow). 2. Köýnegiň arkany örtýän bölegi. Seň topraga ene diýýän ogullaň, Ýagyrnysy seňki ýaly derläp dur (B. Hudaýnazarow). Köýnegiň ýagyrnysyna der çykypdyr. \n\t‣ Ýagyrnysyny gyzdyrmak ýagyrnysyna urup awundyrmak. \n\t‣ Ýagyrnysyny ýere bermek – ýykmak, ýeňmek. ýagyş [ýağyş] I, iş ady. Ýagmak ýagdaýy. Ýagnyň ýagşy gowy. \n\n\n ÝAGYŞ [ýağyş] II, at. Owunjak suw damjajyklary görnüşinde sepelenip ýere düşýän ýagmyr, ýagyn. Ýagyş daňdana golaý diňdi. \n\t‣ Ýagyşdan gaçyp, damja uçramak eden işiň tersine düşmek, gowusyny isläp, beterine sataşmak, beterden-beterine duşmak. Han küýli ýagyşdan gaçyp, damja uçrady (A.Durdyýew). Ýagyş geçmek ýagşy saklap bilmezlik, ýagyş tamyň içine dammak. Tamymyzyň üsti saman suwag bolansoň, ondan ýagyş geçýärdi. ýagyşly [ýağyşly], syp. Ýagyş ýagyp duran, ýagmyrly, ýagynly. Ýagyşly gün ýat, ýelli gün ýort (Nakyl). ýahana at. Hurşy gyzyl balykdan taýýarlanýan palawyň bir görnüşi. Jahana-ýa, jahana, Aş bişirdim –ýahana (Küştdepdiden). ýahna at. Gaýnadylan etden sowadylyp taýýarlanýan nahar. Gara goýun ýahnasyndan öňüne getiriň (“Kitaby dedem Gorkut”). Şüle, süzme, palaw, ýahna, kebap ýaly naharlardan her gün dokuz dürli nahary häzir etdi (“Görogly”). ýak [ýa:k], at. haýwanat d. Orta Aziýanyň beýik daglyklarynda ýaşaýan şahly süýdemdiriji, gäwüşeýän uly haýwan. ýaka at. 1. Köýnegiň, çabydyň, kürtäniň we ş.m. eşigiň boýun töweregi we çäk ýa-da dik açylýan öň tarapy. Ýakasyna hatarlap dakar tylla düwmesin (M. Seýidow). 2. Bir zadyň kenary, gyrasy, boýy. Derýanyň ýakasy. Ýoluň ýakasy. Ýanaşyk söwütleriň arasy bilen baryp bedrelerini ýabyň ýakasynda goýdy (A. Gowşudow). 3. Tarap, töwerek, ýan. O ýaka gitsek, biz sizden gaty uzaklaşarys. 4. Bir ýeriň haýsy hem bolsa bir çeti, gyrasy. Ol şu gumuň aňry ýakasynda oturýardy (N. Saryhanow). 5. Bir zadyň etegi, başlanýan ýeri, başy. Goýunlar ýakada otlaşyp ýördüler (K. Işanow). \n\t‣ Ýakadan el çekmezlik dyndarmazlyk, öz günüňe goýmazlyk, sypdyrmazlyk. Müň teňňe alandan soň, ol meniň ýakamdan elini çekjekmi? (B. Seýtäkow). Ýakadan ilmek biriniň üstünden düşmek, azar bermek, kösemek. Sen-ä oňa kömek edýäň, olam gelip ýakaňdan ilýär (B. Öwezow). Ýakaňa tüýkürmek toba etmek, üýşenmek, gorkandygyňy hereket arkaly aňlatmak. Ýakaňy çäk etmek gaty gynanmak, horlanmak, perýat edip aglamak. Ýazgydym ýat edip, ýakam çäk edip, Säher nalyş bilen boldum girýana (Magtymguly). Ýakaňy tanatmak ile erbetlikde belli bolmak, kimdigiňi bildirmek, ile bellenmek. Ýakaňy tutmak akyla sygmajak, il götermejek zadyň edilendigini eşidip, görüp, toba etmek. Ol: "Toba-toba " diýip, ýakasyny tutdy (B.Seýtäkow). Ýakasy gaýyşly öz pikirini dogry hasaplap hereket edýän, öz eňegine tutýan, diýen etmezek. Ýaka tutuşmak sene-mene edişmek, biri-biriňe el garmak, uruşmak. Ýaka ýyrtmak dady- perýat etmek, nala çekmek, gaty aglamak, gaty ýalbarmak. Ol ýaka ýyrtyp aglady. Ýaka ýyrtyşmak tutaklaşyp uruşmak, ýakalaşyp dawalaşmak. ýakal at. Adamlaryň, göwreli aýallaryň ýüzüne düşýän goňrumtyl tegmiller, menekler. ýakalama iş ady. Ýakalamak ýagdaýy. ýakalamak işl. Bir zadyň ýakasyny, gyrasyny syryp gitmek, gapdaly bilen gitmek. Ýaby ýakalap gelýän takyrja ýoda olary göni Halap aganyň münüp oturan teläriniň ýanyna getirdi (N. Baýramow). ýakalaşma 1. iş ady. Ýakalaşmak ýagdaýy. Harmandäli bular ýaly ýakalaşmany hiç wagt görmändi (“Görogly”). 2. at. Milli göreşiň bir görnüşi. Lebap toýlarynda ýakalaşma göreşi ýörgünli. ýakalaşmak işl. Biri bilen ýaka tutup çekeleşmek, uruşmak. ýakalaşmaklyk iş ady. Ýakalaşmak ýagdaýy. ýakalaşyk at. Iki tarap bolup edilýän uruş; çekeleşik. Ara barha ýakynlaşýardy, gazaply ýakalaşyk ynha-ynha başlamalydy (G. Kulyýew). ýakalaýyş iş ady. Ýakalamak ýagdaýy. ýakalyk syp. Ýaka etmek üçin niýetlenen, ýaka eder ýaly (mata). ýakarlyk syp. Ýakmak üçin niýetlenen, ýakar ýaly. Ýakarlyk odun. ýakar-ýakmaz syp. 1. Jana ýaramaýan, ýaramsyz (iýmit hakynda). Ýakar-ýakmaz bir zat iýen bolaýma. 2. Ýakymsyz, göwne degýän, gaty- gaýrym, ýokuş (söz, gürrüň hakynda). Adama ýakar- ýakmaz söz diýmäň. ýakdyrmak I, işl. 1. Birini bir zat ýakmaga sezewar etmek, ot berdirmek, otlatmak. Oduny ýygana ýakdyr, maly gazanana bakdyr (Nakyl). 2. Ýagtylandyrtmak, yşyklatdyrmak. \n\n\n ÝAKDYRMAK II, işl. Suw berdirmek, suwdan gandyrtmak. Mallary suwa ýakdyrmak. ýakdyrmazlyk işl. Ýakmak işini etdirmezlik. \n\t‣Ot ýakdyrmazlyk birine gün bermezlik, azar ýamanyny bermek, gününe goýmazlyk. ýakma I, II, III, iş ady. Ýakmak ýagdaýy. ýakmak I, işl. 1. Üýşüp duran oduna we ş.m. zada ot bermek, otlamak. Beýik-beýik depeleriň üstünde, çolugyň geljek ugrunda ot ýakýardylar (H. Derýaýew). 2. Yşyk, ýagty berýän enjamlary işletmek. Çyrany ýakdylar. 3. Bir zadyň gyzgyny güýçli täsir etmek. Gün ýakyp barýardy. 4. göç. m. Gynandyrmak, agyrtmak, zulum etmek, örtemek. Yşk meni ýandyryp, ýakyp baradyr (Magtymguly). \n\n\n ÝAKMAK II, işl. Suw görkezip, gandyrmak, suw bermek (mal hakynda). Ol guýynyň düýbüni görmän, bedresindäki suwy dökän-saçan edip, zordan ýabysyny suwa ýakdy (A. Durdyýew). \n\n\n ÝAKMAK III, işl. 1. Göwne ýaramak, halamak, söýmek, gowy görmek. Seniň bu sözüň göwnüme ýakýar. 2. Jana oňaýly täsir etmek, hoş ýaramak. ýakut [ýa:ku:t] I, at. Gök ýa-da ýaşyl reňkli gymmatbaha daş (kümüş şaýlarynyň ýüzüne gaş edilip oturdylýar). Göwher, ýakut ýar boýnunda, Pelek lerzandyr oýnunda (Magtymguly). \n\n\n ÝAKUT [ýa:ku:t] II, at, ser. Ýakutlar. Ýakut edebiýaty. Ýakut dili türki dilleriň biridir. ýakutlar [ýa:ku:tlor], at. Ýakudystanyň ýerli ilaty. ýakylmak I, işl. Ot berilmek, otlanylmak. Uly oýlukda belent ot ýakyldy. \n\n\n ÝAKYLMAK II, işl. Mallara suw berilmek, suwarylmak. Ýatakdaky mallar suwa ýakyldy. ýakym at. Jana ýaramlylyk, peýdalylyk. Sörtük şemalyň ýakymy ýok. ýakymly syp. 1. Göwne ýaramly, göwne hoş ýakýan, lezzetli. Ýakymly şemallar öwser her günde (Mätäji). Ön görmedik ýerleriňi görmek has hem ýakymly (Jürdekow T. Ata arzuwyny amala aşyrýan Agtyk). Täze köwüş birbada ýakymly bolmaýar, köne öwrenişenje köwşüňi geýesiň gelýär (B. Hudaýnazarow). 2. Mylaýym, sypaýy, mylakatly. Obamyzda şondan gözel, şondan ýakymly gyz ýokdy (B. Gulow). ýakymlyja at. ösüml. Boýy iki garyş çemesi köpýyllyk, otjumak, ýabany hem-de ekilýän görnüşleri bolan ösümlik. ýakymlylyk syp. Ýakymy barlyk, ýakymly bolmaklyk. – Mundan beýläk alyp galmagyn – diýip, mugallym ýakymlylyk bilen gepledi (N. Jumaýew). ýakymlyrak [ýakymlyra:k], syp. Birneme ýakymly, az-kem ýakymly. Okara-okara agaran içeňde gaňşyrawugyňy tütedýän ...çal Amanyň agzyna has-da ýakymlyrak degýärdi (B. Kerbabaýew). ýakymsyz syp. 1. Ýakymly däl, ýakymy ýok. Onuň göwnüne mylaýym şemal hem ýakymsyzdy (A. Gowşudow). 2. Erbet, ýaramaz. Ýetirýär ýakymsyz ajy sözlerin, Gaharly alardyp maňa gözlerin (A. Kekilow). 3. Garagol, bezzat (çaga hakynda). Men siziň ýaly mahalym ýakymsyzdym (A. Gowşudow). ýakymsyzlyk at. Ýakymy ýokluk, ýakymly dällik, ýakymsyz bolmaklyk. Emma munuň gylygy, tawus nähili owadan bolsa sesiniň ýakymsyzlygyna, çakyr aýaklarynyň gelşiksizligine çalym edýär (B. Kerbabaýew). Bolsa-da, ol oglan bir ýakymsyzlyk edendir öýtdüm (“Edebiýat we sungat”). ýakymsyzrak [ýakymsyzyra:k], syp. 1. Ýakymly däl, ýakymy ýograk. Ýakymsyzrak howa. 2. Erbedrak, ýaramazrak (söz hakynda) . 3. Garagolrak, bezzadrak (çaga hakynda). Ýakymsyzrak oglan. ýakyn [ýaky:n], syp. 1. Uzak bolmadyk, daş bolmadyk, golaý. 2. Golaý garyndaşlykda, aragatnaşykda bolan, ýürekdeş dost-ýar. ýakynda [ýaky:nna], hal. 1. Ýakyn wagtda, ýakyn wagtyň içinde. Şu ýakynda oglumyň harby gullukdan gaýdyp gelmegine garaşýaryn. 2. Ýaňy- ýakynda, ýaňyrak, täzelikde, baýak, arada, golaýda. ýakynlamak [ýaky:nlamak], işl. 1. Bir zadyň, biriniň golaýyna, ýakynyna barmak. 2. Bir ýeriň golaýyna barmak, ýakynyna gelmek, ýakynlaşmak. Otly şähere ýakynlaýardy. 3. Golaýlamak, golaý gelmek, ýetip gelmek (wagt hakynda). Goşa baýram ýakynlaýar. ýakynlaşdyrmak [ýaky:nlaşdyrmak], işl. 1. Biri-biriniň ýakynyna eltmek, eltip goýmak. Çilimi benzine ýakynlaşdyrmak howpludyr. 2. Ruhy taýdan biri-birine golaýlaşdyrmak, ysnyşdyrmak. Bilelikdäki agzybir iş ýaşuly-ýaşkiçi – hemmesini ýakynlaşdyrdy. Şypahanada bile bolmaklary olary has ýakynlaşdyrypdy. ýakynlaşmak [ýaky:nlaşmak], işl. Ýakynlap başlamak, golaýlap başlamak, golaýlaşmak. Şol mahal oglanjyk elindäki pökgini özlerine ýakynlaşyp barýan Mährä zyňdy (A.Gowşudow). Maşyn muzeýe ýakynlaşyp saklandy. ýakynlatdyrmak [ýaky:nlatdyrmak], işl. Ýakyn aralyga getirtmek. Ogluňy bozuk çagalara ýakynlatdyrmagyn. ýakynlatmak [ýaky:nlatmak], işl. Ýakynyna eltmek, ýakyn getirmek, golaýyna süýşürmek. Terje güli ýanyp duran bir oda ýakynlatsaň, gunçalary süllerer (B. Hudaýnazarow). ýakynlaýyş [ýaky:nlaýyş], iş ady. Ýakynlamak ýagdaýy. ýakynlyk [ýaky:nlyk], at. 1. Daş dällik, golaýlyk, golaý aralykda bolmaklyk. 2. Ýakyn hossarlyk, garyndaşlyk. ýakynsyramak [ýaky:nsyramak] işl. Ýakyn garyndaşyň, ilen-çalanyň bolmasa-da, ýakyn boljak bolmak. ýakyşdyrmak işl. Bir ýan ujundan ýakmak, otlaşdyrmak, birnäçe ýerde ýakyp çykmak. Ýigitler ýene-de ot ýakyşdyrypdyrlar (A. Gowşudow). ýakyşmak I, işl. 1. Ýakmaga kömek etmek. Ot ýakyşmak. 2. Bilelikde ýakmak. \n\n\n ÝAKYŞMAK II, işl. 1. Mallary suwa ýakmaga kömek bermek. Sen muny bakyşypmydyň, ýakyşypmydyň?! (“Görogly”). 2. Bilelikde ýakmak. Oglanlar düýelerini suwa ýakyşyp durdular. ýal at. 1. Ite berilýän iýmit. Ite ýaly az berseň, gapyňdan garamaz (Nakyl). Gülruh eje-de şondan soň beýnisi sarssa-da, Alabaýyň sesine çydap, oňa ýal berip ýör (O. Ödäýew). 2. gepl.d. Nahar, iýmit. Ýaltanan ýal tapmaz, tapsa-da, bol tapmaz (Nakyl). \n\t‣ Ýala gelmek – köpege gelmek. Ýal ýagysy işlemän iýmäge ymtylýan, edýän işi iýenine degmeýän, iýenini ödemeýän; elinden zat gelmeýän, iş başarmaýan. Ah, sizden hiç haçan abraý ýokdur, bir topar ýal ýagylary (A. Durdyýew). \n\n\n ÝAL [ýa:l], at. Käbir haýwanlaryň boýnunyň üstünde zolak bolup ösýän ösgün gyl. Ýaman ata ýal bitse, ýanyna ýanlyk baglatmaz, ýaman kişä mal ýetse, ýanyna goňşy gondurmaz (Nakyl). \n\t‣ Ýalyň agarmak ýaşy bir çene ýetmek; garramak, sakgaly, saçy agarmak. ýalak I, at. Ite ýal we suw berilýän gap. Iti bolmadygyň ýalagy bolmaz (Nakyl). \n\n\n ÝALAK II, at. 1. Jykyryň dik okuny göterip durýan kese agaç. 2. Bosagada gabsanyň girip durýan ýeri. ýalakça at. 1. Degirmende doludan dökülýän bugdaýy gora kadaly guýmak üçin hyzmat edýän şeýtan agajy arkaly herekete gelýän ýalpak gap. Ýalakçanyň erňekleri gädilipdir. 2. Demir ussahanasynda suw guýlup goýulýan gap. ýalama I, iş ady. Ýalamak ýagdaýy. \n\n\n ÝALAMA II, at. 1. Yssydan dodagyň ýanmagy netijesinde emele gelýän ýara. Dodagy ýalama bolupdyr. 2. gepl.d. Gysganç, gysyk. \n\n\n ÝALAMA III, at. 1. Derýanyň içindäki öňe çykyp durýan ýer. 2. Tekiz, takyr. Onuň süýr depesi bolsa ýylaksyz ýalama ýapa meňzeýärdi (A. Gowşudow). ýalamaç at. Gök garylan bulamak. Gaýnadylýan ýalamajyň düşerine howlugýarlar (R. Gelenow). ýalamak işl. 1. Bir zadyň ýüzünden diliňi ýöretmek, bir zadyň daşyny diliň bilen arassalamak, bir zady diliň bilen syrmak. Bal tutan barmagyny ýalar (Nakyl). 2. göç. m. Çala degip geçmek, gyltyz degmek, sypap geçmek. Ok meniň hem egnimi ýalap geçdi (N. Pomma). 3. göç.m. Iýmek, kertmek. Boýuntyrygyň samaçawlaryndan hiç biri galman, käbir ýerini sarygarynja ýalapdyr (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ýalap barmak örän sowuk bolmak (howa hakynda). ýalan syp. Çyn däl, galp, nädogry. Ýalan gürrüň. Ýalan sözleseň, tutularsyň, düz sözleseň, gutularsyň (Nakyl). \n\t‣ Ýalana çykarmak – puja çykarmak, hakykata dogry gelmeýändigini äşgär etmek. ýalançy I, syp.1. Ýalan sözleýän adam, ili aldap ýören adam, aldawçy. Ýalançy töre bir geçer (Nakyl). 2. gepl.d. Hakyky däl, çyn bolmadyk. Ýalançy atlaz. \n\n\n ÝALANÇY II, at. Şu dünýä, ýaşaýyş, durmuş. \n\t‣ Ýalança gelmek dünýä inmek, eneden dogulmak. Ýalançyga ýaňy gelen, Ganym bilen söweş salan (Baýram şahyr). Ýalançy bilen hoşlaşmak aradan çykmak, dünýäden ötmek, amanadyňy tabşyrmak, ölmek. Ýalançy ýagtylmak daň atmak, howa ýagtylyp başlamak. Soňra onuň öňünde çaý- çörek goýup, haýal etmän köçä çyksa, eýýäm ýalançy ýagtylan eken (H.Derýaýew). Ýalançy ýaryşdyran ýaly tiz, çalt, dessine (bir zat howlukmaç ýerine ýetirilende aýdylýan aňlatma). Edil ýalançy ýaryşdyran ýaly (N.Saryhanow). ýalançylyk at. Ýalan, nädogry sözlemeklik, aldawçylyk, ýalançy häsiýetlilik. ýalandan [ýalannan], hal. Oýun edip, degşip, çyndan däl. Ol ýalandan aglaýar. Bagyşla, men saňa ol sözi ýalandan aýtdym. ýalanlyk at. Hakykat dällik, çyn dällik. Hany aýt, ýalanlygyny, çynlygyny derrew anyklarys (B. Kerbabaýew). ýalanmak işl. Öz barmagyňy, tabagyňy ýalamak. ýalanyşmak işl., göç.m. Bilelikde üýşüp iýmek, agzybir ýaşamak. Ýalanyşan ajykmaz, söýenişen ýykylmaz (Nakyl). 3. ser. Ýalaşmak. ýalan-ýaşryk [ýalan-ýaşyryk], syp. Hakykata dogry gelmeýän, bolar-bolmaz, nädogry. Ýalan-ýaşryk gürrüň. ýalaň I, hal. Kileň, esasan. Üýşmege ýalaň geýnüwli baý adamlar gelipdir. \n\n\n ÝALAŇ II, syp., ser. Ýalaňaç. Gezseň ak çägede aýagyň ýalaň, Dermandyr, maňa çyn, size-de ýalan (B. Hudaýnazarow). \n\t‣ Ýalaň ýüz sakgal-murt çykmadyk. Murty ýaňy taban, ýalaň ýüz, heniz eti-gany doluşmadyk, inçemik, orta boýly ýaş ýigit (B. Kerbabaýew). ýalaňaç syp. 1. Egni eşiksiz, geýim geýmedik. Ýalaňaç suwdan gaýtmaz (Nakyl). 2. Gynsyz, gapsyz. Soňra goltugyndan ýalaňaç gama çykaryp, ony ýokaryk galdyrdy (N. Geldiýew). 3. Düşek ýazylmadyk, düşek atylmadyk, düşeksiz. Ýalaňaç ýerde oturmak. 4. Ýapraksyz, ýapragy dökülen. Agaçlaryň hemmesi ýalaňaçdy (A. Gowşudow). 5. at. Garyp, hor ýaşaýan adam. Ýalaňaja ýaz ýagşy (Nakyl). 6. Howutsyz, eýersiz, gaňňasyz. ýalaňaçlama [ýalaňaşlama], iş ady. Ýalaňaçlamak ýagdaýy. ýalaňaçlamak [ýalaňaşlamak], işl. 1. Eşiklerini çykarmak, egnindäki geýimlerini aýyrmak (adam hakynda). 2. Howudyny, eýerini, gaňňasyny we ş.m. aýyrmak. Gyraty ýalaňaçlap, eýerini, palanyny aýryp, täzeden eýerledi (“Görogly”). 3. Gynyndan, gabyndan çykarmak. Göwni eýýäm ata çykdy, gylyjyny ýalaňaçlady (B. Seýtäkow). 4. Ýapragyny aýyrmak, düşürmek. Üzümiň çybyklaryny ýalaňaçlaýypsyň-la! Soňky uran sowuk agaçlary ýalaňaçlady. ýalaňaçlamazlyk [ýalaňaşlamazlyk], işl. Ýalaňaç ýagdaýa getirmezlik. ýalaňaçlanmak [ýalaňaşlanmak], işl. 1.Özüňi ýalaňaçlamak. Olar ýalaňaçlanyp, suwa urdular. 2. Ýalaňaç hala getirilmek. ýalaňaçlatmak [ýalaňaşlatmak], işl. Ýalaňaçlamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. ýalaňaçlyk [ýalaňaşlyk], at. 1. Geýimsizlik, eşiksizlik, ýalaňaç halda bolmaklyk. Oglanjyk indi ýalaňaçlykdan utanýardy, daşaryk gitjek bolsa geýinýärdi. 2. göç.m. Garyplyk, horluk. Seň bolsa şol öňki ýalaňaçlygyň, Ine şeýdip geçip barýar seneler (M. Seýidow). ýalaňgat [ýalaňňat], syp. 1. Ýeke gat, içliksiz, diňe ýüzli matadan ybarat. Oda giräýjek bolup, ýalaňgat jalbaryny göwredere getirdi (N. Atdaýew). 2. Bir gat, ýeke gat (sapak, ýüplük we ş.m. hakynda). Biçilen geýime ýalaňgat sapak bilen kök atdylar. ýalaňy syp. Töňňesiz ownuk odun, çöp- çalam. Gazanyň aşagyndaky ýalaňy ot labyrdap ýanýardy (B. Kerbabaýew). ýalaşdyrmak işl. Bir ýan ujundan ýalamak, ýalap çykmak, yzly-yzyna ýalamak. ýalaşmak işl. Bile ýalamak. ýalatdyrmak işl. Ýalamagy başga birine etdirmek. ýalatmak işl. Ýalamaga mejbur etmek. Tebip duzy çaga ýalatmagy tabşyrdy. ýalaw [ýalow] I, at. 1. Örän güýçli hem ýiti ýagtylyk berýän enjam. Birden şol wagt şäher tarapyndan oba gyzyl ýalaw tutuldy (A. Durdyýew). 2. Örän ýiti. Munyň-a tüýs ýalaw bolaýypdyr. \n\t‣ Ýalaw ýaly örän ýiti, ötgür. \n\n\n ÝALAW [ýalow] II, at. harb., kön.s. Baýdak. ýalawaç [ýalowa:ç], at. Allanyň resuly, pygamber. ýalawunç [ýalowunç], at, ser. Ýalawaç. Ýalawunç urugly zatly ýaranlar (Magtymguly). ýalaýyş iş ady. Ýalamak ýagdaýy. ýalazy syp. Hiç zat bitmedik boşluk, ot- çöpsüz giňişlik. Amanaly öýüni ýoldan sowarak, gumagrak ýalazy ýerde dikipdir (S. Myradow). ýalbarma [ýalvarma], iş ady. Ýalbarmak ýagdaýy. ýalbarmak [ýalvarmak], işl. Bir zat hakda birine ejizläp ýüz tutmak, bir zady sorap haýyş etmek, özelenmek. Dursun naýynjar bir garaýyş bilen ogluna ýalbardy (B. Kerbabaýew). ýalbarmaklyk [ýalvarmaklyk], iş ady. Ýalbarmak ýagdaýy. ýalbartdyrmak [ýalvartdyrmak], işl., ser. Ýalbartmak. Çagaňy ýalbartdyrma, özüň öňüne düş-de, iş, ýol öwret. ýalbartmak [ýalvartmak], işl. Ýalbarmaga mejbur etmek. Ol köp ýalbardyp, ahyry kitaby berdi. ýalbaryp-ýakarmak [ýalvaryp- ýakarmak], işl. Bir zat hakynda gaty özelenip haýyş etmek. Akja ikimiz ýalbaryp-ýakaryp, ony zordan raýyndan gaýtardyk (G. Gurbansähedow). ýalbaryşdyrmak [ýalvaryşdyrmak], işl. Gören kişä ýalbarmak, köp adama ýalbarmak. ýalbaryşmak [ýalvaryşmak], işl. 1. Ýerli- ýerden bilelikde ýalbarmak. Çagalar ýalbaryşyp duransoňlar dözmedim. 2. Ýalbarmaga kömek etmek. Menem ýalbaryşdym, ol şol kitaby bererli däl. ýalbar-ýakar : ýalbar-ýakar etmek birini rahatlandyrmak, köşeşdirmek üçin ýalbaryp görmek. Çagajyk ýalbar-ýakar etsem-de, sesini goýman aglaýardy. ýalbyramak [ýalvyramak], işl. Lowurdamak, ýalbyr-ýalbyr etmek, ýaldyramak. Akjagül ýaňy dogan aý ýaly ýalbyrap çykanda, jaýyň içi öňküsinden ýagtylyp gitdi (B. Seýtäkow). ýalbyraşmak [ýalvyraşmak], işl. Birnäçe zat bilelikde ýalbyramak. ýalçamazlyk iş ady. Gönençlik görmezlik. Howlugan gyz äre baryp ýalçamaz (Nakyl). ýalçarmak işl. Açyklykda mese-mälim görnüp durmak. Sygryň maçjasy ýalçaryp ýatyrdy. ýalçartmak işl. Açyklykda mese-mälim görner ýaly etmek. ýalçy I, syp. Ýaly gowy görýän, iýermen (it hakynda). Itim hem ýalçy, hem malçy. \n\n\n ÝALÇY II, at. Dagyň ot-çöp bitmedik, ýylmanak, ýylçyr ýüzi. Mesgen tutar çarwadarlar, Ýalçysynda ýatar marlar (Magtymguly). At ýene bir salym ýöredi-de, bir bolgusyz öwrümjikde ýapgyt ýalçy daş gaýa dyrmaşyp ugrady (A. Gowşudow). \n\n\n ÝALÇY III, at. Jaryň ugrundaky oý ýerlerde ýygnanyp galan bölek suw. ýaldyrak [ýallyrak], at. Awgust aýynda, tomus bilen güýzüň sepgidinde dogýan ýaldyrawuk ýyldyz. Ýaldyrakda tün sowar, Üç ýyldyzda gün sowar (Nakyl). Ýaldyragyň ýangyny, Üç ýyldyzyň galgyny (Nakyl). Ýaldyrak-da dogdy, epgek ýatyşdy, Indi gijelerne howa çigreýär (M. Seýidow). ýaldyrama [ýallyrama], iş ady. Ýaldyramak ýagdaýy. ýaldyramak [ýallyramak], işl. 1. Mese- mälim, güýçli öwşün atmak, ýalkym salmak, lowurdap durmak, ýalpyldamak. Çaklaňrak börüginde, Gyzyl egme ýaldyrap dur (K. Gurbannepesow). 2. Şöhle bermek, şöhle saçmak, yşyk salmak. Uzakdaky dag gaýalary ýaly bolup, seleňläp oturan gum depeleriniň üstünde tegelek Aý ýaldyrap göterildi (B. Seýtäkow). ýaldyramaklyk [ýallyramaklyk], iş ady. Ýaldyramak ýagdaýy. ýaldyraşmak [ýallyraşmak], işl. Çar ýandan, ýerli-ýerden ýaldyramak. Ýyldyzlar ýaldyraşýardylar. ýaldyratmak [ýallyratmak], işl. 1. Ýaldyrar ýaly etmek. Ýüzügi pamyk bilen süpürip ýaldyratdym. 2. Öwşün atdyrmak, lowurdatmak. Saçyma ýag çalyp ýaldyratdym (“Edebiýat we sungat”). ýaldyrawuk [ýallyrowuk], syp. Ýaldyrap duran, şöhle saçyp duran, ýalpyldawuk. Ýaldyrawuk ýüzük. ýaldyraýyş [ýallyraýyş], iş ady. Ýaldyraşmak ýagdaýy. ýalhor [ýalho:r], syp. Ýal ýagysy, iliň hasabyna ýaşaýan. ýalhorlyk [ýalho:rluk], at. Ýalhoryň ýagdaýy, ýalhor bolmaklyk. Haçana çenli özüňe ýalhor diýdirip ýörjek?! ýalkama iş ady. Ýalkamak ýagdaýy. ýalkamak işl. Ýagşylyk etmek, gowulyk bagyşlamak. Ýalkasa – ýaz, gargasa – gyş (Atalar sozi). ýalkamaklyk iş ady. Ýalkamak ýagdaýy. ýalkanmak işl. Allanyň rehimdarlyk etmegine mynasyp bolmak. – Bir pire gol bersem, günämiň ötülmegine, ýalkanmagyma sebäpkär bol! – diýip, ýalbarsam diýýän (“Myraly”). ýalkaw [ýalkow], at, ser. Ýalkama. Gudraty güýçliniň ýalkawy. ýalkaýyş iş ady. Ýalkamak ýagdaýy. ýalky syp., gepl.d. Täk, ýeke. ýalňyz. Sen bir ýalky dogan är sen, Orazym (Kemine). ýalkym at. Ýagtylyk şöhlesi, şöhle. Çar tarapa ýalkym saçar ýüzleri, Ak ýüzüňize çöken nurmy, gelinler (Baýram şahyr). Gabsasyz açyk işikden dolan Aý üstümize ýalkym salýardy (A. Gowşudow). ýalkymly syp. Şöhle saçýan, şöhle salyp duran. \n\t‣ Ýalkymly salam gadyr-gymmat bilen berilýän dabaraly, joşgunly salam. ýalkymlylyk at. Ýalkymy barlyk. ýalkymsyz syp. Ýalkym salmaýan. ýalkymsyzlyk at. Ýalkymy ýokluk. ýallaklama iş ady. Ýallaklamak ýagdaýy. ýallaklamak işl. Ýaranjaňlyk etmek, gülüm-ýalym edip ýaranjak bolmak. ýallaklamaklyk ş ady. Ýallaklamak ýagdaýy. ýallaklamazlyk iş ady. Ýaranjaňlyk etmezlik, ýaranjak bolmazlyk. ýallaklaşmak işl. Ýerli-ýerden ýallaklamak. Itleriň her haýsy hem Durdy çopanyň öňünde ýallaklaşdylar (A. Gowşudow). ýallaklatmak işl. Ýallaklamaga mejbur etmek. ýallaklaýyş iş ady. Ýallaklamak ýagdaýy. ýallama iş ady. Ýallamak ýagdaýy. ýallamak işl. 1. Ite ýal bermek, ýal berip naharlamak. Çoluk itleri ýallady. 2. göç.m. Birini öz garamagyňda ekläp-saklamak (gödek äheňde aýdylýar). Garnyň ýallap, iýdirip, Men sizi adam etdim (Ş. Kekilow). ýallamaklyk iş ady. Ýallamak ýagdaýy. ýallamazlyk iş ady. Ýal bermezlik. ýallanmak işl. Nahar edinmek (kinaýaly). ýallaýyş iş ady. Ýallamak ýagdaýy. ýallyk syp. Ýal üçin niýetlenen. Ol ite ýallyk bäş-alty goşawuç arpa ununy-da getiripdi (“Edebiýat we sungat”). ýalmama iş ady. Ýalmamak ýagdaýy. ýalmamak işl. Berlen naharyň, iýmitleriň we iýmiň hemmesini zat goýman, açgözlük bilen çalt iýmek, ýuwutmak. Sygyr öňüne dökülen oty ýalmap goýberýärdi. Döw: Iki üzüp, bir ýalmardym (Ertekiden). ýalmamaklyk iş ady. Ýalmamak ýagdaýy. ýalman at, haýwanat d. Öň aýaklary gysga, art aýaklary we guýrugy uzyn syçan, atýalman. Ýalmanlar-da gaçyp-gaçyp, Hinlerine urýar kürsäp (M. Seýidow). ýalmandyrmak [ýalmannyrmak], işl. Ýalmanar ýaly etmek, ýalmanmaga mejbur etmek. Dillerini ýalmandyrýarlar, ýuwaşrak mallaryň otlaryny demlerine dartyşyp barýarlar (B. Kerbabaýew). ýalmanmak işl. Nahara ymsynyp, diliň bilen dodagyňy ýalamak, tamşanmak. – Hawa, pirim, getirdim, hanha gapyda ýalmanyp ýatyr! – diýdi (Keminäniň adyna aýdylan şorta sözlerden). ýalmanyşmak işl. Ýerli-ýerden bilelikde ýalmanmak. Garawuly görenden itler ýalmanyşyp başladylar. ýalmawuz [ýalmowuz], syp. Näme tapsa, ýalmap-ýuwdup barýan, horan, doýmazak, hajymelik, iýermen (kinaýaly). Ol naharlaryň baryny edil ýalmawuz açan ýaly, şol bada lak-luk atýar (N. Pomma). ýalňy at. Öýüň üzügine goşmaça bolar ýaly ýeke gamyşa salnyp basylýan keçe önümi. ýalňyş 1. at. Işde, pikirde goýberilýän nädogrulyk, hata. Ol özüniň ýalňyşyny düzederin, arzuwyma ýeterin hasap edipdi (B. Kerbabaýew). 2. at. Hasaplaýyş, ýazuw işlerinde we ş.m. ýagdaýlarda ýüze çykýan kemçilik, nädürslük. Şu ikinji işi köpiňiz ýalňyş işläpsiňiz. Harp ýalňyşy. 3. syp. Nädogry. Ýalňyş jogap. ýalňyşdyrmak işl. Birini ýalňyşar ýaly etmek, ýalňyşmagyna sebäp bolmak. ýalňyşlyk at. Işde, ýazuwda, pikirde goýberilýän nädogrulyk, nätakyklyk. ýalňyşma iş ady. Ýalňyşmak ýagdaýy. ýalňyşmak işl. 1. Ýalňyş hereket etmek, ýalňyşlyk, nätakyklyk goýbermek. Bibijemalym, indi sen meniň günämi geç, men ýalňyşypdyryn! (A. Durdyýew). 2. Biri ýa-da bir zat hakda nädogry pikir etmek. Sen gaty ýalňyşýarsyň! 3. Azaşmak, ugruňy üýtgetmek. Myhman ýalňyşandygyny soň duýup galdy. ýalňyşmaklyk iş ady. Ýalňyşmak ýagdaýy. ýalňyşmazlyk iş ady. Ýalňyş hereket etmezlik, ýalňyşlyk goýbermezlik. Adam bir çig süýt emen, ýalňyşmanam bolanok. ýalňyşsyz syp. Ýalňyşy bolmadyk, ýalňyş goýberilmedik. Onuň çeper, çalasyn elleri her iki erşiň daşyndan dolap alan çitimlerini eltip, ýalňyşsyz öz ýerine gondurýar (H. Derýaýew). ýalňyşyş iş ady. Ýalňyşmak ýagdaýy. ýalňyz [ýalňy:z], syp. Ýeke, ýeke-täk, bir özi. Ýeke-tägim, ýalňyzym, Türkmenistanym meniň! (B. Hudaýnazarow). Çagajyk aýylganç ýer titremesinde ene-atasyny ýitirip, ýalňyz galdy. ýalňyzlyk [ýalňy:zlyk], at. Ýalňyz ýagdaýda bolmaklyk. Magtymgulynyň häzir hem il gözünden uzakda, ýalňyzlykda pikirini durlap, açyk howada göwnüne ýeňillik beresi gelýärdi (G. Kulyýew). ýalp : ýalp etmek birden ýalpyldap gitmek, birden ýalpyldy peýda bolmak. Uzakdan bir zat ýalp edip gitdi. ýalpa : ýalpa gözüňi açmak gözüňi birden açmak, çaltlyk bilen açmak. Ýatagan gözlerini ýalpa açanda, Görýär özün köne ýorgan içinde (K. Gurbannepesow). ýalpak syp. 1. Çuň däl, saý. Ýalpak kenar. 2. Çukur däl, çuň bolmadyk, telper. Ýalpak tabak. ýalpaklanmak işl. Suwy azalyp, ýalpak, saý bolmak. Ýapdaky suw gitdigiçe ýalpaklanýardy. ýalpaklaşmak işl. Kem-kemden ýalpak bolup başlamak, suwy azalyşmak. Howdanyň suwy ýalpaklaşyp gidip otursa, balyklara zyýan ýetirmegi mümkin diýip, derrew çäresini tapdylar. ýalpaklatmak işl. Ýalpak bolar ýaly etmek. ýalpaklyk at. Çuň dällik, saýlyk. Hazar deňziniň ýalpaklygy. ýalparma iş ady. Ýalparmak ýagdaýy. ýalparmak işl., gepl.d., ser. Ýalpaklaşmak. Ýabyň gyralary opurylansoň, suwy öňküsinden ýalparypdyr. ýalparmaklyk iş ady. Ýalparmak ýagdaýy. ýalpartmak işl. Ýalparar ýaly etmek. Käliň ugruna bäş-alty ýyldan bäri pil agzy degmäni üçin, oňa gyrmança urup ýalpardypdy (B. Kerbabaýew). ýalparyş iş ady. Ýalparmak ýagdaýy. ýalpoş [ýa:lpo:ş], at. Atyň boýnuna ýapylýan, ony çybyn-çirkeýden goraýan eşik. ýalpyldama [ýalpyllama], iş ady. Ýalpyldamak ýagdaýy. ýalpyldamak [ýalpyllamak], işl. 1. Güýçli öwşün atmak, lowurdamak. Onuň döşündäki medal ýalpyldaýardy. 2. Bezenip-beslenmek. Ol ýalpyldap öýden çykdy. ýalpyldamaklyk [ýalpyllamaklyk], iş ady. Ýalpyldamak ýagdaýy. ýalpyldamazlyk [ýalpyllamazlyk], iş ady. Güýçli öwşün atmazlyk, lowurdamazlyk. Alan gülli köýnegiň aýdylyşy ýaly-ha ýalpyldanok. ýalpyldaşmak [ýalpyllaşmak], işl. 1. Ýerli- ýerden ýalpyldamak; hemme ýeri ýalpyldamak; birnäçe zat ýalpyldamak. Çäýnek-käseler ýalpyldaşyp dur. 2. Birnäçe bolup bezenip-beslenmek. Gyzlar ýalpyldaşyp, gülşüp-degşip gelýärler. ýalpyldatmak [ýalpyllatmak}, işl. Ýalpyldap durar ýaly etmek, ýalpyldamak derejesine ýetirmek. Ol ýigit ýaglygyny çalt-çalt gezdirip, ädigiň gonjuny aýna ýaly ýalpyldatdy (B. Kerbabaýew). Näçe ýalpyldatsaň, mis ýene misdir, Ýüregi garanyň gözlegi pisdir (M. Seýidow). ýalpyldawuk [ýalpyllowuk], syp. Hemişe ýalpyldap duran, ýaldyraýan. Başynda sury telpek, aýagynda ýalpyldawuk gara ädigi bardy (“Edebiýat we sungat”). ýalpyldaýyş [ýalpyllaýyş], iş ady. Ýalpyldamak ýagdaýy. ýalpyldy [ýalpylly], at. Öwşün atyp duran şöhle, ýiti şöhle berýän ýagtylyk, şöhle saçyp duran ýalkym. Aýnanyň ýalpyldysy gözüňi gamaşdyrýardy. ýalt : ýalt etmek birine ýa-da bir zada birden öwrülip seretmek. Nabat yzyna ýalt edip seretdi (A. Durdyýew). ýalta I, syp. Zähmet çekmegi halamaýan, iş ýakmaz. Ýaltanyň eli uzyn, dili gysga (Nakyl). Aýtsam, öň wagtda iki sany ýalta bolanmyş (A. Durdyýew). \n\n\n ÝALTA II: ýalta seretmek (bakmak) ser. Ýalt. Aşyr ýalta seredende, Aýnanyň ýegdekläp gelýänini gördi (B. Kerbabaýew). ýaltaçylyk at., ser. Ýaltalyk. ýaltaklabermek [ýaltakla:vermek], işl. Ýaltaklap başlamak. ýaltaklama iş ady. Ýaltaklamak ýagdaýy. ýaltaklamak işl. Tiz-tizden o ýana, bu ýana öwrülip, töwerege göz gezdirmek, garanjaklamak, ýalt-ýult etmek. Ejesi daş-töweregine ýaltaklady, emma gyzyny görmedi (A. Gowşudow). ýaltaklamazlyk iş ady. Ýalt-ýult etmezlik. ýaltaklaşmak işl. Ýerli-ýerden bilelikde ýaltaklamak; köpçülik bolup ýaltaklamak. Gyzlar suwa gelen jeren ýaly töweregine ýaltaklaşyp, Hatyjanyň daşyna halkalaýyn aýlanypdyrlar (N. Pomma). ýaltaklatmak işl. Ýaltaklamaga mejbur etmek. Men pylan ýerdedirin diýip aýtmansoň, oglanjyk ejesini ýaltakladyp goýdy. ýaltaklaýyş iş ady. Ýaltaklamak ýagdaýy. ýaltalyk at. Ýaltanyň ýagdaýy, zähmet çekmegi söýmezlik, iş ýakmazlyk, ýaltaçylyk. ýaltanma iş ady. Ýaltanmak ýagdaýy. ýaltanmak işl. Ýaltalyk etmek, bir işi etmegi goýbolsun etmek, soňa goýmak. ýaltanmaklyk iş ady. Ýaltanmak ýagdaýy. ýaltanmazak syp. Ýaltanmagy bilmeýän, ýaltalyk etmeýän. Ol ýaltanmazak adamdy. ýaltanmazlyk işl. Ýaltanmagy bilmezlik, ýaltalyk etmezlik. Işde ýaltanmazlyk gerek. ýaltanyş iş ady. Ýaltanmak ýagdaýy. ýaly [ýa:ly], "Meňzeş, kimin, dek" ýaly sözleriň manysynda gelip, deňeşdirmegi aňladýan sözsoňy kömekçi. Atasy ýaly är ýigit bolsun! (Alkyş). ýalym-ýulum : ýalym-ýulum etmek biriniň ýüzüne gülümsirän bolmak, ýaranjaňlyk etmek. ýalyn at. Ýiti howurly, çabyrap duran ot. Onuň möwç urýan ýalny ýokaryk galyp, asmana dilini ýalmandyrýardy (A. Gowşudow). ýalynja syp., gepl.d., ser. Ýalynjaň. Ile gülünji bolandan, äre ýalynja bol (Nakyl). ýalynjaň at, ser. Ýaranjaň. ýalynjaňlyk syp.,ser. Ýaranjaňlyk. ýalynlamak işl. Ýalynly ýanmak, ýalyn çabyrap ýanmak. Gury palaç we gaýry süplük- saplyklar gowy ot düşen ýaly ýalynlap ýanmaga başlady (N. Esenmyradow). ýalynly syp.1. Ýalynlap ýanyp duran. Ellerindäki ýalynly kesindileri zyňdylar (“Edebiýat we sungat”). 2. göç.m. Gahar-gazaply, içi ýangynly, güýçli närazylyk bildirýän; bir zada örän gynanýan. Hamsygyp ýalynly çykdy sözleri, Ýaşdan doldy onuň gara gözleri (Ç. Aşyrow). ýalynma iş ady. Ýalynmak ýagdaýy. ýalynmak işl. Ýaranjaňlyk etmek, ýalym- ýulum etmek. Jalataýa ýalnyp gün görebilmersiň (“Görogly”). ýalynmaklyk iş ady. Ýalynmak ýagdaýy. ýalt-ýult : ýalt-ýult etmek edebi saklaman, barýan, oturan ýerinde hemme zady görjek bolup, eýläk-beýläk tiz-tiz öwrülip garanjaklamak. ýama at. Geýim-gejimleriň, aýakgabyň we ş.m. zatlaryň ýyrtylan ýerine salynýan bölek mata, gaýyş. \n\t‣ Ýamasy bitmek ýerini dolmak, öwezine gelmek, keminiň üsti ýetirilmek, durmuş ýagdaýy gowulanmak. Pul bolsa, ýamasy bitjek ýalydy, Maksat-myradyna ýetjek ýalydy (B. Kerbabaýew). Ýamasy ýerinde zyýany ýok, deregini dolsa bolar; öz-özünden biter. Onuň goly ýaman dilnipdir, şeýle bolsa-da, ýamasy ýerinde, biter. ýamaç at. 1. Derýanyň, çaýyň, ýabyň we ş.m. iki gyrasy, kenary. Ala jaryň ýamajyndaky ýylgynlar ýyldyz bilen bäs edişýärdi (Ş. Taganow). 2. Ýapy. Ýamaçlaryň üstünde harman ýerleri bolan. ýamak at, ser. Ýama. Durluklaryna näçe ýamak basylan bolsa-da, deşiklerinden görünýän yşlaryň sany ýok (B. Kerbabaýew). ýamalmak işl. Ýama edilmek, ýama salynmak. ýamaly syp. Ýyrtygyna ýama salnan, ýama urlan. Ol gelende, egninde bir köne ýamaly horjuny bardy (A. Gowşudow). ýamalyk I, syp.Ýamamak üçin gerekli, ýama etmek üçin niýetlenen (mata ýa-da gaýyş bölegi). Gedaýa çaryk berseň, ýamalygyny hem dilär (Nakyl). \n\n\n ÝAMALYK II, at, maldarç. Düýe çökende, yzky aýaklarynyň ýere degýän gaty ýeri. ýamama iş ady. Ýamamak ýagdaýy. ýamamak işl. Geýim-gejimiň, aýakgabyň ýyrtylan ýerine ýama salmak, ýama urmak. ýamamaklyk iş ady. Ýamamak ýagdaýy. ýamamazlyk iş ady. Ýama salmazlyk, ýama tikmezlik. ýaman I, syp. 1. Islenilýän talaby ödemeýän, kanagatlanarly däl, erbet. Ýaman araba ýol bozar (Nakyl). Açlyk ýaman zat, az-owlak garbandy (A. Gowşudow). 2. Örän, gaty, has, juda. – Myradaly aga, bu gün ýaman irläpsiň-le – diýip, ondan ýuwaşlyk bilen sorap, onuň ýanynda oturdy (N. Pomma). 3. gepl.d. Ederini bilýän, dogumly. Ol gaty ýaman adam, hiç haçan hor bolar öýdemok. \n\t‣ Ýaman ada galmak iliň öňünde abraýdan düşmek, ýaman atly bolmak. Ýaman ada goýmak biriniň ýüzüni gara etmek, abraýyny gaçyrmak. Başlan işini ahyryna ýetirip bilmedi diýen ýaman ada goýaýmasyn, gowy işläliň! Ýaman algyly ýaly hemişe ary köýen ýaly. Ýaman atly bolmak gepe ýakyn bolmak, gara donly bolmak. Ýamandan boýuňy satyn almak erbet adamdan göwne degişmän, usul bilen araňy açmak, başyňy gutarmak. "Ýamandan boýuňy satyn al" diýipdirler, üzäýmek gerek, başga alaç ýok! – diýdi (A. Gowşudow). Ýaman gözden saklasyn! göz degmesin, betbagtçylyga uçramasyn, erbet niýetlä duçar bolmasyn. Ýaman öwrenmek ýeriň giňinde, mümkinçilik bar wagtynda bir zada halys endik etmek, endik bolmak (azajyk kinaýa bilen aýdylýar). Eneň-ataň arkasyndan süýjüje zatlary saýlap iýmegi ýaman öwrenensiň. Ýamandan ýarty agyz adamyň tabakda galdyran azajyk naharyny iýdirmek üçin aýdylýan durnukly söz düzümi. Ýamanyň ýüzi aňryk bolsun! erbet adam size ýamanlyk etmesin, sizi ýaman pällä duçar etmesin! Ýaman ýerde gaý tutmak gyssagara bir zerur zat ýüze çykmak. Ýaman ýerde gaý tutdy diýleni boldy, ýanymyza ätiýaçlyk teker hem alaýmandyrys. \n\n\n ÝAMAN II, at, maldarç. Düýäniň hamynyň ýuka ýerleriniň çişme keseli. ýamanja syp. Etjek işini bilýän, dogumlyja, pikirlije. Ol gyzjagaz özüni aldatdyrjak däl, gaty ýamanja eken. ýamanlama iş ady. Ýamanlamak ýagdaýy. ýamanlamak işl., gepl.d. Kimdir birini başga biriniň ýanynda garalap, gürrüňini etmek. Ýoldaşyňy mugallyma ýamanlasaň, onda özüň hakynda-da gowy pikir döremez. ýamanlamaklyk iş ady. Ýamanlamak ýagdaýy. ýamanlamazlyk iş ady. Esassyz ýere garalap, gürrüňini etmezlik. ýamanlanmak işl. Kimdir biriniň başga biriniň ýanynda garalanyp gürrüňi edilmek. ýamanlaşmak işl. 1. Biri-biriňi ýamanlamak. Biri-birimizi ýamanlaşyp ýörmekden iş bolmaz. 2.Bilelikde ýamanlamak. Ikiňiz hemişe ony ýamanlaşyp otyrsyňyz. ýamanlatmak işl. Ýamanlamaga mejbur etmek, ýamanlanmagyňa ýol goýmak, mümkinçilik döretmek, ýol bermek. Her ýetene özüňi ýamanladyp ýörmek bolmaz. ýamanlaýyş iş ady. Ýamanlamak ýagdaýy. ýamanlyk at.1. Islendik erbet zat, zyýan ýetirmek üçin edilýän hereket (garşylykly manydaky söz: ýagşylyk ). Aý, ata, men saňa näme ýamanlyk edipdim? (“Görogly”). Ýagşylyga ýagşylyk her kişiniň işidir, Ýamanlyga ýagşylyk är kişiniň işidir (Atalar sözi). 2.Ýamana mahsus häsiýetlilik. \n\t‣Ýamanlyk ýüzüni görmäsiň (alkyş) işiň şowuna bolsun, betbagtlyga uçrama, erbet ýagdaýa düşme, derde ulaşma. ýamanmak işl. Öz zadyňy ýamamak, özüň üçin ýamamak. Çokaý ýamanmak. ýamaşgan [ýamaşğa:n], hal, ser. Ýamaşgandan. Ahyrda ikisi bilelikde ýamaşgan gitmekçi bolýarlar (“Türkmen halk ertekileri”). Medet aga ýamaşgan aýbogdaşyny gurdy (A. Nazarow). ýamaşgandan [ýamaşğa:nnan], Täzeden, gaýtadan, ikilenç, ýaňadandan, ýamaşgan. Ol ýamaşgandan suwa tarap ylgady (A. Gurbanow). ýamaşdyrmak işl. Hemmesini ýamap çykmak, bir ýanyndan başlap ýamamak; bolşuna görä ýamamak. Öýüň ýyrtyk ýerlerini howanyň mazaly gurugançylyk wagty ýamaşdyraýyn (N. Saryhanow). ýamaşmak işl. 1. Ýamamaga kömek bermek. Howut ýamaşmak. 2. Birnäçe bolup bilelikde ýamamak. Oglanlar tigriň çüý deşip ýeli giden içkillerini ýamaşyp otyrdylar. ýamatmak işl. Ýamamak işini başga birine etdirmek. Köýnek ýamatmak. ýamaýyş iş ady. Ýamamak ýagdaýy. ýamyz at. Buduň çatalba birleşýän ýeriniň iç ýüzi. Ýat itiň guýrugy ýamzynda (Nakyl). ýan [ýa:n], at.1. Adam ýa-da haýwan bedeniniň sag ýa-da çep gapdaly, böwri. Ol eli bilen agyrýan sag ýanyny tutdy.2. Tarap, ugur. Haýsy ýana ser salsaň, äpet-äpet depeler ýatyr (“Edebiýat we sungat”). 3. Aýal-gyzlaryň köýneginiň aşyrysynyň goltuk tarapyna, köýnegiň etegine çenli urulýan uzyn mata bölegi. Keteni köýnegiň ýany. 4. Bir zadyň gapdaly, golaýy, ýakyny. Sürüjiniň ýany boşdy. Men olaryň ýanynda oturdym. \n\t‣Ýan bermek ýakyn adamyň ölümi, kesel we ş.m. sebäpli asgynlamak, ýata hassa bolmak.Oglunyň öldi habary gelenden beýläk uzaklaşdyrman, ene ýan berdi. Ýan bermezlik diýeniňi berk tutmak, öz gepiňi gögertmek üçin ýeň bermezlik (ser. Ýeň: ýeň bermezlik). Emma ejesi ýan bermedi (“Şasenem – Garyp”). – Men muny hak gözünden eşitdim – diýip, Pirguly beg ýan bermedi (A. Gowşudow). Ýan janly adam ölende sadaka diýip öldürilýän ownuk janly (goýun, tokly). Ýan tazysy ýaly biriniň yzyna düşüp ýören, biriniň ýanyndan elmydama aýrylmaýan, hemişe bile gezýän. Ýan tazysy ýaly bolup, hiç Tyllanyň gapdalyndan aýrylanok (T. Taganow). Ýanyny alyp durmak biriniň ýanyndan aýrylmazlyk, durmak, garşysynda, öňünde, gapdalynda, ýanynda köp wagtlap durmak. Her kimiň öz işi-derdi bardyr, beýdip ýanyny alyp durmaň. Ýanyny ýere bermek agyr syrkawlap ýatmak. Eňkamy gidip, ýanyny ýere berdi (H. Derýaýew). Ýanyň ýere degmesin esasan, pälwana "göreşde ýykylma" diýlen manyda aýdylýan dileg. ýanagaç [ýa:nağaç], at. 1. Düýäniň howudynyň iki ýan gapdalyna kese berkidilýän pilsapy ýogynlygyndaky ýogyn agaç (ýanagaç düýä odun ýüklenende howudyň ýyrtylmazlygy üçin goýulýar). 2. Gurçuk tutmak üçin telär edilende, iki tarapyna goýulýan agaç. ýanalga [ýa:nalğa], at, deňizç. Gämileriň gelip ýanalmagy, durmagy hem-de olara hyzmat edilmegi üçin, kenardan deňze tarap uzalyp gidýän desga. ýanalmak [ýa:nalmak] I, işl. Bir zadyň gapdalyna getirilip goýulmak, golaýa getirilmek, ýanaşdyrylyp goýulmak. \n\n\n ÝANALMAK [ýa:nalmak] II, işl. Nähak ýerden günä ýüklenmek, azar berilmek. \n\n\n ÝANALMAK [ýa:nalmak] III, işl. Biriniň hatyrasyna at dakylmak. Kakasynyň adyna ýanalyp, täze bolan çaga at goýuldy. ýanama [ýa:nama] I, 1. iş ady. Ýanamak ýagdaýy. 2. Ýanyn ýatyp, çagaňy emdirme. \n\n\n ÝANAMA [ýa:nama] II, 1. iş ady. Ýanamak ýagdaýy. 2. Dutarçynyň, tüýdükçiniň sazyna goşup aýdym aýtma. Ol ýanama aýdyma başlady. \n\n\n ÝANAMA [ýa:nama] III, 1. iş ady. Ýanamak ýagdaýy. 2. Birini nähak ýere günäkärleme, şyltak, töhmet atma. ýanamak [ýa:namak] I, işl. 1. Bir zadyň gapdalyna getirip goýmak, golaý getirmek, ýanaşdyryp goýmak. …Gämini derýanyň gyrasyna ýanady (“Edebiýat we sungat”). 2. Ýanyn ýatyp, çagasyny emdirmek. Çagalaryny ýatyryp, kiçisini ýanap gyşaran aýaly: – Pökgen, göwnüme bolmasamy, seniň kelläňdäki öňki akylyň däl ýaly görýän! – diýende, Pökgen onuň sözüniň arasyna düşdi (A. Gowşudow). \n\n\n ÝANAMAK [ýa:namak] II, işl. Birini nähak ýerden günäkär etjek bolmak, birine azar bermek. \n\n\n ÝANAMAK [ýa:namak] III, işl. Ene-atasynyň, doganlarynyň adyna ugurdaş at dakmak. Onuň ogly bolanda, bäbejige atasynyň adyna ýanap at goýdular. ýanamaklyk [ýa:namaklyk] I, II, III, iş ady. Ýanamak ýagdaýy. ýanar : ýanar ot (oduň içinde) gaty gyzdyrýan (adam). Ol ýanar oduň içinde. ýanardag [ýanarda:ğ], at. Çür başyndaky kraterden wagtal-wagtal ot, gyzgyn läbik, kül atylýan ýa-da atylmagy mümkin bolan dag, wulkan. Hereket edýän ýanardag. Sönen ýanardag. Ýanardag jisimleri. ýanaşdyrmak [ýa:naşdyrmak], at. Biri- birine degrip, degişdirip goýmak, golaý goýup çykmak. Ol ýerde tokaýyň uzyn agaçlaryndan iki sany pürsi ýanaşdyryp atypdyrlar (A. Gowşudow). ýanaşdyrylmak [ýa:naşdyrylmak], işl. Biri-birine degrilip, golaý goýulmak. Üzümiň saýasynda ýanaşdyrylyp goýlan iki kürsi bardy. ýanaşma [ýa:naşma], iş ady. Ýanaşmak ýagdaýy. ýanaşmak [ýa:naşmak], işl. 1. Ýanaşyk durmak, golaý durmak, galtaşmak. Şol wagt Öwez bilen ýanaşyp barýan Hoşgeldi ýuwaşlyk bilen pyşyrdady (A. Gowşudow). 2. göç.m. Aragatnaşyk açmak, biri bilen gatnaşyk edip başlamak, iş salyşmak. Ol ýanaşjak adamsyny bilip ýanaşýar (A. Durdyýew). Ýanaşany çürkeýär, Buýra bilmän nebsine (O. Täçnazarow). 3. Jyns aragatnaşygynda bolmak. ýanaşmaklyk [ýa:naşmaklyk], iş ady. Ýanaşmak ýagdaýy. ýanaşyk [ýa:naşyk], hal. Biri-biriniň gapdalynda, biri-birine golaý oturan; goňşy. Ýetginjek golaýda ýanaşyk oturan goşa öýe bakan ýelk ýasady (G. Kulyýew). ýanaşyklyk [ýa:naşyklyk], at. Ýanaşyk ýagdaýda bolmaklyk. ýanaşyş [ýa:naşyş], iş ady. Ýanaşmak ýagdaýy. ýanatmak [ýa:natmak] I, işl. Golaýa getirmek işini başga birine etdirmek. Ulagy ýüke ýanatmak. \n\n\n ÝANATMAK [ýa:natmak] II, işl. Birine azar berdirmek. Ýalan ýerden ýanatmak, şyltak atdyrmak nämä gerek boldy. ýanawuç [ýa:nowuç], at. Owuç; bir eliň içiniň sygymy, goşawujyň ýarysy. Al, bir ýanawuç çaýy onuň içine at. Adam gelmänkä, ajy çaýyň hözirini göreli – diýdi (N. Pomma). ýanawuçlama [ýa:nowuşlomo], iş ady. Ýanawuçlamak ýagdaýy. ýanawuçlamak [ýa:nowuşlomok], işl. Ýanawuç bilen almak, ýanawujy dolduryp almak. ýanbaş [ýa:nmaş], at. 1. But süňküniň çanaklyk bilen birleşýän ýeriniň gapdaly, ýanjyk. Çyg bolsa, ýanbaşym agyryberýär. 2. Adamyň iki gapdaly, tarapy, ýany. Mürze ýigit atlanar, Han gaşyna, ýar-ýar, Kesgir gylyç ýaraşar, Ýanbaşyna, ýar-ýar (Toý aýdymy). 3. Ýabyň derýadan baş alyp gaýdýan ýeri. 4. Ahal welaýatynda bir obanyň ady. \n\t‣ Ýanbaşyňa almak türkmen göreşinde garşydaşyňy bir ýan gapdalyňa göterip ýykmak usuly, emel. Ýagşymyrat garşydaşyny ýanbaşyna alyp, ýere pylçap urdy (Ç. Matalow). ýanbaşlamak [ýa:nmaşlamak], işl. 1. Tirsegiňe daýanyp, ýanyn gyşarmak; ýassygy tirsekläp gyşaryp ýatmak. Goja bu çagda känbir daşda-içde görnüp ýörmeýärdi, mydama ogly Döwletiň içki tamynda ýanbaşlap, gök çaý süzer ýatardy (T. Gurbanow). 2. Kese ýöräp, bir ýana gyşarmak. Ýanbaşlap dükana girdi (R. Gelenow). ýanbermez [ýa:nmermez], syp.1. Her hili kynçylyklara hötde gelip bilýän, ýeňilmeýän, sarsmaz, mizemez. Taryhda her näçe kynçylyklara duçar gelse-de, ýanbermez halkymyz Altyn asyra başyny dik tutup geldi. 2. Örän güýçli, edenli, gaýduwsyz. Ýanbermez pälwan. ýanbermezlik [ýa:nmermezlik], iş ady. 1. Her hili kynçylyklara hötde gelip bilijilik, ýeňilmezlik, sarsmazlyk, mizemezlik. Watançy şahyryň ýanbermezligi. 2. Örän güýçlülik, edenlilik, edermenlik, gaýduwsyzlyk. ýandak [ýannak], at. Mal iýmiti, ýalaňy odun hem-de derman serişde hökmünde peýdalanylýan baldagy tikenli, ownuk gyzgylt gülli, kiçi ýaprakly ösümlik. Ýandak bada-bat güwläp ýandy (N. Saryhanow). Ol küdelere köp ýandak çekdim (A. Gowşudow). \n\t‣ Ýandak başynda çorba mugt. ýandakgül [ýannakgül], at. Nagyş ady. ýandaklyk [ýannaklyk], at. Ýandagyň köpbitýän, ösen ýeri, giden ýandak ösen meýdan. Bir salym ýöränlerinden soň, bularyň öňünden bir ýandaklyk, garaklyk meýdan çykdy (“Türkmen halk ertekileri”). ýandyrmak [ýannyrmak] I, işl, 1. Ot bermek, otlamak, ýakmak, ýanar ýaly etmek. 2. Gaty gyzdyrmak, güýçli howur bermek. Tomsuň ot ýaly howry onuň näzik ýüzüni ýandyrýardy (N. Saryhanow). 3. göç.m. Uly horluga, gynanja sezewar etmek, içini ýakmak, gam-gussa çekdirmek, örtemek. Dilber, sen meni ýandyrdyň, Bir tükenmez köz biläni (Zelili). \n\n\n ÝANDYRMAK [ýannyrmak] II, işl. Wagtynda sagylmanlygy sebäpli, süýdüni yzyna çekmek (sagylýan mallar hakynda). ýandyryjy [ýannyryjy], syp.1. Ot beriji, ýangyn dörediji, otlaýjy. 2. Güýçli gyzdyrýan, ýakyp- ýandyryp barýan; epgekli, howurly. Ýasy ýapraklary bilen miwelerini ýandyryjy günden goraýarlar (A. Gowşudow). 3. göç.m. Gynandyryjy, gam-gussa çekdiriji. ýandyrylmak [ýannyrylmak] I, işl. 1. Ot berilmek, otlanmak, ýakylmak. 2. Gaty gyzdyrylmak, güýçli howur berilmek. 3. göç.m. Horluga, gynanja sezewar edilmek, gam çekdirilmek. \n\n\n ÝANDYRYLMAK [ýannyrylmak] II, işl. Süýdüni yzyna çeker ýaly edilmek, süýdi çekiler ýaly ýagdaýa salynmak. Gijä galyp, sygryň süýdi hem ýandyryldy. ýangazyk [ýa:nğazyk], at. Dokma ýüwürtmek üçin kakylýan dört sany gazyk. Ýangazyklary oňatja kakyň. \n\t‣ Ýangazyga degmezlik päsgelsiz geçmek. ýangyç [ýanğyç], 1. syp., ser. Ýangyr. 2. at. Motorlary herekete getirmek üçin ulanylýan suwuk ýa-da gaz şekilli madda (nebit, benzin we ş.m.). Maşyna ýangyç guýmak. ýangyn [ýanğyn], at. 1. Ýakmak üçin niýetlenmedik ýerlere, zatlara ot düşmegi netijesinde tutaşyp, daş-töwerege çabyrap ýanýan, weýran ediji uly ot. 2. göç.m. Gaýgy-gam, hasrat, gussa. Göroglynyň öňki ýangynynyň üstüne bu hem dag bolup degdi (“Görogly”). 3. göç.m. Jöwza, güýçli yssy, ösýän gyzgyn epgek. Ýaldyragyň ýangyny. ýangynly [ýanğynly], syp. 1. Çendenaşa yssy, jöwzaly. Ýangynly howa. 2. göç.m. Birinden ýa-da bir zatdan närazy bolup, jany ýanyp ýören. Bu näme üçin meniň bilen ýangynly sözleşýärkä? (B. Pürliýew). ýangynlylyk [ýanğynlylyk], at. Birinden ýa-da bir zatdan ýangynly halda bolmaklyk, närazy halda bolmaklyk. ýangyr [ýanğyr], syp. Aňsatlyk bilen ýanýan, çalt ýanagan. Ýangyr agaç. ýangyt [ýanğyt], at. Aýdymyň belli bir böleginiň gaýtalamasy. Ol ýaňky heňiň ýangydyny janagyrylyk bilen berdi (N. Saryhanow). ýanjama iş ady. Ýanjamak ýagdaýy. ýanjamak işl. Birsyhly, üznüksiz gaýtalap, nygtap durmak, köp aýtmak. Bu ýerde göze görnüp duran pikir garşylygynyň bardygyny ýanjap oturmagyň hajaty ýok bolsa gerek (“Edebiýat we sungat”). ýanjamaklyk iş ady. Ýanjamak ýagdaýy. ýanjaýyş iş ady. Ýanjamak ýagdaýy. ýanjyk [ýa:njyk] I, at. Köplenç, çopanlaryň çakmak, çakgy, otluçöp ýaly ownuk zatlaryny salyp, ýanlary bilen göterýän gaýyş gaby. Hoşgeldi gaýyş ýanjygyny omzundan asyp, jaýa girdi (A. Gowşudow). \n\n\n ÝANJYK [ýa:njyk] II, at, ser. Ýanbaş. \n\t‣Ýanjygy ýazmazlyk bir işi ýerine ýetireniň bilen hiç zat bolmazlyk. Et diýlenini edeniň bilen ýanjygyň ýazasy ýok. ýankejebe [ýa:nkejeve], at. Içine syrkawy ýa-da wepat bolany salyp, ulaga ýükläp getirmek üçin tagtadan gapyrjaga meňzeş edilip ýasalan esbap. – Tizden bir ýankejebe bilen garry mamany ýeriň teýinde bolsa-da alyp geliň – diýdi (“Nejep oglan”). ýanlyk [ýa:nlyk], at. Gatyk ýaýmak, toşap guýmak üçin geçi derisinden ýörite taýýarlanan gap. Aladaňdandan gatyklaryny ýanlyga guýan Zyba howa gyzýança gatygyny ýaýyp boldy (Ý. Mämmediýew). \n\t‣ Ýanlyk atarmak içi gatykly ýanlygy çatydan asmak. ýanma iş ady. Ýanmak ýagdaýy. ýanmak işl. 1. Ot alyp tutaşmak. Çopan ody şatyrdap ýanýardy (“Edebiýat we sungat”). 2. Ýagty bermek, yşyk bermek. Ol ýanyp duran onluk çyranyň ýagtysyna kitap okaýardy (A. Gowşudow). 3. Gyzgyn zadyň täsiri bilen ýakylmak. Ýag syçrap, elim ýandy. 4. Gyzgyn zadyň howry netijesinde garalmak, reňki üýtgemek. Ýalap geçýär bu şemal, Ýanan ýadaw ýüzleri (A. Nyýazow). 5. Gaty yssy howada suwsuzlyk zerarly guramak, solup gitmek. At jylawyny çekip alyp, güne ýanan gury ota agzyny urdy (G. Kulyýew). 6. göç.m. Horluk görmek, azap çekmek, kösenmek. Şol gije öňem ukusyzlykdan ýanýan Dursun eje aýratyn horlandy (T. Taganow). 7. göç.m. Dogumlylykdan ýaňa gözleri uçganaklap durmak. Gözleri ýanyp duran ýigitler. 8. göç.m. Gyzmak, gyzgyny artmak. Maňa azajyk wagt hem bolsa oturuw ýok, meniň dabanym lowlap ýanýar (A. Gowşudow). \n\t‣ Ýanyp duran ot başarjaň, gujurly, edermen, dogumly. Ol adam ýaşka ýanyp duran otdy. ýanmaklyk iş ady. Ýanmak ýagdaýy. ýanma-ýan [ýa:nma-ýa:n], hal. Biri-biriniň ýanynda, gapdalynda, ýanaşyk, ýakyn, golaý. Olar ýanma-ýan ýöräp barýardylar. ýanmazlyk iş ady. Ot almazlyk, otlanmazlyk. ýanpyçak [ýa:npyçak] Gyna salnyp, guşaga dakylyp ýanyň bilen göterilýän uly bolmadyk, çaklaňja pyçagyň (gezligiň) bir görnüşi. ýanöre [ýa:nö:rö], at. Jykyryň suw çykarýan çarhyny saklamak üçin dikilýän ýogyn agaç, sütün. ýansalma [ýa:nsalma], at. Ene ýapdan gapdala çekilýän kiçi ýap. Kynçylyk bilen suw içýän alaňrak ýerlere bakan ýansalma çekmek üçin gelipdi (B. Kerbabaýew). ýantama [ýa:ntama], iş ady. Ýantamak ýagdaýy. ýantamak [ýa:ntamak], işl., gepl.d., ser. Ýanamak I. Abdy erkekleri suwly çeleklere ýantap çökerişdirdi: – Indi näme aňkaryşyp dursuňyz?! – diýip, ilki bilen çelekleri ýüklemäge durdy (B. Gurbanow). ýantamaklyk [ýa:ntamaklyk], iş ady. Ýantamak ýagdaýy. ýantaşmak [ýa:ntaşmak], işl., ser. Ýanaşmak 1. Onuň bilen ýantaşyp oturdy. ýanwar at. Milady senenamasy boýunça ýylyň birinji aýy. Daşarda ýanwar aýynyň aýazly agşamy bolsa häli düşüpdi (N.Saryhanow). ýanyk 1. syp. Oda, gyzgyna we ş.m. zada ýanan, köýen. 2. at. Bedeniň ýa-da başga bir zadyň ýanan ýeri, ýanmakdan galan tegmil, yz. ýanyn [ýa:ny:n], hal. Bir gapdalynyň üstüne, bir tarapyna, keseligine. Şagal diňe bir "hyk" edýär- de, ýanyn ýykylýar (“Türkmen halk ertekileri”). Özi hem ýanyn oturyp, tüýdügini zowladyp çalypdyr (N. Pomma). ýanynlama [ýa:ny:nlama], iş ady. Ýanynlamak ýagdaýy. ýanynlamak [ýa:ny:nlamak], işl. Bir gapdalyňa ýöremek; bir gapdala sowulmak; bir ýanyňa gyşarmak. ýanynlaýyş [ýa:ny:nlaýyş], iş ady. Ýanynlamak ýagdaýy. ýanyp-bişmek işl. Bir zada gaty gynanyp, gam çekmek. ýanyş iş ady. Ýanmak ýagdaýy. ýanyşdyrmak işl. Edilen ýagşylyga ýagşylyk bilen jogap bermek, edilen kömegiň aşagyndan çykmak, ýagşylygy gaýtarmak. Siziň eden ýagşylygyňyzy nädip ýanyşdyrjagymy bilemok. ýanýoda [ýa:nýo:do], at. Uly köçäniň gapdalyndan pyýada ýöremek üçin edilen ýol. ýaň at. Sesiň gaýa, boş gaba we ş.m. degip, serpilip gaýtalanmasy; dowamly ýaňlanyp çykýan ses. Gije-gündiz olaryň sesi arlap, oba ýaň salýardy (H. Garabaýew). ýaňa [ýaňa:], 1. Tarap, ugur görkezýän kömekçi söz. Süri bir ýaňa dyzamagy meýil hem etmeýärdi (B. Gurbanow). 2."Üçin, sebäpli, ötri" ýaly manylary aňladýan kömekçi söz. Ýoluň iki gyrasyndaky baglykdan ýaňa aňyrsyndaky ekin meýdanlary görünmeýär. ýaňadan [ýaňada:n], hal, ser.Ýaňadandan. ýaňadandan [ýaňada:nnan], hal. Ýamaşgandan, täzeden. Ýagmyr ýolboýy gürrüň berip gelen habaryny ýaňadandan gaýtalady (G. Kulyýew). ýaňak I, at. Çekge süňkleriniň aşak ýany. Tegelek ak ýüzünde gyrmyzy ýaňaklary gyzyl almany ýadyňa salýardy (A. Gowşudow). \n\n\n ÝAŇAK II, at. Owsara berkidilen, ýüzi dişli ýasy demirjik. Ýaňak bet düýelere salynýar (“Edebiýat we sungat”). ýaňalak : bir ýaňalak etmek (bolmak) bellisini etmek, bir ýüzli etmek, belli bir netijä gelmek. Şu meseläni bir ýaňalak etmek gerek. ýaňkalaşma iş ady. Ýaňkalaşmak ýagdaýy. ýaňkalaşmak işl. Her kim öz diýenini tutup, oňuşman, ownuk gürrüň edip durmak, ýaňka- ýaňka edişmek. Biderek ýankalaşyp durmaly, işläli. ýaňkalaşmaklyk iş ady. Ýaňkalaşmak ýagdaýy. ýaňkalaşyş iş ady. Ýaňkalaşmak ýagdaýy. ýaňka-ýaňka : ýaňka-ýaňka edişmek biri- biriniň sözüne jogap gaýtaryp, oňuşman oturmak. ýaňlandyrmak [ýaňlannyrmak], işl. Ses düşürip owazlandyrmak, ýaňlanar ýaly etmek. Bagşy säheri ýaňlandyryp aýdym aýtdy. \n\n\n ÝAŇLANDYRMAK [ýaňlannyrmak], işl. 1. Owaz gatyşykly güýçli ses çykaryp, daş-töwerege ýaýratmak. ýaňlanma iş ady. Ýaňlanmak ýagdaýy. ýaňlanmak işl. 1. Güýçli ses çykyp ýaýrap gitmek, ses düşüp ýaň bermek. 2.göç.m. Söz bilen beýan edilmek. ýaňlandyrma [ýaňlannyrma] 1. iş ady. Ýaňlandyrmak ýagdaýy. 2.at, sazç. Dutarda sazandanyň kakuwdaky eliniň tirsegi kädä ykjam direlip, eliniň ýazgyn aýasy gapagyň üstünde esli wagtlap hallanladylyp duran halatynda emele gelýän ses tilsimi. ýaňlanyş iş ady. Ýaňlanmak ýagdaýy. ýaňra syp. Biderek köp gürleýän, geplemsek. Ol: – Iliň-günüň gözünden, ýaňralaryň gürrüňinden çekinmeseňiz, özüňiz biliň – diýdi (G. Gurbansähedow). ýaňralyk at. Ýaňranyň gylyk-häsiýeti, kesbi. Ylýas töre özüniň öwünjeň ýaňralygy bilen gürrüňe kellesini gyzdyryp, güni öýländen agdyrdy (A. Gowşudow). ýaňrama iş ady. Ýaňramak ýagdaýy. ýaňramak işl. Biderek gürrüň etmek, agzyňa gelenini aýdyp oturmak. ýaňramaklyk iş ady. Ýaňramak ýagdaýy. ýaňraşmak işl. Ýerli-ýerden, birden köp bolup bilelikde ýaňramak. ýaňratmak işl. 1. Ýaňramaga mümkinçilik bermek. Ony ýaňradyp oturma, goý tizräk gitsin. 2. Bilgeşleýin gepledip, gerek maglumatyňy almak. Ony birsalym ýaňratsaň, hemmesini özi aýdyp berer. ýaňraýyş iş ady. Ýaňramak ýagdaýy. ýaňsy at. Göwnüýetmezçilik etmek, gepi başga ýana sowmak ýa-da üstünden gülmek maksady bilen biriniň aýdan sözüni kesä çekip, oýna salyp edilýän gürrüň. Ol bu sözden ýaňsy äheňini aňlady. \n\t‣ Ýaňsa almak kesä çekmek, üstünden gülmek, göwnüýetmezçilik etmek. Atamyrat gotur gojanyň sözüni ýaňsa alyp, ajy ýylgyrdy (B.Seýtäkow). ýaňsylama iş ady. Ýaňsylamak ýagdaýy. ýaňsylamak işl. Ýaňsyly gürrüň etmek. üstünden gülmek maksady bilen biriniň sözüni kesä çekmek. ýaňsylanmak işl. Ýaňsa sezewar bolmak. Sen, Atajyk, ýeke özüň gidiberdiň, çöpden-çöre uruberdiň! – diýip, ýaňsylap gülüşdiler (A. Durdyýew). ýaňsylaşmak işl. Ýerli-ýerden ýaňsylamak; birnäçe bolup ýaňsylamak. Gaýtam, onuň gürrüňini ýaňsylaşyp, gülşüp, her kim öýli-öýüne gitdi (“Görogly”). ýaňsylatmak işl. Ýaňsa aldyrmak. ýaňsylaýyş iş ady. Ýaňsylamak ýagdaýy. ýaňsyly syp. Ýaňsa alynýan, ýaňsylanýan. Ýigidiň ýaňsyly sözleri hasapçy gyzlaryň çetine degdi (N. Jumaýew). ýaňy I, syp., kön.s. Täze. Ýörişini ýalňyş basdyr, Ýaňy don geýmän ýigide (Magtymguly). \n\n\n ÝAŇY II, hal.1. Az wagt mundan öň; ýakynda. 2. Bary-ýogy, diňe. Onuň ýaňy on alty ýaşy bar. ýaňyja hal. Azajyk wagt mundan öň, ýaňyň özünde. Çarwa mergen ýaňyja demlän tüňçesini bir- iki gezek agdardy (B. Gurbanow). ýaňylmak işl., k.d. Ýalňyşmak. Bihasap uçan guş gonan ýerini ýaňylar (Nakyl). Ýaňylmagaý sen, eý köňül (Andalyp). ýaňyltmaç at, edeb. Içinde birmeňzeş sözler, sesler gaýtalanyp getirilip, çagalaryň dilini ýençmek üçin hyzmat edýän halk döredijiliginiň bir görnüşi. "Birje çemçe şorja serçe çorbasy"diýen ýaňyltmajy bir demde üç gezek gaýtalaň. ýaňy-ýakynda [ýaňy-ýaky:nna], hal. Mundan biraz öň, öňräk, täzelikde. Ol ýaňy-ýakynda kyrk ýaşynyň toýuny toýlady. ýaňy-ýaňy hal. Soňky döwürde, soňky wagtda. Dodagy ýalama oglanyň herremsekligine ol ýaňy-ýaňy düşünýärdi (B. Kerbabaýew). Ol ýaňy- ýaňylaram aýak ýalaňaç ylgap ýören oglanjykdy. ýaňzydyş iş ady. Ýaňzytmak ýagdaýy. ýaňzytma iş ady. Ýaňzytmak ýagdaýy. ýaňzytmak işl. Gönüläp aýtman, çala duýdurmak, çala aňlatmak, ýatlatmak. ýaňzytmaklyk iş ady. Ýaňzytmak ýagdaýy. ýaňzytmazlyk iş ady. Ýaňzydyp aýtmazlyk. ýap I: ýagdaýyny, ýapyny bilmezlik bir iş ediljek bolnanda onuň nähili edilişini, amala aşyrylyşyny bilmezlik. Her bir işiň ýagdaýyny, ýapyny bilmeseň, kynçylyk çeken ýeriň köp bolýar. \n\n\n ÝAP II, ownuk b. Başy "ýa" bilen başlanýan käbir hallaryň, sypatlaryň öňünden gelip, güýçlendiriji öwüşgin berýän bölek. Ýap-ýagty jaý. Ýap-ýaşyl ýaprak. Ýap-ýaňy gördüm. \n\n\n ÝAP [ýa:p], at. Suw akdyrmak, goýbermek üçin çuň bolmadyk aryk, salma. ýapaç at.1. Pessejik, kiçijik ýatyş telpegi. 2. Pessejik ýapgyt ýer. 3. Düýäniň örküç ýüňi. ýapaga [ýapağa], at. Ýaşajyk taý. Eşek kürresini küle getir, ýaby ýapagasyny – çöle (Nakyl). ýapak at, ser. Ýapaga. Baýtal ýapagyny çekermiş çöle, Eşek kürresini küle getirmiş (Magtymguly). ýapaşak [ýapaşa:k], syp. Eňňit, ýapgyt ýer. Ýapaşak ýer. ýapaşaklyk [ýapaşa:klyk], at. Eňňitlik, ýapgyt halda bolmaklyk. Ol baýyrdan ýapaşaklygyna eňdi. ýapbaşdyrmak işl. Içi boş zadyň üstünden basyp, ýere ýazmak, ýapbaşyk etmek. ýapbaşmak işl. Ýapbaşyk bolmak, ýapbaşyk hala öwrülmek. ýapbaşyk syp. 1. Agyr zadyň aşagynda galyp ýapbaşan. Ýapbaşyk bedre. 2. Beýik däl, pes. Gelen inçe uzyn, gaşlak, egni çäkmenli, ýapbaşyk telpeklidi (B. Soltannyýazow). ýapbaşyklyk at. Ýapbaşyk halda bolmaklyk, ýepbeşiklik, ýemşiklik. ýapbyldak [ýapbyllak], syp. 1. Pes heň bilen aýdylýan (aýdym hakynda). Bagşy ilki bilen Nowaýydan ýapbyldak heňlerden başlady (B. Kerbabaýew). 2. Çyplaň, ýeňil eşikli. Aty ýapbyldak münmek. 3. Öz maýdalyna, öz ýöreýşine. Ol atyny ýapbyldak sürüp barýardy. ýapdyrmak işl. 1. Ýapmak işini başga birine etdirmek. Ol ýel ýatýança penjireleri, gapylary ýapdyrdy. 2. Ýasalan hamyry gyzan tamdyryň ýüzüne ýapmak işini başga birine etdirmek. Oglunyň ýola gitjekdigi üçin, ejesi gelinlere iki tamdyr çörek ýapdyrdy. ýapgyt syp. Birneme eňňit, dik däl, ýapaşak. Gumuň bäri ýapgydynda hiç hili ösümlik ýokdy (B. Seýtäkow). ýapgytlamak işl. Ýapgyt bilen ýöremek. Ol baýyrdan ýapgytlap aşak indi. ýapja syp. Birine garaşly, bagly bolup gün görýän (adam). ýapjalyk at. 1. Gün-güzerany birine garaşly halda bolmaklyk, birine baglylyk. 2. ser. Ýaranjaňlyk. - Belki, bu hem täze gelen ýigide ýapjalyk edip salam berýändir – diýip, kinaýasyny ýetirdi (B. Kerbabaýew). ýaplama iş ady. Ýaplamak ýagdaýy. ýaplamak işl. l. Bir zady ikinji bir zada söýemek, diräp goýmak. Ýykylmaz ýaly, bugdaýly çuwallary biri-birine ýaplap goýdy. 2. gepl.d., göç m. Birine günä ýüklemek, gara sürtmek, ýapmak. Annadurdy oňa şyltak baryny ýaplap, hondan bärsi iş eden däldirin öýdenok (N. Pomma). 3. gepl.d. Urmak, ýelmemek, ýençmek. Onuň kebzesine ýaplady. ýaplamaklyk iş ady. Ýaplamak ýagdaýy. ýaplamazlyk iş ady. Ýaplamak işini amal etmezlik. ýaplanmak işl. Bir zada söýenmek, agramyňy atmak. – Geliber, Körpe, bärik! – diýip, ýaşuly ýaplanyp ýatan ýerinden gygyrdy (N. Esenmyradow). \n\t‣ Ýaplanyp ýatmak iş etmän ýatmak. ýaplanmazlyk iş ady. Ýaplanman durmak, oturmak. ýaplaşdyrmak işl. 1. Bir ýan ujundan söýäp çykmak, hemmesini ýaplamak, söýemek. Doly haltalary ýaplaşdyryp goýdy. 2. gepl.d., göç.m. Çem gelen ýerine urmak, saýgylamak, yzly-yzyna urmak. Köse Bozdumanyň kä gapyrgasyna, kä kellesine ýaplaşdyryp gidiberdi (“Görogly”). ýaplaşmak işl. 1. Ýaplamaga kömek bermek. Çuwallary diwara ýaplaşmak. 2. gepl.d. Çem gelen ýerine birnäçe bolup urup durmak. ýaplatmak işl. Ýaplamak işini başga birine etdirmek. ýaplaýyş iş ady. Ýaplamak ýagdaýy. ýaplyk [ýa:plyk], at. Ýabyň köp ýeri, köp ýaply ýer. ýaplykmak işl. Üstünden basylmagy sebäpli, mäkäm ýapbaşmak, baslykmak (ýüň, pagta we ş.m.). Ýaplygan ýüň. ýapma I, iş ady. Ýapmak ýagdaýy. \n\n\n ÝAPMA II, at. lýmit önümlerini uzak wagtlap saklamak üçin ýörite gaba salmaklyk, gaplamaklyk. Ýapma hyýar. ýapmak işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň üstüni örtmek, basyrmak. Özi keltekçesinde galyp, içmegini onuň üstüne ýapdy (B. Gurbanow). 2. Çykdajynyň ýerini doldurmak, öwezini dolmak. 3. Baglamak, beklemek. Onuň bir taý aýnasyny şemal ýapansoň, turup ony açdy (A. Durdyýew). 4. Bişirmek üçin tamdyryň ýüzüne ýelmemek. Gyňaçlarynyň ujy bilen billerini berk guşap, aýallar tamdyra nan ýapýardylar (N. Pomma).5. Işlemegini goýbolsun edip, işini ýatyrmak. Kärhananyň ykbaly öz elimizde – gowy işlesek, gowy ýaşarys, gowy işlemesegem – ýaparlar. 6. Bes etmek, tamamlamak. Ýygnagy ýapmak. 7. Sylap, hormatlap egnine halat atmak, peşgeş bermek. Serpaý ýapmak. 8. gepl.d. Urmak, çalmak. Bardy-geldi, bir pişik gapdalynda daranaýsa, pişigiň böwrüne eliniň tersi bilen ýapardy (A. Durdyýew). 9. göç.m. Biriniň üstüne günä ýüklemek, betgüman bolup töhmet atmak. Men günäsiz adama günä ýapyp bilmerin. Birine ogurlyk ýapmak. ýapmaklyk iş ady. Ýapmak ýagdaýy. ýapmazlyk iş ady. Ýapmak hereketini etmezlik. ýapon [ýapo:n], at, ser. Ýaponlar. Ýapon dili. Ýapon halky. ýaponlar [ýapo:nlor], at. Ýaponiýanyň esasy ilaty, halky. ýaprak [ýapyrak], at. 1. Ösümlikleriň pudaklarynda we çybyklarynda ýazda açylyp, güýzde düşýän, dürli şekilli, ýaşyl reňkli ýasy bölegi. 2. Gelin-gyzlaryň köýnekleriniň öňüne dakynýan ýapraga meňzeş gulply kümüş şaýy, apbasy. ýapraklama [ýapyraklama], iş ady. Ýapraklamak ýagdaýy. ýapraklamak [ýapyraklamak], işl. Ýaprak çykaryp başlamak, ýaprak emele gelmek. ýapraklamazlyk [ýapyraklamazlyk], iş ady. Ýaprak çykarmazlyk. ýapraklaýyş [ýapyraklaýyş], iş ady. Ýapraklamak ýagdaýy. ýapryk [ýapyryk], syp.1. Ýapyrylyp duran, pessejik. Çep tarapymyzdaky ýapryk tamlardan bolsa şaňk-şaňk çekiç sesleri eşidilýärdi (B. Kerbabaýew). 2. Pes boýly, gysga. Ýagyrnysy tüňňüräk, ýapryk bir adam sesini sandyradyp gepledi (B. Kerbabaýew). ýapy I, at. Depäniň we beýikligiň ýapgyt ýeri, aşak inýän ýüzi. Ol jaý kiçiräk ýapynyň üstündedi. \n\t‣ Ýapa degirmezlik ýalan sözlemek, çypdyrmak. Halypa, batyr, gaty görme, myçansyň, asyl ýapa-da degren dälsiň (B. Kerbabaýew). Ýapy ýaly dolmuş, gerdenlek, daýaw, göwresi uly. Annaguly söwedeň, garaýagyz, burunlak, ýapy ýaly pyýada bolup ýetişdi (A. Durdyýew). \n\n\n ÝAPY II, at. 1. Bir zadyň üstüni, agzyny ýapmak üçin gerek bolan zat. "Tamdyryň agzy ýapysyz galypdyr" diýip zeýrendi (A. Gowşudow). 2. Ýara ýapylýan melhem, melhemli daňy. Bu ýapylary näme üçin ýapdyňyz? ýapyk syp. 1. Ýapylyp goýlan, ýapylan. Ýapyk gapy. 2. Gulply, bagly. Häzir arakesme wagty, gazly suw satýan dükançalar ýapykdyr. 3. Üsti örtülen, basyrylan. Aşaky gatynda ýapyk bazar hem bardy (“Edebiýat we sungat”). 4. Kesekiler üçin barmak gadagan edilen, gizlin. \n\t‣Ýapyk bogun dil b. soňy çekimsiz ses bilen gutarýan bogun. ýapyklyk at. Ýapyk halda bolmaklyk. Içeriniň dymyklygy aýnalaryň ýapyklygyndan eken. ýapylmak işl. 1. Biriniň ýa-da bir zadyň üsti örtülmek, basyrylmak. Hyýarlaryň üsti ýörite örtgi bilen ýapyldy. 2. Baglanmak, beklenmek. Agşam sowugy düşende, penjireler ýapyldy. 3. Bişirmek üçin gyzan tamdyryň iç ýüzüne ýelmenmek. Çörek ýapylmak. 4. Kärhananyň, edaranyň işi bes edilmek. Netijesiz işleýän kärhanalar ýapyldy. 5. Tamamlanmak. Ýygnak ýapyldy. 6. Sylag-hormat edip, halat atylmak, peşgeş berilmek. Egnine halat ýapylan, Gelende aty tutulan... (Halk döredijiliginden). 7. göç.m. Biriniň üstüne günä ýüklenmek, töhmet atylmak. Bigünä töhmet ýapylsa, adama agyr deger. Kimdir birine ogurlyk ýapylmak. ýapynja at. 1. Egne atmak üçin ýörite taýýarlanýan ýeňsiz daşky eşik; ýapynja edinilýän çäkmen, don. Ýaz ýapynjaňy ýanyňdan goýma, gyşda halanyňy et (Nakyl). Çadyryň kölegesine ýapynja düşäp berdiler (“Görogly”). 2. Ýorgan, üstüňe ýapar ýaly zat. Üstüniň ýeňil ýapynjasyny serpdi, ýerinden turdy (B. Kerbabaýew). ýapynjalyk syp. Ýapynja etmek üçin niýetlenen. ýapynmak işl. 1. Üstüňi basyrmak, örtmek. Onsoň Hudaýberdi pälwan agşam possunyny ýapynyp ýatýar (“Türkmen halk ertekileri"). 2. Özi üçin bişirmek. Tamdyra kakmaç ýapyndym. ýapyr at. ösüml. Gumda, dagda bitýän ýaprakly, sary gülli, ýere ýazylyp ösýän ot. ýapyrma iş ady. Ýapyrmak ýagdaýy. ýapyrmak işl. 1. Kellä geýilýän zatlary aşak basyp geýmek, çümürmek. Telpegini ýapyryp, tigrine mündi. 2. Gulak gypmak, ýatyrmak. Gyrat agzyny açyp, gulaklaryny ýapyryp, ýer peşeläp topulyp durýar (“Görogly”). 3. göç.m. Bir ýanyndan gypyrtmak, ýok etmek. Ata çykyp, ynsy-jynsy ýapyryp, Bir ujundan baryn gyrdy-da gitdi (Magtymguly). 4. Ýere ýykmak, egmek, ýazmak. Aýagyndaky ägirt ädikleri bir çogmak gamşy basyp, ýere ýapyrypdy (N. Jumaýew). ýapyrylmak işl. 1. Aşak basylyp geýilmek, çümre geýilmek. 2. Egilmek. Çapyksuwar atyň uýanyny deňläp ýapyryldy. ýapyrylyşmak [ýapyrlyşmak], işl. Birnäçe bolup, ýerli-ýerden ýapyrylmak. Kelleleri kiçijik papakly çapyksuwarlar bolsa ýapyrylyşdylar (A. Gowşudow). ýapyryş iş ady. Ýapyrmak ýagdaýy. ýapyş iş ady. Ýapmak ýagdaýy. ýapyşak I, at. ösüml. Daşy tüýjümek, uzyn çogdam däneli haşal ot, bürmek. \n\n\n ÝAPYŞAK II, at. Enesiniň ýatgysyna ýapyşyp ölüp galan çaga. Emma aýal ýapyşagym bardy diýip, hilegärlik etdi (B. Seýtäkow). \n\t‣Ýapyşak ýaly ýapyşyp ýatan, sypdyrman ýören (adam hakynda). ýapyşalga [ýapyşalğa], at. 1. Ýapyşar, tutar ýaly zat, tutawaç. Basgançagyň iki gyrasynda ýapyşalga bar. 2. göç.m. Bir iş ýüze çykanda ýüz tutulýan, kömegine garaşylýan adam, kömek edip biljek adam. Bar ýapyşalgam sensiň. Ol ýapyşalga tapmady (B.Kerbabaýew). ýapyşdyrmak işl. Bir ýan ujundan yzygiderli suratda ýapyp çykmak (hemme manysynda). Ol gowy görýän zatlarynyň üstüni ýapyşdyrdy (N. Saryhanow). Ol aýranly gaplaryň agzyny pugta ýapyşdyryp, işini birýüzli etdi-de, öýe girdi (Ý. Mämmediýew). ýapyşmak I, işl. 1. Ýapmaga kömek etmek. Gonşyma kümesiniň üstüni ýapyşdym. 2. Bilelikde ýapmak. Gazanyň başynda iki sany aýal çelpek ýapyşyp dur. \n\n\n ÝAPYŞMAK II, işl. 1. Biriniň bir ýerinden, elinde we s.m.pugta tutup aslyşmak. Eşek ýaly goýun itleri ala zenzele turzup, atlaryň guýrugyndan ýapyşyp, bir gapdala çekýärdiler (B. Seýtäkow). Çukurdan çykyp bilmeýän bolsaň, elimden ýapyş, çekeýin. 2. Bir zady ýerine ýetirmäge çynlakaý girişmek, tüýs ýürekden ýerine ýetirmäge çalyşmak. Tabşyrylan işe jogapkärçilikli ýapyş. ýap-ýaňy hal. Sähel wagt mundan öň, ýaňyň özünde. Türkmen halky ýap-ýaňy Baýdak baýramyny belläp geçdi. ýar [ýa:r], at. 1. k.d. Ýoldaş, dost, medetkär. Ähli türkmen halky saňa ýar bolup, seni goldar, oglum! (“Görogly”). Alla ýaryň bolsun. 2. Iň eziz, mähriban, söýgüli, magşuk. Birisiniň ýary yzynda haýran, Gözleri ýoldadyr, bular gelmedi (Magtymguly). Gözel ýary wasp etmeýän ýekeje-de aýdym tapmarsyň (B. Pürliýew). \n\t‣ Alla ýaryň! hoşlaşylanda, ugradylanda edilýän dileg. ýara at. Teniň bir ýerindäki çiş, baş, sypjyryk, kesik. \n\t‣ Ýarasyna deglen ýaly bolmak gaty ynjamak, güýçli täsir etmek. Ýarasyna duz basmak (sepmek) adamyň keýpini gaçyrýan, gaty ynjydýan, mazasyny alýan bir zady aýtmak, derdini gozgamak, derdiniň üstüne dert goşmak, könäni agtaryp, oduny ölçermek. Ýarasyny gozgamak ýatdan çykyp barýan ünjüsini, azaryny, gaýgy-gamyny ýatlatmak, köne derdini ýadyna salmak, geçmiş hasraty ýatlamak. Ýarasy ýeňil şeýle bir kyn zat däl. Toýa bar äkitmeli zadyň bir goýun bolsa, ýarasy ýeňil-le. ýarag [ýarağ], at.1. Goranmak ýa-da hüjüm etmek üçin ýaraýan gural, serişde. 2. göç.m. Bir zady amala aşyrmak üçin serişde. Adam üçin iň güýçli ýarag bilimdir. \n\t‣Haram ýarag elinden hiç bir peýdaly iş gelmeýän, hiç zat başarmaýan. – Ola-a bir tüýs haram ýaragdyr-la – diýip, ýaş gelin jorasynyň ýanynda zeýrenmek zeýrendi. ýaraglandyrmak [ýarağlannyrmak], işl. 1. Birnäçe adamy, topary ýarag bilen üpjün etmek, ýarag şaýyny tutmak. 2.göç.m. Belli bir maksada ýetmek üçin, bir maksat ugrunda göreşmek üçin gerekli serişde bilen üpjün etmek. ýaraglanma [ýarağlanma], iş ady. Ýaraglanmak ýagdaýy. ýaraglanmak [ýarağlanmak], işl. 1. Ýarag, harby enjam edinmek, ýaragly bolmak. 2. göç.m. Bir işi ýerine ýetirmek üçin gerekli enjam, gural, bilim we ş.m. bilen üpjün bolmak. ýaraglanmaklyk [ýarağlanmaklyk], iş ady. Ýaraglanmak ýagdaýy. ýaraglanyş [ýarağlanyş], iş ady. Ýaraglanmak ýagdaýy. ýaraglanyşyk [ýarağlanşyk], at. Köpçülikleýin ýarag öndürmeklik we goşuny ýarag bilen üpjün etmeklik. ýaragly [ýarağly], syp. Ýanynda ýaragy bar bolan, ýarag bilen üpjün bolan, ýaraglanan. Ýaragly goşun. \n\t‣ Ýaragly çaknyşyk ýaragly uruş, söweş. ýaragsyz [ýarağsyz], syp. Ýanynda ýaragy ýok, ýaragy bolmadyk. Emma häzirki barýan atlylar ýaragsyzdy (B. Kerbabaýew). ýaragsyzlandyrmak [ýarağsyzlannyrmak], işl. 1. Ýaragyny almak, ýarag serişdelerinden mahrum etmek. 2. göç.m. Ýaragly göreş alyp barmak hukugyndan, mümkinçiliginden mahrum etmek, ýaragyny elinden alyp, göreşden çetleşdirmek. ýaragsyzlanmak [ýarağsyzlanmak], işl. 1. Köpçülikleýin ýaraglanmagy ýatyrmak, ýarag öndürmegi bes etmek. BMG-niň Tertipnamasy ýaragsyzlanmak we ýaraglary düzgünleşdirmek işinde döwletleriň hyzmatdaşlygyny göz öňünde tutýar. 2. göç.m. Ýaragly göreş alyp barmakdan el çekmek. ýaragsyzlyk [ýarağsyzlyk], at. Ýarag bilen doly üpjün dällik, ýaragy ýokluk. ýaradan at. Ähli barlyklary döreden, Alla, Hudaý, Taňry. ýaradar [ýarada:r], syp. Tenine tyg, ýarag ýarasy düşen, ýaraly. ýaradylmak işl. 1. Emele getirilmek, döredilmek. Ýöne fizika üçin welin ol tüýs ýaradylan ýalydy (“Edebiýat we sungat”). 2. Ýarar ýaly edilmek, derege geçirilmek. Hatda çagajyklaryň getiren odun-çöpleri-de derege ýaradyldy. ýarak [ýa:rak], syp. Adama, haýwana topulmak häsiýeti bolan, dişlek (it hakynda). Ýarak it. ýaraklyk [ýa:raklyk], at. Ýarmak häsiýeti, gylygy barlyk, dişleklik. ýaralama iş ady. Ýaralamak ýagdaýy ýaralamak işl. Biriniň ýa-da bir jandaryň bedenine ýara salmak. Emma ol art aýagynyň birini ýere basyp bilmeýärdi, möjekler ony ýaralapdyrlar (A.Gowşudow). ýaralamaklyk iş ady. Ýaralamak ýagdaýy. ýaralanmak işl. Ýara salynmak, ýaradar bolmak. ýaralaýyş iş ady. Ýaralamak ýagdaýy. Gylyç mergen öz sygryny ýaralaýşyny we awçylykda gören başga gyzykly zatlaryny gürrüň berdi (A. Gowşudow). ýaraly syp. Ýara salnan, ýaradar, ýaraty. ýaralylyk at. Ýaraly halda bolmaklyk, ýarasy barlyk, ýaraly bolmaklyk, ýaradarlyk, ýaratylyk. ýaram at. Ýakym. Ýagly-ýüzli naharyň adama kän bir ýaramy ýok. ýarama iş ady. Ýaramak ýagdaýy. Bu işlere ýarama gerek. ýaramak işl. 1. Peýda etmek, ýaramly bolmak, ýakmak. Bu ýeriniň howasy maňa oňat ýaraýar (“Edebiýat we sungat”). 2. Peýdaly bolmak, islegi kanagatlandyrmak, talabalaýyk bolmak. Gowaça köp zada ýaraýan çig mal. 3. Göwnünden turmak, gowy görmek, halamak. Aýdym maňa gaty ýarady. 4. Taby, gurby bar bolmak; bir zady ýerine ýetirmegi oňaryp bilmek. Ol indi kömek etmäge ýaraýar. \n\t‣ Yzyýarasyn! merhumyň patasy alnanda aýdylýan dileg. ýaramaklyk iş ady. Ýaramak ýagdaýy. ýaramaz syp. 1. Amatsyz; bolmalysyndan pes. Howa ýaramaz bolansoň, birneme eglenmeli bolduk. 2. Hil taýdan pes, talabalaýyk däl. Baglara ýaramaz ideg edilmeli däldir. 3. Gowy däl, erbet. Ýaramaz hereket. Ýaramaz gylyk. ýaramazçylyk at, ser. Ýaramazlyk 1. ýaramazlanmak işl. 1. Öňküsinden ýaramaz, erbet bolmak, ýaramazlaşmak. Häsiýeti ýaramazlanypdyr. 2. Hili pes bolmak, hil taýdan erbetlenmek. Näme üçindir, öndürilýän önümiň hili ýaramazlanypdyr. ýaramazlaşmak işl. 1. Kem-kemden ýaramaz bolup başlamak, erbet bolup ugramak, gitdigiçe erbetleşmek. Hassanyň ýagdaýy sagat saýyn ýaramazlaşýardy. 2. Hili, ýagdaýy dura-bara peselip başlamak, hili pese gaçyp başlamak. Üzümiň hili ýaramazlaşdy, şol sebäpden oňa ideg etmekde goýberilen kemçilikler düzedildi. ýaramazlyk I, at. 1. Ýakymy bolmazlyk, ýaramaz gylyk-häsiýetlilik, dereksizlik, erbetlik. Nurjahan hem öz doganynyň ýaramazlygy hakynda edilýän gürrüňi diňlemäge onçakly höwesli däldi (B. Pürliýew). 2. Hil taýdan pese düşen ýagdaýda bolmaklyk, gowy dällik. Men ol matany hiliniň ýaramazlygy sebäpli almadym. 3. Nähoşluk, gurat dällik, tapsyzlyk, ýarawsyzlyk. \n\n\n ÝARAMAZLYK II, işl. 1. Nähoşlamak, ýarawsyz bolmak. Ol ýaranok, şonuň üçinem okuwdan galdy. 2. Gowy görmezlik, ýakmazlyk, halamazlyk, pisindiň oturmazlyk. Onuň bolşy, özüni alyp barşy maňa ýaranok. 3. Talaby ödemezlik, talaba laýyk gelmezlik. Seniň ýazan makalaň derde ýaranok. ýaramly syp.1. Derde ýaraýan, peýdaly. Enesine, atasyna, dost-ýaryna, iline-gününe ýaramly bolsun (N. Pomma). 2. Derman häsiýetli, ýokumly, lezzetli. Ýaramly içgiler. 3. Bir zat üçin ýaraýan, amatly, oňaýly. Gaýraky gyryň eteginde ekine ýaramly, özleşdirip boljak ýer köp. ýaramlylyk at.Ýaramly bolmaklyk, ýaramsyz dällik. Baýramalynyň howasynyň aýratyn ýaramlylygy sebäpli, bu ýerde böwrek şypahanasy guruldy. ýaramsak syp. Häsiýetinde ýaranjaňlyk alamatlary duýulýan, sözlände biriniň göwnünden turjak bolýan. Ýaramsak adam. ýaramsaklyk at. Ýaramsak häsiýetlilik. Keçjal gülüp ýaramsaklyk etdi (H. Ysmaýylow). ýaramsyz syp. 1. Zada ýaramaz, peýdasyz. Biz ýaramsyz serişdeleri üzül-kesil suratda zyňyp taşlaýarys. 2. Ýokumsyz, lezzetsiz, biderek. Ýaramsyz iýmit.3. Amatsyz, oňaýsyz. Ekiş üçin ýaramsyz ýer. ýaramsyzlyk at. 1. Zada ýaramazlyk, peýdasyzlyk. Enjamlaryň işe ýaramsyzlygy köp zady bökdeýär. 2. Ýokumsyzlyk, peýda bermezlik, oňaýsyz täsir etmeklik. 3. Oňaýsyzlyk, ulanar ýaly dällik. Bu zatlar işe ýaramsyzlygy sebäpli taşlandy. ýaran [ýa:ra:n], at. 1. Ýakyn gatnaşykda bolýan adam, ýoldaş, hemra. Bimynasyp ýara ýaran eýlediň (“Leýli – Mejnun”). 2. Pikirdeş, duýgudaş adam, tarapyňy tutýan adam. Ol öz ýaranlary bilen bir çukura tüýkürdi. 3. göç.m. Hemra, ýoldaş. Size hemişe üstünlikler ýaran bolsun. 4. Iki tarap bolup oýnalýan çaga oýunlarynda bir toparda bolan çagalaryň biri-birine gatnaşygy. 5. Oglana dakylýan at. ýaranjaň at, syp. Ýaranmagy ýarag edinen, bähbit arap ýaranýan, ýalynjaň. ýaranjaňlyk at. Ýaranjaň bolmaklyk, bähbit arap ýaranmaklyk, ýalynjaňlyk. Edil seniň ýaranjaňlyk edişiň ýaly, ol hem özüni gowy görkezjek bolýardy (N. Jumaýew). ýaranlyk [ýa:ra:nlyk], at. 1. Ýakyn dostluk, ýakyn ýoldaşlyk. 2. Biriniň tarapyny tutmaklyk, tarapdarlyk, duýgudaşlyk. ýaranma iş ady. Ýaranmak ýagdaýy. ýaranmak işl. Biriniň göwnüni tapjak bolmak, biriniň göwnüne garap hereket etmek.. Neneň edip ýaranaýyn, ýar, saňa (Halk aýdymyndan). Walla, Nurtäç eje, men-ä size ýaranyp bilmedim (A. Durdyýew). ýaranmaklyk iş ady. Ýaranmak ýagdaýy. ýaranmazlyk iş ady. Ýaranjak bolmazlyk. ýaranyş iş ady. Ýaranmak ýagdaýy. ýarar [ýara:r], syp., ser. Ýararly. Jigitler çuwallaryň ýarar goşlaryny dökmek bilen bile, Babahan arçyny agtardylar (B. Kerbabaýew). Mallylar howul-hara ýarar goşlaryny aldylar (B. Kerbabaýew). ýararly [ýara:rly], syp. Derege ýaraýan, bir zat üçin gerekli, ýaramly. Bu dükanda seniň ulagyňa ýararly zat ýok ýaly. \n\t‣Derde ýararly bir zat üçin peýdalysy, bir zadyň gowuragy. Ätiýaçlyk şaýlarynyň derde ýararlysyny ýa satyşdyrdy, ýa geregi çykaýmasyn diýip, özi ýygnap goýdy. ýarar-ýaramaz [ýara:r-ýaramaz], syp. Bir zadyň hil taýdan pesi, gowusy däl. Ol ýygan garpyzlarynyň ýarar-ýaramazyny mala bererin-dä diýip, gyrada üýşürip goýdy. ýaraşdyrmak işl. Tersleşen iki adamy barlyşdyrmak, biri-biriniň garşysyna duşmançylykly hereket etmez ýaly etmek. Çagalar biri-biri bilen tersleşen wagtlarynda bolsa olaryň näme üçin tersleşendiklerini sorap bilerdi we ýaraşdyrardy (A. Durdyýew). ýaraşdyryjy syp. Iki tarapy barlyşdyryjy, ylalaşdyryjy.Ýaraşdyryjy merkez. \n\t‣Ýaraşdyryjy kazyýet taraplaryň özara erk- islegi esasynda hukuk ulanyş işini (raýat-hukuk jedellerini çözmegi) amala aşyrýan öz-özüni düzgünleşdirýän raýat jemgyýetiniň instituty. ýaraşmak I, işl. 1. Tersleşen, gatnaşygyňy kesen adamyň bilen barlyşmak, ylalaşmak, ýaraşyk etmek. Men seniň bilen ýaraşmak üçin geldim. 2. Urşy ýatyrmak üçin ylalaşyga gelmek. Taraplaryň ikisi hem ylalaşyga gelip ýaraşdylar. \n\n\n ÝARAŞMAK II, işl. 1. Gowy gelişmek, gelşikli bolmak, gelüwli bolmak. Ýoldaşyndan ýaraşýamy diýip gaýta-gaýta sorady (“Görogly”). Akja gelin eline akja bäbek ýaraşar (Sanawaçdan). ýaraşmazlyk I, iş ady. Tersleşen, gatnaşygyňy kesen adamyň bilen barlyşmazlyk; ylalaşmazlyk, ýaraşyk baglaşmazlyk, ylalaşyga gelmezlik. Iki ýoldaş az zadyň üstünde tersleşip, uzak wagtlap ýaraşmadylar. \n\n\n ÝARAŞMAZLYK II, iş ady. Gelşiksiz bolmak, mynasyp bolmazlyk, gelişmezlik. Tilki awun iýmek şire ýaraşmaz (Zelili). ýaraşyk I, at. 1. Gatnaşyklary bozulan toparlaryň arasyndaky barlyşyk, düşünişmezlikleriň aradan aýrylan ýagdaýy. 2. Söweşýän taraplaryň urşy ýatyrmak üçin gelýän özara ylalaşygy. \n\n\n ÝARAŞYK II, at. Görk, görmek, owadanlyk, gelşik. Dünýäniň ýaraşygy, durmuşyň gelşigi ynsandyr (B. Hudaýnazarow). ýaraşykly syp. Ýaraşyp duran, gelşik berýän, gelşikli. Inçe biliň, türpe näzik eliň bar, Ak ýüzüňde ýaraşykly halyň bar (Seýdi). ýaraşyklylyk at. Gowy gelişmeklik, gelşikli bolmaklyk. ýaratmak işl.1. Emele getirmek, döretmek. 2. Bir zat üçin ulanmak, peýdalanmak. Meni goşunçylyga ýaratsalar, dagy men zor edip ýaratdyraýynmy? (A. Gowşudow). Munça gumy nämä ýaratjak! ýaraty syp. Ok, gülle, ýyrtyjy degip, mejalsyz, gözgyny hala düşen, ýaraly (haýwanlar hakynda). Garaguşlar on bäş goýny zaýalapdyrlar, üç sanysyny bolsa ýaraty edipdir diýen habary getirdi (A. Gowşudow). ýaraw [ýarow], at. Sagatlyk, sag jan, ýarawlyk. Daş ýere gitmäge ýarawym ýok. ýarawlyk [ýarowluk], at. Sagatlyk, guratlyk, ýarawlylyk. Bu gün meniň ýarawlygymyň ugry ýok (A. Gurbanow). ýarawsyz [ýarowsuz], syp. Sagat däl, ýaraw däl, näsag, nähoş. Ýarawsyz bolsaň, aýak üstünde gezmän, özüňe mazalyja seretdirmek gerek.. ýarawsyzlyk [ýarowsuzluk], at. Saglygy gowy dällik, näsaglyk. Ýarawsyzlygy zerarly, esli wagtlap oýna gatnaşyp bilmedi (“Edebiýat we sungat”). ýardam [ýa:rdam], at. Uly işe başlana, ýarawsyza, ýagdaýsyza edilýän kömek, hemaýat, goldaw. Ene ýardam edenlere alkyş okady. ýardamçy [ýa:rdamçy], at. Ýardam edýän, kömek edýän, maddy we syýasy taýdan goldaýan. ýardamlyk [ýa:rdamlyk], at. Ýardam eder ýaly serişde, goltgy bolar ýaly berilýän zat. Aýlyk hakyňyzdan ýardamlyk iberjek-dä! (G. Şamyýew). ýardyrmak [ýa:rdyrmak] I, işl. Ýarmak işini başga birine etdirmek. Töňňäni ýardyrmak. Gawun ýardyrmak. \n\n\n ÝARDYRMAK [ýa:rdyrmak] II, işl. Ite dişletmek. ýaremezan [ýa:remeza:n], at. Oraza aýy dogan agşamy çagalaryň remezan aýy bilen baglanyşykly aýdym şekilli sanawaç aýdyp, topar- topar aýlanmasy. ýargak [ýarğak], at. 1. Etiň daşyndaky perde, ýary. 2. göç.m. Pena, ýapynja, taşa. Ýele – ýargak, aýaza–kiz (Nakyl). ýarganat [ýarğa:nat], at. haýwanat d. Garaňky gatlyşandan soň uçup gezýän syçana meňzeş, ýary ganatly süýdemdiriji jandar, körsyçan. ýargyjak [ýarğyjak], at. Şalynyň gabygyny arassalamak üçin daşdan edilen gural. Hyzmatkär çorularymyz ýargyjagyny gatyrak darta bilmeýärdiler (“Görogly”). ýarly at, gepl.d. Garyp. Ýarly ýamanar-da, guwanar (Nakyl). ýarlyk at. 1. taryh. Orta asyr hökümdarlarynyň käbir hukuklary berýän haty. 2. Bir zadyň, harydyň ady, mukdary, taýýarlanylan ýeri, belgisi we ş.m. maglumatlar görkezilip, ýüzüne ýelmenen hat. Harytlaryň ýarlyklary owadan, reňkli suratlar we ýazgylar bilen taýýarlanýar. ýarlykly syp. 1. Ýarlyk dakylan, ýarlygy bar bolan. 2. göç.m. Ýaşaýyş-durmuşy has pese gaçan, garyp düşen. ýarma [ýa:rma] I, iş ady. Ýarmak ýagdaýy. \n\n\n ÝARMA [ýa:rma] II, at. 1. Bugdaý, ak jöwen ýaly ekinleriň däneleri iri-iri ýarylyp döwlen önüm. Ol degirmenden ýarma ýardyryp geldi. 2. Ýanan ýagyň içine et, sogan atylyp, gowrulandan soň suw guýlup gaýnadylýan we gaýnan suwa bugdaý ýarmasy atylyp bişirilýän nahar (ýarmany uzak wagtlap gaýnatmaly we bulap durmaly bolýar). Bu ýigitler bir tabak ýarmany orta alypdyrlar-da, biri eýläk, birem beýläk çekýär (“Görogly”). ýarmagapy [ýa:rmağapy], at, gepl.d. Iki taraply, iki tarapa açylyp-ýapylýan gapy. Onuň jaýynyň ýarma gapysy bolmaly. ýarmak [ýa:rmak] I, işl. 1. Bitin zady çapyp, kesip açmak, bölmek. Garnyny ýaryp, içini, bagryny arassaladylar (“Görogly”). 2. Partlaýjy madda bilen weýran etmek, ýykmak, ýumurmak. Gökdepe galasyny däri bilen ýarypdyrlar. 3. göç.m. Jaýyň içindäki zady ogurlamak. Ogurlyk edene, öý ýarana biziň aramyzda orun ýok. 4. göç.m. Içinden böwsüp çykmak, böwüsmek. Ýer göwsüni ýaryp çykan mawy ýangyç. \n\n\n ÝARMAK [ýa:rmak] II, işl. Dişlemek, dişläp ýara salmak (it hakynda). It gudurasa, eýesini ýarar (Nakyl). ýarmaklyk [ýa:rmaklyk], iş ady. Ýarmak ýagdaýy. ýarmalyk [ýa:rmalyk] I, at. Gumda bitýän şaha-şaha baldakly ot. Titir, köwreýik, akýowşan, guşgözi, ýarmalyk, köjelik güberip tegelenip ugrapdy (Ç. Matalow). \n\n\n ÝARMALYK [ýa:rmalyk] II, syp. Ýarma etmek üçin niýetlenen (däne). Ýarmalyk bugdaý. ýarmaşmak işl. Ýapgyt beýiklige çykmak, dyrmaşmak. Oglanlar depäniň üstüne ýarmaşyp çykdylar. ýarna at.1. Bir zada goşant bolar ýaly zat. Mallaryna ot taýýarlaýar, çörege ýarna bolar diýip, el degirmeninde mellek ýerlerinden önen jöweni ýarýar (A. Gowşudow). 2. Urna, ýama. Şonuň bilen garybyň garnyna ýokna, ýyrtygyna ýarna bolar diýip hasap edýärdi (B. Kerbabaýew). ýarpa [ýa:rpa:], hal. Eden işiň hakynyň, öndüren önümiň ýarysyny bermek şerti bilen, ýarpasyna. Ýetim aşy ýarpa bişer (Nakyl). ýarpasyna [ýa:rpa:syna], hal. Düşýän haky deň paýlaşmak ýa-da ýarysyny almak şerti bilen ekilýän, ýerine ýetirilýän (ekin, iş we ş.m. zat). ýarpaçy [ýa:rpa:çy], at. Ýarpasyna işleýän adam. ýarpy [ýa:rpy], syp. 1. Bir zadyň ýary, ýarysy. 2. Bitinden galan, ýarty, dolynyň ýarysyna ýeten. Unumyz hem ýarpy bolupdy. ýarpylama [ýa:rpylama], iş ady. Ýarpylamak ýagdaýy. ýarpylamak [ýa:rpylamak], işl. 1. Işiň ýarysyny edip gutarmak, ýarpysyna ýetmek. Halyçylaryň birentegi dokmalaryny ýarpylapdylar, birentegi bolsa gutaryp barýar (“Edebiýat we sungat”). 2. Bar bolan serişdäniň, puluň we ş.m. ýarysyny harçlamak, ýarpy etmek. Ýanymyza göteren azygymyzy ýarpylapdyk. ýarpylanmak [ýa:rpylanmak], işl. 1. Işiň ýarysy edilip gutarylmak. Işimiz ýarpylandy. 2. Bar bolan zadyň, serişdäniň we ş.m. ýarysy harçlanmak. ýarpylamaklyk [ýa:rpylamaklyk], iş ady. Ýarpylamak ýagdaýy. ýarpylaşmak [ýa:rpylaşmak], 1. işl. Işiň ýarysyna çenli edilmegine kömek bermek. Jemal dokmany gelnejesine ýarpylaşdym edip, öz işine başlady. 2. Ýarysyna golaýlamak, ýarysyna ýetibermek. Biziňem işimiz ýarpylaşyp baran bolsa gerek. ýarpylatmak [ýa:rpylatmak], işl. Ýarpylamak işini başga birine etdirmek, ýarpylamak derejesine ýetirmek, ýarysy bolýança işletmek. Men oglanlara döwek döwmegi ýarpylatdym. ýarpylaýyş [ýa:rpylaýyş], iş ady. Ýarpylamak ýagdaýy. ýarpy-ýalta [ýa:rpy-ýalta], hal. 1. Zordan, el ujundan, ýüzleý, doly däl-de, kem-käsleýin. Işi ýarpy-ýalta edip taşlamak gelşiksiz. 2. Hemmesi däl, ýek-tük; çalak-çulak, ýüzleý, düýpli däl. Bu mesele ylmy taýdan ýarpy-ýalta işlenen, ony ymykly işlemek gerek. ýarsdyrmak [ýaryssyrmak], işl. Ýarsmagyna sebäp bolmak, ýarsar ýaly etmek. Ygal tagtalary ýarsdyrypdyr. ýarsdyrmazlyk [ýaryssyrmazlyk], iş ady. Ýarsdyrman saklamak. ýarsgyn [ýarysğyn], at.Ýarsyp, öňki durkundan üýtgän görnüşi. Bu tagtanyň ýarsgynyny düzlejek bolsaň, suwa ýatyryp, daşa basdyrmaly bolar. ýarsgynyna [ýarysğynyna], hal. Ýarsgyn ýagdaýda. Egri agaç ýarsgynyna gider (Nakyl). ýarsma [ýarysma], iş ady. Ýarsmak ýagdaýy. ýarsmak [ýarysmak], işl. 1. Öňki durkundan üýtgemek; egrelmek. Gapy gowy ýapylanok weli, ýarsypdyr öýdýän. 2. Bir sebäbe görä, ýüz keşbi, gelşigi üýtgemek. Ol örän özgeripdir, dogrusy, gaty ýarsypdyr (G. Gurbansähedow). ýarsmaklyk [ýarysmaklyk], iş ady. Ýarsmak ýagdaýy. ýarsyş iş ady. Ýarsmak ýagdaýy. ýartmaç [ýa:rytmaç], at. Donuň, çäkmeniň, kürtäniň we ş.m. egne geýilýän, başa atylýan eşigiň eteginiň iki gapdalyndaky, yzyndaky dilik ýer. Donuň ýartmajyndan çykyp duran dutaryň dessesine bir mahaldan soň Harmandäliniň gözi düşdi (“Görogly”). ýartmaçly [ýa:rytmaşly], syp. Ýartmaç edilen, ýartmajy bar bolan. Olaryň aşak etegi gadymy türkmen donlary ýaly ýartmaçly (“Edebiýat we sungat”). ýarty [ýa:rty], syp.1. Tutuş zadyň ýarysy, bitin zadyň deň ýary. Ýarty garpyz. 2. Bir synasyndan jyda düşen, eliniň ýa-da aýagynyň ýarysyny aldyran, maýyp (adam hakynda). Men indi öňki Garýagdy däl, men ýarty! (H. Ysmaýylow). \n\t‣ Ýarty tüýnük keçäniň gyrasyna tüýnüge meňzedilip salynýan ýarym tegelek nagyş, gül. ýartylyk [ýa:rtylyk], at. Maýyplyk. ýarty-ýurty [ýa:rty-ýu:rty], syp. Ownuk- uşak, bölek-büçek. Ýarty-ýurty kerpiç. ýary at, ser. Ýargak I. Ol gapyrjak tapyp, onuň agzyna ýary tutup, agaçdan sap etdi, gyjak ýasady (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÝARY [ýa:ry], hal. Bir zadyň iki deň bölünen bir bölegi, ýarysy. Onuň ýaryny maňa goý, ýaryny äkit (“Görogly”). ýaryk [ýa:ryk], syp. Çat açan, jaýryk emele gelen, ýarylan. Ýaryk gawunlary bir ýere, bitinlerini bir ýere üýşürdiler. At aýlanyp gazygyn tapar, suw aýlanyp – ýarygyn (Nakyl). \n\n\n ÝARYK syp., kön.s. Ýagty; owadan, gözel. Husny aýdan ýaryk, katdy nahaldyr (“Seýpelmelek – Medhal- jemal”). ýarykly [ýa:rykly], syp. Ýarygy bar bolan. ýaryklyk [ýa:ryklyk], at. Ýaryk ýagdaýynda bolmaklyk. Gawunyň bu ýeriniň ýaryklygy onuň süýjüligindendir. \n\n\n ÝARYKLYK [ýaryklyk], at. Ýagtylyk; gowulyk. Men jebir üçin ýarapdyryn, ömrümde ýaryklyk görmedim. ýaryk-ýaryk [ýa:ryk-ýa:ryk], syp. Köp ýeri ýarylan. Oldurygy süýrenýär, Ökjesi ýaryk-ýaryk (B. Kerbabaýew). ýarylagan [ýa:rylağan], syp. Ýarylmaga ýakyn, ýarylmasy aňsat. ýarylmak [ýa:rylmak], işl. 1. Çapylyp, kesilip açylmak; bölünmek; bozulmak (bitewi zat hakynda). 2. Partlaýjy madda bilen weýran edilmek, ýykylmak, ýumrulmak. 3. Jaýyň içine girilip, gowy zatlar ogurlanmak. 4. Içinden böwsülip çykmak, böwsülmek. Pyntyklar ýarylýardy. 5. Bir zada urlup ýaralanmak. Ol garaňkyda barýarka, büdräp maňlaýy ýarylypdyr. 6. göç.m. Biri ýa-da bir zat hakda gynançly zeýrenmek, ýangynly söze başlamak, içiňi dökmek. Amanbibi eje onuň peýwagtyna gelmändigini oturyşyndan aňdy. Onýança Hydyrly aganyň özi ýaryldy (“Edebiýat we sungat”). 7. göç.m. Aýdylan sözi, edilen hereketi gaty görüp, öýkelemek, çişmek. Kakasy gurjak getirmändigi sebäpli, bäş ýaşly gyz öýkeläp, tas ýarylypdy. \n\t‣Ýaryljak çyban ýarylsyn-da dynsyn howsala bilen garaşylýan zat, boljak iş, waka bolup gutarsyn, belli bir netije, anyklyk bolsun. Gamşy gowşak tutsaň, eliňi gyýar. Iň ýagşysy ýaryljak çyban ýarylsyn-da dynsyn (B.Kerbabaýew). ýarylmazlyk [ýa:rylmazlyk], iş ady. Çapylyp, kesilip ýa-da öz-özünden darka bölünmezlik. \n\t‣Ýarylmadyk garpyz ýaly nämedigi belli däl, näbelli, gümana, ikuçly. Hanym, ol şindi ýarylmadyk garpyz, näme boljagyny kim bilýä? (B.Kerbabaýew). ýarylyş [ýa:rylyş], 1. iş ady. Ýarylmak ýagdaýy 2. Partlaýjy maddanyň ýarylmamak ýagdaýgy. Äpet uly ýarylyş bolup, gümmürdi turdy (A. Gowşudow). ýarylyşmak [ýa:rylyşmak], işl. Kem- kemden ýarylyp başlamak; yzly-yzyna ýarylmak. Uzakda minalar ýarylyşýardy (H. Ysmaýylow). ýarym [ýa:rym], at. Bir zadyň ikiden bir bölegi, deň ýarysy. Ýarym kilo gant. \n\t‣ Ýarym ada üç tarapyny deňiz gurşap alan, bir tarapy bolsa gury ýere birleşýän ada. Ýarym adam bir aýagy ýa-da bir goly bolmadyk; umuman synasy bitin bolmadyk; maýyp. Ýarym adam – ýeke golly biçäre (B.Kerbabaýew). Bu naýynjar görnüşdäki ýarym adamyny aldamak mümkin däldi (B.Seýtäkow). Ýarym göwün durmuşy, ýaşaýşy ýerbe-ýer bolmadyk, durmuşyň ajysyny dadan, göwni synyk. Bu örän ýuka ýürekli, ýarym göwün adamdy (B.Seýtäkow). Ýarym ýalaňaç egin-eşik bilen üpjün bolmadyk, ýyrtyk-ýirik eşikli. ýarymlyk [ýa:rymlyk], at. 1. Ýarym litrlik (gap, çüýşe). Uly jamda ýagly çorba gelende, Gürgen ýarymlygyň dykysyny açdy (M. Seýidow). 2. Ýarym kilogramlyk daş. ýarymsak syp., ser. Ýaramsak. ýarymsaklamak işl. Birine gowy görünjek bolmak, ýaramsaklyk etmek. ýarymsaklyk at. Ýaranjaňlyk. Gurt ýarymsaklyk edýän ýaly bir görnüşde ejizläp sorady (A. Gowşudow). ýarym-ýalta [ýa:rym-ýalta], hal. Ýarpy- ýalta. ýarym-ýaş [ýarym-ýa:ş], syp. Gözi ýaşly, gaýgyly, hasratly. Soltan gyzyny bagryna basyp, ýarym-ýaş aglady (“Edebiýat we sungat”). ýaryş [ýa:ryş] I, iş ady. Ýarmak ýagdaýy. \n\n\n ÝARYŞ [ýa:ryş] II, at. Gatnaşyjylar ussatlykda, sungatda, gaty ylgamakda, suwda ýüzmekde we ş.m. biri-birinden ozjak bolýan, öňdelige eýe boljak bolýan bäsleşik çäresi. Biziň öz aramyzda ýaryşymyz bar (A. Gowşudow). Aýdym-saz boýunça geçirilen ýaryş tamamlandy. Sportuň dokuz görnüşi boýunça ýaryşlar dowam edýär. ýaryşdaş [ýa:ryşdaş], at. Ýaryşa bile gatnaşýan. Olar ýaryşdaşlaryndan yza galmazlyk üçin, ähli tagallalary edýärler. ýaryşdyrmak [ýa:ryşdyrmak], işl.Ýaryşa goýbermek. Tigirçileri ýaryşdyrmak. Pagta ýygymçylaryny ýaryşdyrmak. \n\t‣ Iki eliňi ýaryşdyrmak irginsiz işlemek, köp işlemek. ýaryşmak [ýa:ryşmak] I, işl. Ussatlykda, sungatda, gaty ylgamakda, suwda ýüzmekde we ş.m. biri-biriňden ozjak bolup, öňdelige eýe boljak bolup ýaryşa gatnaşmak. \n\n\n ÝARYŞMAK [ýa:ryşmak] II, işl.1. Ýarmaga kömek etmek. 2. Ýarmakda güýç synanyşmak; bilelikde ýarmak. ýar-ýar [ýa:r-ýa:r], at. Toý aýdymlarynyň bir görnüşi. ýas [ýa:s], at. Aradan çykana ýa-da köpçülikleýin betbagtçylyga sezewar bolanlara gynanç bildirilip tutulýan matam. Ýüze uýat gerek, dillere jähek, Ýasyňa märeke, toýuňa sähet (G. Şagulyýewa). \n\t‣ Ýasa gelen ýaly şatlanmaly, begenmeli ýerde ýüzüňi salyp oturmak. Ýas tutmak aradan çykana, betbagtçylyk zerarly heläk bolana gynanç bildirmegiň, hasrat çekmegiň alamaty hökmünde matam tutmak. ýasalmak I, işl. Ýasy görnüşe eýe bolmak. \n\n\n ÝASALMAK II, işl.1. Bir zatdan başga bir zat emele getirilmek. 2. dil b. Söz ýasaýjy serişdeleriň kömegi bilen täze söz döredilmek. ýasaltmak işl. Ýasy görnüşe getirmek, ýasylamak. Ussa simi gysaja salyp, çekiç bilen urup, ujuny ýasaltdy. ýasama 1. iş ady. Ýasamak ýagdaýy. 2.syp. Hakyky däl, tebigy bolmadyk, emeli ýol bilen edilen, ýasalan, tebigy däl. Şol ýasama gülüň ýanynda bir nagyşlanan kagyzda ýadygärlik diýlip ýazylan sözüň aşagynda goşgy ýazylypdyr (A. Gowşudow). Ýasama diş. 3. syp. Içgin bolmadyk, ýürekden däl, il ýüzüne, emeli. Ýasama ýylgyryş. \n\t‣ Ýasama söz dil b. söz ýasaýjy goşulmanyň kömegi bilen ýasalan söz. ýasamak işl. 1. Täze bir zat döretmek, oňarmak, bejerip taýýar etmek. Goňşymyz dutar ýasaýar. 2. dil b. Söz ýasaýjy goşulmalaryň kömegi bilen täze söz döretmek. Goşulmalar esasan söz ýasamaga we sözlemde sözleri biri-birlerine baglamaga hyzmat edýärler. ýasamaklyk iş ady. Ýasamak ýagdaýy. ýasamalyk at. Toslama häsiýetlilik, tebigylykdan daşlyk. Beýan edilýän wakalar göwnejaý, eserde ýasamalyk ýok. ýasanmak işl. Özi üçin bir zat ýasamak. Bir agajyň üstünde guşuň özüne höwürtge ýasanandygyny anykladyk. ýasaşdyrmak işl. 1. Bir görnüşdäki zatlaryň birnäçesini ýasamak. Gapy ýasaşdyrmak. Gapak ýasaşdyrmak. 2. El ujundan, bolşuna görä ýasap çykmak. ýasaşmak işl. 1. Ýasamaga kömek bermek. Myrat aga maňa äpişge ýasaşdy. 2. Bilelikde ýasamak. Agaç ussalary gapy ýasaşyp durdular. ýasatdyrmak işl., ser. Ýasatmak. Men ussa haýyş edip, gowy penjire ýasatdyrdym. ýasatmak işl. Ýasamak işini başga birine etdirmek. Hojanepes ogluna laýyk dutar ýasadyp berdi (H. Garabaýew). ýasaw [ýasow] I, at. Her bir adamyň özüne mahsus daş görnüşi, sypaty, ýasalyşy. Ol gözüniň gytagy bilen olaryň ýasawlaryny, hereketlerini synlaýardy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Ýasaw tapmak hereket tapmak. Ol gün ýasaw tapar bary gyzlaryň (Kemine). \n\n\n ÝASAW [ýasow] II,at. Söweş nyzamy. Ýasaw birle niçe kim desse-desse (Abdysetdar Kazy). \n\t‣ Ýasaw dartmak at-ýaragyňy jemläp ugramak, ýola düşmek. Gylyç ursa, duşman bary gyrylýar. Ýasaw dartyp, biziň şirler ýetişdi (“Görogly”). ýasawul [ýasowul], at. 1. Ýoly saklaýan atly, nöker. 2. Tertip-düzgüne seredýän, hanyň, emeldaryň buýruklaryny ýerine ýetirýän adam. Soltansöýüniň buýrugyna görä, ýasawullar Myralyny köşge alyp gelipdirler (“Myraly”). ýasawulbaşy [ýasowulvaşy], at. Ýasawullaryň ýolbaşçysy, ýasawullaryň işine gözegçilik edýän adam. ýasaýjy at. 1. Bir zady ýasamak bilen meşgullanýan adam, bir zat ýasaýan ussa. 2. dil b. Täze söz ýa-da onuň şekilini emele getirýän goşulma. Söz ýasaýjy goşulma. ýasaýyş iş ady. Ýasamak ýagdaýy. ýasga [ýasğa], at.1. Suw akýan ýabyň raýyşynyň ýykylyp peselen ýeri, güzer. Olar atlaryny ýasga eltip, suwa goýberdiler (B. Seýtäkow). 2. Balkan welaýatynda bir obanyň ady. ýasgynjak [ýasğynjak], syp. Ýeňlenmän, egne ýelbegeý atylan. Gara öýüň ortasyndaky ojakda alawlap ýanýan otdan nazaryny sowman oturan ýaşy elli çemesi, süňkbaşy iri, ýüzi nurana kişi egnine ýasgynjak atynan possunynyň ýakalaryny çekişdirip, syýyny ýygnap, has-da tijendi (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). Märekäniň bir tarapynda gyrasy parawuzlanan bagana içmegi egnine ýasgynjak alan, gysga boýly, emma gapak ýaly ýasy döşli, agras gara ýüz, gür sakgally bir adam durdy (A. Gowşudow). Berdi ýerinden çakgan turup, donuny ýasgynjak aldy (B. Soltannyýazow). ýasmyk at. Bugdaýa düşýän açyk ýaşyl reňkli jöweniň bir görnüşi. Muňa ýasmyk diýerler, bugdaýyň ganymydyr (N. Esenmyradow). ýassama iş ady. Ýassamak ýagdaýy. ýassamak işl. Ýumruk, taýak, gamçy, saýgyç we ş.m. bilen gaýgyrman, batly urmak; endamynda urgudan yz galdyrmak. Maral eje ertirden bäri öňüne alan ýüňüni ýassap oturyşyna ýuwaşja hiňlenýärdi. ýassamaklyk iş ady. Ýassamak ýagdaýy. ýassanmak işl. 1. Bir zady kelläň ýa-da tirsegiň aşagynda goýup, gyşaryp ýatmak, ýassyk edinmek. Ol güpbüsini ýassanyp gyşaranda, nähili uklandygyny duýman galdy (G. Kulyýew). 2. Öň aýaklaryny uzadyp, olaryň üstünde kellesini goýup ýatmak (it hakynda). Daýaw goýun iti kölegäniň bir çetinde garysyny ýassanyp ýatyrdy. ýassanyşmak işl. Birnäçe bolup bilelikde ýassanmak. Çaga wagtlarymyz doganlarymyz bilen bir ýassygy ýassanyşyp ýatardyk. Esgerler garymyň gyrasyndaky guma ýassanyşdylar. ýassaýyş iş ady. Ýassamak ýagdaýy. ýassy at. 1. Agşamdan ep-esli wagt geçenden soňky wagtyň ady. Men ýassynyň öň ýanynda öýe geldim. 2. Yslam dininde parz hasaplanýan bäş wagt namazyň bäşinji iň soňkusynyň okalýan wagtynyň we şol namazyň ady. Ýassy namasy. Ýassymy okaýyn diýip, içki jaýa girdim. ýassyk at. 1. Ýassanmak, kelläň aşagynda goýup ýatmak üçin dörtburç ýa-da süýri togalak edilip, içi ýelek ýa-da pagta bilen doldurylyp tikilen öý goşy. 2. Üstünde demir ýenjilýän sandal. \n\t‣ Ýassygyň aşagynda ýylan saklamak hüşgärligi ýitirmek, ätiýajy elden bermek. ýassykdaş at. Är-aýalyň biri-birine gatnaşygy, ýanýoldaş. Şu sypatyň bilen seni ekläp- saklan eneň-ataň hem, ýürekdeş ýassykdaşyň hem tanamaz (A.Gowşudow). ýassykdaşy at. Ýassygyň daşyna geýdirmek üçin matadan tikilen daşlyk. Maral ýassykdaşylary ýuwup-ütükläp goýdy. ýassyn [ýassy:n], hal. Ýassy wagty, giç agşam. Iç işige baryp, köwşün çykaryp, Aňk bolup oturdy ýassyna çenli (K. Gurbannepesow). ýasy syp. 1. Üsti tekiz, ýazgyn. It baryp çynaryň düýbündäki ýatan ýasy daşy ysgaşdyrdy (A. Gowşudow). 2. Inli. Beýlekisi bili ýasy kemerli, aýagy ädikli epeý ýigitdi (B. Kerbabaýew). 3.göç.m. Semiz, ini-boýy des-deň. Ol ýasy hem garynlak adamdy. 4. Uly. Ullakan gözli, ýasy ýüzli epeý pyýada. \n\t‣ Ýasy ýanyň ýerde bolsun arkaýyn bol, alada etme. Hiç zady göwnüňe getirme, Batyr hakda ýasy ýanyň ýerde bolaýsyn! (R. Gelenow). ýasydaban [ýasyda:van] I, syp. Dabany ýasy, dabanynyň aşagy tekiz. Goňşymyzyň ogullarynyň hemmesi diýen ýaly ýasydabandy, ýöne şolardan ýüwrügimiz hem ýokdy. \n\t‣ Ýasydaban bolmak gije-gündiz gara zähmet çekip güzeran görmek. \n\n\n ÝASYDABAN [ýasyda:van] II, syp. Ökjesiz, aşagy tekiz (köwüş hakynda). Onuň aýagynda ýasydaban köwşi bardy. ýasylama iş ady. Ýasylamak ýagdaýy. ýasylamak işl. Ýasy görnüşe getirmek, ýasy etmek. Simiň ujuny ýenjip ýasylamak. ýasylamaklyk iş ady. Ýasylamak ýagdaýy. ýasylanmak işl. Ýasy görnüşe getirilmek; ýasy edilmek. Çüýüň ujy çekiç bilen urlup ýasylandy. ýasylaşmak işl. 1. Ýasylamaga kömek bermek. 2. Bilelikde ýasylamak. 3. Ýasy şekil alyp başlamak, ýazgyn hala öwrülip başlamak. ýasylatdyrmak işl., ser. Ýasylatmak. Simiň ujuny ýasylatdyrmak. ýasylatmak isl. Ýasylamak işini başga birine etdirmek. ýasylaýyş iş ady. Ýasylamak ýagdaýy. ýasylyk at. Ýasy halda bolmaklyk, ýasy görnüşde bolmaklyk. ýasyn [ýa:sy:n], at. Gurhanyň süresi. \n\t‣ Ýasyn çykmak Gurhanyň "Ýasyn" süresini tutuşlygyna daşyňdan sesli okamak. ýas-ýaňy ser. Ýap-ýaňy. ýaş [ýa:ş] I, at. Adamyň, haýwanyň, ösümligiň dörän, doglan gününden beýläk ömrüniň bir ýyla deň bolan döwri. Ýigrimi ýaş ötdi menden, Hezl etmedim, dünýä, senden (Magtymguly). Ýaşlarynyň bir çene barandygyna garamazdan, olar oňat oýun görkezdiler (“Edebiýat we sungat”). On ýaşyndaky çaga. \n\t‣ Ýaşy gaýdyşan orta ýaşdan agan, gartaşan. Süňňi haramylar gaýtmaz raýyndan, Ýaşy gaýdyp, sakgal agarmak bilen (Zelili). Bäbek ýaşy uzyn bolsun! Çaga bolanda köp ýaşamagy arzuw edilip aýdylýan alkyş. \n\n\n ÝAŞ [ýa:ş] II, syp. 1. Ýigit, garry däl. Dogrudanam ol wagtlar Güljan ýaşdy (“Edebiýat we sungat”). Ýaş adam. Ýaş maşgala. Ýaş oglan. 2. Ösüp doly ýetişmedik, boý almadyk (ösümlikler hakynda). Agaçlar entek ýaş, hasyla geljek ýyl dursa gerek. 3. göç.m. Kemala gelmedik, kämillige ýetmedik. Sen entek ýaş bolýaň (A. Durdyýew). \n\t‣Ýaş başyna (başyndan) ýaş wagtyndan, ýaşlygyndan, çagalykdan. Hakykatdan-da, garry ýaş başyna bu gyza keşde etmek, gaýma gaýamak, haly çitmek ýaly el işlerini öwretmek bilen, oňa edepli bolmak terbiýesini-de berip başlady (A. Gowşudow). \n\n\n ÝAŞ [ýa:ş] III, at. Ýasajyk çaga, ýaňy bolan çaga. \n\t‣Ýaş üstünden ölmek (gitmek) çaga dogranda ýogalmak. Gün geçdi, aý geçdi, möhleti ýetdi. Şonda ýaş üstünden gelin-de gitdi (A.Kekilow). Ýaşy bolmak çagasy bolmak, çaga dogurmak. \n\n\n ÝAŞ [ýa:ş] IV, at. Sogan, käşir we ş.m. ekinleriň ter ýapragy, baldagy. Soganyň ýaşyny ýumurtganyň içine dogrady. \n\n\n ÝAŞ [ýa:ş] V, at. Bir zada begenilende ýa-da gynanylanda gözden damja görnüşinde çykýan nem. Begençden ýaňa onuň gözünde ýaş göründi. ýaşalmak [ýa:şalmak] I, işl. 1. Şu dünýäde diri gezilip ýörülmek, ömür sürülmek. Meniň gazçylaryň arasynda geçiren şu dört günüm ömrümiň iň manyly ýaşalan günleri boldy (B. Seýtäkow). 2. Güzeran görülmek. Altyn asyrda gowy ýaşalýar. 3. Mekan tutulmak, oturymly durmuş gurulmak. Ol ýaşaljak ýeri öňünden baryp gördi. \n\n\n ÝAŞALMAK [ýa:şalmak] II, işl., gepl.d. Öňküsinden ýaş görünmek, ýigdelen ýaly bolmak. ýaşama [ýa:şama], iş ady. Ýaşamak ýagdaýy. Her halda ýaşamak gyzykly örän / Näçe ýaşa, / Ýaşamadan ganma ýok (G.Ezizow). ýaşamak [ýa:şamak], işl. 1. Şu dünýäde diri gezip ýörmek, ömür sürmek. Ýüz ýaşan adam. 2. Güzeran görmek, eklenmek. 3. Mekan tutmak, oturymly durmuş gurmak. ýaşamaklyk [ýa:şamaklyk], iş ady. Ýaşamak ýagdaýy. ýaşarma [ýa:şarma] I,iş ady. Ýaşarmak ýagdaýy (adamyň daşky görnüşi hakynda). \n\n\n ÝAŞARMA [ýa:şarma] II, iş ady. Ýaşarmak ýagdaýy (göz hakynda). ýaşarmak [ýa:şarmak] I, işl., gepl.d. Ýigdelmek, hakyky ýaşyndan ýaş, ýigit görünmek; ýaşalmak. Tüweleme, dynç alyp ýaşarypsyň! \n\n\n ÝAŞARMAK [ýa:şarmak] II, işl. Gözünde ýaş peýda bolmak, gözünden ýaş çykmak. Durdy aga özüniň aýaza ýaşaryp duran gözünden käýindi (A. Gowşudow). ýaşarmaklyk [ýa:şarmaklyk] I, iş ady. Ýaşarmak ýagdaýy (daşky keşp hakynda). \n\n\n ÝAŞARMAKLYK [ýa:şarmaklyk] II, iş ady. Ýaşarmak ýagdaýy (göz hakynda). ýaşarmazlyk [ýa:şarmazlyk], I, iş ady., gepl.d. Ýigdelmezlik. \n\n\n ÝAŞARMAZLYK [ýa:şarmazlyk], II, iş ady. Ýaşaryp durmazlyk. ýaşartmak [ýa:şartmak] I, işl. Adamy öňküsinden ýaş görnüşe getirmek, ýigdeltmek. \n\n\n ÝAŞARTMAK [ýa:şartmak] II, işl. Gözüňe ýaş getirmek, ýaş aýlamak; gözüňden ýaş çykarmak. Ýatlamalar şadyýan äheňde başlanan gürrüňi bozup, Dursun ejäniň gözlerini bada-bat ýaşartdy (B. Kerbabaýew). ýaşaryş [ýa:şaryş] I, iş ady. Ýaşarmak ýagdaýy (göz hakynda). \n\n\n ÝAŞARYŞ [ýa:şaryş] II, iş ady. Ýigdeliş ýagdaýy (adamyň daşky keşbi, ýüzi hakynda). ýaşaşmak [ýa:şaşmak], işl. Bile ýaşamak; maşgala gurup ýaşamak. Size agzybir ýaşaşmagy arzuw edýäris. ýaşatmak [ýa:şatmak], işl. Ýaşamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Meni ýaşadýan, maňa aýak üstünde gezmäge güýç berýän diňe sensiň, Akjagül! (B. Seýtäkow). ýaşatmazlyk [ýa:şatmazlyk], işl. Ýaşamaga goýmazlyk, ýaşamaga mümkinçilik bermezlik. ýaşaýyş [ýa:şaýyş], 1. iş ady. Ýaşamak ýagdaýy. 2. at. Adamlaryň, haýwanlaryň maddy dünýädäki durmuşy, gün geçirişi. Suw ýok ýerinde ýaşaýyş hem ýok. ýaşdaş [ýa:şdaş], at, ser. Ýaşyt. Bularyň ikisi- de ýaşdaş, ikisi-de goňşy, ikisi-de bir mekdepde okaýar. ýaşkiçi [ýa:şkiçi] I, at. Ýaşy kiçi. ýaşlama [ýa:şlama],iş ady. Ýaşlamak ýagdaýy. ýaşlamak [ýa:şlamak], işl. Gözüňe ýaş getirmek, ýaş aýlamak. Zübeýdam, ýaşlasaň gözüň, Harytsyz dükanym galdy (Magtymguly). ýaşlamaklyk [ýa:şlamaklyk], iş ady. Ýaşlamak ýagdaýy. ýaşlamazlyk [ýa:şlamazlyk], iş ady. Göze ýaş getirmezlik. ýaşlaýyş iş ady. Ýaşlamak ýagdaýy. ýaşlyk [ýa:şlyk], at. 1. Ýetginjeklikden kämillige çenli bolan aralyk. 2. Ýigitlik, jahyllyk, juwanlyk. Ýaşlyk ýyllary. ýaşlar [ýa:şlar], at. Ýaş nesil; ýaş adamlar. ýaşma iş ady. Ýaşmak ýagdaýy. ýaşmak I, işl. Gözýetimden aňryk inmek, batmak (Gün, Aý we ýyldyzlar hakynda). Gün ýaşdy, garaňky düşdi. \n\n\n ÝAŞMAK II, at.1. Aýallaryň, gelinleriň adamsynyň ýaşy uly dogan-garyndaşlaryna, özünden ululara hormat goýup, agzynyň üsti bilen aýlaýan gyňajujusy. Elinde çagasy – bar güýmenjesi, Ýaşmagyň astyndan eşdildi sesi (A. Kekilow). 2. Iki tarapa açylýan gapylar ýapylanda, arada galýan yşy ýapmak üçin kakylýan insizje uzyn tagta. \n\t‣Ýaşmak ujy aýal maşgalalaryň gyňajynyň ujy we oňa dakylýan ildirgiçli kümüş şaýjagaz. ýaşmaklyk I, iş ady. Ýaşmak ýagdaýy. \n\n\n ÝAŞMAKLYK II, syp. Gabsa, äpişgä ýaşmak eder ýaly (insizje uzyn tagta). ýaşowa [ýa:şowa], syp. Ýaş. Ol wagtlar ýaşowarak oglandy. ýaşsyramak [ýa:şsyramak], işl. Ýaş görünjek bolmak. ýaşuly [ýa:şuly], at. 1. Ýaşy uly, gartaşan (adam). Ýaşuly adam. 2. Gepi-gürrüňi diňlenýän, diýenine-aýdanyna gulak asylýan, sylanýan, durmuş tejribesi uly adam. 3. Ýaşy birçene baran adama ýa-da wezipeli adama ýüz tutulyp aýdylýan söz. Bagyşlaň, ýaşuly, size kim diýerler? (B. Japarow). ýaşululyk [ýa:şululuk], at. 1. Ýaşulynyň ýagdaýy. Ýaşululyga ýetmegem hemme kişä nesip edenok. 2. Toýda-tomaşada we ş.m. märekede ýolbaşçylyk, bekewülçilik etmeklik. Bu üýşmeleňde siz ýaşululyk etmeli bolarsyňyz. ýaşyl [ýa:şyl], syp. Otuň reňkine meňzeş reňkdäki, otuňky ýaly reňkli, şonuň ýaly-da şol reňkiň ady. Ýaşyl baýdagyň ruhy baýdagyň baky buýsanjyň bolsun, agzybir, jepakeş halkym, Döwlet tuguň, takdyr tuguň hiç haçan synmasyn (“Türkmenistan”). ýaşylbaş [ýa:şylvaş], at. haýwanat d. Ganatlarynyň üsti, boýunlary ýaşyl öwsüp duran ördek. Bagymda saýraşar guşlar, Kölde ýüzer ýaşylbaşlar (G. Ezizow). ýaşylja [ýa:şylja] I, syp. Ýaşyl reňklije. \n\n\n ÝAŞYLJA [ýa:şylja] II, at. Ýara çalynýan ýaşyl reňkli suwuk derman, mawuja. ýaşyllyk [ýa:şyllyk], at. Ýaşyl reňklilik. ýaşylrak [ýa:şylyra:k], syp. Reňki ýaşyla ýakyn; beýlekä görä has ýaşyl reňkli. ýaşylymtyl [ýa:şylymtyl], syp. Ýaşyl öwüsýän, açyk ýaşyl reňkli, çalarak ýaşyl. Ýaşylymtyl mata. ýaşymsy [ýa:şymşy], syp., gepl.d., ser. Ýaş II. Ol gelin deň-duşlaryndan has ýaşymsy görünýär. ýaşyndyrma [ýaşynnyrma], iş ady. Ýaşyndyrmak ýagdaýy. ýaşyndyrmak [ýaşynnyrmak], işl. Agzyna ýaşmak aýlatmak. ýaşyndyryş [ýa:şynnyryş], iş ady. Ýaşyndyrmak ýagdaýy. Merjen ejäniň gelnini ýaşyndyryşy üýtgeşikdi. ýaşyndyrmazlyk [ýaşynnyrmazlyk], iş ady. Ýaşynmaga mejbur etmezlik, ýaşmagyny aýyrtmak. ýaşynma iş ady. Ýaşynmak ýagdaýy. ýaşynmak işl. Türkmenleriň köneden gelýän däp-dessuryna görä özüňden ululara hormat goýup, agzyňa ýaşmak aýlamak. ýaşynmaklyk iş ady. Ýaşynmak ýagdaýy. ýaşynmazlyk iş ady. Agzyna ýaşmak almazlyk . ÝAŞYNYŞ, iş ady. Ýaşynmak ýagdaýy. ýaşyrma iş ady. Ýaşyrmak ýagdaýy. ýaşyrmak işl. Ýaşyryn saklamak, gizläp saklamak, gizlemek, bukmak. Aýybyny ýaşyran aýňalmaz (Nakyl). ýaşyrmaklyk iş ady. Ýaşyrmak ýagdaýy. ýaşyrmazlyk iş ady. Ýaşyryn saklamazlyk, gizläp saklamazlyk. ýaşyryn [ýaşyry:n], syp. Hiç kime bildirmän, assyrynlyk bilen, ogryn, gizlin. Ýaşyryn iş. ýaşyrynlyk [ýaşyry:nlyk], at. Ýaşyryn halda bolmaklyk, gizlinlik, assyrynlyk, ogrynlyk. ýaşyryş iş ady. Ýaşyrmak ýagdaýy. ýaşyt [ýa:şyt], syp. Ýaşlary bir, deň, doglan ýyllary meňzeş. Ikimiz ýaşytdyrys, ikimiziňem ýylymyz goýundyr. ýaşytdaş [ýa:şytdaş], syp., gepl.d. Ýaşyt. Seniň bilen ýaşytdaş oglum bar. ýaş-ýeleň [ýa:ş-ýeleň], at. Ýetginjek, jahyl, ýaş-ýuş. Gelin-gyzlar, ýaş ýeleňler hiňňildik uçýardy (B. Kerbabaýew). ýaş-ýuş [ýa:ş-ýu:ş], at. Ýaş oglan-gyzlar, ýaş-ýeleň. Seň ýaly hünäri beýik adamyny tapyp duran gyzlar ýaş-ýuşa barjak gümany barmy?! (A. Durdyýew). ýat [ýa:t] I, at. Öň bolup geçen wakalary, täsirleri, duýgulary huşa getirip bilmek ukyby, huşda, pikirde saklap bilmek ukyby, hakyda. Onuň ýady kütelişipdir. \n\t‣ Ýada salmak ýatlamak; ýada getirmek. Sag kenaryň sümmülleri şemala adaja tolkun atyp, birgeňsi sary deňzi ýada salýar (“Türkmenistan”). Ýadyndan çykarmak ýadyna düşmezlik, ýadyna salyp bilmezluik. Tolgunmadan ýaňa ol birbada şeýle pursatlarda uzyn gije taýýarlanyp oturan etsem- petsemlerini-de ýadyndan çykardy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer, 9 s.). Ýat beklemek ser. Ýat tutmak. Ýat etmek häzir ýok adamy ýatlamak. Ýat edeýin, agam, seni (“Görogly”). Ýat tutmak sözleri, goşgyny, aýdymy ýadyňda galar ýaly derejede özleşdirmek. \n\n\n ÝAT [ýa:t] II, at. 1. Garyndaşlyk, ýakynlyk gatnaşygy bolmadyk, garyndaş däl; keseki. Ýat illerde mysapyrlyk çekenden, Ursa, sökse, horlasa-da il ýagşy (Magtymguly). 2.Tanyş bolmazlyk. Daýhançylyk, günlükçilik ýaly zatlar oňa ýatdy, pil-de, palta-da ýatdy (B. Seýtäkow). 3. göç.m. Ýassykdaş, ýanýoldaş. Başyň ýassyga ýetende, ogul-gyzyň ýatça bolmaz (Magtymguly). Oglumyň ýanynda ot bar, gyzymyň ýanynda – ýat (Atalar sözi). \n\t‣ Ýedi ýat ýedi arkadan aňyrky, garyndaşlyk taýdan daşlaşan adamlar; bigäne, keseki. Ol ýedi ýat bilen guda bolup, ogluny öýermegi ýüregine düwdi. ýata syp. 1. Akman duran, akaba bolmadyk, akmaýan. Ýata suw. 2. Ýorgan-düşekli ýatan. Munuň özi ýata hassa-da däl (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ýata şärik bolmak zähmet çekmän, hak aljak bolmak. Şeýdip hasylyň ýarysyna ýata şärik bolýarlar. ýatagan [ýatağan], syp. Köp ýatmagy halaýan, kän ýatmagy endik edinen, ukuçyl, ýatak. Japbaklar bir obada ýatagan bar sesini eşitdiler (B. Kerbabaýew). Ýatagan gözlerini ýalpa açanda, Görýär özün köne ýorgan içinde (K.Gurbannepesow). ýataganlyk [ýatağanlyk], at. Ýataganyň gylyk-häsiýeti, ukuçyllyk, ýataklyk. ýatak I, at. 1. Mallaryň saklanýan ýeri, gijesine olaryň ýatýan ýa-da saklanýan ýeri, agyl. Ýataklara, öýleriň töwereklerine aýlaň-çaýlaň ederdi (Ý. Mämmediýew). 2. Tebigy ýerasty gazylyp alynýan baýlyklaryň gözbaşy, toplanan ýeri, ojagy. Nebit ýataklary. 3. gepl.d. Ýaşalýan ýer, jaý, öý. Soňky wagtlarda ykmaga başlady welin, ol tä ýarygijä çenli ýatagyna köwlenenok (A. Gowşudow). \n\t‣ Ýatagyňy çapmak öz iliň, öýüň zadyna el garmak, oba ogrusy bolmak. Seret, ol haramzadanyň ýatagyny çapyşyny, hakyt, duzuňy iýip, nähili kast edýärler (A. Durdyýew). \n\n\n ÝATAK II, syp., ser. Ýatagan I. Iki ýatak ýol çalypdyr (A. Gowşudow). ýatakhana [ýatakha:na], at. Okuwçylaryň, talyplaryň, hünär okuwyna gelenleriň umumy ýaşaýyş jaýy, ýatakjaý, ýatalga. Ol ýolboýy Bossanyň pikirini edip, ýatakhana gelende, Wellek hor çekip ýatyrdy (G. Gurbansähedow). ýataklama iş ady. Ýataklamak ýagdaýy. ýataklamak işl. Guzlajak bolmak, guzlajak bolup, ýatar ýaly ýer gözlemek, bimaza bolmak (mal hakynda). Goýnumyz-a ýataklap başlady. ýataklaýyş iş ady. Ýataklamak ýagdaýy. ýatalga [ýatalğa], at. 1. Deňizde harasat gopanda, gaçylyp atylýan asuda giňişlik. Torlaryň baryny çekip almaly, Gaýdan çykyp, bir ýatalga barmaly (A. Kowusow, N. Amanow). 2. ser. Ýatakhana. Ol institutyň umumy ýatalga jaýynda taýýarlanýar (H. Ysmaýylow). ýataşärik [ýataşä:rik], syp. Zähmet çekmegi halaman, işiň netijesine şärik (adam hakynda). ýataşäriklik [ýataşä:riklik], at. Zähmet çekmän, işiň netijesine şärik bolmaklyk. ýatdan [ýa:tdan], hal. Ýazga seretmän, ýadyňda galyşyna görä. Ýatdan goşgy aýtmak. ýatgy at. Aýallaryň, urkaçy haýwanlaryň önelgeleriniň ösüp, ulalýan ýeri bolan içki agza. ýatkeş [ýa:tkeş], syp. Eşiden, gören zadyny köp wagtlap ýadyndan çykarmaýan, ýadynda berk saklaýan. Çarwa aga zor yzçydy, örän tangyrdy hem diýseň ýatkeşdi (B. Gurbanow). ýatkeşlik [ýa:tkeşlik], at. Ýatkeş bolmaklyk. Siziň ýatkeşligiňize men-ä telpek goýdum (A. Nazarow). Diňe adamlaryň çyn ýatkeşligi Üýtgänok geçse-de ýyllar içinden (Ş. Borjakow). ýatlama [ýa:tlama] I, iş ady. Ýatlamak ýagdaýy. \n\n\n ÝATLAMA [ýa:tlama] II, at.1. Biri ýa-da bir zat barada hakydaňa gelýän, ýadyňa düşýän wakalar. Bu meýdançanyň her daban ýeri ýatlamalardan doly (“Edebiýat we sungat”). 2. Geçmiş hakyndaky ýazgylar ýa-da hekaýatlar. Ýatlama ýazmak. Atly bagşylar hakyndaky ýatlamalar kitaby. \n\n\n ÝATLAMA [ýa:tlama] III, at. Bir zat hakynda gysga maglumatlar, düzgünler, görkezmeler ýazylan ýygyndy, şeýle-de şonuň ýaly düzgünleriň ýygyndysyny öz içine alýan gollanma. Sözleri we adalgalary millileşdirmek hem-de tertibe salmak boýunça ýatlama. ýatlamak [ýa:tlamak], işl. 1. Öň bolup geçen wakany, hadysany ýada salmak, hakydaňa getirmek. Mergen öz düşbüje ogluny ýatlap köp oturdy (Ç. Aşyrow). 2. Ölen adamyň belli günlerini etmek, ýatlanylyp ys edilmek. 3. gepl.d. Ýat tutmak. ýatlamaklyk [ýa:tlamaklyk], iş ady. Ýatlamak ýagdaýy. ýatlamazlyk [ýa:tlamazlyk], iş ady. Ýada salmazlyk. ýatlanmak [ýa:tlanmak], işl. 1. Ýada salynmak. 2. Hatyrasy tutulyp, ýörite duşuşyk geçirilmek. Dabarada alymlaryň ikisi ýatlandy. 3. Agzap geçilmek, ady tutulmak. Işde ýatlanyp geçilen eserler dürli döwürlere degişli. ýatlaşmak [ýa:tlaşmak], işl. Bilelikde ýatlamak. Olar öteni-geçeni ýatlaşyp, esli oturdylar. ýatlaşyk [ýa:tlaşyk], at. Kimdir birini biräçe bolup ýatlamaklyk. Her gezekki ýatlaşykda-da söhbet: “Aý, olar ýaly gudrat indi döremez-le”diýlip tamamlanýar (Gurbanguly Berdimuhamedow, Alem içre at gezer, 16 s.). ýatlatmak [ýa:tlatmak], işl. 1. Aýdyp ýadyna düşer ýaly etmek, ýadyna salmak. Dostum maňa ertir gezelenje gitmelidigimizi ýatlatdy. Size töleg etmegiň möhletiniň geljek aýyň bäşine dolýandygyny ýatladýarys. 2. Birine meňzeş bolup görünmek. Ol oglan gelnejemiň jigisini ýatladyp dur. ýatlaýyş [ýa:tlaýyş], iş ady. Ýatlamak ýagdaýy. ýatlyk [ýa:tlyk] I, at. Garyndaşlyk, dostluk ýa-da ýoldaşlyk gatnaşygy ýokluk, kesekilik. \n\n\n ÝATLYK [ýa:tlyk] II, at. Gowlukdan bolan çaga. ýatma iş ady. Ýatmak ýagdaýy. ýatmak işl.1. Bütin bedeniň, göwräň bilen bir zadyň üstünde aýagyňy uzyn salyp süýnmek. Çyg ýerde ýatmaň, onuň tutuş bedene zyýany bar. 2. Gozganman durmak. Kitabyň, ynha, öňümde ýatyr. 3. Uklamak, uka gitmek. Gije ýarymdan geçenden soň ýatdylar. 4. Kesilmek, togtamak. Ýel birden turşy ýaly, birdenem ýatdy. 5. Süllerip gurap başlamak, guramak, ösüşden galmak. Hyýaryň pazyly ýatypdyr. 6. Keselläp, syrkawlap ýorgan-düşekli ýagdaýda bolmak. Giden gelsin, ýatan galsyn (Alkyş, dileg). 7.göç.m. Bir ýerde köp wagtlap bolmak, köp eglenmek. Suw diýip gitdiň-de, ýataýdyň-la! \n\t‣ Ýatan çöpi galdyrmazlyk hiç iş etmezlik, bikär gezmek, eliňi işe urmazlyk. Ýatanyň üstüne turan gelmesin parahatlyk bolsun, hiç zat, hiç başagaýlyk rahatlygy bozmasyn. Ýatan ýeri ýagty bolsun! pata barlanda, aradan çykan adamyň ady tutulanda aýdylýan dileg. Ýatyp turmak uklap oýanmak. Gözümiň awusyny alaýyn diýip ýatyp turanyma salym geçmänkä meni işe çagyrdylar. Bir (iki, üç...) ýatmak gepl.d. bir (iki, üç...) gün bolmak, bir (iki, üç...) gijäni geçirmek. Men şäherde bary- ýogy iki gün ýatdym. ýatmaklyk iş ady. Ýatmak ýagdaýy. ýatuw I, iş ady. Ýatmak ýagdaýy. \n\n\n ÝATUW II, at. Ýatyp dynç alyş, uky. Ýatuw aladasy ýetişen mesgensiz serçeler öz dillerinde biri- birlerine habar gatýardylar (B. Kerbabaýew). ýatylmak işl. 1. Tutuş bedeniň bilen bir zadyň üstünde kese süýnülmek. 2. Uklanmak. Işläp ýadanymyzdan soň kän ýatyldy. ýatym at. Ýüpek gurçugynyň nobatdaky ukusy. Ýaňy oglanlaryň ýanyna baramda, ýüpek gurçugy şu ýatymdan soň, pile sarap başlar diýdiler. ýatymlaýyn hal. Giden ýeriňde gijäňi geçirip, ýatyp gelmek şerti bilen, günin däl, ýatymlaýyn, ýatyrlaýyn. Biz obadan ýedi-sekiz kilometr daşlykda ýatymlaýyn işleýärdik (R. Gelenow). ýatymlyk hal. Birnäçe gün bolmaklyk, birnäçe gün ýatyp gelmek şerti bilen, ýatymlaýyn. Ol iş bilen ýatymlyk bir ýere gitmeli bolupdy. ýatyrlaýyn hal, ser. Ýatymlaýyn. Balyk tutmaga ýatyrlaýyn giderdik. ýatyrma iş ady. Ýatyrmak ýagdaýy. ýatyrmak işl. 1. Bir zadyň üstünde süýndürip goýmak, uzynlygyna gyşartmak, kesertmek. Ynha, birini aýry jaýa getirip, Açdylar ýarasyn, arkan ýatyryp (A. Kekilow). 2. Düşek salyp, uka gidermek, uklatmak. Häzir dogrudan hem ejem sygrymyzy sagandyr, jigilerimi suwa düşürip ýatyrandyr (“Edebiýat we sungat”). 3. Orup, ýygyp, çapyp duran ýerinde serip goýmak. Ýorunja ýatyrmak. Ot ýatyrmak. Ýandak ýatyrmak. 4. Duruzmak, togtatmak. Maşynyň bir ýerinde güwwüldi peýda bolandygyny aňyp, ony derrew açaryny towlap ýatyrdy. 5. Hereket etmegini bes etdirmek, güýçsüz hasap etmek. Şertnamany ýatyrmak. 6. Öçürmek, söndürmek. Radiony ýatyr. ýatyrmaklyk iş ady. Ýatyrmak ýagdaýy. ýatyrtmak işl. Ýatyrmak işini başga birine etdirmek. Ýorunjany ýatyrtmak. ýatyrylmak işl. 1. Bir zadyň üstünde uzaboýuna süýndürilip goýulmak, keserdilmek, gyşardylmak. Iki adam boýy pürsler ýatyrylyp goýuldy. 2. Düşek ýazylyp, üstüne geçirilmek, ukladylmak. Çagalar ýatyryldy. 3. Tä guraýança orlan, ýyglan, çapylan ýerinde serlip goýulmak. Meýdanyň otlary ýatyryldy. 4. Durzulmak, togtadylmak (tok, ýangyç we ş.m. bilen işleýän enjam hakynda). Ähli enjamlar ýatyrylan soň, töwerek imi- salalyk boldy. 5. Hereket etmegi bes etdirilmek, güýçsüz hasap edilmek. Şertnamanyň ýatyrylmagy. ýatyryş iş ady. Ýatyrmak ýagdaýy. ýatyryşdyrmak işl. Hemmesini ýatyrmak, ählisini ýatyryp çykmak. Çagalary ýatyryşdyrmak. ýatyryşmak işl.1.Ýatyrmaga kömek etmek. Men gelnejeme çagasyny ýatyryşdym. 2. Bilelikde ýatyrmak. Biz ot ýatyryşyp ýördük. ýatyş iş ady. Ýatmak ýagdaýy. ýatyşmak işl.1. Hemmesi ýataňkyrlamak, ýatyp başlamak. Adamlar ýatyşan eken.2. Köşeşmek, peselişmek, gowşaşmak, kem-kemden ýatmak. Ýel ýatyşdy. Howur kem-kemden ýatyşdy. ýatyştelpek at. Ýatylanda geýmek üçin ýörite tikilýän telpejik, şypyrma, şyrdak. Ýatyştelpegi, köplenç, garrylar geýýärler. ýaý [ýa:ý], at. 1. Uçlaryna dartdyrylyp kiriş daňylan, berk, maýyşgak agaçdan edilen, ujuna peýkam geýdirilen ok atýan gadymy ýarag. Ýaýyň iki başy eplenip, biri-birine ýetip tapyşyp gelýär (“Görogly”). 2. zergärç. Çaga kürtesiniň arkasyna dakylýan ujy düwme şelpeli, gyzyl çaýylan bezeg şaýy. 3. Toýnugyň iki ujuna rezin daňlyp, daş salnyp atylýan oýnawaç ýarag. 4. dil b. Daşky görnüşi ýaýa çalymdaş dyngy belgi [()]. Ýaýyň içinde söze düşündiriş berlipdir. \n\t‣Ýaý bermek gyşarmak, egrelmek. Ýaýdan sypan ýaly çalt, tiz hereket edýän (adam ýa-da zat hakynda). Ýaýdan sypan ýaly maşyn, Ýol tanapyn düýrüp geldi (Ç. Gurbangylyjow). ýaýal syp. Bir iş edende äwmeýän, alňasamaýan, howlukmaýan. Ýaýalyň ýany ýarty, haly teň, töwekgeliň nany bitin, işi oň (Nakyl). Beýle- de bir ýaýal adam bor ekeni (Ý. Mämmediýew). ýaýallyk at. Ýaýal häsiýetlilik, äwmezeklik, howlukmazaklyk. ýaýaplama iş ady. Ýaýaplamak ýagdaýy. ýaýaplamak işl. Ýaranyp gün görjek bolmak. Çary onuň öňünde sazanaklap ýaýaplady (N. Pomma). ýaýaplamaklyk iş ady. Ýaýaplamak ýagdaýy. ýaýaplamazlyk iş ady. Ýaýaplaman gezmek, ýaýaplap durmazlyk. ýaýaplaşmak işl. Birnäçe bolup, ýerli- ýerden ýaýaplamak. ýaýaplaýyş iş ady. Ýaýaplamak ýagdaýy. ýaýbaň [ýaývaň], syp. Içi ýazgyn, uly, ullakan, giň. Ýaýbaň kümüş gap. ýaýbaňlandyrmak [ýaývaňlannyrmak], işl. Işi giň möçberde alyp barmak, ýokary derejede ösdürmek, gerimini artdyrmak. ýaýbaňlanmak [ýaývaňlanmak], işl. Giň möçberde alnyp barylmak, ýokary derejede ösmek, giň gerim almak. Işler bütin ýurtda ýaýbaňlandy. ýaýbaňlaşmak [ýaývaňlaşmak], işl. Belli derejede ýaýbaňlanmak. ýaýdana-ýaýdana hal. 1. Belli bir karara gelip bilmän, ikirjiňlene-ikirjiňlene, ýaýdanyp- ýaýdanyp. Ol ýaýdana-ýaýdana maňa ýüzlendi. 2. Ätiýaç ede-ede, çekine-çekine, gorka-gorka. Ýaýdana-ýaýdana kakasyna ýüzlendi. ýaýdandyrmak [ýaýdannyrmak], işl. Ýaýdanmagyna sebäp bolmak. Gelende açyk ýüz bilen garşy alyň, oglany ýaýdandyrmaň. ýaýdanjaň syp. 1. Käbir ýagdaýlarda belli bir karara gelip bilmeýän, ederini bilmeýän. Ol şeýle bir ýaýdanjaňdyr welin, diýip-aýdar ýaly däldir (A. Nazarow). 2. Ätiýaç ediji, çekinjeň. Ýaýdanjaň adam. ýaýdanjaňlyk at. 1. Ýaýdanjaň halda bolmaklyk, ýaýdanjaň häsiýetlilik. Ýaýdanjaňlygyň üçin, ulagdan gijä galdyň. 2. Ätiýaç edijilik, gorky etmeklik, çekinjeňlik. ýaýdanjyramak işl. Çalarak ýaýdanmak, az-kem ýaýdanmak. Ol birhili özüni ýitirip, näme diýjegini bilmän ýaýdanjyrady (B. Gurbanow). ýaýdanma iş ady. Ýaýdanmak ýagdaýy. ýaýdanmak işl. 1. Ederini bilmän ikirjiňlenmek, belli karara gelip bilmän durmak. Men-ä guzy ýaly myrlap ýatyşyna dözmänem ýaýdandym (R. Gelenow). 2. Gorka hereket etmek, çekinjeňlik etmek. Öýüňize baranymda welin ýaýdanyp bardym (R. Gelenow). ýaýdanyş iş ady. Ýaýdanmak ýagdaýy. Onuň ýaýdanyşy çakyň däldi. ýaýdanyşmak işl. Birnäçe bolup ýaýdanyp durmak. ýaýdyrmak işl. 1. Iki tarapa gerdirmek, uzatdyrmak, açdyrmak. Ýaraly leglegiň ganatyny ýaýdyrdylar. 2. Köpe mälim etdirmek, aýan etdirmek, jar etdirmek. Maglumaty ýaýdyrmak. 3. Giňden ýazdyrmak. Supra ýaýdyrmak. 4. Örümini çözdürmek (saç hakynda). Saç ýaýdyrmak. \n\n\n ÝAÝDYRMAK [ýa:ýdyrmak] I, II. işl. Ýaýmak işini başga birine etdirmek. Ýanlyk ýaýdyrmak. Pişmelik hamyr ýaýdyrmak. ýaýjyk [ýa:ýjyk], at. 1. Döşüň ýokary tarapyndaky iki omza garşy aýrylyp gidýän süňk, bukaw süňki. 2. Burum-burum towlanan, maýyşgak, gysylyp-açylýan çeýe polat sim, puružyn. Diwanyň ýaýjygy. ýaýkalmak işl.Çalarak ýaýkalmak. ýaýkama iş ady. Ýaýkamak ýagdaýy. ýaýkamak işl. Bir zady oňlamaýandygyňy aňlatmak üçin bir-iki gezek başyňy ikibaka – bir sagyňa, bir-de çepiňe tarap öwürmek. Gyz hyrçyny dişläp, başyny ýaýkady. ýaýkamaklyk iş ady. Ýaýkamak ýagdaýy. ýaýkanjyrama iş ady. Ýaýkanjyramak ýagdaýy. ýaýkanjyramak işl. Çalajadan bir enaýy näzli hereket etmek. Gelin ýaýkanjyrap geçip gitdi. ýaýkanjyramaklyk iş ady. Ýaýkanjyramak ýagdaýy. ýaýkanjyraýyş iş ady. Ýaýkanjyramak ýagdaýy. ýaýkanmak işl. Eýläk-beýläk yranmak, ikibaka çaýkanmak. Sona kimin ýaýkanar sen, Abat bolsun köller, Öwez (“Görogly”). ýaýkaşmak işl. Birnäçe bolup ýaýkamak; yralamak, çaýkamak. Yrsaraşan bolan bolup, Kellelerni ýaýkaşýarlar (K. Gurbannepesow). ýaýkatmak işl. Ýaýkamagyna sebäp bolmak. Geň, täsin habaryň bilen adamlaryň başyny ýaýkatdyň. ýaýkaýyş iş ady. Ýaýkamak ýagdaýy. ýaýkyldamak [ýaýkyllamak], işl. Berk durman, ýykylaýjak-ýykylaýjak bolup, ikibaka yraň atmak. Kenardaky gaýyk ýaýkyldap durdy. ýaýkyldy [ýaýkylly], at. Ýaýkyldama hereketiniň ady. ýaýla [ýa:ýla], at. 1. Ýaz, tomus aýlary mal bakylýan otluk ýer, öri meýdan, ýaýlag. 2. Oturymly ýer-ýurt, sebit, etrap, oazis. Mary ýaýlasy taryhy ýadygärliklere baýdyr. ýaýlag [ýa:ýlağ], at, ser. Ýaýla. Dagtokga dagda bişer, Miweli bagda bişer, Owlak-guzy ýaýlaga Sürülýän çagda bişer (M. Garryýew). ýaýlamak [ýa:ýlamak] I, işl. Ýazlamak. Üstüňde ýaýlaýyp, myrada ýetsek, Lälezar gülleriň bardyr, sen çölüň! (Seýdi). \n\n\n ÝAÝLAMAK [ýa:ýlamak] II, işl. Ýaý bilen atmak. ýaýlaşmak [ýa:ýlaşmak], işl. 1. Biri-biriňe tarap ýaý atmak. 2. Bilelikde ýaýlamak. Çagalar guş ýaýlaşyp ýördi. ýaýlatmak [ýa:ýlatmak], işl. Ýaýlamaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Guş ýaýlatmak. ýaýlym I, at.1. Süri agym berer ýaly öri meýdany, öri. Şol ýaýlymly giň depäniň üstünde iki sany altyganat ak öý gümmezekläp otyrdy (A. Gowşudow). 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n ÝAÝLYM II, at. Radio, telewideniýe arkaly gepleşikleriň, habarlaryň howa tolkunlary arkaly ýaýradylyş giňişligi. ýaýma iş ady. Ýaýmak ýagdaýy. \n\n\n ÝAÝMA [ýa:ýma] I, II,iş ady. Ýaýmak ýagdaýy. ýaýmak işl. 1. Iki tarapa germek, uzatmak, açmak. Soňra ol hem ganat ýaýyp, howlynyň depesine çykdy (B. Seýtäkow). 2. Uly ile mälim etmek, aýan etmek, jar etmek, ýaýratmak. Her kime syryn ýaýanyň, Sözünde iba bolarmy?! (“Şasenem – Garyp”). 3. Giňden açmak, ýazmak, ýaýratmak. 4. Örümini çözüp, seçelendirip goýbermek (saç hakynda). \n\n\n ÝAÝMAK [ýa:ýmak] I, işl. Gatygyň ýagyny almak üçin, ony ýanlyga guýup, pişek bilen aşak- ýokaryk hereketlendirip durmak. Bir gün men ir bilen daşarda ýanlyk ýaýýardym (H. Garabaýew). \n\n\n ÝAÝMAK [ýa:ýmak] II, işl. Hamyry oklaw bilen iki ýana sozup ýukaltmak, tokga hamyry ýazgyn hala getirmek. Ol çelpek ýaýmaga barýan diýdi (A. Durdyýew). ýaýmaklyk [ýa:ýmaklyk] I, II, iş ady. Ýaýmak ýagdaýy. ýaýnama iş ady. Ýaýnamak ýagdaýy. ýaýnamak işl.1. Bolelinlikde erkana, azat ýaşamak. Şat watanyň saýasynda, Ýaýnaýan – men, ýaýnaýan (Aýdymdan). 2. gepl.d. Uzap, giňäp gitmek, giňemek, ýaýlyp ýatmak. Gündogardan günbatara ýaýnap gidýän giň dere. 3. göç.m. Hezil etmek, arkaýyn gezmek. Kenarynda durmuş joş alyp gaýnar, Otluk ýaýlalaňda mallarmyz ýaýnar (N. Annagylyjow). ýaýnaşmak işl.1. Birnäçe bolup, köplük bolup ýaýnap ýörmek. Ýabylar giň sährada peýwagtyna ýaýnaşyp ýördüler (B. Kerbabaýew). 2. gepl.d. Uzaşyp, giňeşip gitmek, ýaýlyşyp ýatmak. Ekin meýdanlarymyz çar tarapa ýaýnaşyp ýatyr. 3.göç.m. Hezil edişmek, arkaýyn gezişmek. Çagalar ýaýnaşyp ýörler. ýaýnatdyrmak işl. Baýnatmak, gönendirmek, ýaýnatmak. ýaýnatmak işl. Ýaýnamaga mümkinçilik bermek. ýaýnaýyş iş ady. Ýaýnamak ýagdaýy. ýaýrabermek [ýaýravermek], işl. Ýaýrap başlamak. ýaýradyjy I, syp. Her bir zady köpçülige, ilata, daş-töwerege ýaýradýan. Bilim ýaýradyjy adam. \n\n\n ÝAÝRADYJY II, at. Üýşüp duran zady ýaýratmaga ýaraýan gural, enjam. Ýol işinde gum ýaýradyjylar ulanyldy. ýaýradylmak işl. 1. Ýaýraň ýagdaýa getirilmek, dagadylmak, pytradylmak. Ekin meýdanyna çekilen dersler ýaýradyldy. 2. Giň, arasy açyk ýerleşdirilmek, seýrekledilmek. Märeke ýaýradylansoň, dem almak ýeňilleşdi. 3. Köpçülige mälim edilmek. Habar köpe ýaýradyldy. 4. Giň gerim berilmek. Gowy görelde hemme ýere ýaýradyldy. 5. Howa goýberilmek. Howada hoştap ys ýaýradyldy. ýaýradyşdyrmak işl. Bir ýan ujundan ýaýradyp ugramak, hemmesini ýaýratmak. Ol elindäki hatlaryň bir toparyny biziň öňümize ýaýradyşdyrdy. ýaýradyşmak işl. 1. Ýaýratmaga kömek bermek. Gel, gum ýaýradyşsaň! 2. Bilelikde ýaýratmak. Adamlar giden meýdana ders ýaýradyşyp ýördüler. ýaýrama iş ady. Ýaýramak ýagdaýy. ýaýramak işl. 1. Dagamak, pytrap, dagap ýatmak. Otagyň bir künjündäki sekiniň üstünde dürli kitaplar ýaýrap ýatyrdy. 2. Çaýylmak, saçylmak. Ýaňy dogan Günüň şöhlesi dünýä ýaýrady (B. Gurbanow). 3. Ýaýraň, dagynyk halda bolmak. Häli arkaýynlykda ýaýrap ýatyrlar (“Görogly”). 4. Uzamak, uzalyp gitmek. Ynha, garpyzyň gollary çar tarapa ýaýrap başlady (N. Esenmyradow). 5. Köpçülige mälim bolmak, aýan bolmak, jar bolmak, hemmelere eşidilmek. Bu agyr habar uly ile ýaýrady. 6. Giň gerim almak, aralaşmak. 7. Uzalyp, ýaýlyp gitmek, giňemek. 8. Howa garylyp, goşulyp gitmek. Gazyň ysy howla ýaýrady. 9. Arkaýynçylykda keýiňi kökläp oturmak. Işden soň Garagumuň giň sährasynda ýazylyp, ýaýrap otyrdyk. 10. Giň meýdanda ornaşmak, giň meýdany tutmak, eýelemek. Oguzyň nesli Aziýanyň köp ýerlerine ýaýrady. \n\t‣ Köki ýaýramyş "tohumyň ýaýrasyn" diýen manyly dileg. ýaýramaklyk iş ady. Ýaýramak ýagdaýy. ýaýraň 1. Dagynyk, pytraňňy. 2. Daş- töwerege uzalyp giden, gabarasy uly. Ýol söküldigiçe, daglaryň başy golaýlaşýardy, dere daralyp, ýaýraň şahaly tal-daragtlar köpelýärdi (G. Kulyýew). \n\t‣ Ýaýraň ýönekeý sözlem dil b. baş agzalardan başga-da, aýyklaýjy agzalary bar bolan sözlem. ýaýraşmak işl. 1. Dargaşyp, pytraşyp ýatmak. Maral okalganyň içine göz aýlap, ýaýraşyp ýatan kitaplary tertibe salyşdyryp çykdy. 2. Dürli tarapa ýaýrap gitmek, çar tarapa ýaýramak. Başlaryny galdyrman, ýaýraşyp otlap ýören sygyrlaryň çopany mendim (A. Durdyýew). ýaýratdyrmak işl. Ýaýratmak işini başga birine etdirtmek. ýaýratma iş ady. Ýaýratmak ýagdaýy. ýaýratmak işl. 1. Dagynyk, pytraňňy ýagdaýa salmak, dagytmak. Ahmet derýanyň ýakasyna baryp, gülebendini düşürip, bu köne- sanalaryň hemmesini ýakyp, külüni derýanyň gyrasyna ýaýratdy (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Howa ýaýramak derejesine ýetirmek. Ähli miweler ýetişip, dört töwerege şeker-şerbet ysyny ýaýradýardy. 3. Paýlamak, bölüp bermek. Harytlary dükanlara ýaýratmak. 4. Ýazgyn hala getirmek, ýazmak. Çyg ýüňi güneşde ýaýratmak. 5. Gürrüňi, habary köpçülige mälim etmek, äşgär etmek. Goý, güýçli ýel meniň guwanjymy, aýdyň pikirimi bütin dünýä ýaýratsyn! (B. Kerbabaýew). 6. Ornaşdyrmak, giň gerim aldyrmak. Bilimleri köpçülige ýaýratmak. ýaýraw [ýaýrow], at. Köplenç, bir adamyň nesliniň ýaýran ýeri. Pylanylaryň ýaýrawy gaty giňdir. ýaýraýyş iş ady. Ýaýramak ýagdaýy. ýaýylmak işl. 1. Iki tarapa gerilmek, uzaldylmak, açylmak. Bürgüdiň ýaýlan ganaty ýere kölege salyp geçdi. 2. Köpe mälim edilmek, aýan edilmek, jar edilmek. Bu gün biziň at-abraýymyz, şöhratymyz dünýä ýaýyldy. 3. Giňden açylmak, ýazylmak. Sadakada supralar giňden ýaýyldy.4. Örümi çözülip seçelenmek. Gyzyň sagrysyndan ötüp duran saçy ýaýyldy. \n\n\n ÝAÝYLMAK [ýa:ýylmak] I, işl. Gatykdan ýag almak üçin, ýanlyga guýlup, pişek bilen aşak-ýokaryk hereketlendirilip durulmak. Ýanlyk ýaýyldy. \n\n\n ÝAÝYLMAK [ýa:ýylmak] II, işl. Oklaw bilen ýazylmak, ýukaldylmak (hamyr hakynda). ýaýyn [ýaýyn], at. 1. Ýazylyp ýatan, sergin. 2. Derýada, süýji suwda ýaşaýan teňňesiz, uzyn murtly balyk, lakga. \n\t‣ Ýaýyn suw takyrlaryň pesräk ýerlerini tutup, köp wagtlap siňmän ýatan ýalpak suw. ýaýynmak [ýa:ýynmak], işl. 1. Özüň üçin ýaýmak. Ol ýanlyk ýaýyndy. 2. Özüň üçin hamyr ýaýmak. ýaýyn-ýajak [ýaýyn-ýa:jak], syp. Çalam- çaş, dyr-pytrak, ýygnalman ýatan. Gideýin. Içerim ýaýyn-ýajakdyr (R. Gelenow). ýaýyş iş ady. Ýaýmak ýagdaýy. \n\n\n ÝAÝYŞ [ýa:ýyş] I, II, iş ady. Ýaýmak ýagdaýy. ýaýyşdyrmak [ýa:ýyşdyrmak], işl. Hemmesini ýaýmak, bir ýanyndan ýaýyp çykmak. ýaýyşmak [ýa:ýyşmak] I, işl. 1. Ýanlyk ýaýmaga kömek bermek. 2. Bilelikde ýanlyk ýaýmak. Ýanlyk ýaýyşmak. \n\n\n ÝAÝYŞMAK [ýa:ýyşmak] II, işl.1. Hamyr ýaýmaga kömek bermek. 2. Bilelikde hamyr ýaýmak. Gelinler çelpek ýaýyşyp otyr. ýaz [ýa:z], at. 1. Gyşdan soň gelip, mart, aprel, maý aýlaryny öz içine alýan ýyl pasly, bahar. Gyş gutaryp, öz ornuny ýaňyja ýaza beripdi (B. Gurbanow). 2. göç.m. Eşretli, asuda, parahat durmuş, döwran. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Ýaz ýüňi ýaz gyrkymynyň ýüňi. ýazan [ýa:zan], syp. Ilkinji ýyl gaýmadyk, höwre gelmedik (düýe hakynda). Ýazan düýe. ýazdyrmak [ýazzyrmak] I, işl. 1. Ýazmak işini başga birine etdirmek. Men mugallymlarymyzdan hata ökdesiniň biriniň ýanyna baraýyn-da, hemmesini bolşy ýaly edişdirip ýazdyraýyn (N. Saryhanow). 2. Ýazmaga mümkinçilik bermek, ýol bermek. Mugallym, tagtada maňa ýazdyrsana! \n\n\n ÝAZDYRMAK [ýazzyrmak] II, işl. 1. Düşedip goýdurmak, düşetmek. Düşek ýazdyrmak. 2. Ýaýradyp, açyp goýdurmak, pytratdyrmak. Saçak ýazdyrmak. 3. Ýygyrdyny, epinini düzletmek, ýazgyn etdirmek. 4. Gatyny, düýrügini açdyrmak. \n\n\n ÝAZDYRMAK [ýa:zzyrmak], işl. 1. Bir zady ildirilen ýerinden boşatmak, açmak. Iliklerini ýazdyryp, gursagyny giň açyp, hat işi bilen meşguldy (A. Gowşudow). 2. Ýerinden çykarmak, birleşýän ýerinden bölüp aýyrmak. –Onuň äňini ýazdyrdyňyz! – diýdi (H. Ysmaýylow). 3. Çözmek, daňydan boşatmak, daňydan aýyrmak. Menzilme-menzil düşläp, ýük ýazdyrýarys (A. Gowşudow). 4. göç. m. Ünsi başga ýana sowmak, başga ugurdan gopmak, başga tarapa üýtgemek (gep-gürrüň we ş.m. hakynda). Oňa bir topar soraglar berip, gürrüňini gök ekinçilige ýazdyrdym (N. Pomma). ýazgarma [ýa:zğarma], iş ady. Ýazgarmak ýagdaýy. ýazgarmak [ýa:zğarmak], işl. Nädogry hereketi, işi üçin berk käýemek. ýazgarmaklyk [ýa:zğarmaklyk], iş ady. Ýazgarmak ýagdaýy. ýazgarylmak [ýa:zğarylmak], işl. Nädogry hereketi, işi üçin berk käýelmek. Munuň üçin men ýazgarylaryn (N. Saryhanow). ýazgaryş [ýa:zğaryş], iş ady. Ýazgarmak ýagdaýy. ýazgy [ýazğy], at. 1. Kagyza ýa-da başga bir zadyň ýüzüne ýazylan gysgajyk hat. Bu ýazgy bizi çuň oýa batyrýar (“Edebiýat we sungat”). 2. Ses ýazýan enjam arkaly ýazylan ses. ýazgyn [ýazğyn], syp. 1. Ýazylyp ýatan, ýaýrap giden. 2. Endigan ýazylgy, gyradeň, tekiz. Ýazgyn matanyň ortasyna gowurga dökdi. ýazgynlyk [ýazğynlyk], at. 1. Ýazgyn halda bolmaklyk. Olar duzlanan baganalary ýazgynlygyna üst-üstüne endiganlap goýýardylar. 2.göç.m. Az wagtlaýyn dynç almak üçin berilýän pursat, wagt, arakesme, ýazylgançylyk. ýazgyt [ýazğyt], at. Biriniň ýa-da bir zadyň durmuş wakalary bilen şertlenen ýagdaýy, durmuş ýoly; takdyr, ykbal. Ýazgyt şeýledir diýip, ol Allanyň edenine şükür etdi. ýazlag [ýa:zlağ], at. Ýaz aýlary goýun-geçi sagmak üçin göçülip barylýan otluk öri meýdany. Ýazlagyna ýag döken, käbäm, Gyşlagyna gül eken, käbäm (Halk döredijiliginden). Eýläk atyp Garagumuň gyşyny, Ýazlag wagty görseň çopan goşuny (K. Gurbannepesow). ýazlagçy [ýa:zlağçy], at. Ýazlaga çykan adam, hojalyk. Bu günki howa ýazlagçy gyz- gelinleriň ruhlary göterilip, ýelmik-ýuwa çöplemäge çykdylar (H. Derýaýew). ýazlama [ýa:zlama], iş ady. Ýazlamak ýagdaýy. ýazlamak [ýa:zlamak], işl. 1. Ýazlagda ýaşamak, ýazlag ýerine göçüp barmak. Ýazlaýan çarwalaryň arasynda gezmäniň-de, aw yzynda ymtylmanyň-da aýratyn lezzeti bardy! (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Bolelinlikde ýaşamak, erkin ýaşamak. Bir gün bular: "Pylan ýerde bir otluk meýdan bar, şoňa ýazlamaga gideliň" diýip, maslahat edýärler (“Türkmen halk ertekileri”). ýazlamaklyk [ýa:zlamaklyk], iş ady. Ýazlamak ýagdaýy. ýazlatdyrmak [ýa:zlatdyrmak], işl. Ýazlatmaga mümkinçilik berdirmek. ýazlatmak [ýa:zlatmak], işl. Maly ýazlagda bakmak. Bu ýyl goýunlarymyzy gowy ýazlatdyk. ýazlaýyş [ýa:zlaýyş], iş ady. Ýazlamak ýagdaýy. ýazlyk [ýa:zlyk], syp. Ýazda ekilýän, ýaz paslynda ekilip, soň hasyly ýygnalýan. Ýazlyk bugdaý. ýazma I, II, iş ady. Ýazmak ýagdaýy. \n\n\n ÝAZMA [ýa:zma], iş ady. Ýazmak ýagdaýy. ýazmaça hal. Ýazylyp beýan edilýän, hat üsti bilen. Ýazmaça haýyş. ýazmak I, işl. 1. Kagyzyň ýa-da başga bir zadyň ýüzüne belgiler (harplar, sanlar we ş.m.) şekillendirmek. 2. Eser döretmek. 3. Birine bir zat hakda ýazmaça habar bermek, ýüzlenmek. Ol hatynda basym bize myhmançylyga geljekdigini ýazypdyr. 4. Bir zat üçin biriniň adyny sanawa goşmak, girizmek. Meniň adymy hem ýazyň! 5. gepl.d. Biriniň üstünden şikaýat edip, ýokary guramalara ýazmaça ýüzlenmek. \n\n\n ÝAZMAK II, işl. 1. Düşäp goýmak, düşek atmak, düşemek. – Uly halymyzy ol tamymyza ýazdyk – diýip, ol garrylary ikinji otaga çagyrdy (N. Saryhanow). 2. Ýaýradyp goýmak, pytratmak. Ol kaky teläriň üstüne ýazdy. 3. Ýygyrdyny, epinini düzlemek, ýazgyn etmek, gatyny açmak. Ol çermelgi ýeňini ýazyp, üst-başyny düzedişdirdi. 4. göç.m. Gaçmak, ökje götermek, ýazzyny bermek. Gümmürdi çykan wagty men arkanlygyna ýazdym (A. Gowşudow). \n\t‣ Penjäni ýazmak 1) dyrnakly ýyrtyjy haýwanlar hakda: penjäni ýazyp gaçmak. 2) göç.m. gaçmak. Bagbany gören çagalar penjäni ýazdylar. \n\n\n ÝAZMAK [ýa:zmak], işl. 1. Ildirilen, gurlan ýerinden sypmak, boşamak. Gapan ýazypdyr. 2. Duran ýerinden çykmak, bölünip aýrylmak, sypmak. Eňeklerim ýazyp gelýär. 3. Başga ýana sowulmak, başga tarapa ugrukmak, üýtgemek. Oturylyşygyň soňy aýdyma ýazdy. ýazmaklyk I, II,iş ady. Ýazmak ýagdaýy. \n\n\n ÝAZMAKLYK [ýa:zmaklyk], iş ady. Ýazmak ýagdaýy. ýazmazlyk iş ady. Ýazmak işini ýerine ýetirmezlik. Öýlänçi ýene turup ugrady, bu bizi asyl ýazmajakmyka?! (A. Gowşudow). Içiniň agyrysy Batyry ýazmady (B. Kerbabaýew). ýazsyramazlyk iş ady. Ýazy ýaza meňzemezlik, ýazy ýaz bolmazlyk. Gyşy gyşsyramadygyň ýazy ýazsyramaz (Nakyl). ýazuw I, syp., at. Ýazmak bilen bagly (iş). Ertesi irden ýazuw işlerini gutaryp, Şiriniň ýanyna gitdi (B. Pürliýew). \n\n\n ÝAZUW II, at. Ýazmak üçin ulanylýan belgiler ulgamy, ýazgy, hat. Arap ýazuwy. ýazu-gyş [ýa:zu:-ğyş], at. Ýaz we gyş, ýaz hem gyş. Bu bag ýazu-gyş gök salyp otyr. ýazuw-bozuw [ýazuw-pozuw], at. 1. Hat- ýazuw. 2. gepl.d. Çeper döredijilik. ýazy [ýa:zy], at. 1. kön.s. Ýalazy meýdan. Çyrag ýanmaz ýazy ýerde (Hoja Ahmet Ýasawy). 2. Oglana dakylýan at. ýazybermek [ýazyvermek], işl. Ýazyp başlamak; ýazmagy dowam etdirmek. Şeýt-de düzmäniň yzynam ýazyber. ýazyjy at. Çeper, edebi eserleri ýazmak bilen meşgullanýan adam. 2. gepl.d. Şikaýat ýazmagy endik edinen. ýazyjylyk at. Ýazyjynyň käri. ýazyk [ýa:zyk], at. Nädogrulyk, ýalňyşlyk bilen edilen hereket, etmiş, günä, aýyp. Gurban ýalbardy Näzige, Sütem etme men ýazyga (Ç. Aşyrow). \n\t‣Ýazygy ýaman kysmaty ýaman, biçäre, pahyr, görgüli. ýazykly [ýa:zykly], syp.1. Jenaýat iş eden, etmişli, günäli. Sen meni ýazykly etjek bolýarmyň? (N. Pomma). 2. Aýyply, müýnli. Onsoňam ol, näme üçindir, ýazykly ýylgyrýardy (“Edebiýat we sungat”). ýazyklylyk [ýa:zyklylyk], at. Ýazygy barlyk, ýazykly bolmaklyk. ýazyksyz [ýa:zyksyz], syp. Ýazygy ýok, ýazygy bolmadyk. Ony ýazyksyz ýere ýazgarýardy (G. Kulyýew). ýazyksyzlyk [ýa:zyksyzlyk], at. Ýazygy ýokluk, ýazykly dällik, ýazyksyz bolmaklyk. ýazylgançylyk [ýazylğançylyk], at, ser. Ýazylganlyk. ýazylganlyk [ýazylğanlyk], at. Arkaýynlyk, erkinlik. Han küýli her ýere barsa-da, işlemese, özüne ýazylganlyk ýokdugyny bildi (A. Durdyýew). \n\t‣ Ýazylganlyk bermezlik öz gününe, erkine goýmazlyk. ýazylgy [ýazylğy], syp.,hal. 1. Kagyzyň we ş.m. zadyň ýüzüne ýazgy ýazylan, ýazgy geçirilen. Onuň alanlarynyň bary mende ýazylgy durandyr (A. Durdyýew). 2. Düşek düşelen, düşek atylan. Ol näme ederini bilmän, ýazylgy duran düşegiň üstüne özüniň ýadaw göwresini goýberdi (N. Saryhanow). ýazylmak I, işl. 1. Kagyzyň, daşyň, agaç gabygynyň, deriniň we ş.m. ýüzüne bir zady aňladýan ýazgy şekillendirilmek. Biziň ata-babalarymyz tarapyndan geçmişde daşlaryň ýüzüne uzynly-gysgaly ýazgylar ýazylyp galdyrylypdyr. 2. Beýan edilmek. 3. Ýazmaça habar berilmek, ýüzlenilmek. Ylmy maslahat geçirilýänligi hakynda ýerlere öňünden hat ýazylyp habar berildi. 4. Bir zada goşulmak, almak we ş.m. üçin adyň berilmek. Men "Türkmen dili" gazetine ýazyldym. 5.göç.m. Biriniň üstünden şikaýat edilmek. 6. göç.m. Nesip etmek, miýesser bolmak, duşmak. Seniň ýaly maşgala meniň ogluma-da ýazylsyn-da hudaýym! (A. Durdyýew). \n\n\n ÝAZYLMAK II, işl. 1. Düşelip goýulmak, düşelmek. Ýere ilki palas düşelip, üstündenem uly, galyň keçeler ýazyldy, her keçäniň gyrasyna ikiden- üçden ýassyk taşlandy. 2. Ýaýradylyp goýulmak, pytradylmak. Gök ýapraklaryň aralary bilen geçen gün şöhleleri ýol üstüne ýazylan apbasy-çapraz ýaly ýylpyldy bilen oýnaýardy (B. Kerbabaýew). 3. Ýazgyn edilmek, epini, ýygyrdy düzedilmek. Ütük basylandan soň, ýygyrtlar ýazyldy. 4. Ýazzyny bermek, gaçylmak, ökje göterilmek. \n\t‣Ýere ýazylmak ser. Ýer. Ol ylgap gelşine aýagy bir zada büdräp, ýere ýazylyp gitdi. \n\n\n ÝAZYLMAK III, işl. Aýak ýoluna gitmek, ýazynmak, ýeňläp gelmek. Ýazylaýyn hem odun alyp geleýin diýip, daş çykdym (N. Pomma). ýazylyşmak [ýazlyşmak],işl. Biri bilen nikalaşmak. Pökgen öz ýanyndan gyzy Baharyň söýşüp ýazylyşyny Hoşgeldidendir öýdüp pikirlenýärdi (A. Gowşudow). ýazynmak I, işl. Özüň üçin ýazmak. Biz gum depesiniň üstünde aşagymyza oýluk ýazynyp otyrys (“Edebiýat we sungat”). \n\n\n ÝAZYNMAK II, işl. Aýak ýoluna gitmek, ýazylmak. ýazynyşmak işl., gepl.d. Dynç almak, ýadawlykdan aýňalmak. Aşyk Aýdyň pir hem: — Kerem jan, dem-dynç alyp ýazynyşyň – diýip, ýene bäş-alty gün boldy (“Görogly”). ýazyşdyrmak I, işl. Hat işlerini edişdirmek. Hat-petek işlerimi ýazyşdyrdym. \n\n\n ÝAZYŞDYRMAK II, işl.1. Hemmesini ýere düşeşdirmek, ýere ýazyp çykmak. Sen hol keçäni, ýorgan-düşekçäni, ýassygy al-da, gapynyň gündogaryndan ýazyşdyr (S. Myradow). 2. Ýygyrdyny, epinini düzedişdirmek, gatyny açyp, ýazgyn hala öwrüp çykmak. Kagyzyň epinlerini ýazyşdyrmak. ýazyşmak I, işl. 1. Biri-biriňe jogap hökmünde hat alyşmak. Biri-birine kän-kän hatlar ýazyşdylar (N. Saryhanow). 2. Ýazmaga kömek etmek. Ogly enesine hat ýazyşdy. \n\n\n ÝAZYŞMAK II, işl. 1. Ýazmaga kömek bermek. Düşek ýazyşmak. 2. Bilelikde ýazmak. Olar düşek ýazyşyp ýör. \n\n\n ÝAZYŞMAK [ýa:zyşmak], işl. Ildirilen, gurlan ýerlerinden sypmak. Petleler ýazyşypdyr. ýazzy : ýazzy maňlaý çat maňlaý, gabat öň tarap. Gyzyň ýazzy maňlaýyna bardy (“Görogly”). Ýazzyny bermek gaçmak, ökje götermek. Emma ol birden turdy-da, ýykanda-sürän bolup ýazzyny beräýdi (“Görogly”). ýe [ýe:], Türkmen milli elipbiýiniň "Ý" harpynyň ady. ýedi san. 7 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. \n\t‣ Ýedi arka adamyň özünden başlap öten ýa-da geljek ýedi nesli. Ýedi arka meňzemän, ýerden göterene meňzärin ene-ata, nesliň beýleki adamlaryna çekmän, göbek enä meňzemek (çaga barada). Çaga: "Ýedi arka meňzemerin, ýerden göterene meňzärin" diýermişin. Ýedi batman unuň hamyrmaýasy ähli zadyň sebäpkäri, belanyň körügi. Ýedi batman unuň hamyrmaýasy şu el ýaly garry aýal bolaýdymy? Ýedi bigäne ser. Ýedi ýat. Ýedi derýanyň suwuny içen diýseň mekir, durmuş tejribesi uly, etjegi içinde, köpi gören, köp çarşenbäni başyndan geçiren. Ol jansyzlaryň içinde hem ýedi derýanyň suwuny içen, köpbilmiş garry bardy (“Görogly”). Ýedi gapyda ýer tapmadyk baran ýerinde ýüz tapmaýan, orun tapmaýan, hemme ýerden kowlup ýören; bozgak, ýaramaz adam. Ýedi gat ýere salmak (sokmak) 1) il masgarasy etmek. 2) ýok etmek, öldürmek. Päk adamy goýmaz ýaly azarda, Ony men ýedi gat ýere salardym (B.Kerbabaýew). Ýedi jynyň biri bolmak gaty halamazlyk, ýigrenmek, ýekirmek. Ýediň enesi ýaly özüni gaty arkaýyn, erkin alyp barýan, özüne göwni ýetýän, janyna agram salmaýan. Ýedi ojagy düzlän baran ýerine agzalalyk salýan, aýagy düşümsiz, oňşuksyz. Ýedi ölçe (biç) bir kes maslahatly, geňeşli bol, oýlanyşykly bol, çigini goýma. Babalarymyzyň "Ýedi ölçe-de bir kes" diýen sözüni ýatdan çykarmalyň (H.Derýaýew). Ýedi pyşdyna ýetmek biriniň tohum- tijine sögmek. Ýedi pyşt ser. Ýedi arka. Men bu adamlaryň ýedi pyşdyna belet, gowy ýerdir. Ýedi uklaňda ýada düşmezlik hiç ýadyňa gelmezlik, ýadyňda-oýuňda ýokluk. Ýedi yklym gadym zamanlarda Gündogar ýurtlarynyň ýaşalýan ýerleriniň ýedi sany şertli bölegi. Ýedi yklymdan paç alyp oturan bir uly patyşa bardy (“Görogly”). Ýedi ýaşardan ýetmiş ýaşla çenli uludan-kiçä hemme kişi, ýerden ýörär. Ýedi ýoluň bendi ýollaryň çatrygy. Ýedi ýat ýedi arkadan aňyrky, garyndaşlyk taýdan daşlaşan adamlar; bigäne, keseki. "Dogan bilen guda boldum, Doganlykdan jyda boldum" nakylynyň ündeýan pikirine eýerip, ol ýedi ýat bilen guda boldy. Ýedi ýoluň ustünde köpüň gözüniň öňünde, hemmä äşgär. Ýedi ýoluň üstünde irkilmek wakalaryň bolup geçýän ýerindekäň hiç zatdan habarsyz galmak. ýediçille at. 1. Tarada dokalýan matanyň inini kesgitleýän ölçeg birligi. 2. Ýediçille keteni dokalanda ulanylýan darak. ýedidamak syp. Dürlü-dümen iýmegi, köp iýmegi halaýan. Ol bir ýedidamak adam ekeni. ýedidürli [ýedidürlü], at. Içinden ýedi dürli sapak geçýän, zol-zol çyzmykly elde dokalýan mata. ýedigajar [ýediğajar], at. Oýun ady, ýeditop. ýedigen [ýediğen], at. Asmanyň demirgazyk tarapynda görünýän ýedi ýyldyzdan ybarat ýyldyzlar topary. Ýedigenim ýedi ýyldyz, ýedi göçer, ýedi gonar, sanasam, sogaby bar (Sanawaç). ýedigöz [ýediğöz], at. haýwanat d. Ýylan ýaly uzyn, böwri ýedi sany mese-mälim bildirip duran tegelek menekli balyk. ýedileme at, edeb. Her bendi ýedi setirden düzülen köp bogunly şygyr. ýedilik at. 1. 7 belgisi bilen aňladylýan haýsydyr bir zadyň ady. 2. Käbir zatlaryň ölçegini görkezýän san. Ýedilik pelteli çyra içerini oňly ýagtyldyp bilmeýärdi (B. Kerbabaýew). ýedinji san. 7 sanyndan ýasalan tertip san. Goşgynyň ýedinji bendi. ýedisi at. Ölen adama degsin edilýän ýedinji gün. Öleniň üçüni, ýedisini, kyrkyny, ýylyny berýärdiler (B. Seýtäkow). ýeditop at. Iki tarap bolup, taýak bilen pökgi urlup oýnalýan milli oýun. ýeg [ýeğ], syp. Gowy, oňat, ýagşy. Yssy beren köpek ýegdir Uýatsyz, kararsyz ärden (Magtymguly). ýegdekleme [ýeğdekleme], iş ady. Ýegdeklemek ýagdaýy. ýegdeklemek [ýeğdeklemek], işl. Eglibräk çalt ýöräp gitmek, çalt ädimläp ýöremek. Düýesiniň çekmedik azygyny öz gerşine alyp, garader ýegdekläp gelýänler hem kändi (B. Kerbabaýew). ýegdekleşmek [ýeğdekleşmek], işl. Bir topar bolup ýegdeklemek. ýegdekletmek [ýeğdekletmek], işl. 1. Ýegdeklemäge mejbur etmek. 2. Ýegdeklemegine sebäp bolmak. ýegdekleýiş [ýeğdekleýiş], iş ady. Ýegdeklemek ýagdaýy. ýegdenekleme [ýeğdenekleme], iş ady. Ýegdeneklemek ýagdaýy. ýegdeneklemek [ýeğdeneklemek], işl., ser. Ýegdeklemek. Ýegdenekläp gelýär bir garry ene (M. Seýidow). ýegdeneklemezlik [ýeğdeneklemeklik], iş ady. egdenekläp çalt-çaltdan ýöräp gitmezlik. ýegdenekleşmek [ýeğdenekleşmek], işl. Bir topar bolup ýegdekläp gelmek, ýörmek. Gazanyň ýanynda ýegdenekleşip ýörenler ady belli aşpezlerdi. ýegdenekletmek [ýeğdenekletmek], işl. 1. Ýegdekläp ýörer ýaly etmek, ýegdeklemäge mejbur etmek. 2. Biriniň ýegdeneklemegine sebäp bolmak. ýegdenekleýiş [ýeğdenekleýiş], iş ady. Ýegdeneklemek ýagdaýy. ýegdenekläbermek [ýeğdeneklä:vermek], işl. Hiç zada üns bermän, öz ugruňa ýegdeneklemegiňi dowam etdirmek. ýegdäne [ýeğdä:ne], at.1. Üzümiň bir göşnüşi. 2. Şol üzüm agajynyň ir bişýän ýeke däneli miwesi. Ýegdäne üzüminden, köplenç, kişmiş serilýär. ýegen [ýeğen], at. 1. Aýal doganyňdan bolan çaga. Akar suwuň tolkuny, Aýyň, günüň ýalkymy, Bedew atyň uýany, Beg ýigidiň ýegeni (Hüwdi). 2. Ýegen ugrundan bolan adam. 3. Oglana dakylýan at. ýegençi [ýeğençi], at. Aýal doganyňdan bolan gyz maşgala. Ol hemişe geleninde, çagalaryma: – Ýegenjigim, ýegençim – diýip, gaty gowy görýärdi (A. Durdyýew). ýegesi [ýeğesi], at. Jöwen ýa-da arpa unundan bulamak görnüşinde gaýnadylyp taýýarlanan nahar. Ýer doňup, darka ýarylmasa-da, onuň ýüzi ýegesi ýaly kesmekläp gatapdy (N. Pomma). ýegişmek [ýeğişmek],ş işl. Ýegşermek. Agyr ýüküň aşagynda ýegşäýjek bolup, yhlasly ýorgalaýan daýaw eşek ýoly tozan edip, eýesinden ara açyp gitdi (N. Jumaýew). ýegmal [ýeğma:l], at. ösüml. Gumda bitýän ýasy ýaprakly, garaja däneli ot. ýegre [ýeğre]: ýegre dost ýürekdeş dost, jana- jan, ýakyn dost. Olar ýegre dostdular. ýegräk [ýeğirä:k], syp. kön.s. Gowurak, ýagşyrak. ýegsan [ýeğsa:n]: ýegsan etmek ýok etmek, ýykan-ýumran etmek, düp-düz etmek, ýumurmak. ýegşeribermek [ýeğşerivermek], işl. 1. Öz ugruňa ýegşerip ýörmek, gelmek, gitmek. 2. Ýegşerip başlamak. ýegşerilmek [ýeğşerilmek], işl. Arkadaky ýüküň agyrlygyndan egilmek, biliň bükülmek. Men şeýle bir ýegşerildim, edil bir gysym bolaýdymmykam öýtdüm (R. Gelenow). ýegşeriş [ýeğşeriş], iş ady. Ýegşermek ýagdaýy. ýegşerişmek [ýeğşerişmek], işl. Birnäçe bolup, bilelikde ýegşermek. Olar arkasy ýükli ýegşerişip barýardylar. ýegşerme [ýeğşerme], iş ady. Ýegşermek ýagdaýy. ýegşermek [ýeğşermek], işl.1. Agyr ýük, agyrlyk zerarly ýapyrylmak, biliňi bükmek. Üstüne ýük atylanda, eşekler bir az ýegşerýär (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Jepa, jebir, horluk zerarly, ruhy taýdan pese düşmek, süteme çydaman asgynlamak. Agyr ýük astynda galan dek ýegşerdi (A. Gowşudow). Ýegşerip oturmak. 3.göç.m. Garrylyk zerarly biliň bükülmek, güýçden galmak. ýegşermeklik [ýeğşermeklik], iş ady. Ýegşermek ýagdaýy. ýegşermezlik [ýeğşermezlik], iş ady. Ýegşermän durmak, ýegşermän ýörmek. ýegşertmek [ýeğşertmek], işl. 1. Ýegşermäge mejbur etmek. Agyr ýük eşegiň bilini ýegşertdi. 2. göç.m. Jebir, horluk, agyr zähmet ruhy taýdan pese düşürmek, güýç-kuwwatdan gaçyrmak. Oslagsyz çykan waka Garajany ýegşertdi (R. Gelenow). ýek at, kön.s. Melgun. \n\t‣Ýek görmek erbet görmek, ýaman görmek, ýigrenmek. Ýek görünmek erbet görünmek. Ýek ýigrendigi (ýigreneni) iň erbet görýäni. ýekatar [ýekata:r], syp., gepl.d. Ýekenil. Uzyn nilli ýeketar tüpeň. ýeke san.1. Bir. Bir otagda ýeke özi. 2. Diňe bir, ýalňyz. Ýeke gezen heder eder (Nakyl). \n\t‣ Ýeke çykan ile goşulmaýan, iliň ugruna gitmeýän, ýeke özüni bilýän. Ýeke çykana ýeke kesek (Nakyl). Ýeke dikrar ýeke-täk perzent, zürýat. Ýeke elli 1) ýeke, bir eli bar, golsuz (adam). 2) kömekçisi, gol-kömegi bolmadyk, ýok. Ýeke elli bolsaň, bar işi özüň etmeli bolýaň. Ýeke gepli bir diýeninden dänmeýän, öz diýenini edýän. Ýeke görmek 1) birini, bir zady bir gezek görmek. 2) ýeke, ýalňyz hasaplamak. Näme, ony ýeke görüp, üstüne azgyrylyşyp durmalymy? Ýeke öýliniň horazy ýaly özüni hondanbärsi tutýan, gopbamsy. Ýeke öýliniň horazy ýaly, pat-patlap ugrady (“Görogly”). Ýeke özi hiç kim bilen däl-de, diňe özi. Garaňkynyň içinde gorkman ýeke özüň geldiňmi? ýekebara [ýekeva:ra], syp. Hojalygyny özbaşdak dolandyrýan daýhan. ýekebaraçylyk [ýekeva:raçylyk], at. Ýekebara hojalyk ýagdaýy. ýekebaralyk [ýekeva:ralyk], ser. Ýekebaraçylyk. ýekedaban [ýekeda:van], at. Demir sozmak, daş owratmak, gazyk kakmak üçin ulanylýan ullakan çekiç. Ol çym gyzyl bolup duran uzyn demri körükden çykaryp, ony ýekedaban bilen ýençgiläp durdy (B. Pürliýew). ýekedyz [ýekedy:z]: ýekedyz oturmak bir dyzyňy üstünde oturmak. Ol ýekedyz oturyp, galamyny, depderini eline aldy. ýekegapan [ýekeğapan], at. Ýabany erkek doňuz. Ozalda biriniň ölemen gorkýan zady ýekegapan eken (H. Garabaýew). ýekegöz [ýekeğöz], at. Bir gözli. Sagatçy äýnegini maňlaýyna goýup, ýekegöz dürbi bilen sagada seredýär (B. Kerbabaýew). ýekeje san. Bary-ýogy bir; köpden bir özi galan. Bu kitaplardan ýekejesi bar. ýeke-iki hal. Bir ýa-da iki. Garaňky düşenden soň ýeke-iki bolup gezmejek boluň! ýekeleme iş ady. Ýekelemek ýagdaýy. ýekelemek işl. 1. Gür gögeren ekinleriň gerekmezini sogrup selçeňletmek, seýrek etmek. Olar gowaçalary ýekeleýärdi. 2. Birini kemsidip, ony ýeke goýmak, ýeke galdyrmak, ýekirmek. 3. Birini köpläp urmak. Ony ýekelediler. ýekelemeklik iş ady. Ýekelemek ýagdaýy. ýekelenmek işl. 1. Gür gögeren käbir ekinleriň gerekmezi sogrulyp selçeňledilmek. 2. Üstüňden düşülmek, ara alynmak, köpçülikden çetleşdirilmek, ýekirilmek. ýekeleşdirmek işl. Ýekeläp çýkmak, ýekelemek işini geçirmek, selçeňletmek. ýekeleşmek işl. 1. Ýekelemäge kömek bermek. Birine gämik ýekeleşmek. 2. Bilelikde ýekelemek. Gyzlar gowaça ýekeleşip ýör. ýekeletmek işl. 1. Ýekelemek işini başga birine ýerine ýetirtmek. Gowaça ýekeletmek. 2. Ýekelemäge mümkinçilik bermek. Gämikleri maňa ýekeledermiň? ýekeleýin hal. Bir-birden, ýeke-ýekeden, ýekeden. Gawun ýekeleýinem, bir ýerden lomaýam satylýar. ýekeleýiş iş ady. Ýekelemek ýagdaýy. ýekelik at. Ýeke adamyň ýagdaýy, ýalňyzlyk, ýoldaşsyzlyk. Ýekelik hudaýa ýagşy (Nakyl). ýekelikde hal. Aýratynlykda, aýry- aýrylykda. Uçurymlar ilki ýeke-ýekelikde, soňam umumy surata düşdüler. ýekelli syp. Hojalygynda işe ýaraýan, kömek edýän adamy, kömekçisi bolmadyk, hemme işi özi edýän (ser. Ýeke: ýeke elli). Gülsoltan eje mydama ýekelli bolup, güzeranyň ähli hyllallaryny täk özüniň gerdeninde çekdi (T. Gurbanow). ýekellilik at. Ýekelli bolmaklyk, kömekçisizlik. Ýekelliligiň özi gowy zat däl (B. Kerbabaýew). ýekemen syp. Garasöýmez, ýekeligi halaýan. Ýekemen güjük. ýekeme-ýeke hal.Ýeke-ýeke, ýeke-ýekeden, bir-birden, birin-birin. Ol töweregindäkiler bilen ýekeme-ýeke hoşlaşyp, daşary çykdy (G. Kulyýew). ýeken at. ösüml. Ýasy baldaklaryndan örme zatlar edilýän, süýji kökli köpýyllyk ösümlik. ýekenil [ýekeni:l], syp. Bir nilli ýeke ok atýan aw tüpeňi. Ol ýekenil aw tüpeňini gözleýärdi (A. Gowşudow). ýekenlik at. Ýeken ösümliginiň köp biten ýeri. Ýekenlikde doňuz duş gelýärdi. ýekeňek at. Kürtäniň ýakasyna salynýan barmak nagşynyň bir görnüşi. ýekesireme iş ady. Ýekesiremek ýagdaýy. ýekesiremek işl. Özüňi ýeke duýmak, ýalňyzlykda ýürek gysmak, ýeke bolup darykmak. Belki, bazardan alan goýnumyz ýekesireýändir. Ol ilki bada ýekesiredi. ýekesiremeklik iş ady. Ýekesiremek ýagdaýy. ýekesiremezlik iş ady. Özüňi ýeke duýmazlyk, ýalňyz duýmazlyk. ýekesiretmek işl. 1. Birini ýeke, ýalňyz goýup, ýüregini gysdyrmak. Sary aga, seni ýekesiredip bolmaz ahyry (B. Kerbabaýew). Men bu garrylary ýekesiredip gidip bilmerin. ýekesireýiş iş ady. Ýekesiremek ýagdaýy. ýekesiräbermek [ýekesirä:vermek], işl. 1. Ýekesiräp başlamak. Näme, birden ýekesiräberdiň- le? 2. Ýekesiräp oturmak. ýeke-täk [ýeke-tä:k], hal. Diňe bir özi, ýalňyz, ýeke özi. ýeke-täklik [ýeke-tä:klik], at. Ýekelik, ýeke-täk bolmaklyk, ýalňyzlyk. ýeke-ýeke hal. Birin-birin, bir-birden, ýeke- ýekeden, ýekeme-ýeke, ýekän-ýekän, başdanaýak. Ol alan zatlaryny ýeke-ýeke sanap gördi (N. Pomma). ýeke-ýekeden hal, ser. Ýeke-ýeke. Perman tamdakylary ýeke-ýekeden gözden geçirdi (G. Kulyýew). ýekänme-ýekän [ýekä:nme-ýekä:n], hal, ser. Ýekän-ýekän. Ýadymda hemmesi şu günki ýaly, Geçýär göz öňümden ýekänme-ýekän (M. Myşşyýew). ýekän-ýekän [ýekä:n-ýekä:n], hal. Birini sypdyrman, bir ýan ujundan, hemmesini birin-birin. Öý eýesi toýa gelen adamlar bilen ýekän-ýekän görşüp, güler ýüz bilen olaryň oturmaly ýerini görkezýärdi. ýekiribermek [ýekirivermek], işl. 1. Ýekirip başlamak. 2. Ýekirip ýörmek. ýekirilmek işl., ser. Ýekirmek. Ýekirildiň mähribanym, geregim, Ajydy seň gören günüň, ajydy (B. Hudaýnazarow). ýekiriş iş ady. Ýekirmek ýagdaýy. ýekirişmek işl. Başgalar bilen bilelikde ýekirmek. ýekirme iş ady. Ýekirmek ýagdaýy. ýekirmek işl. Birini gysmak, ýanamak, çete çykarmak, ýekelemek. ýekirmeklik iş ady. Ýekirmek ýagdaýy. ýekirtmek işl. Ýekirmek hereketini başga birine etdirmek, biriniň üsti bilen amala aşyrmak. ýeksyrun [ýeksyru:n], syp., gepl.d. Erbet, diňe öz bähbidini bilýän, ýaramaz (adam). ýekşenbe [ýeğşemme], at. Hepdäniň ýedinji gününiň ady, dynç güni, bazar güni. Biz ýekşenbe güni şähere bararys. ýektaý [ýekta:ý], at. Ýeke gat, ýalaňgat don, halat. Nurjahan ak ýektaýy geýip, otaga giren wagty Myrat töweregine göz gezdirip ýatyrdy (B. Pürliýew). ýek-tük hal. Örän az, ýek-ýarym, iki-ýeke, az-owlak, birlän-ikilän; seýrek. Gije birçene ýeten hem bolsa, ýek-tük öýleriň çyrasy öçmändi. ýek-ýarym [ýek-ýa:rym], Seýrek, ýek-tük. Gijara öýüne gelen mahaly, Asmanda ýek-ýarym ýyldyz göründi (A. Kekilow). ýel at. 1. Howanyň keseligine güýçli akymy, hereketi. Dagy-daşy ýel bozar, adam arasyny – dil (Nakyl). Häkim bolsaň, halky Gün kibi çoýgul, Akarda suw ýa öserde ýel bolgul! (Magtymguly). 2. lukmanç. Ýeljikmek bilen geçýän kesel. 3. göç.m. Batly gelen gahar-gazap. Ol içiniň ýeline çydap bilmän azgyryldy. 4. göç.m. Güýçli isleg, höwes, hyjuw, gylaw. Ol işe ýaňy gelen adam, entek onuň ýeli bar. \n\t‣ Ýel almak gören zadyň, eşiden sözüň täsirinden gahar-gazaba münmek, gaharlanmak, çişmek. Ýel berlen tulum ýaly çişmek (gabarylmak) gaharyň örän gaty gelmek. Ýel bermek bir zatdan öýkeläp, gaharlanyp ýören adama meçew bermek, götergilemek, çişirmek, gop bermek. Ýel çalmak 1) akylyň üýtgemek, dälirän ýaly bolmak, ýeldirgemek. 2) yzgary gitmek, guraşmak. 3) howasy täzelenmek. Äpişgeleri açsaň, tama ýel çalyp durýar. Ýele bermek biderek etmek, näme bolsa şol bolsun etmek, püçege çykarmak, owarram etmek. Ýele sowurmak biderek ýere harçlamak, ýoklamak, derek tutdurmazlyk. Ýele-yga sowurmak ser. Ýele sowurmak. Puluňy ýele-yga sowrup ýörme, gyssanaňda, ökünersiň. Ýele – ýelken, güne – galkan (bolmak) yssy, sowuk diýmän zähmet çekmek, işlemek. Bütin ömrüne ýele – ýelken, güne – galkan bolup, gün-güzeranyny dolapdy. Ýeli çykan (boşan) meşige, (sanaja) dönmek sussuň peselmek, gowşap galmak, keýpiň gaçmak, göwnüň çökmek. Ýeli düşüşmek ser. Ýeli ýatmak. Ýok, men entek ýelim düşüşýänçä size barmaýyn (B. Kerbabaýew). Ýeli ýatmak köşeşmek, rahatlanmak, gaharyň aýrylmak. Ýel keseli biçilmedik malyň eti iýlende, adamlarda ýarawsyzlyk, käte çiş döremek ýaly alamatlary ýüze çykarýan wagtlaýyn näsaglyk. Ýel ösdürmek dereginde hiç zat galdyrmazlyk, tozdurmak, dargatmak (ser. Ýurdunda ýel ösdürmek). Ýel ýürek 1) sähel zada gahary gelýän, dargursak, gyzma. 2) batyr däl, gorkak, ýöwsel. Ýel ýürek bolmak 1) gaharjaň, dargursak bolmak, gyzma bolmak. 2) gorkak bolmak, ýöwsellik etmek, howsala düşgüç bolmak. ýelaýak syp. Ýyndam, ýüwrük, çapgyr. Ylgaşmakda şondan ökde ýok diýip, Ýelaýak atdan hem galanok diýip, Obamyzda gürrüň edýärler käte (D. Baýmyradow). ýelbadyýan [ýelva:dyýa:n], at. Şibit. ýelbag [ýelva:ğ], at. Gara öýüň üzüginiň aşaky etegine berkidilip, durlugyň üsti bilen tärimiň aşaky gözenegine baglanýan ýüpler. Jumagül öýüň ýelbagyny çözüberdi (O. Ödäýew). ýelbe [ýelve], at. haýwanat d. Guş ady. Ýedi diýdim — ýelbe, sekiz diýdim – serçe (Sanawaçdan). ýelbegeý [ýelveğeý], hal. Ýeňlenilmän egne atylan, ýasgynjak. Oraz aga-da garma donuny ýelbegeý alyp, bir ýerden peýda boldy (B. Gulow). ýelden-ykdan [ýellen-y:kdan], hal. gepl. Dumly-duşdan, çar tarapdan, ondan-mundan. Ýelden- ykdan uçup-gonup gelýän guşlar şadyýandy. ýeldirgeme [ýellirğeme], iş ady. Ýeldirgemek ýagdaýy. ýeldirgemek [ýellirğemek], işl. Birneme akylyň üýtgemek. Soňky wagtlarda ol edil ýeldirgän ýaly bolaýypdyr (A. Gowşudow). ýeldirgemeklik [ýellirğemeklik], iş ady. Ýeldirgemek ýagdaýy. ýeldirgetmek [ýellirğetmek], işl. Ýeldirgär ýaly etmek. ýeldirgeýiş [ýellirgeýiş], iş ady. Ýeldirgemek ýagdaýy. ýele I, at. 1. Ýeliň ösýän, öwüsýän tarapy, şemal gelýän tarap, yk tarapyň garşylygy. Gara taňkasyny doldurdy-da, oduň ýele ýanynda goýdy (“Edebiýat we sungat”). 2. Demirgazyk tarap. Bulut ýelä geçse, ýagyş bolar diýýärler. \n\t‣ Ýelesini bermek çaşan, özünden giden adamyň ýele tarapyny açyp, köpräk howa ýeter ýaly etmek. Adamlar, hany bu bendäniň ýelesini bereliň! \n\n\n ÝELE II, at. Kejebäniň tutusy. Kejebäniň ýelesin, Ýel göterer, ýar-ýar (Toý aýdymlaryndan). ýelejik at. Kiçijik ýelek. Guşuň ýelejigi. ýelejiredilmek işl. 1. Açyk howada gezmeledilmek, serginledilmek, şemalladylmak. Jaýlar wagtal-wagtal ýelejiredilmelidir. 2. Howa çaldyrylmak (otag, geýim we ş.m. hakynda). ýelejireme iş ady. Ýelejiremek ýagdaýy. ýelejiremek işl. Açyk howada gezmelemek. açyk howa çykyp, seleňlemek, şemallamak. ýelejiremeklik iş ady. Ýelejiremek ýagdaýy. ýelejiremezlik iş ady. Ýelejiremäge çykmazlyk. ýelejireşmek işl. Bilelikde, birnäçe bolup ýelejiremek. – Ile at berip, men ärimiň öňünde jogapkär bolup bilmen – diýip, eltisi bilen ýelejireşip öýüne gaýtdy (H. Derýaýew). ýelejiretdirmek işl. 1. Açyk howada gezmeletdirmek, seleňletdirmek. 2. Jaýyň içini, howa degmeýän ýerleri, zatlary ýelejiretmegi başga birine ýerine ýetirtmek. ýelejiretmek işl. 1. Açyk howada gezmeletmek, seleňletmek, şemallatmak. Geliň, sizi bir maşyna mündürip ýelejiredip geleýin. 2. Şemal çaldyrmak, şemallatmak. ýelejireýiş iş ady. Ýelejiremek ýagdaýy. ýelejiräbermek [ýelejirä:vermek], işl. Ýelejiräp başlamak. ýelek at. Guşlaryň bedenini örtýän iki gapdaly sütüklije ösüntgi, per. Tilkijik dişi bilen gargany gysyp, ýelejigi bilen iýýär (“Türkmen halk ertekileri”). Guşuň ýelegi. Towugyň ýelegi. \n\t‣ Ýelek ýaly örän ýeňil, agramsyz, ýeňiljek, guş ýaly. ýeleke syp. Şemal çalýan, şemal gelýän, şemal urýan (ýer). Adamlar bu ýeri ýeleke, yga geçeliň! ýelekleme iş ady. Ýeleklemek ýagdaýy. ýeleklemek I, işl. Ýelek çykarmak, ýelek bilen örtülmek. Guşuň çagajyklary ýelekläp başlapdyr. \n\n\n ÝELEKLEMEK II, işl. Çaga ok-ýaýynyň okuna ýelek dakmak. ýeleklemeklik I, iş ady. Ýeleklemek ýagdaýy (ýelek çykarmak hakynda). \n\n\n ÝELEKLEMEKLIK II, iş ady. Ýeleklemek ýagdaýy (ýelek dakmak hakynda). ýelekleşmek işl. Oka ýelek dakmaga kömek etmek. ýelekletmek işl. Oka ýelek dakdyrmak. ýelekleýiş iş ady. Ýeleklemek ýagdaýy. ýelekläbermek [ýeleklä:vermek], işl.Ýelek çykaryp başlamak. Jüýjeler ýelekläberdiler. ýelen at. Kejebäniň tutusy. ýelese syp. Bolar-bolgusyz, kelç-külç. Bolar- bolmaz ýelese gürrüň hem ýok. ýelesine-ygyna [ýelesine-y:ğyna]: ýelesine-ygyna düşüp bolmazlyk gylygy durnukly bolmazlyk, ugruna düşünip bolmazlyk, haýsy tarapdan öwüsýändigini biler ýaly dällik. Biz-ä bilmedik, asyl seniň ýeläňe-ygyňa düşer ýaly däl. ýeleýüpi [ýeleýüpü], deňizç. Ýelkeniň ýele tarapyndan gämä pugta baglanýan ýüp. ýelgamak [ýelğamak], at. Ýukajyk tagtanyň her ujuna terslin-oňlyn ýelmenip, ortasynda çüý bilen taýajyga berkidilip, ýele tarap tutulyp pyrlandyrylýan çaga oýnawajy. \n\t‣ Ýelgamak ýaly örän tiz hereket edýän, çalasyn. Ojagaz oglanjyk edil ýelgamak ýaly bolup, göz açyp-ýumasy salymda getir diýen zadyňy getirýär, äkit diýen zadyňy äkidýär. ýelgin [ýelğin], at. 1. Bir zadyň badyndan, zarbyndan döreýän ýel, şemal tolkuny. Zymdyrylyp barýan uly maşynyň ýelginine ýolyň gyrasyndaky gyrymsy agaçlaryň başy yranýardy. 2. Çiş, ýel. 3. göç.m. Güýç, täsir, joşgun, meýil, hyjuw. Ýetginjeklik ýyllarymyň ýelgini. 4. göç.m. Güýçli täsir, güýç. Puluň ýelginine göterilmek. ýelginli [ýelğinli], syp. Bady ýokary, hyjuwly, badyhowa. ýelginlilik [ýelğinlilik], at. Ýelgini barlyk, bady ýokarylyk, hyjuwlylyk, badyhowalyk. ýelgunç [ýelğunç], at, lukmanç. Adamyň çep böwründe ýel emele gelip, ýürege aralaşyp gusdurýan, iç geçirýän kesel. ýel-guz [ýel-ğuz], at. Ýel, şemal. Howada ýel-guz, yssy-sowuk bolman, diňe azajyk salkynlyk syzylýardy (B.Kerbabaýew). ýelharaz at. Ýeliň güýji bilen işleýän degirmen, ýel degirmeni. ýeli at. 1. Köşekleri kökermek üçin iki gazygyň arasyna gerlen ýüp. 2. deňizç. Iki ujy galtgaly, ortasyna birnäçe kiçi etlik düzülen balyk tutulýan enjam. ýeligibermek [ýeliğivermek], işl. Ýelikmäge başlamak, ýelikmegi dowam etdirmek. ýeligiş [ýeliğiş], iş ady. Ýelikmek ýagdaýy. Tutynyň ýeligişi ýeliň güýçlüdigini aňladýardy. ýeligişmek [ýeliğişmek], işl. Ýel ýöräp çişmek, pökgermek. Gabaklary ýeligişipdir.. ýelikme iş ady. Ýelikmek ýagdaýy. ýelikmek işl. Birneme çişmek, ýellenmek, ýel ýöremek. ýelikdirmek işl. Ýel çaldyrmak, şemallatmak. ýelim at. Ýelmemek üçin ulanylýan suwuk madda. Tulparyň endam-janyna ýelim çalyp, ýene meýdana kowmakçy bolupdyr (B. Kerbabaýew). ýelimleme iş ady. Ýelimlemek ýagdaýy. ýelimlemek işl. Ýelim çalyp tutdurmak, ýelim bilen ýapyşdyrmak. Bukjany ýelimlemek. ýelimlemeklik iş ady. Ýelimlemek ýagdaýy. ýelimlemezlik iş ady. Ýelimlemek işini amal etmezlik. ýelimlenmek işl. Ýelim bilen tutdurylmak, ýelim çalyp ýapyşdyrmak. Dutaryň gapagy ýelimlendi. ýelimleşdirmek işl. 1. Köp ýerini ýelimläp çykmak. 2. Bolşuna görä el ujundan ýelimlemek. ýelimleşmek işl. 1. Ýelimlemäge kömek bermek. 2. Bilelikde ýelimlemek. ýelimletdirmek işl., ser. Ýelimletmek. ýelimletmek işl. Ýelimlemek işini başga birine etdirmek. ýelimleýiş iş ady. Ýelimlemek ýagdaýy. Ýelimleýşiň göwnejaý däl. ýelim-ýüpek : ýelim-ýüpek bolmak biriniň ugrunda ölüp-öçüp barmak, daşynda perwana bolup aýlanmak, biriniň üstünde kökenek bolup, gaty gowy seretmek. Çagalaryna ýelim-ýüpek bolup seretdi, olara ýetimdiklerini bildirtmedi, adam etdi. ýelin at, Süýdemdiriji haýwanlaryň süýt işläp çykarýan emzikli agzasy. Meýdanda bakylyp getirilen sygyrlar ýelinlerini dyňzadyp, ýataklaryna sowulýardylar (N. Baýramow). \n\t‣ Ýelni gozgamak ýelnine süýt inip başlamak (ýakynda guzlamaly sygyr, goýun, geçi we ş.m. hakynda). Geçiniň ýelni gozgapdyr. ýelinlek syp. Ýelni uly, uly ýelinli. Ýelinlek sygyr. ýelinleme iş ady. Ýelne süýt inip başlama. ýelinlemek işl. Malyň ýelni gozgamak, ýelnine süýt inip başlamak. Sygrymyz ýelinläpdir. ýelinlemeklik iş ady. Ýelinlemek ýagdaýy. ýelinleýiş iş ady. Ýelinlemek ýagdaýy. ýelinläbermek [ýelinlä:vermek], işl. Ýelinläp başlamak. ýelinse at. Sagylýan mallaryň emişmezligi üçin, ýelnine geýdirilýän haltajyk. ýelinseleme iş ady. Ýelinselemek ýagdaýy. ýelinselemek işl. Ýelinse geýdirmek. Köşegi emmez ýaly düýäniň ýelnini ýelinselediler. ýelinselemeklik iş ady. Ýelinselemek ýagdaýy. ýelinselemezlik iş ady. Ýelinse geýdirmezlik. ýelinselenmek işl. Ýelinse geýdirilmek. Geçiler ýelinselendi. ýelinseleşmek işl. Ýelinselemäge kömek bermek. ýelinseletmek işl. 1. Ýelinselemek işini başga birine etdirmek. Ol sygyrlary ýelinseletdi. 2. Ýelinselemäge mümkinçilik bermek. ýelinseleýiş iş ady. Ýelinselemek ýagdaýy. ýelinseläbermek [ýelinselä:vermek], işl. Ýelinseläp başlamak, ýelinselemek işini dowam etdirmek. ýeljik at. Gazly suwlarda, sagylýan süýtde, ýaňy galdyran agaranda, ýaýylýan ýanlykda, deňiz tolkunlarynda we ş.m. emele gelýän köpürjik. Ýanlykda gatyk ýaýylyp başlansoň, ozaly bilen ýagly ýeljik emele gelýär. ýeljikme iş ady. Ýeljikmek ýagdaýy. ýeljikmek işl. Ýeljik, köpürjik emele gelmek. Pişegiň zarbasyndan ýanlyk ýarylara gelip, goýy gatyklar suwaşyp, aýrana aýlanyp, ýagy ýeljikläp, ýüzüne galmaga başlady (H. Derýaýew). ýeljikmeklik işl. Ýeljikmek ýagdaýy. ýelk : ýelk ýasamak çalt gitmek, howlukmaç gitmek; ylgap gitmek. Tilki hem olaryň birini tutup, öz sürenine baka ýelk ýasaýypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). ýelken I, at. Diňe dabanyň aşagyny ýapýan, üç gulakly, aýagyňa daňar ýaly ýüpli tomus aýakgaby, çepek. Aýagy ýelkenlidi, mytgaldan tikilen köýnek-balagy täzedi (B. Seýtäkow). \n\t‣ Ýelken gulak uludan ýasy hem gaba gulak. Japbagyň ýelken gulaklary gabardy (B. Kerbabaýew). \n\n\n ÝELKEN II, at. Bogaldaga aşagyndan hem ýokarsyndan berkidilýän we ýel düşüp, gaýygy, gämini herekete getirýän uly galyň mata. Ýelkeni çekmek. Ýelkeni dartmak. \n\t‣ Ýele – ýelken, güne – galkan (bolmak) yssy, sowuk diýmän zähmet çekmek, işlemek. Ejeleri bütin ömrüne ýele – ýelken, güne – galkan bolup, çagalaryny adam edipdi. ýelkençeker at, deňizç. Ýelkeni ýokaryk galdyrýan we aşak goýberýän ýüp, sim. ýelkenli syp. Ýelkeniň kömegi bilen hereket edýän (ser. Ýelken II). Derýanyň ýüzünde ýelkenli gämiler, ýelkensiz gaýyklar ýüzýär (B. Kerbabaýew). ýelkildeme [ýelkilleme], iş ady. Ýelkildemek ýagdaýy. ýelkildemek [ýelkillemek], işl. 1. Ýelk- ýelk edip ýöremek, az-kem galgap çalasyn ädimlemek. Ýene gelýär ol ýelkildäp... (M. Seýidow). 2. Ýeliň täsiri bilen galgamak. ýelkildemeklik [ýelkillemeklik], iş ady. Ýelkildemek ýagdaýy. ýelkildemezlik [ýelkillemezlik], iş ady. Ýelkildäp ýöremezlik. ýelkildeşmek [ýelkilleşmek], işl. 1. Birnäçe bolup bilelikde ýelkildemek. Ertir bilen nirä beýle ýelkildeşip barýarsyňyz? 2. Şemalyň täsiri bilen birnäçe ýeňilräk zatlar galgap durmak. ýelkildetmek [ýelkilletmek], işl. 1. Ýelk- ýelk etdirip ýöretmek, galgabrak çalt ýöretmek. 2. Galgatmak, galkajaklatmak. Çagany ýelkildedip barýaň-la. 3. Ýelkildemegine sebäp bolmak, galgatmak. Güýçli şemal öýüň serpigini ýelkildedýärdi. ýelkildeýiş [ýelkilleýiş], iş ady. Ýelkildemek ýagdaýy. ýelkildäbermek [ýelkillä:vermek], işl. Ýelkildäp başlamak; ýelk-ýelk edibermek. ýelkildi [ýelkilli], at. Ýelk-ýelk edip ýöreýiş. ýelk-ýelk : ýelk-ýelk etmek 1) keýpli ýagdaýyňda aýagyň ýere degmän, bir ýerde durup bilmän towsaklaýan şekilde ýöremek. 2) eýeriň üstünde atyň depginine görä galgap oturmak. ýellendirmek [ýellennirmek], işl. Ýel emele getirmek, ýel döretmek. Sogan içimi ýellendirdi. ýellenibermek [ýellenivermek], işl. Ýellenip başlamak. ýelleniş iş ady. Ýellenmek ýagdaýy. ýellenişmek işl. Birneme ýellenmek. Ol ýellenişen gabaklaryny owkalady. ýellenme 1. iş ady. Ýellenmek ýagdaýy. 2. Ýel we ş.m. täsiri esasynda dag jynslarynyň, gury ýer bölekleriniň ýumrulmagy, tozma, ýumrulma. Ýeriň daşky güýçleri netijesinde dag jynslary ýellenmä sezewar bolýar. ýellenmek işl. 1. Çişmek, pökgermek. Ol ýellenen agyr gabaklaryny zordan açdy, kellesini haýallyk bilen göterdi (N. Jumaýew). 2. göç.m. Gaharyň gelip çişmek, ýel almak. ýellenmeklik iş ady. Ýellenmek ýagdaýy. ýellenmezlik iş ady. Ýellenmän durmak. ýelli 1.syp. Köplenç, ýel ösýän, köp ýel bolýan (ýer, ýurt hakynda). Ýelli gün. Ýelli howa. 2. syp. Çişen, ýellenip pökgeren. Ýaňaklary çişik, gabaklary ýelli gözleri çylpykly ýaly görünýärdi (B. Kerbabaýew). 3. syp. Ýel berlen, ýel berlip çişirilen. Men bir ýelli topjagaz, Hemmä belli topjagaz (K. Taňrygulyýew). 4. at. Oglana dakylýan at. ýellik syp. Örän ýelli. ýelli-ykly [ýell(i)-y:kly]: ýelli-ykly gürrüň kinaýaly, gyşyk gürrüň. ýelmaýa [ýelma:ýa], at. Ertekilerde, rowaýatlarda, hekaýatlarda duş gelýän, göýä, ýörände aýagy ýere degmeýän maýa; ýyndam maýa. Agaýunusam ýelmaýa kejebe gurap gelsin (“Görogly”). ýelmek işl., kön.s. Ylgamak, ýortmak, ýüwürmek. Tükenmez derdiň yzyndan Ýeleýin diýseň, öýlengin (Magtymguly). Halal-haram diýmän, ýeldiň, ýüwürdiň (Aşyky). ýelmeme iş ady. Ýelmemek ýagdaýy. ýelmemek işl. 1. Ýelim çalyp ýelmeşdirmek, ýelim bilen ýapyşdyrmak. Ol ullakan surat depderiň içine paýtagtymyzda we welaýat merkezlerinde gurlan owadan ymaratlaryň suratlaryny ýelmeýärdi. 2. göç.m. Bat bilen urmak, çalmak, suňşuryp goýbermek. Sakçy elindäki taýagy bilen ekine giren sygryň ýagyrnysyna ýelmedi. 3. göç.m. Jaý ýerinde degerli söz aýtmak, manyly, täsirli söz aýtmak. Ol ony gaýtargysyz goýmady, jaýdar-jaýdar sözler bilen ýelmäp goýberdi. 4. göç.m. Hile bilen bir zady birine satmak, dakmak. Harydyny pullurak adama ýelmemek üçin gulagyny gabardyp ýördi (N. Pomma). 5. gepl.d. Içip goýbermek, urmak. Ol soňky bulgury hem ýelmedi. ýelmemeklik iş ady. Ýelmemek ýagdaýy. ýelmenmek işl. 1. Ýelim bilen ýapyşdyrylyp goýulmak. Ýelmenen bukjany emaý bilen açdy (A. Gowşudow). 2. Batly urulmak, çalynmak. Ol ylgap barşyna agaja ýelmendi. 3. Jaýdar söz aýdylmak. Ol özüniň söz bilen ýelmenendigini aňşyrmady. 4. Hile bilen satylmak. Ol harydyny bir zat bilmeze ýelmedi. ýelmeşdirmek işl. 1. Ýelmäp çykmak, ýelim bilen ýapyşdyryp çykmak. Bildirişleri ýelmeşdiren talyplar edebi agşama taýýarlyk görüp başladylar. 2. Ýapyşyp durar ýaly etmek. ýelmeşegen [ýelmeşeğen], syp. Oňat ýelmeşýän, derrew ýelmeşýän, ýapyşagan. ýelmeşik syp., gepl.d. Ýelmeşip duran, ýelmeşýän, ýelmeşegen häsiýeti bolan, şepbeşik. Wepanyň eline bir hili ýelmeşik zat degdi (A. Gowşudow). ýelmeşmek I, işl. 1. Bir zada ýelmenip galmak, ýapyşmak, ýelim tutmak. Ýüzüme, saçyma ýelmeşen külke agaç galyndylaryny kakyşdyrdym (“Edebiýat we sungat”). Aýaga ýelmeşen toýun palçyklar edil ýelim ýaly aýrylmaýardy. 2. göç.m. Biri ýa-da bir zat bilen ýakyndan ysnyşmak. Çünki ýüregimem, aňymam şol dutara ýelmeşdi. 3. göç.m. Birine ýa-da bir zada daklyşmak, goşulyşmak. Ol öz öňünden ilkinji çykan maşyna ýelmeşdi. \n\n\n ÝELMEŞMEK II, işl. 1. Ýelmemäge kömek bermek. Birnäçe bolup ýelmemek. Oglanlar bildirişleri ýelmeşip ýördüler. ýelmetdirmek işl. 1. Ýelmemek işini biriniň üstüne ýükläp etdirmek. 2. Başga birine özüňi urdurmak. ýelmetmek işl. Ýelim çalyp tutdurtmak, ýelimletmek. Kitabyň ýyrtylan sahypalaryny ýelmetmek. ýelmeýiş iş ady. Ýelmemek ýagdaýy. ýelmäbermek [ýelmä:vermek], işl. Ýelmäp başlamak; ýelmemegi dowam etdirmek. ýelmik at. ösüml. Ýere ýaýrap, ýazgyn ösýän, inçe ýapraklyja iýilýän meýdan oty. ýelpelmek işl. Ýelpewaç ýa-da başga bir zat bilen ýelikdirilmek. Yssylaýan bäbek ýelpeldi. Mergeniň sypjyrylan ýerine ýaşylja derman çalyndy, ötmez ýaly ýelpeldi. ýelpeme iş ady. Ýelpemek ýagdaýy. ýelpemek işl. Ýelpewaç ýa-da başga bir zady galgadyp ýelikdirmek, ýel çaldyrmak. Ol içki syryny töwerekdäkilere duýdurmazlyk niýeti bilen, pyşdylýaka köýnegini ýelpedi (B. Kerbabaýew). Synladym men agşam Hazar kenaryn, Ýelpedi ýüzümi çygly şemaly (M. Seýidow). ýelpemeklik iş ady. Ýelpemek ýagdaýy. ýelpemezlik iş ady. Ýelpäp durmazlyk. ýelpenmek işl. Öz-özüňi ýelpemek. Yssy alyp barýan ýaly ýelpendi (“Edebiýat we sungat”). ýelpese at. Uzyn saply uly ýelpewaç. ýelpeselemek işl. Ýelpewaç, ýaglyk we ş.m. bilen ýelpemek. ýelpeselenmek işl. Ýeliň we ş.m. täsiri bilen tertipsiz galgamak. Allahym ýetirsin şol däli başa, Elinde ýaglygy ýelpeselendi (Halk aýdymyndan). ýelpeseleşdirmek işl. Birnäçe zady ýelpeselemek. ýelpeseleşmek işl. 1. Ýelpeselemäge kömek bermek. 2. Bilelikde ýelpeselemek. ýelpeseletdirmek işl., ser. Ýelpeseletmek. ýelpeseletmek işl. Ýelpeselemek işini başga birine etdirmek; ýelpeselemek üçin mümkinçilik bermek. ýelpeşdirmek işl. Birnäçe zady ýelpäp çykmak. ýelpeşmek işl. 1. Ýelpemäge kömek bermek. 2. Biri bilen bile ýelpemek. Syrkawyň ýüzüni ýelpeşip otyrdylar. ýelpetdirmek işl., ser.Ýelpetmek. ýelpetmek işl. Ýelpemek işini başga birine etdirmek. ýelpewaç [ýelpewa:ç], at. 1. Ýelpemek üçin eplenip-ýazylýan ýa-da ýarym aýlaw görnüşli enjam. Ýüzüni ýelpedi ýüpek ýelpewaç, Säher ýeli degip, ülpüllendi saç (Ý. Nasyrly). 2. Çaganyň ýüzüne siňek gonmazlyk we ýel çalyp durar ýaly sallançagyň üstünde gerlen ýüpe atylýan ýaglyk, mata. 3. Jaýlaryň howasyny täzelemek üçin tok bilen işleýän, aýlanýan enjam. Agyp-dönüp sowuk şemal öwüsdürip duran ýelpewajyň gabat garşysyna geçdi- de, birsellem ýelejiredi. ýelpeýiş iş ady. Ýelpemek ýagdaýy. ýelpezek at. 1. Balygyň guýruk ýüzgüji. 2. Düýäniň burun boşlugy. ýelpäbermek [ýelpä:vermek], işl. Ýelpäp başlamak; ýelpemegi dowam etdirmek. ýelýyrtan at. Maňlaýa, kellä daňylýan gyzyl gülli ýuka nah ýaglyk. ýemek at, kön.s. Nahar, iýmit. \n\t‣ Ýemek bolmak 1) aş saýlamak. Ol aýal ýemek bolýar. 2) öňkiniň üstüne goşant bolmak. Onuň üstüne-de gelniniň ölmegi ýemek boldy (B. Kerbabaýew). Ýene onuň üstüne başga bir zat ýemek boldy duruberdi (R. Gelenow). ýemeklenmek işl. Ýemek bolmak, üstüne goşulmak, urna bolmak. Ýaňky görgüliniň körlügem- ä daş ýany bilen ýeterlikdi, garrylyk derdeserem üstüne ýemeklendi (“Nesil”). ýemik at. Çaganyň kellesiniň üstündäki soň gataýan ýumşajyk ýeri. \n\t‣ Ýemigi (beýnisi) bekemedik aga-gara düşünmeýän (çaga). ýemirme iş ady. Ýemirmek ýagdaýy. ýemirmek işl. 1. gepl.d. Bir zady ýemşertmek. Mytaranyň gapdalyny ýemrip getiripdir. 2. Ýüzüni gätmek, erňegini ýykmak, gyrasyny döwmek. Pyçagyň ýüzüni ýemirmek. ýemirmeklik iş ady. Ýemirmek ýagdaýy. ýemirmezlik iş ady. Ýemrip zaýalamazlyk. ýemirtdirmek işl. Ýemşertdirmek. ýemirtmek işl. 1. Ýemirmek hereketini başga birine etdirmek. Galaýy gutynyň agzyny çalarak içine ýemirdip, üstüne gapak ýapdyk. 2. Ýemirmäge mümkinçilik bermek. ýempemek işl. Göwresiniň agramyny gysgarak aýagyna atyp ýöremek. Ony başdanaýak gözden geçirdi we ýempäp ugrady. Ol indi çala ýempeýärdi. ýempildemek [ýempillemek], işl. Bir aýagy ýempik adam çalt-çaltdan ýempäp, ýemp-ýemp edip ýöremek. ýempildi [ýempilli], at. Bir aýagy ýempik adam çalt ýörände döreýän şekiliň ady. ýemp-ýemp s.ş. aňl.söz. Bir aýagy ýempik adam çalt ýörände döreýän şekil. Ýemp-ýemp etmek. ýempi syp., ser. Ýempik. ýempik syp. Ýörände bir aýagyny ýempäp alýan, çalarak agsaýan, keýtik. ýempiklemek işl. Ýempeýän ýaly ýöremek, ýempemek, keýtiklemek. Agaçlaryň arasy bilen ýempikläp, ýokarlygyna bakan ugrady (G. Kulyýew). ýemrik syp. Gyrasy, erňegi ýemrilen, ýykylan, gädilen. Köne galanyň köçäň üstüne abanyp duran ýemrik burçunyň üstünde bir gara peýda boldy (A. Gowşudow). ýemrilmek işl. Içine ýykylmak, ýüzi gaýtmak. Piliň agzy daşa degip ýemrilipdi (“Edebiýat we sungat”). ýemriş iş ady. Ýemirmek ýagdaýy. ýemşerilmek işl. Içine ýemşermek, gyrasy içine gyşarmak. ýemşerişmek işl. Ýemşerip başlamak (köp zat hakynda). ýemşerme iş ady. Ýemşermek ýagdaýy. ýemşermek işl. Gyrasy iç tarapyna egilmek (demir ýaly gaty zatlar hakynda). ýemşermeklik iş ady. Ýemşermek ýagdaýy. ýemşermezlik iş ady.Ýemşermän durmak. ýemşertdirmek işl. Ýemşermegine ýol bermek. Jamlarymyzyň ählisini ýemşertdiräýipsiň-le? ýemşertmek işl. Ýemşik etmek, iç tarapyna çökermek, içine epmek. Maşynyň tigri bedräni ýemşertdi. ýemşik syp. 1. Maşşardylyp epilen, içine çöken, ýemrik. Ýemşik bedre. 2. Maşşaryp duran, maşşyk, ýapbaşyk, ýasy. Burny ýemşik. ýençdirmek [ýenişdirmek], işl. Ýençmek işini başga birine etdirmek. ýençgilemek [ýeniçğilemek], işl. 1. Usullyk bilen yzygiderli çekiçlemek, çekiçläp sozmak. Ol çym gyzyl bolup duran uzyn demri körükden çykaryp, ony ýekedaban bilen ýençgiläp durdy (B. Pürliýew). 2. göç.m. Köp gaýtalamak, gaýtalap durmak. Gep ýençgilemek. ýençgilenmek [ýeniçğilenmek], işl. Usullyk bilen, ýuwaş-ýuwaşdan çekiç bilen urulmak. ýençgileşdirmek [ýeniçğileşdirmek], işl. Birnäçe zady ýençgiläp çykmak, çekiçläp, sozuşdyryp çykmak. ýençgileşmek [ýeniçğileşmek], işl. 1. Ýençgilemäge kömek bermek. 2. Birnäçe bolup ýençgilemek. ýençgiletmek [ýeniçğiletmek], işl.1. Ýençgilemek işini başga birine etdirmek. Şu demri ussa ýençgiledip gelsene. ýençme [ýeniçme], iş ady. Ýençmek ýagdaýy. ýençmek [ýeniçmek], işl. 1. Yzygiderli urmak; birnäçe wagtlap urmak. 2. Çekiçläp sozmak, çekiçlemek. Tejribeçiler demir kesmegi, gyzdyrmagy, sandalda ýençmegi öwrendiler. ýençmeklik [ýeniçmeklik], iş ady. Ýençmek ýagdaýy. ýençmezlik [ýeniçmezlik], iş ady. Ýençmek işini etmezlik. ýene hal. 1. Ýamaşgan, täzeden, gaýtadan. Bahar ýüregine düwen bir zadyny ýene soramakçy boldy (A.Gowşudow). 2. Ikinji gezek, ikinji ýola, ýene-de. Şu ýylyň bahary daýhanlaryň gaýratyny ýene bir gezek synlap gördi (“Türkmenistan”). 3. Bolsa-da, diýseňem, gaýta. Ýaltarak diýäýmeseň, ýene şonuň iş başarjaňlygy ýaman däl. \n\t‣ Ýenäň ýenesi bar her bir zadyň gaýtargysy bardyr, her bir zadyň başgaçarak soňy-da bardyr. Ýersiz ýere oňa igäňi sürtüp durma, ýenäň ýenesi bardyr. ýeneki syp. Geljekki, indiki, soňraky. Ýeneki aýlara, Ýeneki günlere özi ýetirsin! (Alkyş). Galanyny bolsa ýeneki ýyllarda hasaplaşarys gideris (B. Kebabaýew). ýene-ýeneler at. Birentekler, birnäçeler, şuňa meňzeş adamlar. Ýene-ýeneler näme diýerlerkä diýip ýaýdanyp durma-da, işiň bilen boluber. ýenjibermek [ýenjivermek|, işl. Ýenjip başlamak, birini urmaga başlamak; ýençmegi dowam etmek. ýenjik syp. Urlup ýemşerdilen, ýemşik-ýemşik bolan, ýenjilen. Tüňçäniň ýenjik ýerini ussa düzetdi. ýenjilmek işl.1. Yzygiderli urulmak, birnäçe wagtyň dowamynda urulmak. "Gelniniň yzyndan giýewçilemäge baran ýigitler gaýyn obasynyň oglanlary tarapyndan ýenjilerdi" diýip, garry atam gürrüň bererdi. 2. Çekiçläp sozulmak, çekiçlenmek. Ýenjilýän demriň sesi at gaýtarym ýerden eşidilýärdi. 3. göç.m. Köp gezek maslahatlaşylyp, nähili bolmalydygy çözülen (iş, mesele we ş.m. hakynda). Bu mesele öň hem köp gezek ýenjilipdi. ýenjişdirmek işl. 1. Birnäçesini ýenjip çykmak. 2. Çekiç bilen uruşdyryp, sozuşdyryp çykmak. ýenjişmek işl.1. Ýençmäge kömek etmek. 2. Bile ýençmek. Ussanyň kömekçileri dym gyzyl bolan demirleri ýenjişip durdy. ýeň at. Ýeňli eşikleriň uzaboýuna el sokulýan bölegi. Ýigitler bilini berk guşap, ýeňlerini tirsegine çenli çermäpdir. \n\t‣ Ýeň astyndan ogryn, gizlin. Ýeň astyndan töweregine ser saldy, Kenara ýetmäge ara az galdy (A. Kekilow). Ýeň bermezlik öz aýdanyňa boýun etdirmek üçin, öz gepiňi gögertmek üçin ýol bermezlik, iliň diýenini unamazlyk. Ýeň çermeşmek biri bilen gaharlanyşmak, herrelişmek, urşaýjak bolmak, biri-birine dyzaşmak. Bular şol dazarylyşyp barmaşa hatda ýeňlerini çermeşdiler (A. Gowşudow). Ýeňiňi dişlemek haýran galmak, geň görmek; uýalmak. Meňli hanym ýeňin dişläp, Bizden ki uýat eýleýir (Magtymguly). ýeňara [ýeňa:ra], at, zergärç. Ýaş gelinleriň kürtesiniň iki ýeňini birikdirýän dörtburç şekilli kümüş şaý. ýeňdirmek işl. Özüni ýeňlişe sezewar etdirmek; ýeňilmegine mümkinçilik bermek. Şol gopbam pyýada-da özüňi ýeňdiräýdiňmi? ýeňegen [ýeňeğen], syp. Hemişe ýeňýän, köplenç, ýeňiji bolagan. Ol küştde ýeňegendir. ýeňeňkirlemek işl. Ýeňmäge az galmak, ýeňäýjek-ýeňäýjek bolup durmak. ýeňibermek [ýeňivermek], işl. 1. Ýeňmäge az galmak, ýeňip barmak. Küştçi garşydaşyny ýeňiberende, garaşylmadyk göçüm ony haýran galdyrdy. 2. Ýeňmegini dowam etdirmek. ýeňiji at. Üstün çykyjy, ýeňiş gazanyjy. Ýaryşyň ýeňijileri tomaşaçylaryň öňünden geçdi. ýeňijilik at. Üstün çykyjylyk, ýeňiş gazanyjylyk. ýeňil syp. 1. Agyr däl, az agramly, agyr bolmadyk. Guran gamak ýeňil bolýar. 2. Köp zähmet talap etmeýän, kyn bolmadyk, aňsat. Çarkandak ýerden ýöremek onuň üçin ýeňil düşmedi. 3. göç.m. Agras däl, salyhatsyz. Ol özüni ýeňil görkezmejek bolup, pikirlenip sözleýärdi. 4.göç.m. Siňmesi aňsat, siňňitli, az hümmetli (nahar hakynda). Ýeňil nahar. 5.göç.m. Galyň däl, ýuka. Ýeňil geýinmek. Eşigiň gaty ýeňil-le! 6. Özüni alyp barşy agras däl, ýeňles. \n\t‣ Ýeňil geýinmek howa ýagdaýyna garap, ýuka eşik geýmek, çyplak geýinmek. Howa maýyl bolansoň, ýeňil geýindim (K. Taňrygulyýew). Ýeňil gopmak eden işiňi oňaryp etmek, kynçylyk çekmän işlemek. ýeňiljek syp. Agramy gaty ýeňil; ýerine ýetirmesi kyn bolmadyk. Seniň-ä ýüküň ýeňiljek ekeni. Ýeňiljek işim bar. Ýeňiljek çözülýän mesele. ýeňilkelle syp. Akyly az, akylsyz, kemakyl. ýeňilkellelik at. Akyly azlyk, ýeňilkellä has bolan gylyk-häsiýetlilik, kemakyllyk. \n\t‣ Ýeňilkellelik etmek akyly azlyk etmek, kemakyllyk, akylsyzlyk etmek, bir işi çig etmek. ýeňilleşdiribermek [ýeňilleşdirivermek], işl. Ýeňilleşdirip başlamak. ýeňilleşdirilmek işl. Aňsatlaşdyrylmak, sadalaşdyrylmak, ýönekeýleşdirilmek. ýeňilleşdiriş iş ady. Ýeňilleşdirmek ýagdaýy. Meseläni ýeňilleşdirişiňi haladym. ýeňilleşdirişmek işl. Ýeňilleşdirmäge kömek bermek. ýeňilleşdirmek işl. Aňsatlaşdyrmak, sadalaşdyrmak, ýönekeýleşdirmek. Zähmeti ýeňilleşdirmek. ýeňilleşmek işl. 1. Aňsatlaşmak, sadalaşmak, ýönekeýleşmek. Indi ejemiň işi birneme ýeňilleşdi. 2. Birneme azalyşmak, biraz ýeňlemek. Iki bolsak, köp zada çydarys, derdimiz ýeňilleşer. 3.göç.m. Gowulaşmak, oňatlaşmak. Syrkawyň ýagdaýy ýeňilleşdi. ýeňillik at.1. Agyr dällik, agramy azlyk. Reňkli metallar pugtalygy, ýeňilligi bilen tapawutlanýar. 2. Berilýän kömek, ýardam. Bize berilýän ýeňilligiň hetdi-hasaby ýok. 3. Aňsatlyk; çalasynlyk, çaltlyk. Juma çommalyp oturyşyna Magtymgulynyň çekiji nähili ýeňillik bilen göterip- goýşuna çaga höwesi bilen nazaryny sowman tomaşa edýärdi (G. Kulyýew). 4. göç.m. Agras dällik, salyhatsyzlyk. Bu zatlar onuň ýeňilligi zerarly ýüze çykýar. 5. göç.m. Asudalyk, arkaýynlyk. Ol kalbynda ýeňillik duýdy. \n\t‣ Ýeňillik etmek bolgusyzlyk etmek, ugursyz bir iş etmek, ýeňilkellelik etmek. ýeňillikli syp. Umumy kadalardan çykyp, birine ýeňillik berlen, ýeňil şert döredilen, ýeňilleşdirilen. Ýeňillikli şertlerde işlemek ýaş çaga idedýän aýal maşgalalara zerur. ýeňilmek işl. Uruşda, söweşde, işde, ýaryşda asgyn gelmek, basylmak. ýeňilmezek syp. Ýeňilmeýän, diňe ýeňýän. Ýeňilmezek pälwan. ýeňilräk [ýeňilirä:k], syp. Öňkä görä, beýlekä görä ýeňil. ýeňil-ýelpaý [ýeňil-ýelpa:ý], syp. 1. Agyr bolmadyk. Size ýeňil-ýelpaý iş buýurýarys ahyry, şonam başarmajak bolsaňyz aýdyň. 2. Ýüzleý, düýpli däl, ýeňil. Ynanylan işi ýeňil-ýelpaý ýerine ýetirmek bolmaz. 3. Ýuka, galyň däl. Şol gün bar adam diýen ýaly gyş eşigini aýryp, ýeňil-ýelpaý geýindi (“Edebiýat we sungat”). ýeňiş I, iş ady. Ýeňmek ýagdaýy. \n\n\n ÝEŇIŞ II, at. 1. Uruşda, söweşde gazanylan üstünlik. 2. Işde, durmuşda gazanylýan üstünlik. 3. Oglana dakylýan at. \n\t‣ Ýeňiş düşüm dil b. kimi?, nämäni?, niräni? diýen soraglara jogap bolup hem-de geçirýän işliklere baglanyp, -y, -i; -ny,-ni düşüm gosulmasyny kabul edip gelýän sözleriň şekili. ýeňişdirmek işl. Bir ýan ujundan ýeňip çykmak. ýeňişli syp. Ýeňiş bilen gutaran, ýeňiş gazanylan, üstünlikli. Ýeňişli günleriň dabarasy. ýeňişmek işl. Ýeňmäge kömek bermek. Ol söweşde bize duşmany ýeňşen bolmady, özümiz ýeňdik. ýeňiýoluk at, gepl.d. Ýetde-gütde güzeran görýän, garyp-pukara, ýoksul, garyp-gasar. ýeňlaýak hal. gepl.d. Tiz gopýan, çalasyn. Ýeňlaýak oglan. ýeňleme I, iş ady. Ýeňlemek ýagdaýy. Onuň ökjesiniň ýeňlemesiniň sebäbi belli boldy. \n\n\n ÝEŇLEME II, iş ady. Ýeň oturtma. ýeňlemek I, işl. 1. Agramy kemelmek, agramy azalmak. Yzygiderli maşk edelim bäri, üç kilo ýeňläpdirin. 2. Aňsatlaşmak, ýeňilleşmek. Maşyn köpeleli bäri ...işlerem ýeňledi (B. Japarow). 3. Gowulaşmak, oňatlaşmak. Ýagdaýlarymyz ýeňledi. 4. Azalmak, gutaryp barmak. Gyrkym nädýä, ýeňleýärmi? (B. Kerbabaýew). 5. göç.m. Akyly çaşmak, üýtgemek. Soňky wagtlarda onuň gürrüňi birhili ýeňlän adamyň gürrüňine meňzäp başlady.6. göç.m. Ynjalmak, köşeşmek, rahatlanmak, ýüregiň düşüşmek. Ol Myrady görüp gaýdanda ýeňlän ýaly, ruhy göterilen ýaly bolup gaýdardy (B. Seýtäkow). 7. göç.m. Çalt gopmak, çalasyn hereket etmek; ruhuň göterilmek, dogumlanmak, ruhlanmak. Onuň güýji artan ýaly, bedeni ýeňlän ýaly boldy. \n\n\n ÝEŇLEMEK II, işl. Penjege, köýnege we ş.m. ýeň oturtmak. ýeňlemeklik iş ady. Ýeňlemek ýagdaýy. ýeňlenibermek [ýeňlenivermek], işl. Ýeňlenmäge başlamak. Ogluny parahat diňläp oturan ýaşuly gürrüň gutararyna mähetdel donuny ýeňleniberdi. ýeňleniş iş ady. Ýeňlenmek ýagdaýy. ýeňlenme iş ady. Ýeňlenmek ýagdaýy. ýeňlenmek işl. Eşigiň ýeňine goluňy sokup geýmek. ýeňlenmeklik iş ady. Ýeňlenmek ýagdaýy (Ýeňlenmek II işligi boýunça). ýeňles syp. 1. Agramy birneme ýeňil, ýeňil gelýän. Ýeňles çekim. 2. göç.m. Ýeňilkellelik edýän, salykatsyz, agramly däl. ýeňleslik at. Ýeňilkellelik, agras dällik, salyhatsyzlyk. Indi ol ýeňlesligini goýdy. ýeňlesräk [ýeňlesirä:k], syp. Birneme ýeňles, az-kem ýeňles. Ilki tanyş bolanymyzda, ol maňa ýelňesräk ýaly göründi (H. Garabaýew). ýeňleşmek işl. 1. Agramy kem-kemden azalmak. Kakaşan etiň agramy birneme ýeňleşipdir. 2. göç.m. Aňsatlaşmak, ýeňilleşmek. Indi gözüň- ýüzüňi dolduryp tozaýan kirşen-de ýatyp, dem almak birneme ýeňleşipdi (B. Gurbanow). 3. göç.m. Gowulaşmak, oňatlaşmak. Gün-güzeranyň ýenleşmek. ýeňletdirmek işl., ser. Ýeňletmek. ýeňletmek işl. 1. Agramyny kemeltmek, agramyny azaltmak. Jemagat, ýüküňizi ýeňlediň, horjundan özge goş-golamyňyzy taşlaň! (G. Kulyýew). 2. Aňsatlaşdyrmak, ýeňilleşdirmek. Saňa şerti biraz ýeňledeli. 3. göç.m. Ruhlandyrmak, dogumlandyrmak. 4. göç.m. Gowulandyrmak, oňatlandyrmak. Em nähoşuň ýagdaýyny biraz ýeňletdi. 5. göç.m. Azaltmak, gowşatmak, peseltmek. Günäsini ýeňletmek. ýeňleýiş iş ady. Ýeňlemek ýagdaýy. ýeňlik at.1. Çörek bişirilende, tamdyryň howrundan, gyzgynyndan goranmak üçin gola geýilýän ýeň şekilli galyň golluk. Dessegül tamdyryň başynda otyr, Golunda ýeňligi, bişirýär petir (M. Seýidow). 2.syp. Geýimiň ýeňi üçin biçilen ýa-da niýetlenen (mata). Ýeňlik mata. ýeňme iş ady. Ýeňmek ýagdaýy. ýeňmek işl.1. Uruşda, söweşde üstün çykmak, basmak. Olaryň sähelçe işi uruşda ýeňmegimize uly goşant bolar (B. Seýtäkow). 2. Bir zat ugrundaky göreşde, işde üstünlik gazanmak. 3. Ýaryşda, göreşde, oýunda garşydaşyňdan üstün çykmak. Ýaryşda meýdança eýeleri ýeňdiler. ýeňmeklik iş ady. Ýeňmek ýagdaýy. ýeňmezlik işl. Ýeňip bilmezlik. Pälwan öz ýanyndan garşydaşyny ýeňmezlik mümkin däl hasap etdi. ýeňňe at. 1. Özüňden uly doganyň aýalyna bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz, gelneje. Ýapynjasyz ýaş ýigit, Buýup dur-la, ýeňňe jan (Halk döredijiliginden). Ýeňňesi bolsa bulara nahar äberip, hemişekisi ýaly çagalary bilen öz otagyna girdi (A. Gowşudow). 2. Özüňden ýaşy uly aýala ýüzlenilip aýdylýan söz. Ýeňňe, alma näçeden? 3. Öýlenýän ýigidiň, çykýan gyzyň gelnejesiniň toýdaky wezipesini aňladýan söz. Gyzyň ýeňňeleri bilen ýigidiň ýeňňeleri aýdyşyk aýdyşdylar. ýeňsapy at. Aýal donunyň, çabydynyň, köýneginiň ýeňiniň ujuna urulýan üýtgeşik mata. Hyşy-wyşyň özi hakda, Gidýänini duýan gelin, Keşdelenen ýeňsapyly, Gyzyl mahmal geýen gelin (K. Gurbannepesow). ýeňsapylyk syp. Ýeňsapy üçin niýetlenen. Ýeňsapylyk mata. ýeňse at. 1. Kelläniň yz, arka tarapy.Utulan ýeňsesini gaşar (Nakyl). 2. Bir zadyň arka, art tarapy. Aýlaryň şatlygyna bilbil heň etdi, Şol wagt ýeňseden bir göwre ýetdi (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ýeňse (ýeňsäni) bermek yza çekilmek, tesmek, gaçmak. Ýeňse damaryň gatamak gaharyň gelmek, erbet görmek. Ýeňse damaryňdan tutulmak ser. Ýeňse damaryň gatamak. Ýeňsesi ýapylmak durmuşa çykarylmak. Ýeňsäňden tutulmak ser. Ýeňse damaryň gatamak. Ýeňsäňi gaşamak 1) pikirlenmek, oýlanmak. Ol ýeňsesini gaşap, ýarymgöwün halda howla girdi.2) müýnli bolmak. Ol egnini gysyp, ýeňsesini gaşamaga durdy. Ýeňsäňi görkezmek gitmek, gaçmak. Nurjahan ýaly gudaçylyga geläýse-de, tizräk ýeňsäňi görkez diýjek (B. Kerbabaýew). Ýeňsäňi el ýaly etmek ser. Ýeňsäňi görkezmek. Işleýşiňiz şu bolsa, ussa agalar, ýeňsäňizi el ýaly ediberiň! (B. Gulow). Ýeňsäňi tüňňertmek närazylyk bildirmek, öýkelemek. Ol ýeňsesini tüňňertdi, öýkeledi... (B. Kerbabaýew). ýeňseki syp. Ýeňse tarapdaky, yz tarapdaky, art tarapdaky. Ýeňseki uly ýoldan hatar bolup gelýän kerwen obanyň içine ala-zenzele salyp gelýärdi (B. Gulow). ýeňselik at. 1. Gelin-gyzlaryň ýeňsesine dakylýan şelpeli, gyzyl çaýylan kümüş şaýy. Gyzyň ýeňseligi örän owadandy. 2. Kellekiniň malyň gulaklarynyň syrtyndan aýlanyp geçýän gaýşy. Uýanyň ýeňseligi üzülipdir. ýeňsikçi at. Agzyny dolduryp öwnüp, diýen sözüniň yzynda durup bilmeýän, sözüniň eýesi däl adam. Ýeňsikçiňki ýeke gün, ýetip barsa, ýedi gün (Nakyl). ýeňsiz at.Ýeňsiz, etegi guşaklyga ýetip duran daşky eşik, golsuz, golsuzja. ýepbeklemek işl. 1. El bilen yzygiderli ýuwaşjadan tapbatlamak, tapbyldatmak. Ejesi çagany ýepbekläp uklatdy. 2. Bir zadyň üstüni, ýüzüni urup tekizlemek, düzlemek. Palçygy ýepbeklemek. 3. Tokga zady ýasy hala getirmek. Palçyk ýepbeklemek. 4. göç.m. Birini urmak, ýençmek. 5. göç.m. Tankyt etmek, berk tankytlamak, söz bilen urmak. ýepbeklenmek işl. 1. El bilen ýuwaşjadan yzygiderli tapbyldadylmak. Ýepbeklenen çaga derrew uka gitdi. 2. göç.m. Tankyt edilmek. ýepbekleşdirmek işl. Bir ýan ujundan yzly-yzyna ýepbekläp çykmak. ýepbekleşmek işl. Ýepbeklemäge kömek bermek. Jahan tamdyryň ýanynda oturyp, palçyk ýepbekleşýärdi. ýepbekletdirmek işl., ser. Ýepbekletmek. ýepbekletmek işl. Ýepbeklemek işini başga birine etdirmek. Çagany ýepbekledip uklatmak. Oturyljak ýeriň gumuny tekizledip ýepbekletmek. ýepberilmek işl. Ýepberip oturmak, kibtiňi gysyp, ýygrylyp oturmak. Bar, Gurban, ýepberilip oturma-da, seret, gelýärmi? (A. Durdyýew). ýepberişmek işl. Ýerli-ýerden ýepbermek. Beýle ýepberişip otyrsyňyz! Turuň-da, işli-işiňize ugraň!. ýepbermek işl. Büküdip oturmak, büküdip ýatmak. Tur, ýepberip ýatma, ýatan öküze iým ýokdur. ýepbeşdirmek işl. Urup, basyp maşşartmak, ýapbaşdyrmak, ýemşertmek. ýepbeşik syp. Urlup ýa-da bir zada degip, basylyp epilen, ýemşik. Ekinçi ýepbeşik galaýy gutulary bir sime düzüp, şakyrdyk ýasady. ýepbeşmek işl.1. Urlup, gysylyp, basylyp ýa- da bir zada degip maşşarmak, epilmek, ýapbaşmak. Begenç ýerinden galanda, pagtaly ganaryň, hakykatdan-da, ýepbeşip gidenini gördi (B. Kerbabaýew). 2. ser. Ýepberilmek. ýepelek at. Däneliler maşgalasyna degişli bolup, boýy 20-30 sm. ýetýän ot (ol bogun-bogun baldakly, insizje uzyn ýaprakly, gül toplumy sübse görnüşli, başjagazlary köp däneli, ujy gylçykly ösümlikdir). ýepilmek işl. Urlup, gysylyp, basylyp ýemşermek. Kündügiň bir böwri içine ýepilipdir. ýepme iş ady. Ýepmek ýagdaýy. ýepmek işl., gepl.d. Urup, gysyp, basyp ýa-da bir zada degrip ýemşertmek. ýepmeklik iş ady. Ýepmek ýagdaýy. ýep-ýeňil syp. Örän ýeňil, gaty ýeňil. ýep-ýeňles syp. Örän ýeňles, gaty ýeňles. Be, ol ýep-ýeňles eken-aý! ýer at. 1. Öz okunyň we Günüň daşynda aýlanýan älem jisimi. 2. Suwly giňişliklerden galan uly giňişlik. 3. Topragyň üstki gatlagy. Atlar aýaklary bilen ýer peşediler (B. Kerbabaýew). 4. Ýurt, ülke, döwlet, mekan. 5. Biriniň garamagynda, ygtyýarynda peýdalanylýan mellek. Men öz ýerimden ýylda üç hasyl alýaryn. 6. Tomaşa jaýlarynda, otluda we ş.m. oturar ýaly orun. Oturanlar ykjamlanyşyp, oňa ýer berdiler (B. Seýtäkow). 7. Bir zady goýmak, ýerleşdirmek üçin jaý. Özleriniň ulaglaryna ýoldan sowulmaga ýer gözleýärler (A.Gowşudow). 8. Ýatmak üçin ýorgan-düşek ýazylan orun. Gelsem, ejem telärde ýer salypdyr (“Edebiýat we sungat”). 9. Gulluk wezipesi, kär, orun. Ol gowy ýerde işleýärdi. 10. göç.m. Wagt, pursat, mahal. Han küýli janyny emgemeli ýerinde tapylmaýardy (A. Durdyýew). 11. göç.m. Bir zadyň galdyran, ýetiren şikesiniň yzy. Elimiň ýanan ýeri agaryp dur.12. göç.m. Ýaryşlarda gazanylýan, eýelenýän orun. Ýaryşda biziň oýunçylarymyz birinji ýeri eýeledi. 13. göç.m. Nesil, maşgala. Ol gyz gowy ýeriň maşgalasy eken. 14. Ýaşaýyş-durmuş, hojalyk aýratynlyklary bilen tapawutlanýan ilatly nokatlar. Oba ýeri. Şäher ýeri. \n\t‣ Ýer açmak ekilmän ýatan ýeri tekizläp, düzläp, ekmäge ýaramly etmek. Ýer açmagam, öňki ýerleriň hasyllylygyny ýokarlandyrmagam bolar. Ýer – ala, ýurt – ala her bir ýeriň öz aýratynlygy bolýar. Ýer almak makul görülmek, aýdan-diýeniň ýer tutmak, sana geçmek, makul bilinmek. Ýer asty bilen gizlin, ýaşyryn, ogryn. Ýerden alyp, ýere salmak (sokmak) örän erbet käýemek, berk utandyrmak, ýazgarmak. Ýer bagyrtlap aglamak bagryny ýere berip, gussa çekip aglamak. Ýalňyz oglunyň uruşda öldi habary gelen ene ýer bagyrtlap aglady. Ýer bilen ýegsan etmek ýok etmek, bolmadyk ýaly etmek, düp-düz, tep-tekiz etmek. Ýer çalmak 1) sesýetim öňden gidip, göçüň gitmeli ugruny kesgitläp gitmek. 2) öňünden ýurt tutuljak ýeri bellemek. Ýere bakmak 1) sustuň basylmak, utanmak, çekinmek. Ol ýigit gireninden Gülälek utanjaň ýaşlyk joşgunynyň zarbyndan çym gyzyl bolup, barmagyny dişläp, ýere bakyp durdy (H. Ysmaýylow). 2) gaýgy-gama batmak, gaýgylanmak, oý-pikire çümmek, oýlanmak. Ýer depip oturmak aýdylana, diýlene gulak asmazlyk, öz diýeniňi etmeklik, razylaşmazlyk. Näme bolsam, şu ýerde boljak diýip, ýer depip otyr (B. Seýtäkow). Ýer diňlemek ýatmak, uklamak. Ýer dyrmamak (dörjelemek) belli bir netijä gelip bilmän, pikirlenip oturmak, çykgynsyz ýagdaýa düşmek. Ýüzüni aşak salyp, ýer dyrmansoň, ýuwaşja seslendi (B. Kerbabaýew). Oragy bilen ýeri dyrmamaga oturdy (“Edebiýat we sungat”). Ýere girmek 1) ýitirim bolmak, gizlenmek. Ol indi ýere girseň, gulagyňdan çekip çykarar, asmana uçsaň, aýagyňdan çekip düşürer (B. Seýtäkow). 2) gaty utanmak, uýalmak. Utanjymdan ýaňa ýere girdim. Ýere-göge sygmazlyk zady, baýlygy gaty köp bolmak. Onuň zady ýere-göge syganok. Ýere gurt düşen ýaly çendenaşa köp, örän köp, mygyldy, örän köp adamly. Iki-ýana gatnaşýan adamlar ýere gurt düşen ýaly bolup görünýärdi (A. Durdyýew). Ýere siňip barmak keselçilik ýa-da ruhy dartgynlylyk zerarly gaty horlanyp, ysgyn-deramaty gitmek. Özüme näme bolýanyny-ha bilemok weli, ýöne ýere siňip barýan, ýerden galasym gelenok. Ýere sokmak 1) ýok etmek, öldürmek. 2) gaty käýemek, näletlemek, ýazgarmak. Ýer etmek ýerine barmak. Gapy gaty jebis ýapylanok diýip alada etme, basym ýer eder. Ýere ýazylmak bat bilen ýykylmak. Ol ylgap gelşine aýagy bir zada büdräp, ýere ýazylyp gitdi. Ýer garbamak ýere ýüzin ýykylmak, ýere serilmek. Ýer gaty-da, gök yrak hiç zatdan dalda bolmazlyk, öz günüňi özüň görmeklik. Ýer hopmak ýer ýuwutmak, ýitirim bolmak, ýok bolup gitmek. Ýeri gelmek aýny pursaty bolmak, amatly wagty gelmek, mümkinçilik döremek, çemesine düşmek. Ýerinden gelme "bolşy boluş däl, bolşuny diýip-aýdar ýaly däl" manysyndaky anlatma. Olam-a tüýs ýerinden gelme eken-ow, aga gara, gara ak diýip bilýän şeýle adama heniz duş gelmändim. Ýerine düşmek jaýyna düşmek, garaşylandan-da gowy bolmak. Şol söz ýerine düşen eken. Ýerine salmak amatly wagt aňtamak; öwezini ödemek. Ýerine ýetirmek 1) etmeli işi etmek. 2) has gowy edip amal etmek. Ýerini tapmak özünde bar puly harçlamak, başga zadyny özi ulanmak ýa-da birine berip ýok etmek. Eline pul düşdügi, nädýänini bilmersiň, derrew ýerini tapýar. Ýerini tutmak biriniň işini dowam etdirmek, özüňden öňkiniň göreldesine eýermek, biriniň öwezini, ornuny tutup bilmek. Ýeri gelende öz wagtynda, jaýynda, amatly pursatynda. Ýerini üýtgetmek bir örüden başga ýere geçirmek. Ýeriň- gögüň diregi hemme zadyň esasy, iliň bar daýanjy, ýeke-täk göz dikilýän hemaýatçy. Ýeriň pesi bilen assyrynlyk bilen, ýuwaşlyk bilen, ogrynça. Ýeriň tanapyny külterlemek (dartmak) çalt ýöremek, gaty gitmek. Gyrat ýeriň tanapyny külterleýär (“Görogly”). Ýeriň teýinde (aşagynda) ýylan gäwüşese-de bilmek her bir gizlin, ýaşyryn zatlardan hem habardar bolmak, her bir zatdan habarly bolmak. Ýeriňi üýtgetmek başga ýere göçmek. Ýeriň ol ujy örän daş ýer. Seniň öýüň ýeriň ol ujunda eken. Ýeriň ýüzi 1) ýeriň üsti; ýeriň üstki gatlagy. 2) gaty köp adam, hemme kişi. Toýda şeýle bir adam köp eken, ýeriň ýüzi süýşup gelipdir diýdirýär. Ýer sermäp galmak boş galmak. Ýersiz ýere hiç hili sebäp bolmazdan, biderek, geregi bolmasa-da, zerurlyk ýok ýagdaýynda. Ýersiz ýere iki baka alakjamak. Ýer urup, ýerde galan hossarsyz; elinde maly, emlägi galmadyk, garyp, pukara, ýarlykly garyp. Ýerden ýeke çykan hiç hossary, garyndaşy ýok adam, hossarsyz. Ýerden ýörär ýöräp bilýän bar kişi, bary, uly-kiçi hemmesi. Ýer ýaly ýuwaş, gep-gürrüň bilen işi ýok.Ýer ýaly ýigit. Ýer ýarylmady, men girmedim bir zat üçin gaty utanylanda aýdylýar, utanjyňdan ýaňa girere deşik tapmazlyk, masgara bolmaklyk. Ýer ýumruklamak bütinleýin närazy bolup, garşylyk bildirmek. Ýer ýuwudan (çeken) ýaly bolmak zym-zyýat bolmak, ýitirim bolmak, gürüm-jürüm bolmak. Ýer ýüzi 1) ýer togalagynyň ähli ýeri. Gadymy türkmen taryhynyň tebigatyndan we zähmetsöýer halkynyň aýratyn zehininden kemala gelen ahalteke bedewi özüniň gany bilen ähli münülýän atlaryň görnüşlerini yzda galdyryp, ýer ýüzüniň atçylyk sungatyny öz yzyna düşürip alyp gitmegiň hötdesinden geldi (Gurbanguly Berdimuhamedow. Ahalteke bedewi – biziň buýsanjymyz we şöhratymyz, 3 s.). Ýer ýykyp gözlemek (agtarmak) jan edip gözlemek, tapjak bolup barylmadyk ýer galmazlyk. Ony köçeme-köçe ýer ýykyp gözlediler (“Görogly”). ýeralma at. ösüml. Togalak kösükleri iýilýän gök ekin we şol gök ekiniň özi, kartoşka. Onuň suwunyň ýüzünde çüýrük ýeralmanyň gabyklary gaýýardy (A. Gowşudow). ýerasty [ýerassy], syp. Ýeriň aşagynda ýerleşen, ýeriň aşagyndaky. Ýerasty suwlar. Ýerasty baýlyklar. ýerbe-ýer [ýerve-ýer], hal. Öz ýerinde, ýerli- ýerinde, jaýba-jaý, tertipli. Men öz işlerimi ýerbe-ýer etdim. ýerbe-ýerlik [ýerve-ýerlik], at. Ýerbe-ýer ýagdaýda bolmak. Tekjede goýlan kitaplaryň ýerbe- ýerligi göwnüňi göterýärdi. ýerbiti [ýerviti]: ýerbiti ýaly örän kiçi, has kiçijik. ýerçi syp, gepl.d. Bolýan ýerine, gatnaýan ýoluna belet (mal hakynda). Düýämiz bar-a, gaty ýerçi ekeni, obadan çykdym weli, göni alyp geläýdi (“Edebiýat we sungat”). ýerçilim at. Bir ujuna temmäki guýup, beýleki tarapyndan sormak üçin palçykdan lüle görnüşinde ýasalýan ýasy çilim. Ýerçilim ýan ýoldaşy, ýanynda bir çakmak bolar (Kemine) \n\t‣Ýerçilim ýaly kiçi göwreli, gabarasy kiçijik. Ýerçilim ýaly bolup, onuň ile göwni ýetenok. ýerçörek [ýerçörök] at. Gora gömlüp bişirilýän çörek. Durdy çopan ýerçörek bişirmäge girişdi (A. Gowşudow). ýerdemir at. Ýer sürmek üçin azalyň kündesiniň ujuna geýdirilýän demir. Onuň aşak ýanynda, ýerde iki sany posly ýerdemri ýatyr, başga- da çägä bulaşyp ýatan demir bölekleri kändi (A. Gowşudow). ýerdeşik at. Jaýyň düýbünde howa çykar ýaly goýulýan deşik. ýerdöle [ýerdölö] at. Mal saklamak ýa-da odur-budur goýmak üçin ýerden gazylyp, üsti basyrylýan döle. Ekinçilermi, orakçylarmy, kimem bolsa, şol ýerde birtopar ýerdöle gazyp taşlap gidipdirler (A. Gowşudow). ýeri ugrukd. s. Ýüzlenilende "hany, göreli" manysynda ulanylýan söz. Ýeri, oglum, bu gün näme getirdiň! ýerine köm.s. Deregine, ornuna, öwezine. Ýoldaşyň ýerine işlemek. \n\t‣ Ýerine ýetirmek 1) berjaý etmek, amala aşyrmak, iş ýüzüne geçirmek. 2) saz çalmak, aýdym aýtmak. Aýdymy ýerine ýetirmek. Sazy ýerine ýetirmek. 3) işi bolmalysy ýaly derejede etmek. Palawy ýerine ýetirip iýdiler. ýerki : ýerki dodak ýalanyp-ýalanyp eti çykan ýaraly dodak, ýalama dodak. ýerküme [ýerkümö], at. Ýaşamak üçin ýerden gazylyp edilýän küme. ýerleme iş ady. Ýerlemek ýagdaýy. ýerlemek I, işl. Täze ýerde ýaşamaga öwrenişmek, uýgunlaşmak. Biziň obamyzda seniň ýerlejegiňe men şübhelenemok. \n\n\n ÝERLEMEK II, işl. Ýeri gyratlap uçmak, ýere golaý uçmak. Gyrgy ýerläp uçýardy. \n\n\n ÝERLEMEK III, işl. Harydy satyp bolmak, ýerleşdirmek. Harytlarymy ýerläp bildim. \n\n\n ÝERLEMEK IV işl. Ýere bermek, jaýlamak (merhum hakynda). \n\n\n ÝERLEMEK V, işl. Durmuşa çykarmak. Altyn ýaly gyzym bolsa, her wagt hem ýerläp bilerin (“Edebiýat we sungat”). ýerleşdirmek I, işl. Harytlary satyp bolmak; gowşurmaly ýerlerine gowşuryp çykmak. \n\n\n ÝERLEŞDIRMEK II, işl. Aradan çykany jaýlamak. \n\n\n ÝERLEŞDIRMEK III, işl. 1. Durmuşa çykarmak. Onuň gyzy akyllydy. Ýöne ol kemsiz ýetişipdir-dä. Ony ýerleşdirmeli boljak-da (R. Allanazarow). 2. Birini işe salmak. \n\n\n ÝERLEŞDIRMEK IV, işl. 1. Adamlary, kärhanalary we ş.m. belli bir ýerde ornaşdyrmak, mekan tutdurmak. 2. Ýerbe-ýer goýmak, sygdyrmak. Ony jaýa ýerleşdirdim. 3. Orun bermek. Gazetde şahyryň iki goşgusy ýerleşdiripdirler. ýerleşikli syp.1. Gowy ýerleşdirilip goýlan, jaýba-jaý, tagaşykly. 2. Ornaşykly, jaýly. Öýüň içindäki zatlaryň goýluşy örän ýerleşikli. Ýerleşikli oturmak. ýerleşmek I, işl. Täze ýere öwrenişmek. \n\n\n ÝERLEŞMEK II, işl. Harydy satmaga kömekleşmek. \n\n\n ÝERLEŞMEK III, işl. Aradan çykany depin etmäge gatnaşmak, bilelikde depin etmek. \n\n\n ÝERLEŞMEK IV, işl. Gyzy durmuşa çykarmaga ýardam etmek. \n\n\n ÝERLEŞMEK V, işl. 1. Bir ýerde mesgen tutmak, orun tutmak. Dermanhana şu ýerde ýerleşýär. 2. Sygmak, ornaşmak, jaýlaşmak. Myhmanhanamyza segsen adam ýerleşýär. 3. Işe, okuwa girmek, kabul edilmek. Işe ýerleşmek. Okuwa ýerleşmek. ýerletmek I, işl. 1. Ýerlemegini üpjün etmek. 2. Ýerlemäge mümkinçilik bermek. \n\n\n ÝERLETMEK II, işl. Harydy başga birine satdyrmak. \n\n\n ÝERLETMEK III,işl. Aradan çykany jaýlatmak. ýerli syp. 1. Ekin ekmäge ýeri bar bolan. Ýerli adam özüni eklär. 2. Belli bir ýere, sebite mahsus bolan, degişli bolan. Ýerli däp. Ýerli gepleşik. 3. Ozaldan şol bir ýerde, sebitde ýaşap ýören, önüp- ösen. Ýerli halk. \n\t‣ Ýerli wagt gije-gündiziň belli bir ýerde kabul edilen wagt hasaby. Ýerli wagt bilen sagat on ikide Watana uçduk. ýerlik at. 1. Mata, haly dokar ýaly we ş.m. üçin erişlik, argaçlyk sapak, ýüp, ýüplük. Ýerligiň bolsa, dokmany ýüwürdäýmeli ekeniň-dä. 2. Ata- babasynyň ýaşan ýeri, ýurdy. ýerlikli syp.1. Öz ýerinde, jaý ýerinde, öz wagtynda. Iş wagtyndan ýerlikli peýdalanmak. 2. Degerli, esasly. Meniň pikirimçe, munuň birnäçe ýerlikli sebäpleri bar (“Edebiýat we sungat”). 3. Gowy häsiýetli, parahat (adam hakynda). Özi ýerlikli adam eken. ýerliklilik at. Ýerlikli bolmaklyk. Berlen jogabyň ýerlikliligini hemmeler makullady. ýerliksiz syp. Ýerlikli bolmadyk. Ýerliksiz sorag. ýerliksizlik at. Ýerlikli dällik, ýerliksiz bolmaklyk. ýerli-ýerden hal. Hemme ýerden, dumly- duşdan, her kim bir ýandan, töwerek-daşdan. ýerli-ýerinde [ýerli-ýerinne], hal., ser. Ýerbe-ýer. Çopanlaryň oýluklary, tüňçe-käseleri, goş-golamlary ýerli-ýerinde rejeli durdy (B. Seýtäkow). ýerli-suwlulyk [ýerli-suwluluk], at. Ýeri- suwy barlyk, ýer we suw bilen üpjün edilen ýagdaýda bolmaklyk. Ýerli-suwlulyk bu hojalygy galkyndyrdy. ýerli-suwly syp. Ýeri-suwy bar bolan, ýer hem-de suw bilen üpjün edilen. ýersiz syp. 1. Ekin ýeri bolmadyk, ýerden mahrum. 2. Ýeri belli bolmadyk, görkezilmedik, orunsyz. Hiý-de, bileti ýersiz satyp bormy?! 3. göç.m. ser. Ýerliksiz. Ýersiz gaharyň gowulygyň üstünden eltmeýänini saňa men öwretmelimi näme? (B. Kerbabaýew). ýersizlik at. 1. Ekin ýeri bolmazlyk, ýerden mahrumlyk. 2. Bellenen orny bolmazlyk, orunsyzlyk. ýersiz-suwsuz syp. Ýeri-suwy bolmadyk, ýerden-suwdan mahrum. ýersiz-suwsuzlyk [ýersis-suwsuzluk] II, at. Ýeriň-suwuň bolmazlyk, ýerden-suwdan mahrumlyk. ýersiz-ýere hal. Nähak, biderek ýere, sebäpsiz, hiç hili esassyz (ser. Ýersiz ýere). ýer-suw at.1. Ýer we suw. Ata-baba ýer-suw arzuwyny edip, bagryny paralan daýhan bu gün mülk eýesi boldy. 2. syp. Ýere we suwa degişli. Ýer-suw paýlanyşygy. ýertudana [ýertu:dono] at. ösüml. Ekilýän otjumak ösümlik we onuň gyzyl tudana meňzeş miwesi. ýer-ýesir [ýer-ýesi:r], hal. Yzanda-çuwan, kynçylykly, horlukly (ýagdaý). Ulagsyzlar ýer-ýesir gol tutuşyp ýola düşdüler (B. Kerbabaýew). ýerzemin [ýerzemi:n], at. 1. Köplenç, jaýyň aşagyndan gazylyp edilýän jaý. 2. gepl.d. Tussag saklanýan jaý, zyndan. ýeser syp. 1. Özüne çekiji, täsirli. Mätäji diýr, aldy huşum, Ýeser gara zülpüň seniň (Mätäji). 2. göç.m. Mekir, hilegär, köpbilmiş. Ýeseriň ýedi ýere kössi ýeter (Nakyl). 3. göç.m. Etjegi içinde, ýeserlik edýän (ser. Ýeserlik dogumly, ýaman (ser. Ýaman 3). Mürzeweliň aty ýeser, gamçylasaň gaýra teser (Halk döredijiliginden). Ýeser adam. \n\t‣ Ýeser ýerde gaý tutmak (turmak) garaşylmaýan, islenmeýän wagtda päsgelçilik ýüze çykmak. ýeserje syp. Ýeser häsiýetlije. (ser. Ýeser 3). Ýeserje oglan. ýeserlenmek işl. 1. Dogumlanmak, başarnykly bolmak. 2. göç.m. Mekirligiň, hilegärligiň artmak, köpbilmişlik edip başlamak. ýeserlik at. 1. Başarnyklylyk, dogumlylyk. Bu işde batyrlyk, gaýduwsyzlyk, edermenlik, çydamlylyk, ýeserlik hem başarjaňlyk – hemmesi hem birden gerekdir (A. Gowşudow). 2. göç.m. Mekirlik, hilegärlik. Olar örän ýeserlik bilen iş görenleri üçin, nireden, kimden ýeteni mälim bolmandyr (B. Kerbabaýew). ýesersireme iş ady. Ýesersiremek ýagdaýy. ýesersiremek işl. Ýeser bolan bolmak, özüňi ýeser görkezjek bolmak. ýesir [ýesi:r], at. 1. Uruşda duşmanyň eline düşen adam, bendi. 2. göç.m. Bir zadyň höwesgäri, ölemen hyrydary, aşygy. Däl men entek hiç bir gyzyň ýesiri (B. Hudaýnazarow). 3. göç.m. Enesiz galan. Atasyz – ýetim, enesiz – ýesir (Nakyl). 4. gepl.d. Naçar, aýal-gyz. Kakajan, öz ýesiriňe rehimiň gelsin. \n\t‣ Ýesir etmek 1) bendi etmek, tutup mejbury suratda alyp gitmek. 2) bir zadyň sergezdany etmek, aşygy etmek. Men hünäri bilen bizi ýesir eden şol sazanda hakda gürrüň gozgadym (“Edebiýat we sungat”). Ýesiri bolmak bir zadyň aşygy bolmak, sergezdany bolmak, höwesgäri bolmak. ýesirçilik [ýesi:rçilik], ser. Ýesirlik. ýesirlik [ýesi:rlik], at. 1. Ýesir bolmaklyk, bendilik, ýesiriň hal-ýagdaýy. 2. göç.m. Bir zada höwes edijilik, hyrydarlyk, bir zada aşyklyk. Söýgi ýesirligine düşen jahyl-juwanlar üçin Gürgeniň kenary duşuşyk jaýydy, tapyşyk meýdanydy (G. Kulyýew). ýetde-gütde [ýetde-ğütdö], syp. Ýeter- ýetmez (gün-güzeran hakynda). ýetde-gütdelik [ýetde-ğütdölük], at. Ýetde-gütde ýagdaýda güzeran görmeklik. ýetdik : ýetdik hak (paý) paýlanyşykda, bölünişikde ýetýän, düşýän hak, paý. ýetdirmek işl. 1. Ýaryşda, ylgawda yzyndan ýeter ýaly etmek, ýetmegine mümkinçilik bermek. Men nädip yzymdan ýetdirenimi bilmändirin. 2. göç.m. Garyp düşmek, lüt galmak, güzeran görmegiň kynlaşmak. 3.göç.m. Garrylyk zerarly kuwwatdan düşmek, lagşamak. 4. göç.m. Miýesser bolmak, duçar bolmak, başartmak. Men özüme ýazyjy bilen gürrüňdeş bolmagyň ýetdirenine begenip, depäm göge diredi (B. Gulow). ýetelikli syp.Ýeter ýaly, ýetmän durmaz ýaly (nahar hakynda). Ýetelikli bolar ýaly, palawy köpräk ataryň, myhman köp çagyrylandyr. ýeteňkirlemek işl. Ýetip barmak, ýetibermek. Olaryň yzyndan ýeteňkirläberenimizde, maşynymyzyň benzini gutaryp galdy (A. Nazarow). ýeterlik syp. 1. Talaby, islegi kanagatlandyryp biljek, gerek bolan mukdardaky, kanagatlanarlyk. 2. göç.m. Bes, bolýar, ýetik. ýeterlikli syp. Ýeterlik mukdarda bolan, talaby kanagatlandyryp bilýän, kanagatlanarlykly. Ýeterlikli sowatly adamlar örän köpdür. ýeterliksiz syp. Ýeterlik bolmadyk, ýeterlik däl. ýeter-ýetmez syp. 1. Çala ýetýän, zordan ýetýän. Ýüpümiz ýeter-ýetmez boldy. 2. Çala ýeter ýaly, zordan ýeter ýaly. Gyz bir almany Temmeliň eli ýeter-ýetmez ýerde goýupdyr (“Türkmen halk ertekileri”). 3. Az mukdarly, azlyk edýän, ýetjegi- ýetmejegi näbelli. Halylyk ýüpümiz ýeter-ýetmez boldy. 4. göç.m. Bolar-bolmaz, bolgusyz, ugursyz, bihepbe. Her ýeter-ýetmeze ynanyp bolmaz. ýeter-ýetmezlik at. Bolelin dällik, ýeterlik bolmadyk, gyltyz kakmaklyk, gytçylyk. ýetesi syp.1. Özüne ýeterlik; özüne mahsus bolan. Elbetde, bu zatlaryň özüne ýetesi sebäbi bardyr (O. Gadamow). 2. Ol derejä ýetjek, ýetip biljek (iň bir islenilýän zat hakynda gürrüň edilende aýdylýar). Dostlar bilen başymyzy jemläp, sähra ýere çyksak, dynç alsak, ýaz ýagşam aram-aram ýagyp dursa… Şeýle bolaýsa, oňa ýetesi näme bolup biler? ýeteşikli syp. Ähli etmeli işlerini etmäge ýetişýän (köplenç, aýal maşgalalar hakynda). Dursunyň gelni gaty ýeteşikli maşgala, hem işine gidýär, hem öýüň hysyrdysyna ýetişýär. ýetginjek at, Ýaňy ýetişip barýan 10-15 ýaşly oglan, heniz ýigit çykmadyk oglan. ýetginjeklik at.Ýetginjek bolmaklyk, ýetginjek ýaşlarynda bolmaklyk, ýetginjegiň ýagdaýy. ýetik syp. 1. Bir zat hakynda habary bolan, anygyna ýeten, belet, habarly. 2. ser. Ýeterlik. Onsuz-da olaryň dertleri özlerine ýetikdir (B. Kerbabaýew). 3. Aýy-güni dolan, bolmaly wagty gelen (çaga hakynda). Ýetik dogan çaga sagdyn ösýär. 4. Köp, bol, ýeterlik. ýetiklik at. Bir zat hakynda doly habarlylyk, bir zada beletlik. Onuň bu meselä ýetikligi neneň? ýetilmek işl. Barmaly sepgide barylmak. ýetim [ýeti:m], syp. 1. Ejesiz-kakasyz; ata- enesiz (çaga hakynda). Ýetim oglan öz göbegini özi keser (Nakyl). 2. Enesi ölen (mal hakynda). Ýetim guzy. ýetimçilik [ýeti:mçilik], at. Ýetimligiň görkezýän horluklary. Ýetimçiligiň derdini çekmek. ýetimek [ýeti:mek], at., ser. Ýetim 1. ýetimköşe [ýeti:mkö:şö], at. Çuwaly, torbany tutmak, götermek üçin iki gapdalynda goýulýan ýeke köşe. ýetimlik [ýeti:mlik], at. Ýetimiň ýagdaýy, ata-enesizlik, hossarsyzlyk. Ah, ýetimligiň, sallahlygyň ýüzüne köz degsin (B. Kerbabaýew). ýetimoltaň [ýeti:moltoň], at. Çokaýyň dabanynyň astyna ýamalýan bölek oltaň, ýama. ýetimsireme [ýeti:msireme], iş ady. Ýetimsiremek ýagdaýy. ýetimsiremek [ýeti:msiremek], işl. Ýetimlik ýagdaýyny duýup başlamak, ene-atasyzlyk ýagdaýyny duýmak. Ony aljyraňňylyga salýan ýagdaý, ylaýta-da, Ballynyň dört ýaşly gyzynyň ýetimsiräp barmagydy (B. Kerbabaýew). ýetimsiremeklik [ýeti:msiremeklik], iş ady. Ýetimsiremek ýagdaýy. ýetimsiretmek [ýeti:msiretmek], işl. Ýetim hökmünde kemsitmek, ýetimligini biler ýaly ýagdaýa salmak. ýetimsiretmezlik [ýeti:msiretmezlik], iş ady. Ýetimligini duýdurmazlyk, bildirmezlik. Ene urşuň yzynda galan atasyz çagalaryny ýetimsiretmedi. ýetimsireýiş [ýeti:msireýiş], iş ady. Ýetimsireme ýagdaýy. ýetim-ýesir [ýeti:m-ýesi:r], syp. 1. ser. Ýetim. 2. göç.m. Degişli hossary bolmadyk, garyp- gasarlar, pakyr-pukaralar. ýetim-ýesirlik [ýeti:m-ýesi:rlik], at. 1. ser. Ýetimlik.2.göç.m. Degişli hossarsyzlyk, garyp- gasarlyk, pakyr-pukaralyk. ýetirilmek işl. Ýetmeli ýerine eltilmek, gowşurylmak. Bu habar çopanlara-da ýetirilipdi. ýetirinmek işl. Gazanjyňy öz eklenjiňe ýetirmek. ýetişdirilmek işl. 1. Bellenen wagtyna taýýar edilmek. 2. Kemala getirilmek. ýetirişdirmek işl. Wagtynda habar berişdirmek, duýduryşdyrmak. ýetirmek işl. 1. Habary we ş.m. belli bir aradaşlyga eşitdirmek, mälim etmek. 2. Üleşikde, bölünişikde hemmelere ýeter ýaly etmek, hemmelere paýyny berip çykmak. Toý ýaglygyny hemmelere ýetirdi. 3. Belli bir derejä eltmek, bir zadyň deňine eltmek, deňlemek. ýetişdirmek işl. 1. Bilim-terbiýe berip ösdürmek, kemala getirmek. 2. Ideg etmek, ösdürip, boý aldyrmak, hasyla duruzmak. 3. Bellenen wagtynda taýýar etmek, öz wagtynda taýýarlamak. Işimizi aýyň ahyryna çenli ýetişdireris. ýetişeňkirleme iş ady. Ýetişeňkirlemek ýagdaýy. ýetişeňkirlemek işl. Ýetişip barmak, ýetişmäge az galmak. ýetişeňkirlemeklik iş ady. Ýetişeňkirlemek ýagdaýy. ýetişeňkirleýiş iş ady. Ýetişeňkirlemek ýagdaýy. ýetişibildiginden [ýetişivilliğinnen], hal. Bar güýji bilen, çalt, aldygyna, haýdap. Tüpeňiň gundagy bilen eliniň ýetişibildiginden urýardy (A. Gowşudow). ýetişik at. Okuwy özleşdirip, bilim alyş derejesi. Şeýle-de bolsa okuwa ýetişigim erbet däldi (R. Gelenow). ýetişikli syp. 1. Hemme işine başarjaňlyk bilen ýetişýän, ýeteşikli. 2. Çalt dadyňa ýetýän (adam hakynda). ýetişiklilik at. Ýetişikli bolmaklyk, her bir zada ýetişip bilijilik. ýetişiksiz syp. Garabaşyna gaý, aljyraňňy, işine ýetişip bilmeýän. Diýdi: "Huş galmandyr meniň başymda, Hemişe-de ýetişiksiz işimde" (A. Kekilow). ýetişiksizlik at. Ýetişiksiz halda bolmaklyk. ýetişmek I, işl. 1. Barmaly ýeriňe aýny wagtynda barmak. Hernä wagtynda ýetişäýdiň, ýogsa ol it meni gemirjek eken (A. Gowşudow). 2. Geçilýän sapaklary doly özleşdirmek, talabalaýyk okamak. 3. Wagtynda gutarmak, tamamlamak, taýýar etmek. Işi gutaryp ýetişdim. \n\n\n ÝETIŞMEK II, işl. 1. Kämillik ýaşyna ýetmek, kemala gelmek.Ol (gyz) kemsiz ýetişipdir (R. Allanazarow). 2. Bişmek, iýer ýaly bolmak; doly boý almak. Onuň miwesi ir ýetişdi (“Edebiýat we sungat”). ýetlişmek işl., ser. Ýetişmek I. ýetme iş ady. Ýetmek ýagdaýy. ýetmek işl. 1. Öňden barýanlar ýa-da öňdäkiler bilen deňleşmek. Ol ylgap ýoldaşlarynyň yzyndan ýetdi. 2. Belli bir ýere baryp ýetişmek, barmak. Şähere gün ýaşyberende ýetdik. 3. Belli bir mukdarda ýetdik paýyň berilmek, paý düşmek. Maňa ýeten şu ýaglyk boldy. 4. Ýeterlik bolmak, geregiçe bolmak. Beren kagyzlaryň ýazmaga ýetdi. 5. Biriniň ýa-da bir zadyň täsiri bolmak, sebäp bolmak. Bu işiň Görogludan ýetenini aňlady (“Görogly”). 6. Ýaşy, wagty, möhleti, sany belli bir mütdete barmak. Ýigdekçäniň ýaşy on alta ýetdi. 7. göç.m. Sanalgyň dolmak, kazaň dolmak. Ýatan ölmez, ýeten öler (Nakyl). 8. Ölçeg, çäk boýunça belli bir möçbere deň bolmak. ýetmez at, ser. Ýetmezçilik. \n\t‣ Ýetmezini ýetirmek ýok zatlaryny tapyp bermek. ýetmezçilik at. 1. Bir işde, durmuşda ýüze çykýan nädogrulyk, kemçilik. 2. Ýeterlik bolmazlyk, azlyk, gytlyk etmeklik, bolelin dällik. ýetmiş san. 70 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. ýetmişinji san. 70 sanyndan ýasalan tertip san. ýetne at. Bir zadyň üstüni ýetirmek üçin goşmaça, goşant. Tikiljek geýim üçin ýetne almaly boldy. ýetnelik syp. Üstüni ýetirmek üçin alynýan (mata, zat). Ýetnelik mata. ýewreý [ýevreý], at, ser. Ýewreýler. ýewreýler [ýevreýler], at. Taryhy gelip çykyşy boýunça semit diller toparyna degişli bolan halk. ýewro [ýe:vro], at. Ýewropa bileleşigine giren döwletleriň täze ýeke-täk pul birligi. ýewropaly [ýevro:poly] at, ser. Ýewropalylar. ýewropalylar [ýevro:polulor], at. Ýewropada doglanlar ýa-da ýaşaýanlar. ýewrowideniýe [ýe:vrovi:denýe], at. 1. Ýewropa döwletleriniň telekompaniýalarynyň arasynda yzygiderli suratda telewizion gepleşikleriň alyş-çalşyny amala aşyrýan halkara guramasy. 2. Şol guramanyň kanallary boýunça görkezilýän telewizion gepleşikler. ýezit [ýezi:t], syp. 1. Ganym duşman, zalym, azgyn. Keseýliň ýezidiň başyn, Han, Öwez, Töwrız gideli (“Görogly”). 2. "Ýigrenji" manysynda gelýän gödek söz. ýezitlik [ýezit:tlik], at. Ýezide mahsus gylyk- häsiýet. ýigdekçe [ýiğdekçe], at. Ýigit çykyp ugran ýetginjek. ýigdeliş [ýiğdeliş], iş ady. Ýigdelmek ýagdaýy. ýigdelişmek [ýiğdelişmek], işl. Birneme ýigdelmek. ýigdelme [ýiğdelme], iş ady. 1. Ýigdelmek ýagdaýy. 2. Sagdynlaşma, ýüzüň-gözüň gowulanma. Kakalarynyň ýigdelmesi çagalaryny begendirdi. ýigdelmek [ýiğdelmek], işl. 1. Ýigit görünmek, ýaş bolup görünmek. Onuň sag-aman gelendigine begenjinden birnäçe ýaş ýigdelene döndi (B.Kerbabaýew). 2. göç.m. Daýanmak, kuwwatlanmak. Ogly uruşdan gaýdyp gelen ene ýigdeldi. ýigdelmeklik [ýiğdelmeklik], iş ady. Ýigdelmek ýagdaýy. ýigdeltmek [ýiğdeltmek], işl. Ýigit görkezmek, ýaş görkezmek; ýigit hala getirmek. Gün- günden göterlip halkyň höwesi, Garryny ýigdeldýän ýyldyr ýylymyz (N. Pomma). Ýöne seniň bu toýuň meni azyndan ýigrimi ýaş dagy ýigdeltdi (B. Seýtäkow). ýigit [ýiğit], 1. syp. Ýigitlik ýaşyna ýeten, jahyl çykan. Ýigit adam. 2. at. Ýigit ýaşyndaky adam. 3. syp. Oňat terbiýeli, syratly, ýetişen oglan. Ýaş ýigitler. 4. Ýigdekçelere, ýetginjeklere ýüz tutulyp aýdylýan söz. Geliş niredendir, ýagşy ýigit? (N. Saryhanow). \n\t‣Ýagşy ýigit 1) ýaş adamlara ýüzlenilende ulanylýan aňlatma. 2) asylly, edepli ýigit. Ýaşgy ýigit aş üstüne naharyň üstüne gelen adama aýdylýar. Ýigit çykmak ýigitlik ýaşyna ýetmek, ýetişmek, kemala gelmek, kämillik ýaşyna ýetmek. Ýigit synlamak giýew boljak ýigidi gözden geçirmek. ýigitlik [ýiğitlik], at. Adamyň ýaşynyň ýetginjeklik wagty bilen durguşan döwrüniň arasyndaky çagy. Ne zowky-sapalar ýigitlik bilen, Bahar bolup geçdi, bizden daş galdy (Magtymguly). ýigitsiremek [ýiğissiremek], işl. Ýigit däl halyna ýigit boljak bolmak. ýigrenç [ýiğrenç], at. Biri ýa-da bir zat barasynda döreýän ýakymsyz, erbet duýgy. Molla Hoşlynyň ýüreginde kiçijik Wepa garşy ýangynly ýigrenç döredi (A. Gowşudow). ýigrendirmek [ýiğrennirmek], işl. Özüňi ýigrener ýaly hereket etmek. Özüňi ýigrendirmek. ýigrenilmek [ýiğrenilmek], işl. Ýigrenji adam hasaplanmak, erbet görülmek. Ýigrenilýän ýeriňe barmazlyk ýagşy. ýigrenji [ýiğrenji], syp. 1. Ýigrenç döredýän, nejis. Çilim çekmek diýen ýigrenji endikden saplandym. 2. Köplenç, ýaş gyzlaryň dilinde birine göwnüýetmezçilik bilen aýdylýan söz. – Ýok bol, gözüme görünme, ýigrenji (B. Seýtäkow). \n\t‣Ýigrenjiňi (pisiňi) aşyrmak erbet görünmek, wejera bolup durmak. Ýigrenjisini aşyryp, şol sögünip durşy (“Görogly”). ýigrenjilik [ýiğrenjilik], at. Ýigrenji bolmaklyk, ýigrenji görünmeklik, nejislik. Umsagül Aýnanyň şol garaýşynda bir sorag, bir müňkürlik, bir ýigrenjilik syzsa-da, oňa ähmiýet bermedi (B. Kerbabaýew). ýigrenme [ýiğrenme], iş ady. Ýigrenmek ýagdaýy. ýigrenmek [ýiğrenmek], işl. Birine ýa-da bir zada ýigrenç bilen garamak, ýigrenji hasaplamak, erbet görmek, ýaman görmek, halamazlyk. Ýylanyň ýigrenini narpyz, ol hem hininiň agzynda gögerer (Nakyl). ýigrenmeklik [ýiğrenmeklik], iş ady. Ýigrenmek ýagdaýy. ýigrenmezlik [ýiğrenmezlik], iş ady. Ýigrenç bilen garamazlyk. ýigrentgi [ýiğrentgi], syp., gepl.d., ser. Ýigrenji. Aý, sen-ä bir ýoknasyz, ýigrentgi ekeniň. ýigrimi [ýiğrimi], san. 20 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. \n\t‣Ýigrimi bäşiň dälijesi ýigitligiň aýny wagty, diýen wagty. Ýigrimi bäşiň dälijesi yşky mestana geler (Kemine). ýigriminji [ýiğriminji], san. 20 sanyndan ýasalan tertip san. Ýigriminji asyr. ýigrimilik [ýiğrimilik], at. Käbir zatlaryň ölçeg birligini görkezýän san. Ýigrimilik tigir. ýilik at. lukmanç. Kelle beýnisiniň we el, aýak süňkleriniň içini doldurýan madda (ser. Ýülük). \n\t‣Ýiligini sormak uzak wagtyň dowamynda horlamak, ezmek; zulum etmek. ýip-ýiti syp. Örän ýiti. ýirdirmek işl. 1. Ýirmek işini başga birine etdirmek. 2. Ýirilmegine sebäp bolmak. 3. Ýirmäge mümkinçilik bermek. ýirdirmezlik iş ady. Ýirdirmän saklamak. ýirdirtmek işl., ser. Ýirdirmek. ýirik 1. syp. Bir zadyň gyrasy dilnen ýa-da ýyrtylan. 2. at. Burun, dodak ýaly agzalaryň dilnen, ýyrtylan ýeri. Hür-hürüjik, burny ýirijek (Matal. Jogaby: ik). 3. göç.m. Içinde gep ýatmaýan, geplemesiz zady gepläp ýören (adam). ýirilmek işl.1. Gyrasy dilnip ýyrtylmak. Köwşüň erni ýirlipdir. 2. gepl.d. Geplemesiz zatlary gepläp oturmak. Ol näme beýdip ýirlip otyrka, ýa bolup bilşimikä? ýiriş iş ady. Ýirmek ýagdaýy. ýirişdirmek işl. Hemmesini ýirik-ýirik etmek, dilik-dilik edip çykmak, dilişdirmek. Suwçy ýabyň gyralaryny ýirişdirip, joýalara suw tutýardy. ýirişmek işl. 1. Ýirmäge kömek bermek. 2. Bilelikde ýirmek. ýirjerişmek işl. Ýerli-ýerden, birnäçe bolup ýirjerip durmak. Näme ýirjerişip dursuňyz, halaşýan görmediňizmi? ýirjermek işl. Agzyň bir tarapy bilen, erniňi gyşardyp gülmek, gülümsiremek. ýirjertmek işl.1. Ýirjerer ýaly etmek. 2. Erniňi gyşardyp gülümsiremek. Ernini ýirjerdip, gülen boldy (R. Gelenow). ýirme iş ady. Ýirmek ýagdaýy. ýirmek işl. Gyrasyny dilip ýyrtmak, ýirik etmek, dilmek. Ol täzeje köwşüniň apgyrdyny ýiripdir. Tas onuň ernini ýiren bolsam nätjek (B. Kerbabaýew). Birdenem agzyny ýirere getiren agyzzyryk gowşady (O. Ödäýew). ýit üml. Iti kowmak üçin aýdylýan söz. Tirsegine galyp, "ýit" diýip, gygyranyna-da gulak asmady (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ýit, ýok bol! Şu ýerde görünme! Jähennem bol! Owarra bol! ýiteldilmek işl. Ýiti edilmek, kesgir, ötgür edilmek. ýiteldişmek işl. 1. Ýiteltmäge kömek bermek. Birine pyçaklary ýiteldişmek. 2. Bilelikde ýiteltmek. Olar oraklaryny ýiteldişip otyrdylar. ýiteliş iş ady. Ýitelmek ýagdaýy. ýitelme iş ady. Ýitelmek ýagdaýy. ýitelmek işi. 1. Ýiti bolmak, kesgir, ötgür bolmak. Pyçak çalnansoň ýiteldi. 2. Görşi gowulanmak. Ol ýitelen gözlerini bir nokada dikip, şeýle pikir edip oturyşyna hemme zady ýadyndan çykarypdy (B. Seýtäkow). ýitelmeklik iş ady. Ýitelmek ýagdaýy. ýitelmezlik iş ady. Çalynsa-da ýiti bolmazlyk. ýiteltdirmek işl. Ýiteltmek işini başga birine etdirmek. Keseri ýiteltdirmek. Gyrkylygy ýiteltdirmek.. ýiteltmek işl. Ýiti etmek, kesgir, ötgür etmek. "Alyň, pyçak" diýip, ýiteldip goýan pyçagyny uzatdy (H. Derýaýew). ýitgi at. 1. Çekilýän zyýan; bisarpalyk sebäpli çekilýän çykdajy. 2. göç.m. Ölüm, ölüm-ýitim. Olar agyr ýitgä sezewar edilip, öňki duran sepgidinden has aňryk taşlanýar (A. Geldiýew). ýitgisiz syp. 1. Zaýalaman, isrip etmän, zaýasyz, yrýasyz, isripsiz. 2. göç.m. Ölümsiz, ölüm- ýitimsiz. Malyň baş sanyny köpelden, ýitgisiz, semiz saklan baýap gidýär. ýiti syp. 1. Gowy kesýän, kesgir, ötgür. Ýiti gylyç. Ýiti palta. 2. Ýakyp barýan, güýçli. Günüň ýiti şöhlesi. 3. Ýaldyrap duran, ýagtysy güýçli. Asmanyň ýiti ýyldyzlary kem-kemden ölügsilenip, gündogardan göterilen daň şapagy dünýä ýüzüne çalymtyk bolup çaýyldy (B. Kerbabaýew). 4. göç.m. Güýçli depgin bilen alnyp barylýan, aldym-berdimli, güýçli, gazaply. Birinji tapgyrda örän ýiti, çekeleşikli oýunlar boldy. 5. göç.m. Ýokary düşünjeli, üşükli, örän zehinli. Ýiti okuwçy. 6. göç.m. Gowy görýän, görgür, içiňden geçip barýan, göreji kütelmedik. Soň Jeren ...ýiti gözüni doganyna dikdi (A. Durdyýew). 7. göç.m. Gowy eşidýän, eşitgir. Ýiti bolar gulaklary, Ýaşyl öwser ýelekleri (M. Garryýew). 8. göç.m. Içgin, ünsli,dykgatly, siňe-siňe. Ol myhmana ýiti seretdi. 9. göç.m. Güýçli duýulýan, güýçli täsir edýän (aýaz, agyry we ş.m. hakynda). Ýalan süýji sözden dogry ajy söz, Gowudyr ýaksa-da, bolup ýiti köz (A. Kekilow). Maňa ýiti seredip, Bir zat diýýärler gülşüp (A. Kekilow). 10. göç.m. Açyk, dok, göze ilgiç (reňk hakynda). Ýiti gyzyl tiz solar (Nakyl). \n\t‣ Ýitä galmak özüňi hondanbärsi saýmak, beýik hasaplamak; ilden artykdyryn öýtmek. Meniň başyma jaýly bolup ýitä galypsyň (A. Gowşudow). Ýiti burç 90 gradusdan az bolan burç. Ýiti gözli hüşgär, sak. Ýiti söz çuň manyly, täsirli söz. ýitiburçluk [ýitivuruşluk], at. Burçlary ýiti üçburçluk. ýitiburçly [ýitivuruşly], syp. Burçlary 90 gradusdan az bolan. Ýitiburçly üçburçluk. ýitig [ýitiğ], at. 1. Ýitip, azaşyp giden mal. Hany myhman, ýitigiňden derek tapdyňmy? (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Gelin edinmek üçin gözlenýän gyz, gelinlik. Meret garyndaşlaryny hem ýygnaman, hiç kime sala salman: "Ýitigiňizi başga ýerden gözläň" diýip, yzlaryna gaýtarypdy (B. Kerbabaýew). 3. Köp wagtlap görünmedik adama duşulanda aýdylýar. Wi, ýitig, sen nireden çykdyň, gara bermeýärsiň-le. 4. Urşa gidip ýiten. Ýitigiň yzynda galan maşgala. ýitigçi [ýitiğçi], at. Ýitigini gözleýän adam. – Düýäniň çep gözi körmüdi? – diýip, ýolagçy ýitigçilerden sorapdyr (Ç. Aşyrow). ýitigözlülik [ýitiğözlülük], at. 1. Ýiti gözli bolmaklyk. 2. Hüşgärlik, eserdeňlik, duýgurlyk. ýitigsi [ýitiğsi], syp. 1. Zordan görünýän, çala saýgarylýan, çala mälim bolýan, öçügsi. Gündiz çyra bilen agtarsaň-da, tapyp bolmajak ýitigsi ýodady (A.Gowşudow). 2. Öçügsi ýanýan, çala yşyk berýän, öçügsi, şöhlesiz, ölügsi. Ala bulutly asmanda görünýän ýitigsi ýyldyzlary synlap ýatdylar (A. Gowşudow). ýitigsilenmek [ýitiğsilenmek], işl. 1. Barha ýitip barmak, gitdigiçe öçügsi bolup görünmek. Asmanyň ýüzi agarýardy, kölegeler ýitigsilenýärdi. 2. Has öçügsi ýanyp başlamak. Nebiti azalyp, ýagtysy barha ýitigsilenýän çyra öçüp galdy. ýitilendirmek [ýitilennirmek], işl., ser. Ýiteltmek. 2. Biz öz eserdeňligimizi ylaýta-da ýitilendirmeli (B. Kerbabaýew). ýitileniş iş ady. Ýitilenmek ýagdaýy. ýitilenme iş ady. Ýitilenmek ýagdaýy. ýitilenmek işl. Ýiti bolmak, ýitelmek, güýçlenmek. Çyranyň ýagtysy öňküden-de ýitilendi. Onuň akyl-paýhasy gitdigiçe ýitilenýärdi. ýitileşdirmek işl. Dartgynly ýagdaýy we ş.m. güýçlendirmek, çylşyrymlaşdyrmak. Ýagdaýy has hem ýitileşdirmek. ýitileşiş iş ady. Ýitileşmek ýagdaýy. ýitileşme iş ady. Ýitileşmek ýagdaýy. ýitileşmek işl. Dartgynly ýagdaý we ş.m. güýçlenmek, beterleşmek, çylşyrymlaşmak. Ýaryş barha ýitileşýärdi. ýitilik at. 1. Gowy kesýän ýagdaýda bolmaklyk, kesgirlik, ötgürlik. Päkiniň ýitiligi. 2. Howry güýçlülik, gyzgyny artyklyk. Häzir günüň şöhlesinde ýitilik ýokdy. 3. Has ýiti, güýçli yşyklylyk. Çyralaryň ýitiligi gözüňi gamaşdyrýardy. 4. göç.m. Akyly kesgirlik, ýiti pikirlilik, zehinlilik, pähimlilik. Pökgeniň daşky görnüşine seredeniňde, beýle bir ýitilik çykmajak ýaly görünýär, emma ol gaty ýiti ýatkeşdi (A. Gowşudow). 5. göç.m. Güýçli täsirlilik, täsir edijilik, ötgürlik (tagam, ys we ş.m. hakynda). 6. göç.m. Dartgynlylyk, agyr ýagdaýdalyk. ýitim at. Ýitmek ýagdaýy. Oraz aga ölüm bar, ýitim bar diýip, ogluny ýanyna çagyryp, sargyt edişdirdi. ýitiräk [ýitirä:k], syp. Öňküsinden ýa-da beýlekilerden birneme ýiti. ýitirilmek işl. Galdyrylmak; gaçyrylmak; ýok edilmek; sarp edilmek ( maliýe). Indi etjek işiňi sähelçe soňa goýsaň hem ýitirilen wagtyň öwezini dolmak juda kyn bolar (“Watan”). ýitirim : ýitirim bolmak gürüm-jürüm bolmak, zym uçan ýaly ýitip gitmek, ýok bolup gitmek, nirädir gitmek, gaýyp bolmak. Myrat hem giçden soň bir ýana ýitirim boldy (A. Gowşudow). Ýitirim etmek güm etmek, ýok etmek. Ýöne, enesiniň aýdyşy ýaly, aç-açan däl-de, hiç kime bildirmän ýitirim etjekdi (H.Derýaýew). ýitirişdirmek işl. Birnäçe zady ýitirmek, ählisini, hemmesini ýitirip ýoklaşdyrmak. Kitaplary ýygnap goýmamsoň, olaryň käbirini çagalar ýitirişdiripdi. ýitirme iş ady. Ýitirmek ýagdaýy. ýitirmek işl. 1. Gaçyryp, ýatdan çykaryp gitmek, ýok etmek. 2. Zyýan çekmek, zelel görmek. \n\t‣ Ýitireni bar ýaly gören kişiňi synlap çykmak, boýdan-başa gözden geçirmek. Onuň dünýä ünjüsiz garaýan gara gözleri iş otagynyň içine ýitireni bar ýaly garady (B. Kerbabaýew). Ýitirip tapan ýaly örän yhlasly, örän gadyrly. Ýitirip tapan ýaly, onuň bilen içgin-içgin elleşip, sag-amanlyk soraşdy (N. Pomma). ýitirmeklik iş ady. Ýitirmek ýagdaýy. ýitirmezlik iş ady. Ýitirmän durmak, saklamak. Kitaby ýitirmezlige söz berseň, ony okamaga bir hepdelik bereýin. ýitiş iş ady. Ýitmek ýagdaýy. Seniň goýnuň ýitişi üýtgeşik boldy. ýitişmek işl. 1. Kem-kemden ýitip gitmek, öçügsilenip, gözden gaýyp bolup başlamak. Ýylpyldaşýan ýyldyzlar uçýan uçgunlar ýaly ýitişip, sönşüp barýardy (B. Kerbabaýew). 2. Könelip, bozulyp, öçüşip başlamak, öçüşmek, bozulyşmak. Bu daşyň ýüzüniň ýazgylary ýitişipdir. ýiti-ýiti hal. Dykgat bilen, üns bilen, siňe- siňe, içgin-içgin. Bir maksatjygyň bardygyny ýaňy maňa ýiti-ýiti seredeniňdenem aňdym (O. Ödäýew). ýitme iş ady. Ýitmek ýagdaýy. ýitmek işl. 1. Gaçyp galmak, gürüm-jürüm bolmak, ýitirim bolmak, ýok bolmak. 2. Azaşyp başga ýere düşmek, azaşmak. Men ýiten düýämizi gözläp geldim. 3. Görünmez ýaly bolmak, bozulmak, öçmek. Köp wagt geçmegi bilen, ýazylan hatlar kagyzyň ýüzünden ýitip gidipdir. 4. Ýoga çykmak, puç bolmak. ýitmeklik iş ady. Ýitmek ýagdaýy. Toý boljak bolup durka, iş köpkä, beýle gara bermän ýitmeklik bormy? ýitmezlik iş ady.Ýitmän durmak, ýörmek. ýoda [ýo:do], at. Kiçijik pyýada ýoly. Ýoda yzlasaň, ýola barar, ýoly yzlasaň – ile (Nakyl). ýogalma [ýo:ğolmo], iş ady. Ýogalmak ýagdaýy. Kakasynyň ýogalmasy ýetginjege agyr degdi. ýogalmak [ýo:ğolmok], işl. Aradan çykmak, wepat bolmak, ölmek, aýrylmak, dünýeden gaýtmak. Ejeň ýogalanda, sen ýaşyňa ýa ýetensiň, ýa-da ýeten dälsiň (B. Kerbabaýew). ýogalmaklyk [ýo:ğolmokluk], iş ady. Ýogalmak ýagdaýy. ýogalmazlyk [ýo:ğolmozluk], iş ady. Ölmän galmak, ýaşamaklyk, bar bolmaklyk. Onuň ýogalmandygyny eşidip begendik. ýogla [ýoğlo], at. Deňizde asuda howa. Görýäňmi, bu bulut ýöne bulut däl, ynam ýokdur, howa bolsa-da ýogla (Ş. Borjakow). ýognama [ýoğnomo], iş ady. Ýognamak ýagdaýy. Birneme ýognamasy oňa gelşik beripdir. ýognamak [ýoğnomok], işl. 1. Ýogyn bolmak, düýbi, göwrümi ulalmak. 2. Semräp, ýogyn bolmak, doluşmak, semremek. Sen öňkiňden biraz ýognapsyň. ýognamaklyk [ýoğnomokluk], iş ady. Ýognamak ýagdaýy. Biraz ýognamaklyk oňa zyýan berjek däldi. ýognamazlyk [ýoğnomozluk], iş ady. Ýognaman durmak. ýognas [ýoğnos], syp. 1. Birneme ýogyn, ýogynrak. Ýognas pürs. 2. Dolmuş, semiz, etli-ganly. Ýognas adam. 3. Ýogynrak, gödek çykýan (ses hakynda). Şol wagt gapynyň daş ýüzünde biriniň ýognas sesi eşidildi (B. Pürliýew). 4. Doly ýogyn däl- de, çalarak ýogyn (suw hakynda). Içim suwy ýognasdy, özem uzakdan getirilýärdi (“Edebiýat we sungat”). 5. Irimçik dokalan, nepis däl. Ýognas dokalan haly. ýognaslyk [ýoğnosluk], at. 1. Birneme ýogynlyk, ýognas halda bolmaklyk. 2. Dolmuşlyk, semizlik, etli-ganlylyk. Ýognaslyk ýaş adama gelişmeýär. ýognasrak [ýoğnosura:k], syp. Öňküsine ýa- da beýlekilere garanda birneme ýognas. Ýognasrak bir adam gapydan içerik ätledi. ýognas-ýognas [ýoğnos-ýoğnos], syp. Köpüsi, hemmesi ýognas. Ýognas-ýognas pyýadalar gelip, howla girdiler. ýognaşmak [ýoğnoşmok], işl. 1. Kem- kemden ýognamak (birnäçe adam hakynda). Öňki gören inçesagt ýigitlerimiz ýognaşyp gidipdir. 2. Ýognas bolup başlamak (ses hakynda). Ýigdekçäniň sesi ýognaşypdyr. 3. Öňküsinden ýogyn bolmak, kem-kemden ýognamak. Şahalary ýognaşyp başlan ýaş çynar owadandy, buýsançlydy. ýognatmak [ýoğnotmok], işl. Ýogyn etmek. ýogsa [ýoğso], bagl. Garşylygy we şerti görkezýän söz. Bilseň, nesihatdyr, ýogsa, pesihat (Magtymguly). ýogsam [ýoğsom/ýoğsa:m], bagl., ser.Ýogsa. Bir keçe ýazaýaly, ýogsam otuň üsti çygdyr. ýogurt [ýoğurt], at. Sygryň, dowaryň süýdüne gönezlik atylyp, uýadylyp alynýan önüm, gatyk. Ýogurt içseň, ýoky galar (Nakyl). ýogyn [ýoğuýn], syp.1. Göwrümi, möçberi taýdan adatdakydan ýokary, artyk, inçe däl. Ýogyn saçly gyz. 2. gepl.d. Etli-ganly, semiz, çişik, dolmuş. Ýogyn pyýada. 3. Zorruk we ýognas çykýan, gödek (ses hakynda). Ýogyn gödek sesini basybrak, myhmanyna ýüzlendi (B. Seýtäkow). \n\t‣ Ýogyn çekimliler dil b. yzky hatarda hasyl bolýan çekimliler (a, o, u, y). ýogynly-inçeli [ýoğuýnl(y)-i:nçeli], syp. 1. Arasynda hem ýogyny, hem inçesi bar bolan, ýogyn we inçe gatyşykly; her dürli. Gurluşyk üçin ýogynly- inçeli agaçlar taýýarlandy. 2. Kä ýogyn, kä inçe; hem ýogyn, hem inçe; belentli-pesli (ses hakynda). ýogynlyk [ýoğuýnluk], syp. 1. Göwrümi uly bolmaklyk, inçe dällik, ýogyn bolmaklyk. Munuň daşynda bilek ýogynlygynda bir turba bar, nebit şonuň içinden akýar (B. Kerbabaýew). 2. Göwrümlilik derejesi. Şu çynaryň ýogynlygy näçeräk bardyr? 3. Etli-ganlylyk, semizlik, çişiklik, dolmuşlyk. Aram ýogynlygyndaky adam içerik girdi. \n\t‣ Ýogynlyk sazlaşygy dil b. sözdäki çekimli sesleriň ýogynlyk taýdan sazlaşygy. ýogynrak [ýoğuýnura:k], syp. Öňküsinden ýa-da beýlekilerden birneme ýogyn. ýogyn-ýogyn [ýoğuýn-ýoğuýn], syp. 1. Birsydyrgyn ýogyn. Ýogyn-ýogyn gägirmek. 2. Hemmesi ýogyn. Ýogyn-ýogyn pürsler. ýok at. Bir zatdan ýokup galan, degen çyrşak, hapa. Gaplary ýuwanyňda nahar ýokuny gowuja aýyrgyn. \n\t‣ Ýok bolmazlyk örän az bolmak; doýurmazlyk (nahar hakynda). Onuň ýaly bolsa, sen hem kömek eden ekeniň, ýöne ikimiz iýjek bolsak, bize ýokam bolmaz (“Türkmen halk ertekileri”). \n\n\n ÝOK [ýo:k], 1. ugrukd s. Bir zat inkär edilende, biriniň ýa-da bir zadyň ýoklugy aňladylanda aýdylýar. Çyn ýagşynyň gahary bar, ýamany ýok (Nakyl). 2. Ýok zat, bolmadyk zat. Baryna kanagat, ýoguna – sabyr (Nakyl). \n\t‣ Ýoga çykarmak ýok etmek, puja çykarmak, bar bolan zatdan dyndarmak. Wiý, sen-ä bar edilen işi ýoga çykardyň oturyberdiň! Ýoguna ýanmak (köýmek) 1) bir zady ýok etmek, ýitirim etmek, soňuna çykmak. Olar mende gural goýmadylar, hemmesiniň ýoguna ýandylar. 2) öldürmek, başyna ýetmek. Ýoguny çekmek ýok bolup gitmek, ýitirim bolmak. Ol ýaňy hem bardy-la, nirä ýoguny çekdikä? Ýogy çekilmek ýok edilmek, ýoguna ýanylmak. Sen gazan çukuryňa özüň düşensiň, indi bu dünýäden ýoguň-a çekildi (“Türkmen halk ertekileri”). Ýok bolmak 1) başyňy alyp gitmek, güm bolup gitmek, owarra bolmak, garaňy görkezmezlik. Agaýunus peri bular bilen görüşmek isledi, emma olar Agaýunus bilen görüşmän, gaýra çekilip: – Sen bu jaýlara saýaňy salmagyn, yzyň ýitmänkä, ýok boluber – diýdiler (“Görogly”). 2) arany açmak, uzaklaşmak. Ol atyna bir gamçy basdy-da, ýok bolaýdy. Ýokdan bar etmek ýeter-ýetmez günde gerekli zatlary tapmak, tapyp oňňut etmek. Ene urşuň haýhatly günlerinde hem ýokdan bar edip, atasyz galan çagajyklaryny hor etmän saklapdy. Ýok etmek 1) ýitirim etmek, güm etmek, ýoklamak. Sen kitaby nirä ýok etdiň? 2) kemçiligiň, ýetmezçiligiň soňuna çykmak, olary düzetmek. Şu görkezilen kemçilikleri tiz ýok ediň.3) derbi-dagyn etmek, çym-pytrak etmek. 4) tüketmek, sowup, harçlap gutarmak (pul hakynda). Ýok ýaly bary-ýogy bildirmeýän, tertipli hem ýuwaş. – Pylankesiň ogly ýaly bolup bolaýsa, edil ýok ýalydyr, azary-bizary bolmaz. ýokanç [ýokonç], syp. Ýokuşmak häsiýeti bolan (kesel hakynda). Ýokanç keselleriň garşysyna göreşmek. ýokançsyz [ýokonuşsuz], syp. Ýokuşmaýan, ýokanç däl (kesel hakynda). Ýokançsyz kesel. ýokanjrak [ýokonjura:k], syp. Birneme ýokanç häsiýetli. Ýokanjrak kesel. ýokarda [ýokordo], 1. Beýleki bir zada garanda belentde, beýiklikde. Ýokarda ýerleşmek. 2. göç.m. Öňde, ilki başda (ýatlanylan, bellenilen, aýdylan we ş.m.). Ýokarda bellenilişi ýaly, borçnamamyzyň ýerine ýetmegi üçin mümkinçilikler köp. 3. Gündogar tarapda, ýokary tarapda, günüň ýokary galýan ýerinde. Garyndaşlarymyzyň köpüsi ýokarda ýaşaýar. 4. Ýokary döwlet edarasynda. Ol ýokarda işleýär. ýokardaky [ýokorda:ky], at.gep.l. Alla, hudaý, taňry. Ýokardakyň özi gorasyn! ýokarky [ýokorky] syp. 1. Belentdäki, beýikdäki, iň ýokardaky. Iň ýokarky şaha eli ýetdi (H. Derýaýew). 2. Gündogar tarapdaky, ýokary tarapda ýerleşen. Welmyrat batyryň gelenini görüp, aksakgallar ýokarky derwezä ýygnandylar (A. Gowşudow). 3. Garamagynda birnäçe edara bolan esasy ýolbaşçy (gurama). Ýokarky guramalar bu meseläni hä diýmän çözdüler. 4. at, göç.m. Alla, hudaý. Muny bir ýokarky biler. ýokarlama [ýokorlomo], iş ady. Ýokarlamak ýagdaýy. Akyl zähmetiniň arzysynyň ýokarlamasy. ýokarlamak [ýokorlomok], işl. 1. Ýokary çykmak, belende galmak. Uçar barha ýokarlandy. 2. Bahasy galmak, gymmatlamak, artmak. Maşynyň nyrhy ýokarlapdyr. ýokarlamaklyk [ýokorlomokluk], iş ady. Ýokarlamak ýagdaýy. ýokarlandyrmak [ýokorlonnurmok], işl. 1. Ýokary galdyrmak, belende çykarmak. Uçarman uçary ýokarlandyrdy. 2. Tizligini artdyrmak, galdyrmak, çaltlandyrmak. Tizligini ýokarlandyrmak. 3. Bahasyny galdyrmak, gymmatlatmak. 4. Möçberini artdyrmak, köpeltmek. Gowaçanyň hasyllylygyny ýokarlan-dyrmak ugrunda işläliň. ýokarlanmak [ýokorlonmok], işl. 1. Barha ýokary galmak, beýgelmek, barha asmana göterilmek. Uçar barha ýokarlanýar. 2. Öňki derejesinden artyp başlamak, ýokary galmak. Üzümiň hasyllylygy-da ýylyň-ýylyna ýokarlanýar. 3. Gymmatlamak, nyrhy ýokary galmak. Gawunyň nyrhy ýokarlandy. 4. Gowulanmak, oňatlaşmak. Daýhanlaryň hal ýagdaýy gün-günden ýokarlanýar. ýokarlaşmak [ýokorloşmok], işl. Birneme ýokary galmak. Hil taýdan ýokarlaşmak. ýokarlatmak [ýokorlotmok], işl. Ýokary galdyrmak, ýokary götermek. Oglan batböregi gitdigiçe ýokarladýar. Dükançy gandyň nyrhyny ýokarladypdyr. ýokarlygyna [ýokorluğno], hal. Ýokaryk, ýokary tarapa. Agaçlaryň arasy bilen ýempikläp, ýokarlygyna bakan ýöredi (G. Kulyýew). ýokary [ýokory], at. 1. Ýer bilen asmanaralygyndaky giňişlik, ýerden asmana tarap bolan ugur. Ejem howanyň ýagdaýynyň bozulýanyny görüp, ýokary seretdi. 2. Aşakdan ýokarlygyna, ýokaryk. Sen ýokary uçanymyzdan soň, meniň arkamdan süýşüp, ýykylyp ýörme (“Türkmen halk ertekileri”). 3. Artyk, köp. Daşary ýurtlarda türkmen nebitine we gazyna isleg ýokarydyr (“Watan”). 4. Gowy, göreldeli, artyk. Ýokary netije gazanan gallaçylar az däl (“Türkmenistan”). 5. Gymmatly, möhüm, belent. 6. Günüň dogýan tarapy, gündogar (garşylykly sözi: aşak). Obanyň ýokary çeti. 7. Belent, inçe äheňli (ses hakynda). Juma bu sapar şahyryň başga bir goşgusyny bir perde ýokary galyp, has joşup gygyrdy (G. Kulyýew). 8. Güýçli, batly. Kädiniň gögerijiligi ýokary. 9. Derejesi boýunça ähmiýetli, uly. 10. Iň gowy, iň oňat, has ýagşy, has gowy. Ýokary hilli haryt. 11. gepl.d. Ýokarda durýan döwlet edarasy. Mekdebimize ýokardan adam gelipdir. 12. Bilim ulgamynda ýörite orta bilimden soňky (basgançak). Okuwymyzy dowam etdirdik, ýokary bilim aldyk (“Edebiýat we sungat”). 13. Öýüň töri, tör. –Ýokary geçip oturjak däl – diýip, iç işikde aýak üstünde oturdy-da, aman-esenlik soraşdy (A. Gowşudow). 14. Her bir zadyň ýokary tarapy, üsti. Jöwenlikleriň ýokarsynda entek serçe sürüleri güsürdeşip uçýardy. \n\t‣ Ýokary basyş 1) lukmanç. gan basyşynyň ýokarlanmasy. 2) howa basyşyndan ýokary bolan basyş. Ýokary göteriliş möwç alyş, ýaýbaňlanyş, ösüş, kuwwaty, depgini artyş. Zähmetde täzeden ýokary göteriliş başlandy. ýokaryk [ýokary:k], hal.1. Ýokarlygyna, ýokary tarapa, asmana tarap. Ol aşak seretdi, ýokaryk garady, mugallym bilen ikisi bileleşip gözledi (B. Kerbabaýew). 2. Gündogara, günüň dogýan tarapyna. Bular aşak tarapa barýan ýaly-la, biz ýokaryk gitmeli dälmi? (B. Hudaýnazarow). ýokaryly [ýokorly], syp., gepl.d. Türkmenistanyň gündogar sebitleriniň ýaşaýjysy. ýokdurma [ýokdurmo], iş ady. Ýokdurmak ýagdaýy. ýokdurmak [ýokdurmok], işl. 1. Kir-kimir degirmek, tegmil galdyrmak. Iki sany aýal göz monjugy ýalyjak çagalary terbiýeläp, ýüz-gözlerine kir ýokdurman ýörler (A. Durdyýew). 2. Iniňe siňdirmek. Onuň iýenini ýokduranok (B. Kerbabaýew). 3. Birinden beýlekä geçirmek, keselletmek. Siz öz ýokanç keseliňizi olara-da ýokdurýarsyňyz (B. Pürliýew). ýokdurmaklyk [ýokdurmokluk], iş ady. Ýokdurmak ýagdaýy. ýokdurmazlyk [ýokdurmozluk|, iş ady. Ýokdurman durmak, ýörmek; hözirini görkezmezlik. Alan köýnegiňe kir ýokdurmazlyk. ýoklama [ýo:klomo], iş ady. Ýoklamak ýagdaýy. ýoklamak [ýo:klomok], işl. 1. Birini ýa-da bir zady ýat etmek, ýadyňa düşürmek; ýatlamak, küýsemek. Ýanymdan aýrylsa, ogluň ýoklar meni (“Saýatly – Hemra”). 2. Ýok etmek, güm etmek. – Meniň düýäm barmy ýa-da ogrular ýokladylarmy? – diýip, palçydan soraýar (“Türkmen halk ertekileri”). 3. Sarp etmek,sowmak, harçlamak. Düýnki giden puly sen eýýäm, näme, ýoklap ýetişdiňmi? 4. göç.m. Ýoguna ýanmak, öldürmek. Iň soňunda ony ýoklamak küýüne düşüpdiler (“Myraly”). 5. Ýokdugyny ýüze çykarmak. Çopan iki goýnuny ýoklady. ýoklamaklyk [ýo:klomokluk], iş ady. Ýoklamak ýagdaýy. ýoklanmak [ýo:klonmok], işl. 1. Ýat edilmek, ýatlanmak, ýada düşürilmek, küýselmek. Toýda ýoklanyp, ýasda ýatlanýan adamlar iliň diýýän adamlarydyr. 2. Harç edilmek, bolar-bolmaz sowulmak, bisarpa harçlanmak. Ýoklanan pullaryň öwezi dolduryldy. 3. Ýokdugy ýüze çykarylmak. Bir goç, bir urkaçy tokly ýoklandy. ýoklatmak [ýo:klotmok], işl. 1. Ýok etdirmek, pugta gizlemek. Ol düýeleri derrew ýoklatdy. 2. göç.m. Ýok etdirmek, öldürtmek. 3. Ýokdugyny ýüze çykartmak, ýokdugy bildirmek. Süriniň öňüni çeken erkeç özüni tiz ýoklatdy. ýoklaýyş [ýo:kloýuş], iş ady. Ýoklamak ýagdaýy. ýokluk [ýo:kluk], at. Biriniň ýanynda ýa-da bir ýerde ýok bolmaklyk, bar bolmazlyk, başga ýerde bolmaklyk. Ýolbarsyň ýoklugy Durdy agany has-da kösendirdi (J. Akyýew). \n\t‣ Ýokluk çalyşma dil b."hiç kim, hiç zat, hiç hili, hiç bir" sözlerinden emele gelýän çalyşmalar. Ýokluk galyp dil b. söz toparlarynyň belli bir goşulmalar, sözler (-ma, -me, -syz, -siz, ýok, däl) arkaly ýokluk aňladýan şekili. ýokma [ýokmo], iş ady. Ýokmak ýagdaýy. Şu hekiň geýime ýokmasy bar. ýokmak [ýokmok], işl. 1. Kir-kimir degmek, kir, hapa ýokuşmak, tegmil galmak. Gazana ýanaşsaň, garasy ýokar, ýamana ýanaşsaň – belasy (Nakyl). 2. Iniňe siňmek, ýokumy bolmak; ýaramak. Miwe suwy maňa ýokýar. 3. Birinden beýlekä geçmek, ýokuşmak (kesel hakynda). Gotur elden ýokar, bela – dilden (Nakyl). 4. Täsir etmek, sözüň ötmek, maslahatyň ýer tutmak. It gargyşy gurda ýokmaz (Nakyl). ýokmaklyk [ýokmokluk], iş ady. Ýokmak ýagdaýy. ýokna [ýokno], at. Terbiýe, edep-ekram; batnyk. Adamyň özünde ýokna bolmasa, diýip-aýdyp adam edip bolmaz. ýoknasyz [ýoknosuz], 1. Gep-söz ýokmaýan, öwüt-nesihat almaýan, buýrup bolmaýan, terbiýesiz, batnyksyz. Ýoknasyz adam. 2. Bet, ýaramaz, görüm- göreldesiz, edepsiz. Özüniň ýoknasyz häsiýetleri bilen mekdebiň diwar gazetine hem düşdi (A. Gowşudow). 3. göç.m. Ýaramsyz, ýakymsyz. Göwnüňe bolmasa, güýzüň ýoknasyzja çigregi-de gowşaşan ýaly boldy (“Edebiýat we sungat”). 4. Ýakymsyz, erbet, batnyksyz. Bolýandyr dünýäde her zadyň çeni, Ýoknasyz sözleriň irizdi meni (A. Kekilow). ýoknasyzlyk [ýoknosuzluk], at.Ýoknasyz häsiýetli bolmaklyk, ýoknasyz bolmaklyk. Onuň ýoknasyzlygy hemmeleriň lapyny keç etdi.Belkem, ony ýoknasyzlyk edip, ýürege düşgünç uwlanlygy üçin, eýesi awundyrandyr (“Edebiýat we sungat”). ýoknasyzrak [ýoknosuzura:k], syp. Öňküsinden ýa-da beýlekilerden birneme ýoknasyz. Ýaşuly: "Oglunyň ýoknasyzrak häsiýeti bar" diýip, gönüsinden geldi. ýoksul [ýo:ksul], at. Garyp, mätäç, barly bolmadyk, garyp-gasar. ýoksullyk [ýo:ksulluk], at. Ýoksul bolmaklyk, barly dällik, ýoksulyň hal-ýagdaýy. Ýoksullyk gurasyn. ýoksuratmak [ýo:ksurotmok], işl. Bir zadyň, biriniň ýokdugy bildirmek, duýdurmak. Aramyzda gyzyl-gyran gülüşdirip oturan dostumyz barka başga kişini ýoksuradan däldir. ýoksuratmazlyk [ýo:ksurotmozluk], iş ady. Bir zadyň, biriniň ýokdugyny bildirmezlik, duýdurmazlyk. Düýäniň çal-agarany bilen mele- myssyk çörek tapdyrsa, başga zady ýoksuratmaz. ýokum at. Iýilýän iýmitleriň jana berýän peýdasy. Üzümiň ýokumy köp. ýokumly syp. Bedene ýaramly, gurp berýän, ýokýan. Aslynda, gawun ýaly adama ýokumly iýmiş bolmaz (A. Gowşudow). ýokumlylyk [ýokumlulukl, at. Ýokumy barlyk, ýokumly bolmaklyk. ýokumlyrak [ýokumlura:k], syp. Öňküsinden ýa-da beýlekilerden birneme ýokumly. Daýaw boljak bolsaň, ýokumlyrak iýmitleri köp iýmeli. ýokumsyz [ýokumsuz], syp. Bedene ýaramsyz, gurp bermeýän, ýokumy bolmadyk. ýokumsyzlyk [ýokumsuzluk], at. Ýokumy ýokluk. ýokumsyzrak [ýokumsuzura:k], syp. Birneme ýokumsyz. ýokundy [ýokunny], at. Ýokup galan zat, ujypsyz galyndy. Haltanyň düýbünde çalaja un ýokundysy bardy (B. Seýtäkow). ýokuş : ýokuş degmek ser. Ýokuş görmek. Çyn goçaklar öz-özünden eder joş, Kärsiz äre ýokuş deger zerre iş (Zelili). Ýokuş görmek gaty görmek, göwnüňe ýaramazlyk, namys bilmek; kyn görmek. Patyşa bularyň gudaçylyga gelmegini ýokuş gördi (“Görogly”). Ýokuş söz erbet söz, göwne degýän söz. ýokuşdyrmak [ýokuşdurmok], işl., ser. Ýokdurmak. ýokuşmak [ýokuşmok], işl. 1. Birinden beýlekisine geçmek, ýokmak, degmek (kesel hakynda). 2. göç.m. Geçmek, täsir etmek. Bu ýagdaý meniň aýalyma-da ýokuşdy (R. Allanazarow). ýol [ýo:l], at. 1. Ýöremek, gatnaw üçin hyzmat edýän ýer zolagy. Ýol gadyryn ýortan biler, ýaý gadyryn – dartan (Nakyl). Türkmenistanyň hereket edýän we gurulýan demir ýollary öz ýurdumyzda taýýarlanýan pürsler bilen üpjün ediler (“Türkmenistan”). 2. Syýahat, sapar, ýolagçylyk bilen bir ýere ugraýyş. Ýola çyksaň, ýoldaşyňy düzet (Nakyl). 3. göç.m. Belli bir usul, tär. 4. göç.m. Çäre, çykalga, alaç, ugur. Ussa bilen, ynha akyllaşyp göreris weli, bir ýol tapylar durubir (H. Garabaýew). 5. göç.m. Bir maksada gönükdirilen ýörelge. \n\t‣ Ýola atarmakser. Ýola salmak. Oljasy Ballynyň göwnün göterdi, Atlylaryň baryn ýola atardy (A. Köpekmergen). Ýol açmak bir işi etmäge, durmuşa geçirmäge mümkinçilik döretmek, baryş- geliş, gatnaşyk edip başlamak.Tanyşlyk wagtynda iki obadaş, Ýol açdy bolmaga ömürlik ýoldaş (A. Kekilow). Ýol almazlyk ýer almazlyk, başa barmazlyk, biderek bolmak. Atabaýyň öz ömründe birinji gezek Akmaýany tabyn etmek islegi ýol almady (B. Kerbabaýew). Ýola düşmek gidişi, barşy düzgünleşmek, kadalaşmak. Işler ýola düşdi. Ýola getirmek tertipli-düzgünli bolmagyny gazanmak, düzgüne boýun etmek. Taýak bir dälini ýola getirmiş(Magtymguly). Ýola goýmak tertip-düzgüne salmak, ugrukdyrmak, gönükdirmek, düzetmek, düzgünleşdirmek. Ýola salmak 1) ser. Ýola goýmak.Sen bu işi ýola sal. 2) ugratmak, ugradyp goýbermek, ýola atarmak. Ol şol mahal hat-petek işi bolup, gelenleriň işlerini düzedip, ýola salmak üçin eglendi. Ýol bermek mümkinçilik döretmek, böwet bolmazlyk, garşylyk görkezmezlik, päsgel bermezlik. Ýol bolsun gidip-geljek, barjak ýeriňde, ýolda-yzda işiň rowaç bolsun. Agaýunus bulara ýol bolsun aýdyp, ak pata berip ugratdy (“Görogly”). Ýol çalmak yz çalmak, yzarlamak. Şumroý kempir eger ýol çalan adam bolsa, özüni tapsyn diýip, otyrýeri bilen süýşüp, yz edip gitdi (“Görogly”). Ýoldan azaşmak ters ýola düşmek, nädogry hereket edip başlamak, durmuşyň, ýaşaýşyň düzgüninden çykmak. Ýoldan çykmak 1) sandan çykmak, azmak, bozulmak, başyna gitmek. 2) biwepalyk etmek, aýagyňy dürs basmazlyk, ahlak taýdan bozulmak. Ýol görkeziji etmeli işleri ugrukdyryjy, ýolbaşçylyk ediji. Ýol görkeziji belgiler. Ýol görkezmek maslahat bermek, akyl bermek, ugrukdyrmak, öwretmek, salgy bermek. Ýol gözlemek çykalga, ugur agtarmak, çykalga gözlemek, tärini, ýoluny tapjak bolmak. Ol çykalgasyz ýagdaýdan çykmak üçin ýol görkezdi. Ýol kesmek 1) uzak ýolda ýadamaz ýaly, ýoluň gysgalan ýaly bolmagy üçin söhbet açmak, ondan-mundan gürrüň edip başlamak. Hudaý berse, ap-aňsatdyr diýip, Ogusoltan eje tä öýüne barýança ýol kesdi (R. Allanazarow). 2) ser. Ýol urmak. Ýol külterlemek tizlik bilen ýol geçmek, ýol almak, ýol sökmek. Ulag ýoly külterläp gidip oturandyr. Ýol salmak 1) uçramak, sezewar bolmak, başyna düşmek. Uruş başlanaly bäri, ençeme öýüň üstünden ölüm habary ýol salypdy. 2) köp gatnap ýol etmek, gidip-gelip durmak, bir ýere köp gatnamak, gatnaw etmek. Onsoň ol özüniň tanalmaýan ýerine ýol saldy (A. Gowşudow). Ýol sökmek köp ýöremek, ýöräp köp ýol geçmek. Ýol tapmak ugur, çykalga tapmak, tärini, ebeteýini gözlemek. Ýoluna düşmek bir zadyň ugruna çykmak, bir zadyň ugrunda hereket etmek, bir zadyň küýüne, kül-külüne düşmek. Annaguly şony bilmegiň ýoluna düşdi (A. Durdyýew). Ýoluna seretmek biriniň gelerine garaşmak, seredip durmak, intizar bolmak. Tä gün batyp, garaňky düşýänçä, oglunyň ýoluna seretdi. Ýoluny kesmek gidere ugur, barara ýer goýmazlyk, dalda gözlemez ýaly etmek. Ýoluň açyk bolsun!ser. Ýoluň ak bolsun. Ýoluň ak bolsun! ugran ugruňda işiň şow alsyn, päsgelçilige duş gelme! Ýoluň ak bolsun, ýoldaşyň – hak (Dileg). Ýoluň düşmek ýörite däl-de, ýüzüň ugruna degmek, bir söý bilen üstünden barmak. Ýoluň düşen wagty bize-de baryp dur! Ýoluňy düzetmek dogry ýola düşmek, ile goşulmak, hakyky ugur, durmuşyň düzgüni bilen gitmek. Ýoluňy urdurmak bozulmak, azmak, ýoldan azaşmak, ters ýola düşmek. Ýol urmak garakçylyk etmek, geleni-geçeni talamak, soýmak. Ýoly köp ugurtapyjy, mekir, hilegär. ýola [ýo:lo], at. Gezek, gaýta, sapar. Ýaşuly bir-iki ýola ardynjyrady. ýolagçy [ýo:loğçy], at. Ulagly ýa-da ulagsyz bir ýere ugran, ýola düşen, gidip barýan adam. Ýolagçy ýolda ýagşy (Nakyl). ýolagçylyk [ýo:loğçuluk], at. Ýolagçynyň ýagdaýy, ýolagçy bolmaklyk. Bu uzak ýolagçylyk oglanlary biri-birine has ýakynlaşdyrýar. ýolaýryt [ýo:laýryt], at. Ýoluň aýrylýan ýeri, ýoluň dürli tarapa bölünýän ýeri. Hol ýolaýyrtda irden tapyşýardyk biz (R. Seýidow). ýolbars [ýolvors], at. 1. Göwresi uly, berdaşly aýakly, sarymtyl tüýli ýyrtyjy haýwan; şir, peleň. Bir bar eken, bir ýok eken, öň zamanlarda bir ýolbars bar eken (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Oglana dakylýan at. ýolbaşçylyk [ýo:lvaşşylyk], at. 1. Ýolbaşçynyň wezipesi, ýagdaýy. Oňa uly kärhanaýolbaşçylyk etmek ynanyldy. 2. Kärhana ýa- da edara işlerini dolandyrýan guramalar. Gowy işleýänlere ýolbaşçylyk tarapyndan sag bolsun aýdyldy. ýolbelet [ýo:lvelet] Ýolagçylar otlusynda wagonyň içiniň düzgün-tertibine gözegçilik edýän demir ýol gullukçysy. ýolboýy [ýo:lvoýy], hal. Ýoluň bütin dowamynda, bir ýerden ikinji ýere barylýança, tükeniksiz, üznüksiz. Ol rowaýaty ýol boýy gürrüň berip geldi. ýolçy [ýo:lçy], at. 1. Bir ýere ugramakçy bolup, ýola çykan. Anka aýdar: "Ýolçyýam", Hüt-hüt aýdar: "Ilçiýem" (Magtymguly). 2. Ýol gurluşygynyň hünärmeni; ýol gurluşygynda işleýän işçi. Ýolçular köçäniň zaýalanan ýerini derrew bejerdiler. 3. Demir ýoluň ugruny syryp, ýoly barlaýan demirýolçy. Ol Duşaga gidýän ýolda ýolçy bolup işleýär (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Ýolçy mal hemişe gatnaýan ýoluny tapýan mal. ýoldaş [ýolloş], at. 1. Bir ugur bilen bile barýan, ýollary bir bolan ýolagçy, hemra. Ýola çyksaň, ýoldaşyňy düzet (Atalar sözi). 2. Özüniň garaýşy, pikiri, işi, durmuş şertleri we ş.m. boýunça biri bilen umumylygy, ýakynlygy bar bolan adam. Ýürekdeş ýoldaş bilen göwün açyşmakdan gowy zat barmy näme? (B. Kerbabaýew). 3. Çaga bolanda, çaganyň yz ýany bilen düşýän jansyz bir bölek agza, düşgi. 4. Aýalyň äri, adamsy (bu söz, köplenç, aýallar tarapyndan ulanylýar ); ýanýoldaş. Ýoldaşym ikimiz mekdepde işleýäris. 5. göç.m. Bir ýere ugralanda sag- aman barmak üçin yrym edilip ýanyň bilen alynýan çörek we ş.m. mukaddes zatlar. Ýoldaş bolar ýaly ýanyňa bir döwüm çörek al. 6. Oglana dakylýan at. \n\t‣Ak gyz ýoldaşyň bolsun! öýlenmedik ýigide aýdylýan taňryýalkasyn, dileg. \n\n\n ÝOLDAŞ [ýo:lloş], syp. Bir ýoldan bile barýan adam. Ýol ýoldaşy ýoldaşyna söýener (Magtymguly). ýoldaşly [ýolloşly], syp.1. Ýany adamly, hemraly, bile tirkeşýän adamly. Eger onuň ýany ýoldaşly bolaýsa, onda gije hem oňa zat edip biljek däl (A. Gowşudow). 2. Dürli ynançlara görä, halatly, gudratly. ýoldaşlyk [ýolloşluk], at. 1. Ýoldaş bolmaklyk ýagdaýy, ýoldaşlarça aragatnaşyk, biri- biriňe edilýän ýakyn gatnaşyk. Ýoldaşlykda, adamkärçilikde onuň taýy ýokdur. 2. göç.m. Resmi ýaryşlardan daşgary geçirilýän, ýaryş hasabyna girmeýän, türgenleşmek üçin geçirilýän (dürli oýunlar hakynda). Küştçüleriň ýoldaşlyk duşuşygy. ýoldurmak [ýollurmok], işl. 1. Ýolmak işini başga birine etdirmek. 2. gepl.d. Aldyrmak, gidermek, ogurlatmak (köplenç, öňünden aldyrmak işligi getirilip ulanylýar). Aldyran, ýolduran zadym ýok, sag-aman geldim. ýolguç [ýolğuç], at. Sakgal-murt ýolmak üçin ulanylýan agzy ýasyja esbap, müçenek. Aýnadyr ýolgujy alyp, sakgalynyň kese eteklerini ýolmaga oturdy (A. Durdyýew). ýolhaty [ýo:lhaty], at. Ugry, ýerine ýetirmeli iş görkezilip, sürüjä edarasy tarapyndan berilýän resmi kagyz. ýolka [ýo:lko], at. 1. Sowuga çydamly, gyşyn- ýazyn gök öwsüp oturan arça meňzeşräk pürli agaç. 2. Täze ýyl baýramçylygynda şol agajyň her hili oýnawaçlar, jäjekler bilen bezelen görnüşi. Çagajyklar el tutuşyp, bezelen ýolkanyň daşynda aýlanýardylar. ýollama [ýo:llomo], 1. iş ady. Ýollamak ýagdaýy. 2. Belli bir ýere, dynç almaga, işe we ş.m. iberilýän adama berilýän resmi kagyz. ýollamak [ýo:llomok], işl. Birini ýa-da bir zady bir ýere ibermek, ugratmak. ýollamaklyk [ýo:llomokluk], iş ady.Ýollamak ýagdaýy. ýollamazlyk [ýo:llomozluk], iş ady. Ýollamakdan saklanmak, ibermän saklamak, ugratmazlyk. ýollanmak [ýo:llonmok], işl. Bir ýere iberilmek; ýola düşülmek. Toý gününde arap atlar Durmaz, ýollanar, ýollanar (Baýram şahyr). ýollanylmak [ýo:llonulmok], işl., ser. Ýollanmak. ýollaşdyrmak [ýo:lloşdurmok], işl. Hemmesini iberişdirmek, ählisini ugradyşdyrmak, boldugyndan ýollap durmak. ýollaşmak [ýo:lloşmok], işl. 1. Ýollamaga kömek bermek, ugradyşmak. Şähere üzüm ýollaşmak.2. Birnäçe bolup ýollamak, ýola ugratmak. ýollatmak [ýo:llotmok], işl. Ýollamak işini başga birine etdirmek. Ol esgeriň hatyny öýlerine ýollatdy. ýollaýyş [ýo:lloýuş], iş ady. Ýollamak ýagdaýy. ýolly [ýo:lly] I, syp.1. Ýöremek, gitmek üçin ýol edilen, öň ýörelen, ýol salnan (ýer). Ýolly ýerden ýöräň. 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n ÝOLLY [ýo:lly] II, hal. Dogry, degerli, geçginli. – Gaýta şu at üstünde oňa-muňa çykmagam maňa kem ýaranok, Gutlymyrat – diýip, öz işini ýolly tapdy (A.Gowşudow). ýolma [ýolmo] I, iş ady. Ýolmak ýagdaýy. \n\n\n ÝOLMA [ýolmo] II,at. Öldürilen goýnuň derisinden ýolnup alnan ýüň. Ýolmaň hili pesräk hasaplanýar. ýolmak [ýolmok], işl. 1. Bir zady sogrup aýyrmak, çirtip üzmek, çekip, dartyp, üzüp almak. Bagdan alma ýolmak. 2. Çekip, dartyp üzmek, gyrmak. Ýüpi ýolmak. 3. Müçenek, ýolguç bilen sogurmak. Aýnadyr ýolgujy alyp, sakgalynyň gyllaryny ýolmaga oturdy (A. Durdyýew). 4. Arasyny bölmek, böleklemek. Ol hamyryny ýolýança, men tamdyra ot goýberdim (H. Garabaýew). 5. göç.m. Aldap almak, ýonmak. ýolmaklyk [ýolmokluk], iş ady. Ýolmak ýagdaýy. ýolmazlyk [ýolmozluk], iş ady. Ýolmak işini etmezlik. ýolmalamak [ýolmolomok], işl. 1. Ýolup- ýolup almak, çekişdirip ýolmak. Öwez gyzaryp çişdi, ol yzly-yzyna telpeginiň tüýüni ýolmalady we nämedir bir zat diýmekçi boldy (A. Gowşudow). 2. Biriniň ýüz-gözüni dyrnaçaklamak, tüýtmelemek. Ogulhan eje döşünden itip, ýüz-gözünden ýolmalasa-da, Töre çykarly däldi (B. Öwezow). ýolmalanmak [ýolmolonmok], işl. Ýolnup- ýolnup alynmak. Deriniň ýüňi ýolmalandy. ýolmalaşmak [ýolmoloşmok], işl. 1. Ýolmalamaga kömek bermek. 2. Biri-biriňi çekelemek, eliňi hereketlendirip, çalarak uruşmak, dalaşmak. Çagalar biri-biri bilen ýolmalaşyp durdular. ýolmalaşyk [ýolmoloşuk], at. Biri-biriň bilen ýolmalaşyp edilýän basalaşyk, uruş, dalaşyk. Boldy bir başagaýlyk, ýolmalaşyk (A. Durdyýew). ýolpolis [ýo:lpoli:s], at. Ýol hereketiniň howpsuzlygyna gözegçilik edýän polisiýa işgäri. ýolugrak [ýoluğra:k], syp. Ýolunjak bolup duran. Ýolugrak ýüp. ýolugyş [ýoluğuş], iş ady. Ýolukmak ýolujy syp., gepl.d. Iliň hakyny iýýän, ütüji. ýoluk syp. Ýolnup bölek bolan, üzük, gyryk, kesik. Ýoluk sapak. ýolukdyrmak [ýolukdurmok], işl. 1. Birini- birine duşurmak, duçar etmek. Ýolda ýolukdyrdym çeşmi-jadyny, Ölçerdim, el çoýdum yşgyň oduna (Magtymguly). 2. Sezewar etmek, uçratmak, sataşdyrmak. ýolukma [ýolukmo], iş ady. Ýolukmak ýagdaýy. ýolukmak [ýolukmok], işl. 1. Duçar bolmak, sezewar bolmak, sataşmak, duşmak. 2. Bir zat degmek, ýokuşmak (kesel), bir zada uçramak. Kelläňe gaýsar diýen bir dert ýolugypdyr (“Görogly”). \n\t‣Ýolda ýolukmak (ýolukdyrmak)sataşmak, duşmak. Ýolda ýolukdyrdy çeşmi-jadyny (Magtymguly). Aý, olam bir ýolda ýolugandyr-da, maňa bir zat boldy diýip, jany agyrap durasy ýok. ýolukmaklyk [ýolukmokluk], iş ady. Ýolukmak ýagdaýy. ýolum-ýolum syp. Gyrym-gyrym, üzüm- üzüm bolan. ýolunmak [ýolunmok], işl. 1. Özüň üçin ýolup almak. Ol ilki özüne waharman ternesini ýolundy. 2. Öz-özünden sapagyndan tänmek; öz-özi üzülmek (ýüp, sapak, sim hakynda). – Bişenini tanamarsyň, indi ýolaýma. – Kaka, bu garpyzyň özi ýolnupdyr. 3. Ýolguç, müçenek bilen sogrulmak. Sakgalyň töweregindäki gyllar ýolundy. 4. Arasy açylmak, böleklenmek, bölünmek. Ýolnup goýlan hamyr. ýoluş iş ady. Ýolmak ýagdaýy. Gawuny ýolşuň nähili, pazylyny goparýaň! ýoluşdyrmak [ýoluşdurmok], işl. 1. Bir ýanyndan ýolmak, ýolup çykmak. Tilki haýdan-haý garganyň tüýüni ýoluşdyryp başlaýar (“Türkmen halk ertekileri”). 2. Ýolum-ýolum etmek, ýolup birnäçe bölek etmek, üzüşdirmek, gyryşdyrmak. Ýüpi ýoluşdyrmak. ýoluşmak [ýoluşmok], işl. 1. Ýolmaga kömek bermek. Ol deriniň ýüňüni ýoluşdy. 2. Bilelikde ýolmak. ýol-ýoda [ýo:l-ýo:do], at. 1. Pyýada, ulagly ýörelýän ýollar, ýodalar. 2. göç.m. Iş usuly, täri, ugry. Her bir işiň öz ýol-ýodasy bar. ýol-ýol [ýo:l-ýo:l], syp. Zolak-zolak, zol-zol. Ýol-ýol matadan tikilen düşekçe. ýomak [ýomok], 1. Ýiti sözli, şorta gürrüňli, gülküli degişme, şorta söz. 2. Halk döredijiliginiň bir görnüşi. \n\t‣ Ýomak atyşmak biri-biriň bilen degişmek, gülküli degişmeler aýdyşmak. Olaryň şadyýan gülküleri, biri-birine atyşýan ýomaklary düşelgäni ala-ýaz etdi (N. Baýramow). ýomakçy [ýomokçy], at. Ýomak atyjy, ýomak atmaga ökde adam. Degişgen ýomakçy, diýseň keýpihon, Gara saçy sekil atan adamdyr (A. Atajanow). ýom-ýok [ýom-ýo:k]: ýom-ýok bolmak birdenýitirim bolmak, zym-zyýat bolmak. Ol birden ýom-ýok boldy. Ýom-ýok etmek harç etmek, bütinleý ýok etmek, bolmadyk ýaly etmek. ýon [ýo:n], at. Bil oňurganyň iki gapdaly, ýan. Olaryň içinde hyňňy-syňňy etjek bolanlaryňam ýonuna çekäýýärdi (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣Ýon damar bil oňurganyň iki gapdalyndaky ýogyn damar (ser. Ýondamar). Ýon damaryndan tutmak agyryly ýerinden tutmak, berk daramak. ýona [ýo:no], at. Gaňňanyň ýa-da eýeriň gürlük berkidilýän iki kese agajynyň aşagyna goýmak üçin gat-gat edilip tikilýän keçe, teletin ýa-da gaýyş. Mahmal derlik, gülnary ýona, tylla gaýyşly eýer salyp, Gyraty eýerläp, kemsiz bezedi(“Görogly”). ýonaçy [ýo:noçy], at. Ýona tikýän ussa. Magtymgulynyň atasy kümüş ussasy we ýonaçy bolupdyr. ýonaçylyk [ýo:noçuluk], at. Ýona ýasaýan ussanyň käri, ýonaçynyň işi. Ol ýonaçylyk we kümüşçilik işi bilen meşgul bolýar. ýonalyk [ýo:noluk], syp. Ýona tikmek üçin ýararly. ýondamar [ýo:nnamar], at. Oňurgalaryň iki gapdaly bilen gidýän ýogyn damar. Ýondamarlaryny tutup, arkasyny owkalamaga başlady (“Görogly”). ýondurmak [ýo:nnurmok], işl. 1. Ýonmak işini başga birine etdirmek. Tagta ýondurmak. 2. göç.m. Aldaw, hile edýän adama puluň, zadyň bir bölegini gidermek, iýdirmek, aldyrmak. ýonguç [ýo:nğuç], at. Agaç ýonmak üçin enjam, ýongy, sürgüç, rende. Ýonguç bilen agaç ýonmak. ýonma [ýo:nmo] I, iş ady. Ýonmak ýagdaýy. \n\n\n ÝONMA [ýo:nmo] II, syp. Ýonulyp ýasalan. Ýonma bezeg. ýonmak [ýo:nmok], işl. 1. Ýonguç ýa-da beýleki ýonujy ýiti gurallar bilen tagtanyň ýüzüni tekizlemek, ýylmamak. Agaçdan ýonup perzi, pil, ruh, şa, at ýasapdyrlar (A. Gowşudow). 2. göç.m. Birinden bir zady her hili ýol bilen almak. Görogludan bir zat ýonup bolmazmyka? (“Görogly”). Ol bir zat ýonup bilse ýonjakdyr. ýonmaklyk [ýo:nmokluk], iş ady. Ýonmak ýagdaýy. ýonujy [ýo:nujy], at. 1. Tagta, demir we ş.m. zatlary ýonýan adam. 2. göç.m. Birinden bir zady hile bilen alýan, ýolujy (adam hakynda). ýonulmak [ýo:nulmok], işl. 1. Ýonujy gurallar bilen ýylmanmak, tekizlenmek. Indi daş ýonulmagynyň sesine agaç ussalarynyň rendeleriniň hem başga gurallarynyň sesi goşulýardy (A. Gowşudow). 2. göç.m. Aldaw, hile bilen alynmak. ýonuş [ýo:nuş], iş ady. Ýonmak ýagdaýy. ýonuşdyrmak [ýo:nuşdurmok], işl. Ýonup çykmak, kä ýerlerini ýonup düzetmek. Tagtalary ýonuşdyrdym. ýonuşga [ýo:nuşğo], at. Agaç, demir we ş.m. zatlar ýonulanda, olardan aýrylýan burum-burum ýukajyk, insizje bölejikler. Ol üýşüp ýatan agaç ýonuşgalaryny süpürip aýyrdy. ýonuşmak [ýo:nuşmok], işl. 1. Ýonmaga kömek bermek. Agaç ýonuşmak. Pil saplaryny ýonuşmak. 2. Bilelikde ýonmak. ýoň I, at. Sowuklama, üşeme we ş.m. netijesinde döreýän näsaglyk, dümew. \n\n\n ÝOŇ II, at. Täze dörän, köpçülikleýin ürç edilýän zat, nysak (geýim, köwüş, oýun we ş.m.)., \n\t‣ Ýoň bolmak giňden ýaýramak, bir zat nysak bolmak. ýoňlama [ýoňlomo], iş ady. Ýoňlamak ýagdaýy. ýoňlamak [ýoňlomok], işl. Üşemek netijesinde näsaglyk tapynmak, dümewlemek, sowuklamak. ýoňlamaklyk [ýoňlomokluk], iş ady. Ýoňlamak ýagdaýy. ýoňlaýyş [ýoňloýuş], iş ady. Ýoňlamak ýagdaýy. ýoňsuz syp. 1. Göwrüm, möçber, mukdar taýdan köp; ep-esli, uly, gabarasy esli. Bir atadan ýeke Taýmaz, Indi görseň, ýoňsuz ata (K. Gurbannepesow). 2. Ep-esli; esli wagt. Suw başynda ýoňsuz wagt güýmendi (A. Kekilow). ýordum at. Çeper eserde wakalaryň ösüşiniň, gahrymanlaryň suratynyň çekiliş, görkeziliş täri, ugry. Pikir ýordumy. Sýužet ýordumy. ýordurmak [ýordurmok], işl. Düýşi ýorup bilýän adama onuň ýorgudyny aýtdyrmak. Düýş ýordurmak. ýorga [ýorğo], at. 1. Käbir atyň, eşegiň ortaça we iň rahat gezeri. At ýorga ýöreýşini edende, öňki we yzky sag aýaklaryny bir wagtda, öňki we yzky çep aýaklaryny hem bir wagtda göterýär. 2. Çapuw däl- de, müngi aty. Toý güni bagşy bilen ýorga dynç ýok (Nakyl). Bular guşlaryny hem ellerine alyp, ýorga artlaşdylar-da gidiberdiler (“Türkmen halk ertekileri”). ýorgalama [ýorğolomo], iş ady. Ýorgalamak ýagdaýy. ýorgalamak [ýorğolomok], işl. 1. Ýorgasyna gitmek, ýorga gezeri bilen gitmek. Dor alaşa käkilik ýaly ýorgalap barýar (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Kiçi ädimler bilen çalt-çalt ýöremek, gybyrdyklamak. Ol ýorgalap barşyna: – Bolýar, bolýar, hökman geler – diýdi (A. Nazarow). ýorgalamaklyk [ýorğolomokluk], iş ady. Ýorgalamak ýagdaýy. ýorgalamazlyk [ýorğolomozluk], iş ady. Ýorgalap gitmezlik. ýorgalatmak [ýorgolotmok], işl. 1. Ýorgasyna sürmek, ýorga gezeri bilen ýöretmek. Bagşy dor ýabysyny ýorgaladyp, dagyň etegini syryp, öýüne gaýdypdyr. 2. göç.m. Ýetişibildiginden çalt ýöremäge mejbur etmek. ýorgalaşmak [ýorğoloşmok], işl. 1. Ýorga gezerinde birnäçe at ýorgalamak. Ýorgalaşyp barýan atlaryň ýaňy ýola düşendigi bildirýärdi. 2. Birnäçe adam çalt ýöremek. Nirä ýorgalaşyp barýarsyňyz? ýorgalaýyş [ýorğoloýuş], iş ady. Ýorgalamak ýagdaýy. ýorgaly [ýorğoly], syp. Ýorga münen, ýorga atlanan. Ýorgaly bilen ýoldaş bolma, nadan bilen syrdaş (Nakyl). Ikindinara bir ýorgaly dünýäni ala tozan edip, tumşugyny dik asmana tutup gelýärdi (“Görogly”). ýorgalyk [ýorğoluk], at. Ýorga bolmaklyk. Atyň gowy ýorgalygy äşgärdi. ýorgan [ýorğon], at. Ýatylanda ýapynmak üçin içine pagta, ýüň salyp tikilýän ýapynja. Ýorganyňa görä aýak uzat (Nakyl). ýorgança [ýorğonço], at. Kiçiräk ýorgan. ýorgan-düşek [ýorğon-nüşök], at. Ýatylanda üstüňe ýapynmak, aşagyňa düşenmek üçin gerekli ýorganlar we düşekler. Bir böwürde bolsa üstüne ýorgan-düşek galdyrylgy demir sandyk durdy (“Edebiýat we sungat”). ýorganlyk [ýorğonluk], syp. Ýorgan üçin gerek bolan (mata, pagta, ýüň we ş.m. zatlar). Ýorganlyk gowy mata gelen ekeni (R. Allanazarow). ýorgudyklamak [ýorğuduklomok], işl., ser. Ýorgalamak 2. Gapyda bir guşjagaz nämedir bir zat kowalap, ýorgudyklap ýördi (N. Geldiýew). ýorgun [ýorğun], syp. Ýadaw, argyn. ýorgunlyk [ýorğunluk], at. Ýadawlyk, argynlyk. ýorgut [ýorğut], at. Düýş ýorup bilýän adam tarapyndan görlen düýşüň manysyna, nämäniň alamatydygyna berilýän düşündiriş. – Ýaşuly, bu düýşüň ýorgudyny özüň aýdaýmasaň, menden-ä ýoran ýok (N. Pomma). ýorka [ýorko], at. Gözüň görejini örtýän ýukajyk barda, perde. Şunuň netijesinde gözüň görmek güýji kemelip, ahyrda görejiň ýüzünde ýorka peýda bolýar we oňa gül düşüp, gözi kör edýär (S. Karanow). ýorkalamak [ýorkolomok], işl. Ýukajyk perde, barda bilen örtülmek. Onuň görejiniň öňi ýorkalapdyr. ýorma [ýormo], iş ady. Ýormak ýagdaýy. Düýş ýormanyň hem öz ugry-ýoly bar. ýormak [ýormok], işl. 1. Görlen düýşüň manysyny aýtmak. Aman pälwan düýş ýormaga, adamyň ýylyny öwrüp, ýaşyny anyklamaga ökdedi (B. Seýtäkow). 2. Bir işi, hereketi başga bir zada ýanamak. Möwsümiň şeýle şowly gelmegine biz gowulyga ýorýarys (“Türkmenistan”). ýormaklyk [ýormokluk], iş ady. Ýormak ýagdaýy. Düýş ýormaklyk aňsat däl. ýortma [ýortmo], iş ady. Ýortmak ýagdaýy. ýortmak [ýortmok], işl., gepl.d. Ylgamak, çalt gitmek. Ýortan ozar, ýatan tozar (Nakyl). ýortmaklyk [ýortmokluk], iş ady. Ýortmak ýagdaýy. ýortuş iş ady. Ýortmak ýagdaýy. ýortuşmak [ýortuşmok], işl. Çalt ýöreşip, ylgaşyp barmak. Ýapylarda ýortuşyp, Oýnadylar bu ýerde (M. Myşşyýew). ýorulmak [ýorulmok] I, işl. Düýşüň ýorgudy aýdylmak. \n\n\n ÝORULMAK [ýorulmok] II, işl. Ýadamak, armak. Sen ýöne ýorlupsyň, ysgyndan düşüpsiň (B. Kerbabaýew). Uzak ýoly söküp, ýorlan ýolagçy biziň şäherimiziň howaly baglaryna gözi düşende, argynlygy sowlan ýaly bolýar (“Edebiýat we sungat”). ýorunja [ýorunjo], at. Mal iými üçin ekilýän uzyn, inçe baldakly, owunjak ýaprakly, mawy gülli köpýyllyk ot. Gül açypdyr gowaçalar, Ýorunja geçipdir dyzdan (Ç. Aşyrow). \n\t‣Eşek ýorunja kösükliler maşgalasyna degişli ak kökli, boýy 20-100 sm. ýetýän uzyn baldakly, gyralary kertik-kertik üç ýapraky, iki ýyllyk otjumak ösümlik. Bu ösümligiň ownuk sary gülleri salkym görnüşlidir. Miwesi süýrgült kösük görnüşli bolýar. ýorunjaçylyk [ýorunjoçuluk], at. Oba hojalygynda: ýorunja ösdürip ýetişdirmek, ondan iým taýýarlamak bilen meşgullanýan ugur. Ýorunjaçylyk bilen giňden meşgullanylýar. ýorunjalyk [ýorunjoluk], at. Ýorunja ekilen giň meýdan. Kaka, ýorunjalykdan aty tapmadym (A. Durdyýew). ýoruşmak [ýoruşmok], işl. 1. Ýormaga kömek bermek. Gel, maňa düýş ýoruşsana! 2. Bilelikde ýormak. Aýallar agşam gören düýşlerini ýoruşyp otyrdylar. ýow at. 1. Duşman, ýagy. Arkalaşan ýow gaýtarar (Nakyl). 2. Biri-birine ýagy taraplaryň arasynda bolýan uruş, söweş, jeň. Ýow güni gaýrata gatlan (Magtymguly). ýowamak [ýowomok], işl., gepl.d. Täsir edip bilmek, ýakyn gelip bilmek, ýakynlaşmak. Arkaýyn oýnaber, birem saňa ýowap bilmez. Oňa ýowan zat bolmaz. ýowar [ýowor], at. 1. Biriniň hojalyk işine kömek bermek maksady bilen üýşüp ýerine ýetirilýän iş. Aşyr aga jaý salyşmak üçin goňşularyny ýowara çagyrdy. 2. Dynç günleri bag ekmek, şäheri arassalamak we ş.m. boýunça geçirilýän köpçülikleýin jemgyýetçilik çäresi, işi. Bu ýowar baýryň ýüzünde bag oturtmaklyga bagyşlandy. ýowarçy [ýoworçy], at. Ýowara gatnaşyjy, ýowara gatnaşýan adam. ýowmak [ýowmok], işl., gepl.d., ser. Ýowamak. ýowşan [ýowşon], at. Ownuk gülli, ýiti ysly, ajy tagamly, dagda, gumda bitýän pürli ösümlik. Ak jerenli alalardan geçemde, Ýowşanlaryň ysy başym aýlasyn! (B. Hudaýnazarow). ýowşanlyk [ýowşonluk], at. Ýowşanyň köp biten ýeri, ýowşanyň bol ýeri. Obanyň golaý- goltumyndaky ýowşanlykda owlak-guzular bökjekleşip oýnaýardy (“Edebiýat we sungat”). ýowuk syp. Daş däl, ýakyn, golaý. Haýyr işlere ýowuk, şerden daş özüm (Seýdi). Razy boluňlar, görenler, Ýowukdyr zamana, begler! (Hatam şahyr). ýowuz syp. Ýaman, erbet; agyr, kyn, gazaply. ýowuzlanmak [ýowuzlonmok], işl. Gazaplanmak, gazaply bolmak. ýowuzlyk [ýowuzluk], at. Ýowuz halda bolmaklyk, ýowuz bolmaklyk. ýowuzrak [ýowuzura:k], syp. Öňküsinden ýa-da beýlekilerden birneme ýowuz. ýoýdurmak [ýoýdurmok], işl. 1. Bolşundan üýtgetmek, bellenen kadany bozdurmak. Dürs ýazuw kadasyny ýoýdurmaz ýaly, özleşdirmesi kyn kadalary aýratyn jikme-jik öwretmeli. 2. Hakykaty üýtgetdirmek, bolşundan başgaça aýtdyrmak. ýoýma [ýoýmo], iş ady, Ýoýmak ýagdaýy. ýoýmak [ýoýmok], işl. Asyl keşbini, durkuny üýtgedip bozmak. ýoýmaklyk [ýoýmokluk], iş ady. Ýoýmak ýagdaýy. ýoýmazlyk [ýoýmozluk], iş ady. Ýoýman saklamak, üýtgetmezlik. ýoýujy at. Ýoýýan adam. ýoýulma [ýoýulmo], iş ady. Ýoýulmak ýagdaýy. Wakalaryň gidişiniň ýoýulmasy hekaýanyň akgynlylygyna zeper ýetiripdir. ýoýulmak [ýoýulmok], işl. 1. Asyl keşbi, durky üýtgedilip bozulmak. Taryhy eserlerde geçmişiň ýoýulmagyna ýol berilmeýär. 2. gepl.d. Aradan çykmak, aýrylmak, ölmek ( ýaşajyk çaga hakynda). ýoýulmaklyk [ýoýulmokluk], iş ady. Ýoýulmak ýagdaýy. ýoýuş iş ady. Ýoýmak ýagdaýy. ýoýuşdyrmak [ýoýuşdurmok], işl. Bir ýanyndan birnäçe zady ýoýup çykmak. ýoz at. Gysyr we erkek dowarlar; ir guzlap, emdirmeýän dowarlar; sürä ýaraýan mallar. Ýoz goýun. ýozulma [ýozulmo], iş ady. Ýozulmak ýagdaýy. Guzlaýan mallaryň ýozulmasy. ýozulmak [ýozulmok], işl. 1. Iner, erkek mallaryň esremek döwri tamamlanmak. Erkek ýozulypdyr. 2. göç. m., gepl.d. Ýaş ulalyşyp, çaga dogurmakdan galmak (aýal hakynda). ýozulmazlyk [ýozulmozluk], iş ady. Ýozulman ýörmek. ýozulyş [ýozuluş], iş ady. Ýozulmak ýagdaýy. ýön [ýö:n], at, kön.s. Ugur, tarap. Ugrum, ýönüm bilmeýen, ýol üstünde oturgan… (Magtymguly). \n\t‣Ugur, ýön (ugur-ýom) bilmek azda-kände tärini, usulyny bilmek. ýöne [ýö:nö], hal. 1. Deregine hiç zat alman, mugt, pulsuz. Bu kitaby men saňa ýöne berýärin. 2. Keýpine, peýwagtyna; biderek, sebäpsiz. Ýöne oturandan her zat edenini gowy görýän Bäşim çendan çagalar bilen "kim dürtdi" oýnaýardy (B. Kerbabaýew). 3. "Emma, weli" diýen ýaly garşylygy görkezýän baglaýjy. 4. Birsyhly, yzly-yzyna, yzygiderli, häli-şindi. Men işden çykjak, başarmaýaryn, ýüpler ýöne üzülip dur diýdi-de, lampa özüni aşak goýberdi (“Edebiýat we sungat”). 5. Adaty däl, hemişekilerden aýratyn. Bu gün ýöne bir gün däl, taryhy gün. 6. Diňe, ýeke. Ol gyrmyldy Çerkezi ýöne bir alada däl, ony iňkise goýdy (B. Kerbabaýew). 7. Has beter, halys, barha, gitdigiçe. Özüme näme bolýanyny-ha bilemok weli, ýöne ýere siňip barýan, ýerden galasym gelenok. \n\t‣ Ýöne ýerden (ýere) sebäpsiz, bir zady göz öňünde tutman. Bu ýöne ýere aýdylýan sözler däl. Men bu zatlary ýöne ýerden aýdamok. Ýönesi bilen däl etjek hereketini, işini bilýän, ýuwaş däl, betje. ýönekeý [ýö:nököý], syp. 1. Çylşyrymly däl, sada. Bu gadymy ýadygärlik ýönekeý bir iri oturymly ekerançylyk we ýaşaýyş mesgeni däldir (“Edebiýat we sungat”). 2. Ulumsy däl, kiçigöwünli, sada. Ýönekeý adam. 3. Beýlekilerden tapawutlanmaýan, üýtgeşik bolmadyk. Menem edil özüňiz ýaly, ýönekeý daýhan gyzy bolup işläsim gelýär (G. Muhtarow, G. Seýitliýew). 4. Adaty, ýörgünli. Meniň ýönekeý adymy tutaýyň! (B. Kerbabaýew). 5. Az ähmiýetli, ownuk-uşak. Başlyk onuň bilen ilkibada ýönekeý zatlar hakynda gepleşdi (A. Durdyýew). ýönekeýleşdirmek [ýö:nököýlöşdürmök], işl. Ýönekeý etmek, ýönekeý görnüşe getirmek, sadalaşdyrmak. Munuň özi hasabat işini ýönekeýleşdirer. ýönekeýleşmek [ýö:nököýlöşmök], işl. Ýönekeý bolmak, has sadalaşmak, aňsatlaşmak. Gowaça suwaryş usuly gitdigiçe ýönekeýleşýär. ýönekeýlik [ýö:nököýlük], at. Ýönekeý halda, ýagdaýda bolmaklyk, ýönekeý bolmaklyk, çylşyrymly dällik. Hekaýadaky waka özüniň ýönekeýligi bilen tapawutlanýar. ýönelige [ýö:nölügö], hal. Keýpine, peýwagtyna, ýöne ýere, ýöne ýerden (hereket, iş hakynda). Durdy bagşy Mara ýönelige barmanmyş (“Edebiýat we sungat”). Ol gaty köp bilýär, ýönelige biz bilen giden däldir. ýöneliş [ýö:nölüş], iş ady. Ýönelmek ýagdaýy. \n\t‣ Ýöneliş düşüm kime?, nämä?, nirä? diýen soraglara jogap bolup, -a, -e; -ä düşüm gosulmasyny kabul edip gelýän sözleriň şekili. ýönelme [ýö:nölmö], iş ady. Ýönelmek ýagdaýy. ýönelmek [ýö:nölmök], işl. Bir tarapa gidip ugramak, bir tarapa hereket edip, bir ugra ýöräp ugramak, gönükmek. Gyzyl pürçük bolup gelýän gyz- gelinler gyz çykýan öýe tarap ýöneldiler.Biz oba bakan ýöneldik. ýönelmeklik [ýö:nölmöklük], iş ady. Ýönelmek ýagdaýy. ýöne-möne [ýönö-mönö]: ýöne-möne däl eýle-beýle däl, kiçi-kirim däl, ýönekeý däl. ýöntem [ýö:ntöm], syp. 1. Emelsiz, sada, gowşak, el ujundan. Işi ýöntem edipsiňiz! 2. Dogumly däl,türkana. 3. Çala görýän, kütelişen (göz hakynda). Garly özüniň ýöntem gözlerini on-on bäş ädim aralykda duran atla baka dikdi (A. Gowşudow). \n\t‣ Ýöntem iňňe ýörmemek, ýama ýamamak üçin ulanylýan aralyk iňňe. ýöntemek [ýö:ntömök], işl., ser. Ýörmemek. ýöntemje [ýö:ntömjö], syp. Ýöntem häsiýeti bilen belli bolan, o diýen ähmiýetsiz. Kagyzy ýöntemje usul bilen ýasaýarlar. ýöntemlik [ýö:ntömlük], at. 1. Ýüzleýlik, gowşaklyk, sadalyk. 2. Dogumy azlyk. ýöntemräk [ýö:ntömürä:k], syp. Öňküsine ýa-da beýlekilere garanda birneme ýöntem. ýöntem-ýöntem [ýö:ntöm-ýö:ntöm], syp. Barysy ýöntem häsiýetli. Ýöntem-ýöntem usullar. ýöňkelmek [ýöňkölmök], işl. Töhmet edilmek, garalyk ýapylmak; bir iş, zat, söz birine degişli edilmek. Adamlar göýä bir günä ýöňkelip çagyrylýan ýaly görünýär (A. Gowşudow). ýöňkeme [ýöňkömö] I, iş ady. Ýöňkemek ýagdaýy. \n\n\n ÝÖŇKEME [ýöňkömö] II, dil b. Bir zadyň kime, nämä degişlidigini görkezmäge hyzmat edýän grammatik şekil, kategoriýa. Ýöňkeme goşulmasy. Işlikler ýöňkemede üýtgeýärler. ýöňkemek [ýöňkömök], işl. 1. Bir zady, hereketi birine degişli etmek. 2. Işiň ýaramaz netijesini birine ýapmak. Sen bu işleri maňa ýöňkeýärmiň? ýöňkemeklik [ýöňkömöklük], iş ady. Ýöňkemek ýagdaýy. ýör Ümlük hyzmatynda gelip, "gideli" diýen manyny aňladýan düýp işlik. ýördem [ýördöm], at. Hereketiň, gymyldynyň ýönelýän ugry. Saz diýleniň hem öz bir ýördemi bar (“Edebiýat we sungat”). ýöredilmek [ýörödülmök], işl. 1. Işe girizilmek, işledilmek, herekete girizilmek. Bejerilmek üçin goýlan ulaglarynyň hemmesi ýöredildi. 2. Alnyp barylmak, amala aşyrylmak, iş ýüzüne geçirilmek. Ylmy işde ýöredilýän pikirler, esasan, şulardan ybarat. ýörelge [ýörölğö], at. 1. Öňden gelýän däp- dessur, kada-kanun, düzgün. Ynsanperwerlik, açyklyk, din erkinligi, beýleki halklaryň medeniýetine sarpa goýmak ýaly ýörelgeler türkmen häsiýetiniň esasyny düzýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, ``Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 2. Alnyp barylýan ugurda, işde duzgünleşip giden usul, tär. Türkmenistanyň baştutanynyň sebitde parahatçylygy we durnuklylygy gazanmak hakynda ky ýörelgesi döwlet baştutanlary tarapyndan goldandy (“Türkmenistan”). 3. Ýörär ýaly ýoda. Olar ýörelgeden gidip barýardylar. ýörelmek [ýörölmök], işl. Ädimlenip gidilmek. Dogrudan hem, soňabaka diýseň haýal ýöreldi (B. Soltannyýazow). ýöreme [ýörömö], iş ady. Ýöremek ýagdaýy. ýöremek [ýörömök], işl. 1. Ädim ädip hereket etmek, gadam urmak, ýol geçmek. Olar torç edilen kenar bilen saga ýörediler. 2. Herekete gelmek, işläp başlamak, işlemek. Otly ýuwaş-ýuwaşdan ýöräp ugrady. 2. Görkezilen ugur, ýol, düzgün boýunça gitmek, hereket etmek. 4. Tikin maşyny bilen tikip geçmek. Köýnegiň sökülen ýerini maşynda bir gezek ýöräýin. 5. göç.m. Bedene güýçli täsir etmek, ýaýramak. Halk arasynda: "Içýanyň awusy sary adama gaty ýöreýär"diýilýär. 6. göç.m. Dolanyşykda ulanylmak. Ýurdumyzda öz milli manadymyz ýöreýär. ýöremeklik [ýörömöklük], iş ady. Ýöremek ýagdaýy. ýöremezlik [ýörömözlük], iş ady. Ýöremän durmak, saklanmak. ýöreşmek [ýöröşmök], işl. 1. Ýöremäge kömek etmek. 2. Ýöremekde ýaryşmak. Men onuň bilen ýöreşip gördüm, ol meniň çakym däl. ýöretdirmek [ýörötdürmök], işl.Ýöremek işini başga birine etdirmek. ýöretme [ýörötmö], iş ady. Ýöretmek ýagdaýy. ýöretmek [ýörötmök], işl. 1. Ýöremegini gazanmak, öz aýagy bilen gider ýaly etmek. Uludan bir sojady-da, soňra ýöredip gitdi (A. Durdyýew). 2. Ýöremegini gazanmak, ýörär ýaly etmek. Maşynyňy ýöredip bilýärmiň? 3. göç.m. Dowam etdirmek, alyp barmak. Edaranyň işini ýöretmek. ýöreýiş [ýöröýüş], iş ady. Ýöremek ýagdaýy. ýörgün [ýörğün], syp., ser. Ýörgünli. Kagyz puluň ýörgüni ýok (B. Seýtäkow). ýörgünli [ýörğünlü], syp. Köp ulanylýan, köp agzalýan. Halk arasynda Kemine hakynda ky şorta sözler hem ýörgünlidi. ýörgünlilik [ýörğünlülük], at. Ýörgünli bolmaklyk. Ýöne-de bir ýaýramady, örän ýörgünlilik bilen agyzdan-agza ýaýrady (N. Saryhanow). ýörgür [ýörğür], syp. Tiz, çalt ýöreýän, gitgir. Ýörgür arap atlar, gör, hara döndi, Gymmatdan aýrylyp, ýaman pelekde (Magtymguly). Atyňyz ýörgür, gylyjyňyz kesgir bolsun! (B. Seýtäkow). ýörgürje [ýörğürjö], syp. Gitgirje, çalt ýöreýän (ulag hakynda). Aman aganyň ýabysy kiçi hem bolsa ýörgürjedi. ýörgürlik [ýörğürlük], at. Ýörgür bolmaklyk, gitgirlik, çalt ýöreýjilik. Bu atyň ýörgürligi haýran galdyrýar. ýörgürräk [ýörğürrä:k], syp. Öňküsinden ýa-da beýlekilerden birneme ýörgür. Mundan ýörgürräk ulagyňyz ýokmy? ýörgür-ýörgür [ýörğür-ýörğür], syp. Hemmesi ýörgür häsiýetli. Olaryň ýörgür-ýörgür atlary bar. ýörhä-ýör [ýörhä:-ýör], at. Bir ugra köpçülikleýin githä-gitlik, gidişlik. Ilbähbitli işe ýörhä-ýör bolsa, ol ilkinjileriň hataryndadyr. ýöriş [ýörüýş] I,at. Aýak basyş, ädim uruş, hereket ediş, ýöreýiş. Gyratyň ýigrimi dört dürli ýörişi bardy (“Görogly”). Han küýli elmydama bir ýörişde lep-lep edip ýöreýärdi (A. Durdyýew). Özüne seredilýänini görüp, ýörişini bozdy-da, ýüzüni sapajakladyp, biziň ýanymyza geldi (N. Saryhanow). \n\n\n ÝÖRIŞ [ýörüýş] II,at.1. Harby sapar. 2. Pyýada hereket, köpçülikleýin bir ýere gidişlik. ýörite [ýörüýtö], hal. Aýratyn niýetlenen, aýratyn bir maksat üçin gönükdirilen; aýratyn. ýöritelemek [ýörüýtölömök], işl. Ýörite gelmek. Men seniň ýanyňa çöriteläp geldim. ýöritelenmek [ýörüýtölönmök], işl. Ýörite birine niýetlenmek. Ýöritelenip tikilen geýim. ýöriteleşdirmek [ýörüýtölöşdürmök], işl. Ýörite bir maksada gönükdirmek, aýratyn bir maksat, zat üçin niýetlemek. ýörjen-ýörjen [ýörjön-ýörjön]: ýörjen- ýörjen etmek (bolmak) 1) ýaňy aýak bitip ýöräp başlamak, patdyk-putduk edip ýörejek bolmak. Ýörjen-ýörjen bolup başlanda çaga, Ala-galmagaldy öýňüziň içi (Ş. Borjakow). 2) işi ýola goýup başlamak. Kärhananyň işi ýörjen-ýörjen bolup barýar. ýörme [ýö:rmö] I, at. Sapak. Ýören aýaga ýörme oralar (Nakyl). \n\n\n ÝÖRME [ýö:rmö] II, at. Goýnuň içegesine malyň ownuk dogralan bagyr-öýkeni, ýüregi dykylyp taýýarlanýan iýmit, şöhlat. \n\n\n ÝÖRME [ýörmö], iş ady. Ýörmek ýagdaýy. ýörmek [ýörmök], işl. Baglanyp gelýän işligi bilen bilelikde dowamly hereketi aňladýar. Işläp ýörmek. Gezip ýörmek. ýörmeklik [ýörmöklük], iş ady. Ýörmek ýagdaýy. ýörmeleme [ýörmölömö], iş ady. Ýörmelemek ýagdaýy. \n\n\n ÝÖRMELEME [ýö:rmölömö], iş ady. Ýörmelemek ýagdaýy. ýörmelemek [ýörmölömök], işl. Gybyrdap ýöremek, gybyrdamak (mör-möjekler hakynda). Onuň arkasyndan garynja ýörmelän ýaly boldy. \n\n\n ÝÖRMELEMEK [ýö:rmölömök], işl., ser. Ýörmemek. ýörmeleşmek [ýörmölöşmök], işl. Birnäçesi gybyrdap ýöremek . \n\n\n ÝÖRMELEŞMEK [ýö:rmölöşmök], işl. Ýörmelemäge kömek bermek. ýörmeletmek [ýö:rmölötmök], işl. Ýörmelemek işini başga birine etdirmek. ýörmeleýiş [ýörmölöýüş], iş ady. Ýörmelemek ýagdaýy. \n\n\n ÝÖRMELEÝIŞ [ýö:rmölöýüş], iş ady. Ýörmelemek ýagdaýy. ýörmelmek [ýö:rmölmök], işl. Gyrasy gapjalyp, üstaşyr sanjylyp tikilmek (mata hakynda). ýörmeme [ýö:rmömö], iş ady. Ýörmemek ýagdaýy. ýörmemek [ýö:rmömök], işl. Matanyň gyrasyny gapjap, üstaşyr sanjyp tikmek, gapjap, üstaşyr tikmek. Ýorganyň döwürýanyny ýörmäp gutarmak. ýörmemezlik [ýö:rmömözlük], iş ady. Ýörmemek işini ýerine ýetirmezlik. ýörmeşdirmek [ýö:rmöşdürmök], işl. Ýörmäp çykmak, üstaşyr tikişdirmek. ýörmeşmek [ýö:rmöşmök], işl. 1. Ýörmemäge kömek bermek. Şu ýerini ýörmeşsene! 2. Bilelikde ýörmemek. Ýörmeşip oturmak. ýörmetdirmek [ýö:rmötdürmök], işl., ser. Ýörmetmek. ýörmetmek [ýö:rmötmök], işl. Ýörmemek işini başga birine etdirmek; ýörmemäge mümkinçilik bermek. Köýnegiň zowwam tikinlerini gyzlara ýörmetdiler. Sen muny özüň ýörmejekmi ýa-da maňa ýörmedýäň? ýörmüldeme [ýörmüllömö], iş ady. Ýörmüldemek ýagdaýy. ýörmüldemek [ýörmüllömök], işl. Haýal hereket etmek, haýallyk bilen ýöremek (mör-möjek hakynda). Ýörmüldäp barýan kekene bir säginjek ýaly etdi-de, uçup gitdi. Ädiktiker keçäniň üstünde ýörmüldäp barýardy. ýörmüldeşmek [ýörmüllöşmök], işl. Birnäçesi ýerli-ýerden ýörmüldemek, çar tarapa haýallyk bilen ýöreşip gitmek. Möýler ýörmüldeşip dargadylar. ýörmül-ýörmül : ýörmül-ýörmül etmek, ser. Ýörmüldemek. ýörülgen [ýörülğön], at. Dyrnagyň düýbünden dömýän iriňli çykuw. Ýörülgen örän agyryly çykuw bolar eken. ýöwsel [ýöwsöl], syp. Gowşak, çekinjeň. ýöwselleme [ýöwsöllömö], iş ady. Ýöwsellemek ýagdaýy. Iş jygba-jyga gelende ýöwsellemäňiz näme? ýöwsellemek [ýöwsöllömök], işl. 1. Gowşap başlamak, gorkmak, çekinmek. Biderek batyrlyk satanyna puşman edip, ýöwselläp başlady (N. Pomma). 2. gepl.d. Azalyp başlamak, saýpallaşmak, sowlup başlamak, gidip, dagap başlamak. Toý ýeriniň märekesi ýöwselledi. ýöwsellemeklik [ýöwsöllömöklük], iş ady. Ýöwsellemek ýagdaýy. ýöwsellemezlik [ýöwsöllömözlük], iş ady. Ýöwsellemän durmak, özüňi batyrgaý alyp barmak. ýöwselleşmek [ýöwsöllöşmök], işl. Birnäçe bolup ýöwsellemek. ýöwselleýiş [ýöwsöllöýüş], iş ady. Ýöwsellemek ýagdaýy. ýöwsellik [ýöwsöllük], at. Ýöwseliň gylyk- häsiýeti, ýöwsel bolmaklyk. Damja ýaş gözümde doňdy şo bada, Ýürek ýöwselligni zyňdy şo bada (B. Hudaýnazarow). ýöwselräk [ýöwsölürä:k], syp. Bolmalysyndan birneme ýöwsel. Bu gezek göreşýän oglan ýöwselräk görünýärdi. ýöwzerme [ýöwzörmö], iş ady. Ýöwzermek ýagdaýy. ýöwzermek [ýöwzörmök], işl., gepl.d. Halys ejizlemek. Mamaý ýöwzerip, ýalbarmaga başlady (A. Gowşudow). ýubileý [ýubile:ý], at. 1. Aýratyn adamyň ömür ýolunyň ýa-da edaranyň işlemeginiň, hereket etmeginiň bellenilip geçilmeli ýyllygy (adatça uly seneler hakynda). Institutyň elli ýyllyk ýubileýi. 2. Bellenýän waka bilen baglanyşykly geçiriýän dabaralary, çäreleri baýram etmeklik. ýubilýar [ýubilýa:r], at. Ýubileýi bellenýän, baýram edilýän aýratyn adam ýa-da edara, gurama. ýugrarlyk [ýuğrorluk], at. Ýugrar ýaly. Bir ýugrarlyk un. ýugrulmak [ýuğrulmok], işl. 1. Ýumruk ýa- da ýörite enjam bilen un bilen suw gowy garylyp, hamyr bolýança eýlenip, ýugrumy ýetirilmek. Gowy ýugrulan undan bişen çörek. 2. göç.m. Belli bir gylyk-häsiýete, pikire we ş.m. eýe bolmak, belli bir ugra, maksada gönükmek. 3. Biriniň gepine ynanyp, şondan çykmazlyk. Ol aýalynyň sözüne halys ýugrulan eken. ýugrulmazlyk [ýuğrulmozluk], iş ady. Ýugrulmak işi ýerine ýetirilmezlik. ýugrum [ýuğrum], at. 1. Hamyryň ýugrulyş ýagdaýy, ýugrulma derejesi. Ýöne bu sapar uludan demini alyp, hamyrynyň ýugrumyny ýetirmek bilen boldy (H. Garabaýew). 2. Bir gezek ýugrarlyk mukdar. Bir ýugrum un. \n\t‣ Ýugrumy ýetmedik 1) çala ýugrulan. Bu hamyryň ýugrumy ýetmändir, petir edäýiň. 2) göç.m. çig-çarsy, ýeterlik işlenmedik, çala işlenen (iş, eser hakynda). ýugrumlyk [ýuğrumluk], syp. Ýugurmak üçin niýetlenen (un). ýugrunmak [ýuğrunmok], işl. Özüň üçin ýugurmak. Çopan hamyr ýugrundy, gömme edindi. ýugruş [ýuğruş], iş ady.Ýugurmak ýagdaýy. ýugurma [ýuğurmo], iş ady. Ýugurmak ýagdaýy. ýugurmak [ýuğurmok], işl. 1. Uny suwa garyp, suwy gidýänçä, ýumruk bilen yzygiderli ýumruklamak. Hamyryň içinde tokga un galmaz ýaly edip ýugurmaly. 2. göç.m. Gowy işlemek, gutarnykly syntgylamak. Çöpläp çeper sözleň göwher dänesin, Ony çäksiz söýgi bilen ýugrupsyň (M. Seýidow). ýugurmaklyk [ýuğurmokluk], iş ady. Ýugurmak ýagdaýy. ýuka [ýu:ko], syp. 1. Galyň bolmadyk. Ýuka paçak garpyz. 2. at. Ölen adamyň sadakasyna bişirilýän çelpek. 3. göç.m. Näzik, gelşikli, owadan. Ýuka dodaklary bolsa ygtyýarsyz tirpildeýärdi (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Ýuka geýinmek ýeňil geýinmek, galyň geýinmezlik, ýyly egin-baş geýmezlik. Howa sowuk, emma sen ýuka geýnipsiň. Ýuka ýürek dözümsiz, rehimdar, rehimli, durumsyz. Eli ýuka puly az, ýetmez. Häzir gelin edinjek weli, elim ýuka-da. ýukajyk [ýu:kojuk], syp. Ýukalygy bilen tapawutlanýan. Ýukajyk kagyz. ýukalama [ýu:kolomo], iş ady. Ýukalamak ýagdaýy. ýukalamak [ýu:kolomok], işl. Hamyry, tagtany, böwedi we ş.m. zady ýaýyp ýa-da gyryp, ýuka etmek. Daýhan böwedi ýukalap başlady ýukalamaklyk [ýu:kolomokluk], iş ady. Ýukalamak ýagdaýy. ýukalamazlyk [ýu:kolomozluk], iş ady. Ýukalamak işini amal etmezlik. ýukalanmak [ýu:kolonmok], işl. Ýuka bolmak; ýuka edilmek. Gat-gat bulutlar ýeliň ugruna çalt süýşüp, birneme ýukalandy (Ş. Borjakow). ýukalatdyrmak [ýu:kolotdurmok], işl. Ýuka etdirmek. ýukalaýyş [ýu:koloýuş], iş ady. Ýukalamak ýagdaýy. ýukalma [ýu:kolmo], iş ady. Ýukalmak ýagdaýy. ýukalmak [ýu:kolmok], işl. Köp ulanylmagy ýa-da başga bir sebäp bilen ýuka bolmak; sürlüp, iýlip, eräp we ý.m. sebäpli ýuka hala geçmek. Gara bulut indi kem-kemden dargap, barha ýukalýardy (B. Gurbanow). ýukalaşmak [ýu:koloşmok], işl. Ýukalamaga kömekleşmek. ýukaltmak [ýu:koltmok], işl. Ýuka etmek, ýukalamak. ýukalyş [ýu:koluş], iş ady. Ýukalmak ýagdaýy. ýukalyşmak [ýu:koluşmok], işl. 1. Kem- kemden ýukalmak. 2. Birneme ýukalmak. ýukarak [ýu:kora:k], syp. Birneme ýuka. Gandym kaka, elimiziň ýukarak wagty myhmanam üstümizi basaýdy (A. Gowşudow). ýumak [ýumok], at. Ýüp, ýüplük, eriş we ş.m. zatlaryň bir zadyň daşyna saralmagyndan emele gelýän togalak sargy. \n\t‣ Ýumak çözlenmek gürrüňiň, işiň, wakanyň beýany äşgär, aýan bolup, ýüze çykyp başlamak, uç tapylmak.Çöşlensin bar ýumak, galmasyn düwün, Men size açygny aýdaýyn şu gün (A. Kekilow). Ýumak ýaly togalanmak (tigirlenmek) 1) biriniň hyzmatynda bolmak. Bossan-da onuň öňünde ýumak ýaly togalandy (B. Kerbabaýew). 2) daşynda pyrlanmak, aýlanmak, söýmek, gowy görmek. Gyzyň daşynda ýumak ýaly bolup aýlansaňam, öýe salmarys (B. Seýtäkow). 3) çalasyn, çalt hereket etmek. Birdenkä açyk gapydan bir çagajyk ýumak ýaly tigirlenip geldi (“Edebiýat we sungat”). Ýumak ýaly bolmak düýrlenmek, ýygrylmak, bir gysym bolmak. ýumalanmak [ýumolonmok], işl. Ýumak ýaly togalanmak, togalanyp gitmek, tigirlenmek, agdarylyp gitmek. Ýumalanyp ýumak tapdym (Sanawaçdan). ýumjuk : ýumjugyňy ýummak geplemän oturmak (köplenç, aýallaryň dilinde ). Sen bir ýumjugyňy ýumup otursana. ýumjuk-ýumjuk : ýumjuk-ýumjuk etmek gözüňi açalak-ýumalak etmek. ýumjuklatmak [ýumjuklotmok], işl. Gözüňi tiz-tizden açyp-ýumup durmak, gyrpyldatmak. Ol jüýjerilip duran gözlerini ýumjuklatdy (K. Jumaýew). ýumlugyş [ýumluğuş], iş ady. Ýumlukmak ýagdaýy. ýumlukma [ýumlukmo], iş ady. Ýumlukmak ýagdaýy. Myhman gelende, bir ýerlere ýumlukmaň näme? ýumlukmak [ýumlukmok], işl. Yzyňa seretmän, çalt ýöräp gitmek, ýüzüň ugruna gitmek, sumat bolmak. Atbakar oglan sesini çykarman, buýrugy berjaý etmäge ýumlukdy (H. Derýaýew). ýumlukmaklyk [ýumlukmokluk], iş ady. Ýumlukmak ýagdaýy. ýumma [ýummo], iş ady. Ýummak ýagdaýy. Gözüňi ýummaň näme? ýummak [ýummok], işl. Gabaklaryňy ýa-da dodaklaryňy biri-birine degirmek. Ýum gözüňi, gysyp gezgin dişiňi, Ýaza ýetseň, unutmagyn gyşyňy (Magtymguly). ýummaklyk [ýummokluk], iş ady. Ýummak ýagdaýy. ýumor [ýu:mor], at. Çeper edebiýatda, sungatda: wakalary, gahrymanlary degişme äheňli, ýomak şekilli suratlandyrmaklyk. ýumorist [ýumori:s], at. Degişme äheňli, ýomak şekilli çeper eser ýazýan ýazyjy. Ýumorist ýazyjy. ýumoristik [ýumori:stik], syp., edeb. Degişme äheňli, ýomak şekilli (çeper eser hakynda). Ýumoristik hekaýa. ýumralma [ýumrolmo], iş ady. Ýumralmak ýagdaýy. ýumralmak [ýumrolmok], işl. Ýumry bolup durmak, ýumry bolmak, pökgermek. Hatda taýlaryň- da göwüsleri, butlarynyň iç ýüzleri çykyn-çykyn ýumralyp görünýärdi (B. Kerbabaýew). ýumralmaklyk [ýumrolmokluk], iş ady. Ýumralmak ýagdaýy. ýumraltmak [ýumroltmok], işl. 1. Ýumry etmek. Döşüňi ýumraldyp nirä gelýärsiň? 2. Ýumralyp durar ýaly etmek, ýumry etmek. Ol keçäniň aşagyna bir zat salyp, ýumraldyp goýdy. ýumralyş [ýumroluş], iş ady. Ýumralmak ýagdaýy. ýumralyşmak [ýumroluşmok], işl. Ýumry bolup durmak, ýumry-ýumry görünmek (birnäçe zat hakynda). ýumruk at. Barmaklaryň ýumlan, düwlen görnüşi. Ýumrukdan symsyk ýaman (Nakyl). Gulakjynyny ýumrugyna geýdirip pyrlady (A. Nazarow). \n\t‣ Ýumruk iýmek biri tarapyndan horlanmak, urulmak, ýenjilmek. Ýumruk ýaly uly bolmadyk, kiçijik. Ýumruk ýaly çaga. Gyzyl ýumruga girmek biri-biriňe ýumruk salyp uruşmak. ýumruklama [ýumruklomo], iş ady. Ýumruklamak ýagdaýy. ýumruklamak [ýumruklomok], işl. Birini ýa-da bir zady ýumruk bilen urmak, ýençmek, kakmak. Kempir gapyny iki gaýta ýumruklady (B. Soltannyýazow). ýumruklamaklyk [ýumruklomokluk], iş ady. Ýumruklamak ýagdaýy. ýumruklanmak [ýumruklonmok], işl. Biri tarapyndan ýumruk bilen urulmak. Aradan biraz wagt geçenden soň, ýene gapy ýumruklanyp başlandy. ýumruklaşmak [ýumrukloşmok], işl. Biri- biriňi ýumruklamak. ýumruklatmak [ýumruklotmok], işl. Birini ýa-da bir zady ýumruk bilen urdurmak, ýençdirmek. ýumrulmak [ýumrulmok], işl. Ýykylmak, kül-peýekun edilmek. ýumrulyk [ýumruluk], at. Ýumry halda bolmaklyk, ýumralyp, güberilip durmaklyk. ýumry syp. Togalagrak görnüşde, ýumralybrak duran, tümmerip, galyp duran. Göwsüňde goşa ýumrular, Almamydyr, nar, Hatyja (Seýdi). \n\t‣ Ýumry ýuwutmak gysganman iýmek, gazanç etmän iýmek. Siziň bu ýumry ýuwduşyňyza hiç zat çydamaz. ýumry-ýumşak [ýumru-ýumşok], syp. Hoşgylaw, buýrulan işe "ýok" diýmeýän. Men bir ilgezik, ýumry-ýumşak oglan-da (“Edebiýat we sungat”). ýumşadylmak [ýumşodulmok], işl. Ýumşak edilmek. Göreş meýdany ýumşadylyp taýýarlanypdy (Ç. Aşyrow). Gowaçalaryň hatar aralary oňat ýumşadylypdyr. ýumşak [ýumşok], syp. 1. Aňsatlyk bilen basyp, gysyp, sykyp bolýan, gaty bolmadyk. Ýumşak baldakly ot. Ýumşak ýer. 2. göç.m. Ýakymly, mylaýym. Ol süýji dilli, diýseň ýumşak oglan eken (T. Taganow). ýumşakdan-ýumşak [ýumşokdon- ýumşok], syp. Örän ýumşak, gaty ýumşak. Ilkinji söýgüsi ýumşakdan-ýumşak Ilkinji gar bolup, inýärdi gökden (G. Ezizow). ýumşaklyk [ýumşokluk], at. 1. Ýumşak halda bolmaklyk, gaty dällik. Bu agajyň ýumşaklygy sebäpli, ondan nähili şekil ýasasyň gelse, ýasap oturmalydy. 2. göç.m. Ýakymlylyk, mylaýymlylyk. – Geçiň, oturyň, çekinmäň – diýip, ýumşaklyk bilen sypaýyçylyk etdi (H. Derýaýew). 3. göç.m. Howasy mylaýym. ýumşama [ýumşomo], iş ady. Ýumşamak ýagdaýy. Agajyň ýumşamasy suwa-da, buga-da bagly. ýumşamak [ıumşomok], işl. 1. Gatylykdan ýumşak hala geçmek, ýumşak bolmak. Ýumşan ýer. 2. göç.m. Howasy mylaýym bolup ugramak, köşeşmek, gowşaşmak. Gijeki aýaz daňdanyň alagaraňkysynda biraz ýumşady (B. Kerbabaýew). 3. göç.m. Gahary ýatyşmak, ýüregi düşüşip başlamak. ýumşamaklyk [ýumşomokluk], iş ady. Ýumşamak ýagdaýy. ýumşaşmak [ýumşoşmok], işl. 1. Kem- kemden ýumşak hala öwrülip başlamak. Suwly bedrä atylan çörekler ýumşaşypdyr. 2. göç.m. Gowşaşmak, peselişmek, ýatyşmak. Şol gatysyna tutup duran howa Nowruz aýynyň ortalarynda badyny gowşadyp, ýumşaşyp ugrady (“Edebiýat we sungat”). ýumşatmak [ýumşotmok], işl. 1. Gaty zady ýumşak etmek. Olar gowaçalary ýekeleýärdiler, keşleriň arasyny kätmen bilen ýumşadýardylar (B. Kerbabaýew). 2. göç.m. Gaharyny ýatyrmak, köşeşdirmek. Ol äheňini birneme ýumşatdy. ýumşaýyş [ýumşoýuş], iş ady. Ýumşamak ýagdaýy. ýumuk syp. Biri-birine degip duran, ýumlan, ýapyk, açylman duran. Gözleri ýumuk arslandan ýene ses çykmady (G. Gurbansähedow). ýumulmak [ýumulmok], işl. Eliň barmaklary, gözüň gabaklary, agzyň dodaklary gysylmak, ýapylmak. Ýadawlykdan ýaňa gözlerim ýumlup barýar. ýumurma [ýumurmo], iş ady. Ýumurmak ýagdaýy. ýumurmak [ýumurmok], işl. Ýykmak, dargatmak, weýran etmek, harabaçylyga öwürmek. ýumurmaklyk [ýumurmokluk], iş ady.Ýumurmak ýagdaýy. ýumurtdyrmak [ýumurtdurmok], işl., ser. Ýumurtmak. ýumurtga [ýumurtgo], at. Towugyň, guşlaryň, pyşdylyň we ş.m. guzlaýan daşy gabykly tohumy. ýumurtgalamak [ýumurtgolomok], işl. Ýumurtga guzlamak, ýumurtga bermek. Bu guş çölde beýik bir agajyň başynda höwürtge ýasap ýumurtgalapdyr (“Türkmen halk ertekileri”). ýumurtgalaýyş [ýumurtgoloýuş], iş ady. Ýumurtgalamak ýagdaýy. ýumurtgalyk [ýumurtgoluk], at, lukmanç. Tohumlanýan jyns agzasy (aýallarda). ýumurtmak [ýumurtmok], işl. Ýumurmak işini başga birine etdirmek, ýykdyrmak. ýumuş at. 1. Birine tabşyrylan iş, ýerine ýetirmeklige niýetlenen iş, tabşyryk. Emma özüň erbet ýigit bolmanlygyň üçin, saňa bir ýumuş buýrup görmegi ýüregime düwdüm (B. Seýtäkow). 2. Okuwçylara berilýän tabşyryk, gönükme. Okuwçylar öýe berlen ýumuşlaryny doly ýerine ýetiripdirler. \n\t‣ Ýumuş oglany tabşyrygy ýerine ýetirýän oglan. Biz bir ýumuş oglany. Ýumuş bilmezlik iş hökmünde kyn görmezlik. Ýumuş bilmeseňiz, sarjak zatlarym bardy. ýumuşdyrmak [ýumuşdurmok], işl. Ýumup çykmak; ýuman bolmak, göwünli-göwünsiz ýummak. Bu gürrüňlerden soň, köşeşen Pökgen barmaklaryny ýumuşdyrdy, açyşdyrdy, hasaplady-da razylyk berdi (A. Gowşudow). ýup -ownuk b. Başynda -ýu bogny bolan sözüň öňünden gelip, güýçlendiriji öwüşgin berýän bölek. Ýup-ýuka, ýup-ýuwan, ýup-ýuwaş we ş.m. ýup-ýuka [ýup-ýu:ko], syp. Örän ýuka. Ýup- ýuka mata. ýup-ýumşak [ýup-ýumşok], syp. Örän ýumşak. Ýup-ýumşak oturgyç. ýup-ýuwan [ýup-ýumon], syp. Örän ýuwan. Ýup-ýuwan gatyk bar içseňiz. ýurdagaýdar [ýu:rdoğaýdar], at. Iner bilen kärderiden bolan düýe. ýuridik [ýuridi:k], syp. Hukuga degişli, hukuk bilen baglanyşykly. \n\t‣Ýuridik şahs eýeçiliginde aýrybaşga emlägi bolan we öz borçnamalary boýunça bu emläk bilen jogap berýän, öz adyndan emläk we emläkleýin däl şahsy hukuklary edinip hem-de amala aşyryp bilýän, borçlaryny çekip bilýän, kazyýetde hak isleýji we jogap beriji bolup bilýän gurama (ser. Şahs). ýurist [ýuri:st], at. Ýuridik bilimli adam, hukukçy, hukuk ugrundan tejribeli işgär. ýuristlik [ýuri:slik], at. Ýuristiň kesp-käri. Ol bir edarada ýuristlik edýär. ýurt [ýu:rt], at. 1. Döwlet, belli bir araçägi bolan ýer giňişligi. 2. Ilatyň göçen ýa-da oturymly ýeri. \n\t‣Ýurdunda ýel ösdürmek hiç zatsyz galdyrmak, ýok etmek. Ýurduňda ýel öwüsmek nam-nyşan almazlyk, hiç zatsyz galmak, ýurduň tozmak. Ýurdunda ýumurtga togalabermeli etmek derbi- dagyn etmek, ýumurmak. Ýurduny başgalamak aradan çykmak, ölmek. Ýurdy baglamak baýlyk, mülk, güýç we ş. m. boýunça meşhur bolmak. Çerkeziň syratyna, güýjüne garanda, ýurdy baglan pälwan bolaýmalydy (B. Kerbabaýew). Ýurdy bulamak bozgakçylyk, erbetçilik, bimazaçylyk etmek, ýurdy çaýkamak. Ýurdy çaýkamak ser. Ýurdy bulamak. Ýurt çalmak täze ýurdy bellemäge gitmek, gonuljak, göçüp baryljak ýeri öňünden görmek. Kimkä? Bagşymyka ýa-da ýurt çalyp ýörenmikä? (N. Saryhanow). Ýurt baştutany döwletiň ýolbaşçysy. Ýurtda galan ejiz, biçäre, ýalňyz, ýeke, hossarsyz. – Neneňsi, şu ýurtda galan ýumruk ýaly oglana eliň göterilýär?! – diýip, yzyna gaýtdy (H. Derýaýew). Ýurt salyp gitmek watanyňy taşlap, başga bir ýurda gitmek, iliňi terk etmek, oturymly ýeriňi taşlamak. Ýurt salyp gitmäge ýeke gara başyňmy näme? (Ý. Pirgulyýew). Ýurt soramak höküm sürmek, öz diýeniňi etdirmek. Ýurt sökmek aýlanmak, gezmek, syýahat etmek. Ýurt tutmak jaý gurunjak ýeriňi bellemek. Ýurt ýykan 1) bet, kezzap, hilegär, ýaman; ýakymsyz. 2) ahlak taýdan bozulan, bozuk, ilden çykan. ýurtbasar [ýu:rtbasar], at. Başgalaryň ýer- ýurduny zor bilen basyp alýan, basybalyjylykly syýasaty ýöredýän jeňbaz. ýurtdaş [ýu:rtdoş], at. Ýurdy, ýaşaýan ýeri bir, umumy bolan adam. ýurtdaşlyk [ýu:rtdoşluk], at. 1. Ýurtdaş bolmaklyk. 2. Ýurtdaş, ildeş adamlaryň başga ýerdäki, başga ýurtdaky biri-birine raýdaşlyk etmek maksady bilen guralan birleşmesi. ýuwa [ýuwo], at. Ýaşyl sogana meňzeş, ajymtyk tagamly, iýilýän ýaz oty. \n\t‣Ýuwaň seçegi ýaly syrdamdan uzyn boýly. Obamyzyň ýuwaň seçegi ýaly gyzlary, olara mynasyp naw ýaly ýigitleri bardyr. ýuwan [ýuwon], syp.1. Duzy, çaýy az atylan, duzy kem. Ýuwan nahar. 2. Turşy däl, iýmäge mylaýym. Ýuwan gatyk. 2. göç.m. Ýuwnuksyz, edýän hereketi, aýdýan sözi batnyksyz. ýuwanak [ýuwonok], syp., gepl.d. Özüni alyp barşy ýuwan, goýazy däl, salyhatsyz, agras däl. Ýuwanak adamyň hereketleri-de maňzyňa batanok. ýuwanja [ýuwonjo], syp. Ýaňyja uýan, ýuwan (gatyk hakynda). ýuwanlyk [ýuwonluk], at. 1. Ýuwan bolmaklyk, duzy kemlik; atylan çaýy azlyk, ýeterlik dällik; turşy dällik. Naharyň ýuwanlygy. Çaýyň ýuwanlygy. Gatygyň ýuwanlygy.2.göç.m. Goýry dällik, ýuwan adamyň gylyk-häsiýeti. Özüniň ýuwanlygy bilen daş-töweregindäki adamlary irizdi (“Edebiýat we sungat”). ýuwanrak [ýuwonura:k], syp. Bolmalysyndan ýa-da beýlekilerden birneme ýuwan. Şu gatyk ýuwanrak. ýuwaş [ýuwoş], syp. 1. Gowşak, pes çykýan, aramdan gowşak, çala eşidilýän. Ýuwaş ses. 2. Garagol däl, bet bolmadyk, sessiz-üýnsüz. Ol bir ýuwaş çagady. 3. Çalt däl, assa, haýal, asuda, howlukman (hereket hakynda). Ýuwaş ädimläp gelýän ýaşuly dostumyň kakasydy. 4. Ümsüm, sessiz- üýnsüz. Ýuwaş oturyň! 5. Sessiz-üýnsüz oturmak talap edilip aýdylýan söz. Ýuwaş!!! ýuwaşama [ýuwoşomo], iş ady. Ýuwaşamak ýagdaýy. ýuwaşamak [ýuwoşomok], işl. 1. Ýuwaş, bolmak, bady, hereketi, sesi we ý.m. gowşamak. Birden onuň sesi ýuwaşady. Ýel ýuwaşady. 2. Gymyldy-hereketini gowşatmak. Maşyn ýuwaşady.Ýagyş ýuwaşady. 3. Gylyk-häsiýeti kadalaşmak, ýuwaşdaň adam häsiýetine geçmek.Durdynyň garagolja ogly birneme ýuwaşapdyr. ýuwaşamaklyk [ýuwoşomokluk], iş ady. Ýuwaşamak ýagdaýy. ýuwaşaşmak [ýuwoşoşmok], syp. Kem- kemden ýuwaşamak. Goňşy öýdäki sesler dura-bara ýuwaşaşyp, mähelle kem-kemden azalyşdy (B. Hudaýnazarow). ýuwaşatmak [ýuwoşotmok], işl. Gymyldy- hereketini we ş.m. gowşatmak. Ol öňki gelşinden ädimini ýuwaşatdy (B. Seýtäkow). Meret inisini ýuwaşatjak boldy (H. Derýaýew). ýuwaşaýyş [ýuwoşoýuş], iş ady. Ýuwaşamak ýagdaýy. ýuwaşdaň [ýuwoşdoň], syp. Ýuwaşrak häsiýetli. Ýuwaşdaň adam. ýuwaşlyk [ýuwoşluk], at. 1. Güýçli ýa-da gaty dällik, peslik, gowşaklyk (hereket, ses hakynda). Ýuwaşlyk bilen oňa habar gatdym. 2. Bet dällik, sessiz-üýnsüzlik (gylyk-häsiýet hakynda). Onuň ýuwaşlygyny näme bilen deňeşdirsemkäm? 3. Çalt dällik, haýallyk, assalyk. Onuň çigninden ýuwaşlyk bilen tutup, özüne garatdy (B. Seýtäkow). ýuwaşrak [ýuwoşura:k] I, syp. Bolmalysyndan ýa-da beýlekilerden az-kem ýuwaş. Şu at ýuwaşrak. \n\n\n ÝUWAŞRAK [ýuwoşura:k] II, üml. "Ýuwaş boluň!" diýen manyda ulanylýan söz. ýuwaş-ýuwaş [ýuwoş-ýuwoş], hal, ser. Ýuwaş-ýuwaşdan. Ýuwaş-ýuwaş ümsümlik aralaşdy. ýuwaş-ýuwaşdan [ýuwoş-ýuwoşdon], hal. Ýuwaşlyk bilen, assa-assa, kem-kemden, az-azdan, howlukman. Ondan soňra çarkandaklygyň içi bilen ýuwaş-ýuwaşdan seňkildäp ugrady (B. Kerbabaýew). ýuwdarha [ýuwdorha:], at. Her bir zadyýuwdup barýan hyýaly jandar. Ol özüni ýuwdarhadan kem däldirin öýtmeýärdi (Ş. Borjakow). \n\t‣ Ýuwdarha ýaly doýmaz-dolmaz; kän serişde talap edýän. Näme öňüne goýulsa, ýuwdarha ýaly ýuwdup oturanmyş (“Türkmen halk ertekileri”). ýuwdulmak [ýuwdulmok], işl. 1. Bogazyňdan aňry geçirmek (iýmit hakynda). 2. göç.m. Harç etmek, sowmak, öz hasabyňa geçirmek. ýuwdum at. Bir gezekde ýuwudar ýaly zat. Her ýuwdumy ömür goşar ömrüňe, Düwmeleri jygyrdaşyp böküp dur (M. Seýidow). ýuwdunjyramak [ýuwdunjuromok], işl. Yzly-yzyna ýuwdunmak, ýuwdunýan ýaly etmek, ýuwdunyp durmak. Ol bir şatlykly zady habar berjek bolup, gepläp bilmän ýuwdunjyrady. ýuwdunma [ýuwdunmo], iş ady. Ýuwdunmak ýagdaýy. Sowuklan adamyň ýuwdunmasy agyr bolýar. ýuwdunmak [ýuwdunmok], işl. 1. Ýuwutmak hereketini etmek. Ýuwdunamda bogazymda bir zat galan ýaly bolup dur. 2. Aljyraňňy ýagdaýda gepläp bilmän durmak. – Hyzmatyňyza sag boluň! – diýip, Berdiýew ýene aýtjak zadyny aýdyp bilmän ýuwdundy (A. Geldiýew). 3. Tagamly nahara göwnüň gitmek, ymsynmak. Sen oglan-oglanjyk däl ahyry, süýji palaw görüp ýuwdunyp durma. ýuwdunmaklyk [ýuwdunmokluk], iş ady. Ýuwdunmak ýagdaýy. ýuwdunyşmak [ýuwdunuşmok], işl. Ýerli- ýerden birnäçe bolup ýuwdunmak. Näme ýuwdunyşyp otyrsyňyz, geliň-dä, eliňizi ýuwuň! ýuwdurmak [ýuwdurmok], işl. 1. Ýuwmak işini başga birine etdirmek. Bir oglan gelip, oturanlaryň ellerini ýuwdurdy (Ö. Abdyllaýew). Ejeş ogluna miweleri ýuwdurdy. Çapyksuwar atyny ýuwdurdy. 2. Ýuwmaga mümkinçilik bermek. Şu garakölini iki bolup saklaýmasak, ýuwdurjak däl. ýuwha [ýuwha:], at. Rowaýatlara görä, adam sesini eşitmän, ýüzlerçe ýyl ýaşan aždarha. Lors ýylan özüni saýarmyş ýuwha (“Görogly”). \n\t‣ Ýuwha ýaly (dek) 1) betnyşan, gelşiksiz, görksüz. 2) reňk-peti ýok, gorkan. Çekge süňkleri somalyp, Ak ýuwha dek boldy ýüzi (Ç. Aşyrow). ýuwluk at. Çowlukdan bolan çaga. Käsi çowlukdan soň ýuwluk diledi, Käsi dosty üçin saglyk diledi (K. Gurbannepesow). ýuwma [ýuwmo], iş ady. Ýuwmak ýagdaýy. At ýuwma şeýle bir lezzetli iş. ýuwmak [ýuwmok], işl.1. Hapany, kiri suw bilen arassalamak, suw bilen tämizlemek. 2. gepl.d. Biriniň durmuşynda bolýan oňaýly wakany, üstünligi, şowlulygy we ş.m. bellemek, onuň şanyna oturyşyk guramak. ýuwmaklyk [ýuwmokluk], iş ady. Ýuwmak ýagdaýy. Nahardan öň we soň eliňi ýuwmaklyk arassaçylyk üçin gowudyr. ýuwmarlama [ýuwmorlomo], iş ady. Ýuwmarlamak ýagdaýy. Onuň ýagdaýy ýuwmarlamasy düşnüklidi, çünki dostunyň gaharyny getirip, utjak zady ýokdy. ýuwmarlamak [ýuwmorlomok], işl. Biriniň ýaramaz hereketini ýumşadyp görkezmek, ýuwup-ýaýmak. Annagylyç her niçik-de bolsa, ýoldaşynyň günäsini ýuwmarlamaga çalyşdy (Ş. Borjakow). ýuwmarlamaklyk [ýuwmorlomokluk], iş ady. Ýuwmarlamak ýagdaýy. ýuwmarlamazlyk [ýuwmorlomozluk], iş ady. Ýuwmarlap aklajak bolmazlyk. ýuwmarlanmak [ýuwmorlonmok], işl. Günäniň, aýybyň üsti basyrylmak, aklajak bolunmak. ýuwmarlatdyrmak [ýuwmorlotdurmok], işl. Başga birine ýuwmarlatmak. ýuwmarlatmak [ýuwmorlotmok], işl. Biriniň ýaramaz hereketini ýumşadyp görkezdirmek. Ol günäsini ýuwmarlatjak bolup köp çalyşdy. ýuwmarlaýyş [ýuwmorloýuş], iş ady. Ýuwmarlamak ýagdaýy. ýuwmazlyk [ýuwmozluk], iş ady. Ýuwup arassalamazlyk. Gök önümleri ýuwman iýmek bolmaz. ýuwnuksyz [ýuwnuksuz], işl. Gepi-sözi ýerliksiz, ýerliksiz hereket edýän, batnyksyz, kelpeň. Hoşgeldi, ýaňky biziň ýanymyzda oturan ýuwnuksyz adam kimdi (A. Gowşudow). ýuwnuksyzlyk [ýuwnuksuzluk], at. Ýuwnuksyz häsiýetlilik. ýuwnuksyzrak [ýuwnuksuzura:k], syp. Birneme ýuwnuksyz. ýuwudybermek [ýuwduvermek], işl. Ýuwudyp başlamak. ýuwulmak [ýuwulmok], işl. Suw bilen arassalanmak. Täze ýuwlan köýnek. ýuwundy [ýuwunny], at. Gap-çanak ýuwlanda galýan hapa suw. Ýaz ýuwundysy gyşa gatyk (Nakyl). ýuwundyrmak [ýuwunnurmok], işl. Ýuwup arassa etmek, tämizlemek; suwa düşürmek. Çagany ýuwundyrmak. ýuwunmak [ýuwunmok], işl. Suw bilen arassalanmak, suwa düşmek, endamyňy ýuwmak. Ýüzi gyrawlan bedreden suw alyp, içki köýnegini-de çykaryp, tä guşaklygyna çenli buz ýaly suwa ýuwundy (B. Seýtäkow). ýuwun-ýuwun syp. Hapa degendir, ýokuşandyr öýdüp, elini, gap-gaçlaryny häli-şindi ýuwup duran, gereginden artyk ýuwýan, ýuwunýan. ýuwup-ýaýmak [ýuwup-ýa:ýmak], işl. Ýuwmarlamak. Ýuwup-ýaýanyň bilen onuň içigaralygyny ýaşyryp bilmersiň. ýuwusga [ýuwusğo], at.1. Öli ýuwlan suw. 2. Öli ýuwlan suwuň dökülen ýerinde galdyrylan tümmek. ýuwuş I, iş ady. Ýuwmak ýagdaýy. \n\t‣ Ýuwuş suwy şorlan ýeriň duzuny azaltmak üçin tutulýan suw. \n\n\n ÝUWUŞ II,at. Çalt köpelýän, gamşa meňzeş köpýyllyk ot. ýuwuşdyrmak [ýuwuşdurmok], işl. 1. Hemmesini, ählisini ýuwup çykmak. Aýallar toýuň gap-gaçlaryny, gazanlaryny ýuwuşdyrdylar. 2. Mümkinçilige görä, bolşuna görä ýuwmak. ýuwuşmak [ýuwuşmok], işl. 1. Ýuwmaga kömek etmek. Olaryň kimsi şo gezek kir ýuwuşdy, kimsi içeriň arassaçylygy bilen gümra boldy (“Edebiýat we sungat”). 2. Bilelikde ýuwmak. Ýabyň başyndaky gelin-gyzlar kir ýuwşup otyrdy. ýuwutdyrmak [ýuwtdurmok], işl. Ýuwutmaga mejbur etmek. Dermany çaga ýuwutdyrmak. ýuwutma [ýuwtmo], iş ady. Ýuwutmak ýagdaýy. ýuwutmak [ýuwtmok], işl. 1. Bogazyň beden muskullarynyň hereketi arkaly iýmiti gyzylödegiň üsti bilen iteklemek. Ol el ýaly çöregiň ýüzüne ýagy galyň çalyp, çeýnäp-çeýnemänkä ýuwutdy (B. Seýtäkow). 2. Demiňe dartmak, içiňe sormak. Dürli yslara gatyşan bahar howasyny çuňňurdan-çuňňur ýuwutdygyňça, ýuwudasyň gelýär (H. Derýaýew). 3. Sözüňi, ynamyňy ýele bermek, ygraryňy gidermek. Beren sözüňi ýuwutmak. \n\t‣Gaharyňy ýuwutmak gaharyň gelen-de bolsa, özüňe erk edip, saklanmagy başarmak. Gaharyny ýuwdan batyr (Nakyl). ýuwutmaklyk [ýuwtmokluk], iş ady. Ýuwutmak ýagdaýy. Gussa ýuwutmaklyk seniň ýaly aňly-asylly ýigide uslybam däl. ýuwutmazlyk [ýuwtmozluk], iş ady. Ýuwutman durmak, ýuwutmakdan saklanmak. Çilim çekýäniň ýanynda oturyp, tüsse ýuwutmazlyk mümkin däl. ýük at.1. Ulaga urmak, bir zada ýüklemek, ýanyň bilen götermek üçin taýýarlanan zat, haryt, goş. Hatarda ner bolsa, ýük ýerde galmaz (Nakyl). 2. Öýüň duluna galdyrylyp goýlan ýorgan-düşek. 3.göç.m. Jebir, azap, dert, alada, azar. Ýöne Bibi ejäniň dertli janyna şol seýrek düşýän myhmanlar hem uly ýükdi (T. Gurbanow). \n\t‣ Ýük bolmak birine azar bolmak, asgynjak bolmak. Ol ýolda öz başyny çarap bilmän, maňa ýük boldy. Ýük görmek kyn görmek, ünji, alada bilmek. Sen Mülkini ýük görseň, men ýük görmen (“Edebiýat we sungat”). Ýüki saman iş oňarmaýan, elinden iş gelmeýän, derde ýaramaýan, pöwhe, boş. Iş bilýän birini ibereweri, ýüki samanyň biri gelse, bu ýerde özi iş bolar. Ýüki ýeňlemek gaýgy-gamy azalmak, derdi- aladasy egsilmek, işi ýeňlemek. Ýüki ýeňlän Aýjahan uludan dem aldy (B. Gulow). Ýüki ýetmek derdeseri artmak, alada-ünjüsi köpelmek; işi başyndan agmak. Sähetliniňem ýüki ýetýär, Baky jan (H. Garabaýew). Ýüküňi tutmak gerekli zatdan şaýyňy tutmak, alyp bileniňi almak. Seniň demiň içiňde bolaýsyn, matadan ýüküňi tutaryn (A. Durdyýew). Ýük ýazdyrmak ýolda düşläp, dem-dynç almak, düşlemek. Aňyrdan ýadap gelýän kerwenler şu ýerde ýüklerini ýazdyryp, üç günläp dynç almagy makul gördüler (“Türkmen halk ertekileri”). Bu dünýä göýä bir kerwensaraýdyr, Gelen ýük ýazdyryp geçip baradyr (Magtymguly). ýükçi [ýükçü], syp., at. 1. Ýük daşamaga gaýym, köp ýük göterýän, ýüke werdiş. Dogrudan hem ýükçi arwanalaryň ýük çekmekden ýaňa örküjiniň gapdallary ýara bolardy (A. Gowşudow). 2. Ýük ýüklemek, düşürmek bilen meşgullanýan adam. Şu günler ol ýükçi bolup işleýär (A. Atajanow). 3. Tabşyrylan işi "ýok" diýmän, kyn görmän ýerine ýetirýän (adam hakynda). Ol ýükçi adamdyr, tabşyran işiňi kyn görmän eder. ýüklemek [ýüklömök], işl. 1. Ulagyň, malyň üstüne ýük basmak, ýük urmak. 2.göç.m. Birine bir işi ýerine ýetirmegi tabşyrmak, borçly etmek. Bölüme wagtlaýyn ýolbaşçylyk etmek esasy ylmy işgäriň üstüne ýüklendi. 3. Kompýuteriň ýadyna bermek. ýüklemeklik [ýüklömöklük], iş ady. Ýüklemek ýagdaýy. ýüklemezlik [ýüklömözlük], iş ady. Ýüklemän durmak, ýüklemekden saklanmak, ýük urmazlyk. ýüklenmek [ýüklönmök], işl. 1. Ulagyň, malyň üstüne ýerleşdirilmek, urulmak. 2. Ýüküňi tutmak, arkaňa ep-esli ýük ýüklemek. Dogan, atyň boz bolsun, Ýükleneniň hoz bolsun (Halk döredijiliginden). ýükleşdirmek [ýüklöşdürmök], işl.1. Ýükleri ulagyň üstüne uruşdyrmak, ýükläp goýuşdyrmak, hemmesini ýüklemek. Sähet daň bilen turup, öz adamlary bile ýola düşmek üçin, azyk- suwluklaryny düýelere ýükleşdirmek işi bilen meşguldy (A. Gowşudow). 2. Mümkinçilige görä, bolşuna görä ýüklemek. ýükleşmek [ýüklöşmök], syp. 1. Ýüklemäge kömek bermek Odunyňy-da ýükleşeýin.2. Bilelikde ýüklemek. ýükletmek [ýüklötmök], işl. 1. Ýüklemek işini başga birine etdirmek. Bu ýükler bize agşama çenli ýükletse gerek. 2. Ýüklemäge mümkinçilik bermek. Siziň ýükümi maşynyňyza ýükledeniňiz gowy boldy, bolmasa ýükümi goýmaly bolardym. ýükleýji [ýüklöýjü], at. Ýük ýükleýän (adam, enjam). Ýene bir gowy zat – kärhanada ýük ýükleýjiler köp. ýükleýiş [ýüklöýüş], iş ady. Ýüklemek ýagdaýy. ýükläbermek [ýükllä:vermek], işl. Ýükläp başlamak; ýük urmagy dowam etdirmek. Şeýdiň-de hemmesinem ýükläberiň. ýükli [ýüklü], syp. 1. Üstüne ýük urlan, ýüklenen. Ýükli maşynlar geçişip dur. 2. Kynçylykly, aladaly. Ol günler geçdi, ýöne ýükli geçdi. ýükse [ýüksö]: ýükse bolmak ser. Ýük bolmak. ýüksünibermek [ýüksünüvermek], işl. Ýüksünip ugramak. ýüksünme [ýüksünmö], iş ady. Ýüksünmek ýagdaýy. ýüksünmek [ýüksünmök], işl. Birini ýa-da bir zady ýük bilmek, agyr görmek, kyn görmek. "Şony ýüksünmän, ynjytman saklaýyn diýse, bararyn" diýdi (“Nejep oglan”). Men seni ýüksündimmi? (B. Kerbabaýew). ýüksünmezlik [ýüksünmözlük], iş ady. Ýüksünip durmazlyk. ýülmegräk [ýülmöğürä:k], syp. Öňküsinden ýa-da beýlekilere garanda birneme ýülmek. ýülmek [ýülmök], 1. syp. Sürlüp ýylmanak bolan, sürlüp ýukalan, ýylmanak. Ýülmek kenek. Ökjesi ýülmek ädik. 2. at. Öýleriň içinde diwarlara, ýere düşemek üçin ulanylýan gurluşyk serişdesi, kafel. Hammamyň içine ýülmek düşemek. ýülmeme [ýülmömö], iş ady. Ýülmemek ýagdaýy. Aşyk ýülmeme. ýülmemek [ýülmömök], işl. Ýüzüni, arkasyny gyryp, ýylmap ýukaltmak, sürüp ýylmanak etmek. Bir bölejik almazy ýülmäp otyr hemişe (A. Atajanow). ýülmemeklik [ýülmömöklük], iş ady. Ýülmemek ýagdaýy. ýülmenmek [ýülmönmök], işl. Ýylmanyp tekizlenmek. Baş ujundaky adam boýundan belent haýbatly mermer daş sünnälenip ýülmenipdir (“Edebiýat we sungat”). ýülmetdirmek [ýülmötdürmök], syp., ser. Ýülmetmek. ýülmetmek [ýülmötmök], işl. Ýülmemek işini başga birine etdirmek. ýülük at, ser. Ýilik. ýüň at. Käbir haýwanlaryň bedenini örtýän ýumşak tüý örtügi. Düýäniň ýüňi. \n\t‣ Ýüň darak goýun, düýe ýüňi ýaly zatlary daramak, darap arassalamak üçin, aşagy üçburç tagta stanokly, ýokarsy iki setir uzyn dişli enjam. Ýüňi ýetmek mazaly güýç-kuwwata gelmek, ýetişmek, ýigit ýetip gujurlanmak, daýawlanmak. Ýüňi ýeten goç ýigidiň ýanynda, Altmyş nedir, ýetmiş nedir, ýüz nedir (Magtymguly). ýüňsakgal [ýüňsakgal/ýüňsakal]: ýüňsakgal bolmak biriniň öňünde ýalançy bolmak, sözüňde, lebziňde tapylyp bilmezlik, garaşylany çykmazlyk. Ýüňsakgal bolarys-a öýdemzok (“Edebiýat we sungat”). Ýüňsakgal etmek ýalançy etmek, biabraý etmek, masgara etmek. Özüni ýüňsakgal eder, Bozulan ile baş bolan (Magtymguly). ýüňjümek [ýüňjümök], syp. Tüýjerip duran, ýüň pisint, ýüň ýaly, ýüňleç. Ýüňjümek süýümli birýyllyk gowaça hem bolupdyr. ýüňleç [ýüňlöç], syp. Ýüňjümek.Ýüňleç sakgally Weldurdy aga berk garşylyk görkezdi (N. Pomma). ýüňlegräk [ýüňlögürä:k], syp. Birneme ýüňlek. ýüňlek [ýüňlök], syp. Gür ösgün ýüňli, köp ýüň berýän, ýüňli. Tamyň hemme ýerini ýüňlek, galyň pendi halylary tutup ýatyrdy (B. Seýtäkow). Saryja goýunlary örän ýüňlek bolýar. ýüňli [ýüňlü], syp. 1. Ýüňlek. 2. Içine ýüň salnan, ýüň dykylan. Içi ýüňli haltalaryň üstünde ýatyrdylar (B. Seýtäkow). \n\t‣Ýüňli ganar ýaly bolmak gaty çişik bolmak (köplenç, kesel bilen baglanyşykly aýdylýar). ýüňtüýli [ýüňtüýlü], syp., gepl.d. 1. Dowaryň goýunugruna berilýän umumy at. Süriniň içinde ýüňtüýli dowar azlyk edýär. 2. gepl.d. Atly-abraýly, derejeli, aňyrly-asylly. ýüp at. 1. Ýüňden, çöpürden, kendir süýüminden we ş.m. işilip, ýük, goş-golam, mal-gara daňmak üçin ulanylýan tanap, bag. Käse döwen käse berer, ýüp üzen – tanap (Nakyl). Gulaç ýetmese – ýüpden, garyş ýetmese – ýigitden (Nakyl). 2. Haly, palas dokamak üçin ýüňden egrilen argaçlyk, erişlik sapaklar. Halyçylaryň elini, ýüpleriň reňkini, çitimini, gyrymyny nazaryndan sypdyranok (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Ýüpsüz baglamak (daňmak) 1) bent etmek, bendiwan etmek, erkini almak. 2) bir zat wada edip, köp garaşdyrmak. Ýüp syrylyp, toýnukdan geçmek iş-işden geçmek, boljak iş bolmak. Her kim öz bilenini orta atdy. Iň soňunda ýüp syrylyp, toýnukdan geçdi (“Görogly”). Ýüpüniň üstünde odun goýup bolmazlyk bil baglap bolmazlyk, ynanyp bolmazlyk, belli gepi bolmazlyk, ygtybarsyz, ygrarsyz bolmak. "Bu adam hemişe sözüniň üstünde tapylýan adam däl, onuň ýüpüniň üstünde odun goýup bolmaz" diýip, bütin oba gürrüň edýärdi (A. Gowşudow). ýüpek [ýüpök], at. 1. Ýüpek gurçugynyň pilesinden alynýan inçe süýümli önüm. 2. Ýüpekden taýýarlanan, ýüpekden öndürilen. Ýüpek mata. \n\t‣ Ýüpegiň uçly bolsun! ýüpek çekijä işiniň şowly bolmagyny arzuw edip aýdylýan dileg. – Ýüpegiň uçly bolsun! – diýlende: – Döwletiň güýçli bolsun! – diýip, jogap berilýär. Ýüpek çekmek piläni ýörite gazanda gaýnadyp uç almak; piläni ilkinji gezek işlemek. Gyzlar ýüpek çekmek işine türgenleşipdirler. Ýüpek ýaly örän gowy häsiýetli, mylaýym, adamkärçilikli. ýüpekçi [ýüpökçü], at. Gurçuk tutup pile hasylyny almak işi bilen meşgullanýan işgär, ýüpekçilikden hünärmen. ýüpekçilik [ýüpökçülük], at. Oba hojalygynyň ýüpek gurçugyndan pile hasylyny almak bilen meşgul bolýan pudagy. Bize hökman gerek şu ýüpekçilik, Gowy zat şu ýüpek, söýýär köpçülik (G. Seýitliýew). Ýüpekçilik hojalygy. Ýüpekçiligi ösdürmek. Ýüpekçilik bilen meşgullanmak. ýüpekli [ýüpöklü], syp. Ýüpek garylan, ýüpek gatanjy bolan. Ýüpekli don. ýüplük at. Dokmaçylyk, tara we tikin-çatyn işlerinde ulanmak üçin pamyk süýüminden egrilip taýýarlanan önüm, nah sapak. Ak ýüplükden, gök erişden, Saçyna ýüpden bag eder (Kemine). \n\t‣ Ýüplük ýaly bolmak gaty horlanmak, inçelmek. Enesi görse, Zöhre ýüplük ýaly bolupdyr (“Zöhre – Tahyr”). ýüp-süp at. Baglamak, daňmak üçin gerek bolan ýüp, bag, ýüplük. Aýnek ýüp-süp bilen saralyp, seplenmeginden başga-da, gurnalyp çeňklenipdir (A. Gowşudow). ýüp-ýüzleý [ýüp-ýüzlöý], syp. Örän ýüzleý. ýürek [ýürök] I, at. 1. Adamyň, haýwanyň döş boşlugynyň çep tarapynda ýerleşýän merkezi gan aýlanyş agzasy. 2. göç.m. Adamyň ruhy dünýäsini jemleýän agza. Şeýle hem bolsa, her sapar ýola atlananda ýüregi ezilýärdi, närahat pikirler üstüni basýardy (G. Kulyýew) 3. göç.m. Bir ýeriň, ýurduň ýa bir zadyň iň esasy ýeri, merkezi. Ýurdumyzyň ýüregi Aşgabatda gurulýan binalar diňe bir başga şäherlileri däl, aşgabatlylaryň özünem haýran galdyrýar. 4. göç.m. Güýç-kuwwat, gaýrat. Tüweleme, bu işe hötde gelip bilen bolsaň, sende ýürek bar! 6. Mis kündügiň iki gapdalynda owadanlyk üçin güberçek edilip goýulýan ýürek şekilli nagyş. \n\t‣ Ýürege düşmek halys etmek, irizmek, ýadatmak, bizar etmek. Horazyň sesi baýyň ýüregine düşdi (“Türkmen halk ertekileri”). Ýürege dykyn bolmak bir zatdan kine galmak. Onuň aýdan sözleri ýüregime dykyn bolup dur. Ýüreginden önen özünden bolan perzent, çaga. Ýüregiňden turmak göwnüňe, islegiňe görä hereket etmek, sözlemek, aýtmak, göwnüňden turmak. Edil meniň ýüregimden turupsyň, balam! Ýüregiň dilinmek gaty haýpyň gelmek, rehimiň inmek, gaty gynanmak. Ýüregiň dykylmak işdäň zat alman, bir hili ýüregiň petiklenen, dolup duran ýaly bolmak. Ýüregiň ezilmek gaýgylanmak, pikire batmak, ejizlemek. Onuň her sapar ýola atlananda, ýüregi ezilýärdi.Ýüregiňe daş baglamak näme bolsa, şol bolsun edip, kesgitli karara gelmek, ölsem öleýine salmak. Ýüregiňe düşmek 1) aýraçylykda halys göresiň gelmek. Oglum, seni şeýle bir küýsedim, seni şeýle bir göresim geldi, şeýle bir ýüregime düşdüň! Ýürege düşmek 2) Bizar-peteňiňi çykarmak, iňirdäp ýadatmak, irizmek. Soňra ýene-de ýagşylyk edenine minnetdarlyk bildirip, halysýürege düşdi (N.Jumaýew). Ýüregiňe düwmek bir işi ýa-da bir zady ýerine ýetireýin diýip, öňünden belli bir karara gelmek, belli bir pikire gelmek. Ýüregiňe galyp bolmak ser. Ýüregiňe jüňk bolmak. Ýüregiňe howul düşmek ýürek daralyp, näme etjegini bilmez ýagdaýa düşmek. Ýüregiňe jüňk bolmak göwnejaý, makul bolmak, göwnüňe ýaramak, galyp bolmak. Kulynyň bu aýdanlary Näzik ejäniň ýüregine jüňk boldy (A. Durdyýew). Ýigidiň aýdanlary gyzyň ýüregine jüňk boldy.Ýüregiň etmezlik dözmezlik, dözmezçilik etmek. Karz pul sorap geldi welin, ýene- de berdim-dä, ýüregim etmedi. Ýüregiň giňemek ýüregiň aram tapmak, rahatlanmak, arkaýynlaşmak, ynjalmak. Ýüregiň gobsunmak janlanmak, gujur- gaýrat gelmek, höwes döremek. Ýüregiň gopmak bir zada juda begenip ýa-da bir zatdan gorkup, howsalaly ýagdaýa düşmek. Ýüregiň gysmak tukatlyk duýmak, keýpsiz ýagdaýa düşmek. Dym-dyrslyk gabap alyp daşyny, Aýlaryň ýüregi gysyp başlady (B. Kerbabaýew). Ýüregiň gyýym-gyýym bolmak ýüregiň awamak, örän gaty gynanmak. Ýüregiň howlamak ýüregiň içiňe sygman, sabyr-karar tapmazlyk. Ýüregiň jiglemek nämedir bir zady göreniňde ýa-da bir zat hakda eşideniňde gynanyp gitmek. Ejesiniň zeýrenýändigini eşidip, Baharyň ýüregi jigledi (A. Gowşudow). Ýüregiň joşmak ruhuň göterilmek, höwesiň artmak, möwç almak. Garybyň ýüregi joşup, Şasenemi taryp edip, bir gazal aýtdy (“Şasenem – Garyp”). Ýüregiňi bire baglamak uzak oýlananyňdan soň belli bir netijä gelmek. Ýüregiňi (içiňi) dökmek özüňi alada goýýan zatlaryň baryny aýtmak, gürrüň edip bermek. Ýüregine dolan derdini döküp, az-da bolsa ony ýeňledesi gelýärdi (B. Seýtäkow). Ýüregiň içiňe sygmazlyk bir zady bilip, görüp-eşidip, dartgynly, aladaly ýagdaýa düşmek. Göreniňi derrew aýt, oglum, bolmasa ýüregiň içiňe sygman, ýüregiň ýarylyp ölersiň (“Görogly”).Ýüregiňi eliňe almak gaty howlukmak, gyssanmak, alňasamak. Iň bärkije diýjegi: "Sen näme beýle ýüregiňi eliňe alýarsyň. Holha pylanynyň kätmenem ýatyr, goý-da gidiber" diýer (A. Durdyýew). Ýüregiňi giňlige salmak dargursak bolman, giň bolmak, bir zada gaharyňy getirmezlik. Ýene men ýüregimi giňlige saldym (T. Gurbanow). Ýüregiňi gopdurmak begençden ýa-da gynançdan gaty gorkuzmak, gaty tolgundyrmak. Ýüregiňi paralamak jan-dil bilen aýtmak, yhlas bilen, tüýs ýürekden aýtmak. Ýüregiň karar tapmak ser. Ýüregiň ýerine gelmek. Heý-de karar taparmy, Nurgeldiniň ýüregi, Her günde hamyr ýugrup, gora gömüp çöregi (M. Seýidow). Ýüregiň mynçgalamak 1) ýürek agyrysyny duýmak, ýüregiň ezilmek. 2) ýüregiň gysmak, darykmak. Özüniň oňa bolan mähri ýüregini mynçgalady (B. Kerbabaýew). Ýüregiň posuny açmak göwün açmak, aýdym-saz diňläp hezil etmek, şatlanmak. Ýüregiň syrylmak gaty ajykmak, iýesiň gelmek. Çaý içip, adamlaryň ýürekleri syryldy. Ýüregiň takat tapmazlyk karar tapmazlyk, ynjalmazlyk, rahatlanmazlyk. Çaşyrýar, üýşürýär öýde her zady, Mundan-da ýüregi tapman takaty (A. Kekilow). Ýüregiň ýarylmak gaty gorkmak, zähräň ýarylmak. Men-ä: "Näme bolaýdyka?" diýip, ýüregim hem ýaryldy (H. Derýaýew). Ýüregiň ýerine gelmek rahatlanmak, ynjalmak, karar tapmak, arkaýynlaşmak. Ýüregi urmak (gürsüldemek)ser. Ýüregiň gopmak.Emma ara näçe ýakynlaşdygyça, Berdiniň ýüregi urup, aýaklary saňňyldamaga başlady (H. Derýaýew). Ýüregi ýelli howsala düşegen, göçgünli, sähel zada gahary gelýän. Ýürek açmak birine syryňy aýtmak, içiňdäki oý-pikiriňi gürrüň edip bermek. Gel, şu gün ikimiz biri-birimiziň öňümizde ýüregimizi açyşaly (B. Seýtäkow). Ýürek alyşmak biri-biriňe ynam bildirmek, syr alyp, syr berişmek. Maňa ýürek alyşmaga ýürekdeş dost gerek! (H. Derýaýew). Ýürek awamak gaty gynanmak, ýüregiň gyýylmak, nebsiň agyrmak. Ýürek awusy iň ýakynyň ölümi bilen bagly ýüze çykýan gynanç, hasrat. Ol öz töwereginde kimiň baryny-da ýada salman, ýürek awusy bilen hüňürdedi (B. Kerbabaýew). Ýürek bilen yhlas bilen, höwes bilen, bar güýjüň-ukybyny gaýgyrman. Ol ýürek bilen işleýärdi. Ýürek bökdürmek şatlykly, guwançly ýa-da tolgundyryjy ýagdaýa salmak. Şol habar onuň ýüregini bökdürmäge başlady.Ýürek bulamak bolgusyz söz ýa erbet habar aýdyp gynandyrmak. Her ýaman söz ýürek bular, Ýagşyny älem arzuwlar (Magtymguly). Ýürek bulanmak ýakmaz zat iýilmegi sebäpli gaýtarjak ýaly bolmak. – Dat, ördek dost, ýüregim bulanyp, başym aýlanýar – diýip gygyrýar (“Türkmen halk ertekileri”). Ýürek byjyklamak bir zady ýerine ýetirjek, berjaý etjek bolup, gaty howlukmak, durup bilmezlik. Gyzy görüp durmasa, ýigidiň ýüregi byjyklap, üzülip barýar (“Edebiýat we sungat”). Ýürek çatlamak gaty howlukmak. Gözeliň sesini eşidenden bolsa onuň ýüregi çatlady. Ýürek çişmek gaharyň gelmek. Bu gürrüňe onuň kakasy bilen ejesiniň ýürekleri çişdi (A. Gowşudow). Ýürek daglamak ýürekde dag galdyrmak, gynandyrmak. Ýürekde arman galmak edeýin diýen zadyňy edip bilmän ahmyrly bolmak. Ýürekde dag galmak bir zatdan ýürekde dert galmak. Ýürekde dert (düwün) goýmak ser. Ýürekde dag galmak.Ýöne, Uzuk elden gidäýse, meniň ýüregimde dert goýar (H. Derýaýew). Ýürekde mesgen tutmak ýürekde ornaşmak, ýerleşmek. Ýürekde beýle mesgen tutan söýgi, hiý-de, dänermi? (H. Derýaýew). Ýürek edip bilmezlik batyrlyk edip batyrylyp bilmezlik, bogny ysmazlyk, ýöwsellik etmek.Emma muny çürt-kesik aýdyp oturybermäge ýürek edip bilmedi (B. Seýtäkow). Ýürek etden adamyň dözmezlik, gyýmazlyk, rehimi inmek ýaly duýgulary oýananda aýdylýan aňlatma. Ýürek sarsdyrmak ser. Ýürek gopdurmak. \n\n\n ÝÜREK [ýürök] II, at. Içinde aýal maşgala, çaga arkaýyn oturar ýaly palasdan, halydan we ş.m. düýäniň howudynyň üstünde edilýän aýlaw. Oňa ýürek geýdirip, düýebaşlyk dakdylar (R. Gelenow). ýürekbulanyjy [ýürökbulonjy], syp. Ýüregiňe jaý bolmaýan, ýaramaz, bolgusyz (gürrüň, habar we ş.m. hakynda). "Aslynda şu ýürekbulanyjy gürrüňleri kimden eşitdiň? Şony gizleme-de, maňa aýt" diýip, ol Amangül ejäni gyssap başlady (N. Pomma). ýürekdeş [ýürökdöş], syp. 1. Biri-birine ynanyşýan, biri-biri bilen mähirli gatnaşykda bolan, syrdaş. 2. Ýürekden turýan, pikirdeş. ýürekdeşlik [ýürökdöşlük], at. 1. Ýürekdeş ýagdaýda bolmaklyk, mähirli gatnaşykda bolmaklyk, syrdaşlyk. Onuň güler ýüzi, sypaýyçylygy, içki medeniýeti, ýürekdeşligi ýurduň baştutany bolup duran adama aýratyn söýgi döredýär (B. Hudaýnazarow). 2. Ýürekden turujylyk, pikirdeşlik. Duşuşyk ýürekdeşlik we birek-birege hormat goýmak ýagdaýynda geçdi. ýürekli [ýüröklü], syp. Batyr, gaýratly, gaýduwsyz, gorkmazak, batyrgaý. "Sen ýürekli batyrsyň, bar-da şol kelläni al-da, şu halta sal"diýip, özi gorkup, gaýra çekilip durdy (“Türkmen halk ertekileri”). \n\t‣Päk ýürekli gowy niýetli, ýagşy gylykly. ýürekliräk [ýüröklürä:k], syp. Birneme ýürekli. ýüreklilik [ýüröklülük], at. Ýürekli bolmaklyk, batyrlyk, edermenlik. Ýola belet garry at guýrugyny şuwwuldadyp, göni şol aýyrda tutdurdy, bu nähili ýüreklilik. Bu nähili mertlik! (N. Saryhanow). ýürekse [ýüröksö] I, at. Ýürek tutar ýaly sähelçe iýmit. Muhammet ýürekse edinenden soň, haltasyny ýene-de düýrläp, goltugyna saldy (K. Işanow). \n\n\n ÝÜREKSE [ýüröksö] II, at, ser. Ýürek II. Ony şol demde bada-bat ýüreksä salyp, Gaharguly hanyň garyndaşlarynyňka eltipdirler (N. Pomma). ýürekselik [ýüröksölük], syp. Ýürekse bolar ýaly (iýmit, az-owlak iýilýän nahar). Ýürekselik çörek iýmek. ýüreksiz [ýüröksüz], syp. Batyr däl, gorkak, gaýratsyz. ýüreksizlik [ýüröksüzlük], at. Batyr dällik, gorkaklyk, gaýratsyzlyk. Ol ýüreksizligi sebäpli, uly işe baş goşup bilmedi. ýüreksizräk [ýüröksüzürä:k], syp. Ýüreksiz häsiýetli bolmaklyk, ýürekli dällik. ýüwel [ýüwöl], syp. Süwümsiz, ýeňil, duzsuz. Ärden galyp, äre gitjek aýallar, Ýüwel gülüp, saçyn ýaglamak gerek (Baýly şahyr). Ol gürrüň ýok ýerinden gürrüň tapyp, ýüwel gülküsi bilen ony aljyradýardy (N. Pomma). ýüwelräk [ýüwölürä:k], syp. Süwümsizräk, ýeňilräk. ýüwrügräk [ýüwrüğrä:k], syp. Öňküsine ýa- da beýlekilere garanda birneme ýüwrük. ýüwrük syp. Ýyndam, çapgyr, gaty ylgaýan, çalt ýüwürýän, çalasyn. Güýçli bilen göreşme, ýüwrük bilen ýaryşma (Nakyl). \n\t‣ Ýüwrük eller işde çalasyn we çalt hereket edýän el. Onuň bir eli keserli, bir eli ýüpli, ýüwrük elleri gözleriniň yzyny eýerýärdi (B. Kerbabaýew). ýüwrüklik [ýüwrüklük], at. Ýyndamlyk. ýüwse [ýüwsö], at. Tikin tikilende süýem barmagyň ujuna geýdirilýän gaýyşdan ýasalan enjam. Altyn barmagyna ýüwsesini ötürip, keşde etmäge oturdy (A. Durdyýew). ýüwselik [ýüwsölük], syp. Ýüwse etmek üçin gerekli bolan, ýüwse edilýän. Ýüwselik gaýyş. ýüwürdilmek [ýüwürdülmök], işl. Dokmanyň iki kese agajynyň arasynda erişler gerilmek. Öýüň gapböwründe ýüwürdilen düýphalynyň üstünde Aýnanyň ýeke özi oturyp, başyny aşak salyp, dokma dokaýardy (B. Kerbabaýew). ýüwürdişmek [ýüwürdüşmök], işl.1. Dokma ýüwürtmäge kömek bermek. A gyz Nurjahan, şu gün eliň degse, maňa bir dokmajyk ýüwürdişeweri! (B. Kerbabaýew). 2. Bilelikde ýüwürtmek. Olar haly ýüwürdişip otyrdylar. ýüwürji [ýüwürjü], at. Aýalyň öz adamsynyň kiçi erkek doganyna bolan garyndaşlyk gatnaşygyny aňladýan söz. Ýüwürjim, ýüwrük atym, Ýüwrüp gelsin ýanyma (Halk döredijiliginden). Wah, sesiňden aýlanaýyn, ýüwürjim, ömrüň uzak bolsun, ak gyz ýoldaşyň bolsun! (A. Durdyýew). ýüz I, at. 1. Adamyň kellesiniň alyn tarapy, öň tarapy. Ýüz otdan yssy (Nakyl). Ýüzüniň nury dökülmesin (Dileg). Aý ýüzli gyzymdan, aýy ýüzli gelnim ýagşy (Nakyl). 2. Bir zadyň üst tarapy, ýokarsy, üsti; alyn tarapy, öňi. Çorbanyň ýüzi ýagşy, palawyň düýbi (Nakyl). Darajyk ýoda beýik gaýalaryň ýüzi bilen geçýär (A. Gowşudow). 3. Matanyň we ş.m. düzüw tarapy. Ýüň matanyň ýüzi haýsy, çöwresi haýsy, saýgarmak kyn. 4. Ýiti zatlaryň kesýän tarapy. Ýaş ötüşip, paltaň ýüzi gaýdansoň, Çöpem oňa aňsat özün çapdyrmaz (M. Seýidow). 5. Bir zadyň, adamyň, haýwanyň we ş.m. özüňe gönügen tarapy. Ýamanlyk ýüzüni görme (Dileg). Ýamanyň ýoly aňryk, ýagşyň ýüzi bärik bolsun (Dileg). 6. "Ýüzüne", "ýüzünde", "ýüzünden" görnüşinde sözsoňy kömekçi bolup gelýär. \n\t‣ Ýüz bermek 1) gowy kabul etmek. Ol biziň ýüz berenimize begenip, örän içgin gürleşdi (N. Pomma). 2) bolmak, bolup geçmek (waka hakynda). Ýüz beren waka. Ýüz bermezlik gadyrsyz garşylamak, sowuk- sala gatnaşyk etmek, özüňe öwrenişdirmezlik. Ýüz çytmak gahar, öýke we ş.m. zerarly, nägileligiňi bildirmek. Ýüzden perdäni syrmak 1) utanjy, utanç- haýany taşlamak; 2) paş bolmak, aýan bolmak, syrynyň üsti açylmak. Ýüz döndermek aragatnaşygy kesmek, birinden el çekmek, dänmek; boýun towlamak, ýüzüňi sowmak. Sen üstüňe gelen bagtdanýüz dönderme! (B. Kerbabaýew). Ýüze çykarmak äşgär etmek, aýan etmek, üstüni açmak, aýdyňlaşdyrmak. Ýüze çykmak peýda bolmak, emele gelmek, äşgär bolmak, döremek. Ýüze tutarlygy ýok derde ýaramaýan, ugursyz edilen, ýaramaz ýerine ýetirilen, ýaramaz. Onuň alyp gelen zadynyň ýüze tutarlygy ýok. Ýüz gören öň durmuşa çykan (ýaş aýal maşgala). Ýüz gören diýmeseň, maşgala kemi ýok Ýüz görmek hakyky zady dogry ýüzüne aýdyp bilmezlik, ýüzden geçip bilmezlik. Ýüz göreniň ýüzi gursun (Nakyl).Ýüz görşer ýaly bolmazlyk Olar şeýle bir gaty tersleşipdirler, o dünýe, bu dünýe ýüz görşer ýaly bolmandyrlar.Ýüz görüp, gapyrga syrma adamdan ýüz görüp, etjegiňi etmän oturma. Ýüzi açyk açyk göwünli, mylakatly, güler ýüzli, mähirli, ýakymly. Ýüzi açylmak 1) köp adamlar bilen aragatnaşyk edip, çekinjeňligi, ýygralygy taşlamak. Biraz ýüzi açyldy, sowalyny gaýtalady (B. Kerbabaýew).2) özüni biynjalyk edýän zat ýok bolup, ýüz-gözi ýagtylmak. Mylaýym söze gamaşyp duran ýüzi açyldy. Ýüzi ajan (turşan) hamyr ýaly kineli. Ýüzi ak esgä dönmek ser. Ýüzi ak tam bolmakgorkmak, gaty gaharlanyp, ýüzi üýtgemek, ýüzünde gan-pet galmazlyk. Onuň şol wagtky bolşuny söz bilen aýdyp görkezmek hem aňsat däl, ýöne onuň reňki öçüp, ýüzi ak tam bolupdyr (A. Gowşudow). Ýüzi boz-ýaz bolmak duýdansyz bir ýagdaýda erbet utanmak, ýüzüň bir agaryp, bir gyzarmak, utanmak, uýalmak. Ýüzi dalak ýaly gaty üşän. Ýüzi durlanmak owadanlanmak; sagadyna çykmak. Ýüzi galyň aýdylany-diýleni ýüzüne almaýan, utanmazak (adam). Ýüzi gamaşmak 1) gaharly, nägile görnüşde bolmak, keýpiň uçmak. Onuň ýüregi gahar-gazap bilen doldy, ýüzi gamaşdy (A. Gowşudow). 2) howa bulutlaşmak. Howanyň ýüzi gamaşdy. Ýüzi gara keçe ýaly utançsyz, haýa- şerimsiz. Ýüzi gaýtmak 1) ýüzi zaýalanmak, kütelmek (pyçak, palta we ş.m. hakynda). 2) guramak, solmak (ot hakynda); Heniz-ä otuň ýüzi gaýdar ýaly däl (N. Pomma). 3) alyjysy azalmak, kynlyk bilen geçmek, gadyrsyzlanmak (haryt hakynda). Bazarda ol matalaryň hem ýüzi gaýdypdyr, pes bahadanam alanoklar. 4) birneme gutulyşmak, gowulaşmak (garamyk, gyzamyk ýaly örgünli keseller hakynda). Ýüzi, gözi diýmezlik ýüzbe-ýüz, garşyma-garşy bolmaklyk. Ynha, özi bar, ýüzi, gözi diýemok, aýtsyn, munuň dilegini bitirmedik wagtym barmy? Ýüzi gyzarmak utanmak.Ýüzi kölegesiz juda sary, çypar (adam hakynda). Ýüzi salyk gaýgyly, tukat görnüşli, öýkeli, gamly. Onuň öňki şatlygy ýok, ýüzi örän salyk. Ýüzi suwly 1) täze, entek könelmedik. 2) nurana. Bu adam bir ýüzi suwly kethuda kişi ekeni. Ýüzi täzelenmek guratlanmak, sagdynlaşmak. Ýüreklerine kuwwat gelip, damarlarynda gan ýöredi, adamlaryň ýüzleri täzelendi (A. Gowşudow). Ýüzi tuwakly (ýaly) utanjaň, haýaly, edepli. Ýüzi üç ýuwlan ak esgä dönmek ser. Ýüzi ak tam bolmak. Onuň ýüzi üç ýuwlan ak esgä döndi. Ýüzi üýtgemek utanmakdan, gaharyň gelmekden ýaňa ýüzüň reňki üýtgemek. Ýüzi ýagtylmak1) ýüzünde şatlyk alamaty peýda bolmak, şatlanmak, begenmek. 2) sagalyşmak, reňki kesikligi aýrylmak. Dynç alyp gelenindenmi nämemi, onuň ýüzi ýagtylypdyr. Ýüzi ýere berilmek ýüzin ýykylmak. Ol daşa büdräp, ýüzi ýere berildi. Ýüzi ýok 1) biriniň ýanynda abraýy, hormaty, sylagy bolmadyk. Oňa jogap berip bilere biziň ýüzümiz ýok (B. Kerbabaýew). 2) bazarda satyn alynmaýan, onçakly geçginli bolmadyk. Bu günler halynyň ýüzi ýok. Ýüzi ýyrtyk utanyp-çekinip durmaýan. Ýüz öwürmek ser. Ýüz döndermek. Gadyrdan dostuňdan ýüzüň öwürme, Barsaň depesine täç eder seni (Magtymguly). Ýüz saraltmak boýun burup, dileg bilen ýüz tutmak, ýalbarmak. Ýüz sowmak ser. Ýüz öwürmek. Ýaşaşardyk, ýüz sowuşyp ýörmezdik, Hemişe ikimiz bileje gezdik (M. Seýidow). Ýüz tapmak hormatlanmak, gowy kabul edilmek, oňat garşy alynmak. Görogludan ýüz tapman gelen aga diýerler saňa (“Görogly”). Ýüz tutmak dileg, kömek, haýyş, sorag, maslahat we ş.m. bilen birine ýüzlenmek. Ýüz tuwagy edinmek birini gowy adam, gowy işgär we ş.m. hökmünde öňe tutmak, sizden kim bar diýlende, pylany bar diýip, şony görkezmek.Onuň ýüz tuwagy edinýäni ýeke sendiň. Ýüz urmak bir işe baş goşmak, bir kär bilen meşgul bolmak. Aman arap bolsa söweşi düýbünden taşlap, sopuçylyga ýüz uranyny aýdýar (“Görogly”). Ýüzünden gan damaýyn diýýär semiz, ýüzi gyzyl, ýüzi jozzuk ýaly, sagdyn. Ýüzünden gar ýagmak ýüz-gözünde rehim-şepagat bolmazlyk, gaharly, örän gazaply bolmak. Ýüzünden ýüz güjükdoýjak ýüzi- gözi hapa, çyrşak-çyrşak, hapa (ýaş çaga hakynda).Ýüzüne serediň, ýüzünden ýüz güjük doýjak (A. Durdyýew). Ýüzüne almak sähelçe zat bildirip durmak, hapalamak. Ak tam azajyk hapany-da ýüzüne alýar (N. Saryhanow). Ýüzüne almazlyk adýlan dogry söz täsir etmezlik, ondan utanmazlyk. Ýüzüne atanak dagyny çekmek hiç derde, hiç zada ýaramaýar diýip hasaplamak, hasapdan çykarmak, peýdasyndan geçmek. Ýüzüne basmak etmişini, kemçiligini, günäsini göni ýüzüne aýtmak, ýüzüne diýmek. Ýüzüne diýmek näme aýtjak-goýjak bolsaň, her kimiň özüne aýtmak. Ýüzüne durmak günäsine şaýat hökmünde, ýüzleşip aýtmak, ýüzleşmek. Onuň para alandygy hakynda kazyýetde-de ýüzüne duraryn. Ýüzüne gara getirmek öz hereketiň bilen degişli birini masgara etmek. Ýüzüne garany çekmek ýaramaz hereketi bilen masgara bolmak.Ýüzüne gelmek bolmaýan hereketini ýüzüne aýtmak. Ol ahyry onuň ýüzüne gelmeli boldy. Ýüzüne goýmak ser. Ýüzüne basmak. Ýüzüne köz degsin bolşy, häsiýeti halanmaýan adam babatynda aýdylýan aňlatma.Ýüzüne tüýkürmek näletlemek. Wadasyny üflän, lebzini ýuwudan adamyň ýüzüne tüýkürilýän dälmidir?! (B. Kerbabaýew). Ýüzüni almak gaty-gaýrym söz aýdyp göwnüne degmek, azgyrylmak. Adamyň ýüzüni alyp durmak edepsizlikdir. Ýüzüni alyp, ýüzüne goýan (salan) ýaly meňzeş, edil özi. Ýüzüni babaly görsün göni manysy: ýüzüňi öli ýuwýan görsün (biriniň ýüzüni görmek islemeýän ýagdaýyňda aýdylýar). Ýüzüni gapan keçesi ýaly etmek aýdylan sözi ýüzüne almazlyk, aýdylan söz täsir etmezlik. Oňa näme diýeniň parhy ýok, ýüzüni gapan keçesi ýaly edip dur. Ýüzüniň bir gat hamy gopmak gaty erbet utanmak, uýalmak. Ýüzüniň gany gaçmak gaharlanmak; gorkmak. Ýüzüniň hamy galyň utançsyz, aýdylan-diýleni ýüzüne almaýan, aýdylan söz täsir etmeýän. Onuň ýüzüniň hamy galyňdy. Ýüzüniň perdesi syrylmak 1) ser. Ýüzi açylmak. 2) paş edilmek, üsti açylmak, hemmelere äşgär bolmak. Ýüzüni kese sowmak ser. Ýüzüni sowmak. Ol henizem senden ýüzüni kese sowup ýörmi?Ýüzüniň ugruna 1) bada-bat, şol bada, derrew. Şol halatda ýeňňesi hem siltenjiräp turdy we içini hümledip, ýüzüniň ugruna daşaryk çykyp gitdi (N. Saryhanow). 2) gidip barşyna, ýol ugruna, gidişin. Ýüzüniň ugruna ýegenlerine-de degip geçdi. Ýüzüni sallamak närazy,öýkeli, kineli görnüşde bolmak, öýkelemek. Obadan hem okuwdan araň ýoluk bolmaly, Diýip ýene Nurgeldi dymdy ýüzüni sallap (M. Seýidow). Ýüzüni sapajaklatmak dogry garap bilmezlik, dogry gelip bilmezlik.Ýüzüni sowmak duşan wagty salamlaşman, gürleşmän, ýüzüni öwrüp geçmek.Ýüzüni sypamazlyk eden nädogry işini, hereketini ýazgarman goýmazlyk.Ýüzüni turşatmak 1) nägileligiňi ýüz çytyp mälim etmek, ýüz çytyp garşy almak. 2) bulaşmak, gamaşmak, bozulyp başlamak (howa hakynda). Gyş howasy kem-kem ýüzün turşatdy (D. Baýmyradow). Ýüzüni ýere basmak (salmak) äsgermän, diýen etmän birini masgara etmek. Ýüzüni ýuwmak 1) biriniň etmişini delile getirjek bolmak, gowudyr diýmek. 2) suwy süýjemek, bişip başlamak (üzüm hakynda). Terbaş eýýäm ýüzüni ýuwupdy. Ýüzüň çydamazlyk ynsabyň çatmazlyk, wyždanyň etmezlik. Ýüzüň düşmek 1) arzuw eden zadyňa ýetmek; bir zada eýe bolmak, zat edinmek. Meniňem agtyga ýüzüm düşsün-dä. 2) sataşmak, ýene-de duşuşmak, görüşmek. Möwlam, ýetir mesgenime, ýurduma, Ýüzüm düşsün arslanyma, gurduma (Magtymguly). Ýüzüňe almazlyk aýdylan- diýlen täsir etmezlik, ýokna ýokmazlyk, utanmazlyk. Ýüzüň ganyny gaçyrmak gaharyň gelip, ganyň gyzmak. Ýüzüň gyzarmak örän utanmak, uýalmak. Weziriň bolsa gaty gahary gelipdir we utanjyna ýüzi gyzarypdyr (“Türkmen halk ertekileri”). Ýüzüň gyzmak ser. Ýüzüň gyzarmak. Ýüzüňe sylmak iki eliňi ýazgyn ýagdaýynda ilki sylýan zadyňa baka tutup, soňra şonuň ýaly edip, öz ýüzüňe degirmek. Ene durup, barýan gelnalyjyny ýüzüne syldy. Ýüzüňi aşak salmak müýnlüdigiňi ýa-da närazylygyňy bildirmek, nadyl bolmak. Emma hiç bir zat aýdyp bilmän, ýüzüni aşak salyp otyr (H. Derýaýew). Ýüzüňi garaňka tutmak garaňkynyň öň ýanynda bir ýere ugramak. Ýüzüni garaňka tutup gelen atlynyň kimdigini, nireden gelip, nirä barýandygyny soramagy soňa goýan Halyl aga myhmanyň atyny tutmagy inisine tabşyryp, sekiz ganat ak öýe tarap ýöneldi (N. Gurbanmyradow). Ýüzüňi gyjakçyň ýüzi ýaly etmek gürrüňdeşiňe göwnüň ýetmän ýa-da onuň gürrüňine pisint etmän, äsgermezçilik bilen ýüzüňi kese-kese sowmak. Näme, ýüzüňi gyjakçyň ýüzi ýaly edip otyrsyň? Ýüzüňi sallamak ser. Ýüzüňi aşak salmak. Ýüzüňi sortdurmak nägile bolmak, öýke etmek, torsarmak. Ýüzüňi ton ýarym edip oturmak ýüzüňi agryljyradyp, agrassyrap gomparyp oturmak. Ýüzüňi ýalap barmak örän ýiti sowuk bolmak. Ýüzüň üstünde burnuň bar diýmezlik edenine däl diýmezlik, seniňki telek diýmezlik. Näme etseň hem indi biz saňa "ýüzüň üstünde burnuň bar" diýmäli diýip, sözüne başlady (A. Gowşudow). Ýüzüňi ýokaryk (göge) tutmak ulumsylyk etmek, özüňi hondanbärsi görkezjek bolmak, men-menlik etmek, gopbamsyramak. \n\n\n ÝÜZ II, san. 100 belgisi bilen aňladylýan san we mukdar. Ýüzden ýüwrük çykar, müňden – tulpar (Nakyl). Ýüňi ýeten goç ýigidiň ýanynda, Altmyş nedir, ýetmiş nedir, ýüz nedir (Magtymguly). \n\t‣ Ýüz başly öý ýüz sany ukly öý. Ýüz öwüsmek üýtgäp durmak, belli bir pikirde bolmazlyk, durnuksyzlyk etmek. ýüzbaşy [ýüzvaşy], at, taryh. Ýüz adamdan ybarat goşun bölüminiň ýolbaşçysy. ýüzbe-ýüz [ýüzvö-ýüz], hal. Garşyma-garşy, ýüzleri biri-birine bakyp duran, pete-pet Bir gün maňa ol gelin bilen ýüzbe-ýüz durup, gepleşmek hem miýesser boldy (T. Taganow). ýüzden [ýüzzön]: ýüzden pylança göterim (bölek) 1) birlik hökmünde kabul edilýän bitewi sanyň ýüzden bir bölegi (% belgisi bilen bellenýär). 2) bir zadyň ýüzden bir bölegi tertibinde ölçelýän hem-de birlik hökmünde kabul edilen mukdar. ýüzdürmek [ýüzzürmök] I, işl. 1. Ýüzmek hereketini etdirmek. Mugallym okuwçylary suwda ýüzdürmäge alyp gitdi. 2. Ýüzmegine sebäp bolmak, ýüzmäge mejbur etmek. Güýçli gelen doly oýtagy doldurdy, gawunlary ýüzdürdi. 3. Ýüzmäge mümkinçilik bermek. Suwda ýüzdürmek. \n\n\n ÝÜZDÜRMEK [ýüzzürmök] II, işl. Malyň derisini ýumruk bilen ýüzüp aldyrmak, soýdurmak. ýüzgörüji [ýüzğörüjü], syp. Ýüz görüp iş salyşýan, ýüzden geçip bilmeýän adam. Ýüzgörüji adam. ýüz-göz [ýüz-ğöz]: ýüz-gözbolmak biri-biriňe ýüzbe-ýüz bolmak, biri-biriňi görüp durmak. ýüzgür [ýüzğür], syp. Suwda ýüzmäge ökde, ýüzmäge örän türgenleşen, ýüzüji. Ýüzgür oglan. ýüzgürlik [ýüzğürlük], at. Suwda ýüzmäge ökdelik, ýüzmäge türgenlik. Bu derýadan ýüzüp geçmek üçin, örän ýüzgürlik gerek. ýüzin [ýüzüýn], hal. Ýüz, alyn, göwre tarapy ýere tarap, ýüzüni aşak edip. Onuň dyzy hem bir zada degip, ýüzin ýykyldy (A. Gowşudow). \n\t‣ Ýüzin salmak ýüzüniň ugruna gaty çapyp gitmek, aýak aldygyna gitmek. Arap zaňňar atyny ýüzin salyp gelýär (“Görogly”). ýüzlegräk [ýüzlöğürä:k], syp. Az-kem ýüzlek. Ata-da bir ýüzlegräk adam-da. ýüzlek [ýüzlök], syp. Birine bir zady göni aýtmaga utanýan, ýygra, çekinjeň, utanjaň. ýüzleklik [ýüzlöklük], at. Ýüzlek häsiýetlilik, ýüzlek bolmaklyk. Ýüzlekligiň sebäpli özüňe agram saldyň. ýüzleme [ýüzlömö], iş ady. 1. Ýüzlemek ýagdaýy. 2. Keçäniň nagşy salnyp bolanyndan soň, ýüzüne ak ýüň salma. Keçäniň ýüzlemesi galdy. 3. Ýorganyň, düşekçäniň we ş.m. daşyna mata çekme. ýüzlemek [ýüzlömök], işl. 1. Ýorganyň, düşekçäniň, içmegiň we ş.m. daşyna, ýüzüne ýüzlük matasyny çekmek. Ýorgan ýüzlemek. Içmegiň daşyny gara atlaz bilen ýüzlemek. 2. Gülli keçe salnanda nagyşlaryň üstüne gowy ak ýüňden goýmak. Agşam keçe ýüzledik. ýüzlemeklik [ýüzlömöklük], iş ady. Ýüzlemek ýagdaýy. ýüzlendirmek [ýüzlönnürmök], işl. Ýüzlenmäge mümkinçilik bermek, ýol bermek. ýüzlenme [ýüzlönmö] I, iş ady. Ýüzlenmek ýagdaýy. \n\n\n ÝÜZLENME [ýüzlönmö] II, at. Ýurt baştutanyna, köpçülige ýa-da, umuman, halka ýüz tutulyp aýdylýan söz, haýyş, çagyryş. \n\t‣ Ýüzlenme belgisi ýüzlenme sözleminden soň goýulýan belgi (!). Ýüzlenme sözlemi güýçli içki duýgyny (begenji, şatlygy, gynanjy, ökünji, arzuwy, islegi, haýran galmagy, buýurmagy we ş.m.) aňlatmak üçin ulanylýan sözlem. ýüzlenmek [ýüzlönmök], işl. 1. Bir tarapa ugramak, ýönelmek, gitmek, bir ugra hereket etmek. 2. Ýüz tutmak, çagyryş, çykyş, haýyş bilen söz aýtmak. 3. Ýüzüne mata çekilmek, tutulmak. ýüzlenmeklik [ýüzlönmöklük], iş ady. Ýüzlenmek ýagdaýy. Ýaşula ýüzlenmekligiňem, ýaşkiçä, aýal-gyza ýüzlenmekligiňem däplerini halkymyz kemsiz ösdüripdir. ýüzlenmezlik [ýüzlönmözlük], iş ady. Ýüzlenmän durmak, ýüzlenmekden saklanmak. ýüzlerçe [ýüzlörçö], hal. Ençeme ýüzden ybarat, birnäçe ýüz. Daýhan birleşikleriniň ikisi, gallaçy kärendeçileriň ýüzlerçesi döwlete bugdaý satmak tabşyryklaryny artygy bilen berjaý etdi (“Türkmenistan”). ýüzleşdirmek [ýüzlöşdürmök] I, işl. 1. Iki adamy ýüzbe-ýüz edip, meseläni çözmek, anyklamak, biri-biriniň ýüzüne duruzmak. 2. hukuk. Günäkäri şaýat bilen ýüzbe-ýüz edip sorag etmek. \n\n\n ÝÜZLEŞDIRMEK [ýüzlöşdürmök] II, işl. Hemmesini ýüzläp çykmak. Keçeleri ýüzleşmek. ýüzleşme [ýüzlöşmö], iş ady. Ýüzleşmek ýagdaýy. ýüzleşmek [ýüzlöşmök] I, işl. 1. Ýüzlemäge kömek etmek. Men goňşyma ýorgan ýüzleşdim. Keçe ýüzleşdim. 2. Bilelikde ýüzlemek. \n\n\n ÝÜZLEŞMEK [ýüzlöşmök] II,işl.1. Ýüzbe-ýüz goýup, meseläni anyklamak. Olar biri-biri bilen ýüzleşipdiler. 2. hukuk. Şaýat ýa-da günäkär bilen ýüzbe-ýüz gürleşmek. ýüzleşmeklik [ýüzlöşmöklük], iş ady. Ýüzleşmek ýagdaýy. ýüzleşmezlik [ýüzlöşmözlük], iş ady. Ýüzleşmän durmak. ýüzletmek [ýüzlötmök], işl. Ýüzlemek işini başga birine etdirmek. Ýorganyň ýüzüni ýüpek mata bilen ýüzletmek. ýüzleý [ýüzlöý], syp. 1. Çuň däl, bir zadyň ýüzüne golaý, ýüzräginde. Ýeriň ýüzi gapaklanda, ýüzleýje dyrmyklamaly. 2. göç.m. Düýpli däl. Meselä ýüzleý çemeleşmeli däl. 3. Sowuk-sala, geleňsiz. Işi ýüzleý gözden geçirmek bolmaz. ýüzleýiş [ýüzlöýüş], iş ady. Ýüzlemek ýagdaýy. ýüzleýräk [ýüzlöýrä:k], at. Öňküsine ýa-da beýlekilere garanda birneme ýüzleý. Meselä ýüzleýräk çemeleşilipdir. ýüzläp [ýüzlä:p], hal. Ýüze golaý, ýüz töweregi, ýüzlerçe. Her çigitden ýüzläp goza öndürýär, Otap, dökün döküp, suwa ýakaňda (N. Pomma). ýüzli [ýüzlü], syp.1. Ýüzi, ýüz tarapy bar bolan. Ýüň matalar, köplenç, bir ýüzli bolýar. 2. göç.m. Biriniň ýanynda sylagy, hormaty bar, sözi diňlenýän, abraýly. Kömek özüniň ýanynda ýüzli bolan adamlara özüniň ahyrky jogabyny berdi (N. Saryhanow). \n\t‣ Ýüzli bolmak hormatly bolmak. ýüzlüräk [ýüzlürä:k], syp. Birneme ýüzli (ser. Ýüzli 2). ýüzlük I, at. Ýüz manatlyk tutuş kagyz pul. \n\n\n ÝÜZLÜK II, syp. 1. Ýorganyň, geýimiň we ş.m. ýüzüne tutmak, çekmek üçin (mata). Ýüzlük mata. 2. Keçe salnanda, ýüzüne goýmak üçin niýetlenen (ýüň). Ýüzlük ýüň. ýüzlülik [ýüzlülük], at. Biriniň ýanynda ýüzli bolmaklyk. ýüzme [ýüzmö] I, iş ady. Ýüzmek ýagdaýy. Suwda ýüzme. \n\n\n ÝÜZME [ýüzmö] II, iş ady. Ýüzmek ýagdaýy. ýüzmek [ýüzmök] I, işl. 1. Eliň, aýagyň kömegi bilen suwda her tarapa hereket edip bilmek. Gurbaga hem suwa girip, beýleki gyrasyna tarap ýüzüp ugrapdyr (“Türkmen halk ertekileri”). Ýaryşa gatnaşýan ýaş oglanlaryň suwda erkin ýüzmek boýunça çykyşlary boldy. 2. Suwuň ýüzi bilen gitmek, suwuň ýüzi bilen hereket etmek (gämi, gaýyk, we ş.m. hakynda). \n\n\n ÝÜZMEK [ýüzmök] II, işl. Malyň derisiniň aşagyna eliňi sokup, soýup aýyrmak, soýmak, derisini sypyrmak. Goýny ýüzmek. ýüzmeklik [ýüzmöklük], iş ady. Ýüzmek ýagdaýy. ýüzmezlik [ýüzmözlük], iş ady. Ýüzmek işini ýerine ýetirmezlik. ýüzsüz [ýüssüz], syp. 1. Ýüzi, ýüz tarapy bolmadyk. 2. göç.m. Biriniň ýanynda sylagy, hormaty bolmadyk, sözi diňlenmeýän, abraýsyz. Ol özüni bu gelniň ýanynda ýüzsüz hasaplaýardy. ýüzsüzlik [ýüssüzlük], at. Biriniň ýanynda sylagsyzlyk, hormatsyzlyk, abraýsyzlyk. ýüzugra [ýüzuğro], hal. Bir ýere barylýarka, degip geçme görnüşinde; başga bir mesele garalýarka, ýüzüniň ugruna, gep ugruna. Ýüzugra ýatlamak. ýüzügara [ýüzüğara], syp. Umumy, adaty, ýörelgäni, düzgüni bozany üçin aýyply, etmişli, günäli. \n\t‣ Ýüzügara bolmak masgara, biabraý bolmak, aýyply, utançly bolmak. Ýüzügara etmek masgara, býabraý etmek. ýüzügaralyk [ýüzüğaralyk], at. Ýüzügara bolmaklyk, umumy ýörelgäni, düzgüni bozujylyk, aýyplylyk, etmişlilik, günälilik. Ot ýanar-öçer, ýüzügaralyk kömre galar (Nakyl). Ýüz goýun tükener, ýüzügaralyk tükenmez (Nakyl). ýüzüji [ýüzüjü], at, ser. Ýüzgür. Ýüzüjiler suw howdanynyň erňeginde taýýar bolup durlar. 2. Suwuň ýüzünde ýüzüp ýören. Ýakyn wagtlarda ýene-de bir ýüzüji köpri guruljak. ýüzüjilik [ýüzüjülük], syp., ser. Ýüzgürlik. ýüzük at. 1. Barmaga ötürilýän,kümüşden, gyzyldan ýa-da beýleki zatlardan ýasalan, gaşly ýa gaşsyz halka. Meňli gyzyň ýüzügine, Gaşlar goýsam kümüş bile (Magtymguly). 2. göç.m. Toýda çakgy, ýüzük we ş.m. zat gizlenip, iki tarap bolup oýnalýan oýnuň ady we şol gizlenýän zat, ýüzük bukdy, çeke- çeke, keçe-keçe. Ýüzük oýunçylary bolsa baýrak hantamady (A. Gowşudow). ýüzükçi [ýüzükçü], at. Ýüzük oýnuna gatnaşyjy. Ýüzük şundan çykmasa, meniň ýüzükçi bolmadygym. ýüzünji [ýüzünjü], san. 100 sanyndan ýasalan tertip san. Gazetiň ýüzünji sany. ýüzüşdirmek [ýüzüşdürmök], işl. Birnäçe malyň derisini ýüzüp, soýup aýryşdyrmak. ýüzüşmek [ýüzüşmök] I, işl.1. Ýüzmekde ýaryşmak. Ýaş oglanlar güýç synanyşmak üçin suwda ýüzüşdiler. 2. Bilelikde ýüzmek. \n\n\n ÝÜZÜŞMEK [ýüzüşmök] II, işl. Ýüzmäge kömek etmek. Men olara öküziň hamyny ýüzüşdim. ýüz-ýüt : ýüz-ýütüň bolmazlyk biriniň ýanynda hormatyň bolmazlyk, sylanmazlyk. ýüzýyllyk at. Ýüz ýyla deň bolan wagt, asyr. ýygalma [ýyğalma], iş ady. Ýygalmak ýagdaýy. Ýolagçy ulaglarynyň gatnawynyň ýygalmasy irden we ikindin bolýar. ýygalmak [ýyğalmak], işl. 1. Ýygy bolmak, arasy ýakynlaşmak, biri-birine golaý bolmak, gürelmek. 2. Ýygy-ýygydan bolmak, tiz-tizden bolup durmak, tizleşmek. Hatar aralary ýygalýar. Kitap çykmasy ýygalyp ugrady. ýygalmazlyk [ýyğalmazlyk], iş ady. Ýygalman durmak. ýygaltdyrmak [ýyğaltdyrmak], işl. Ýygalar ýaly etdirmek. Hatar aralaryny ýygaltdyryp ekdirmegiň hasyla uly peýdasy bar. ýygaltmak [ýyğaltmak], işl. 1. Arasyny ýakyn etmek, biri-birine golaýlatmak, gür etmek. Hatarlaryň arasyny ýygaldyp ekip, ýokary hasyl almagy gazandy. 2. Ýygy-ýygydan barmak, tiz-tizden geçirmek, tizleşdirmek. ýygalyş [ýyğalyş], iş ady. Ýygalmak ýagdaýy. ýygdyrmak [ýyğdyrmak], işl. 1. Ýygmak işini başga birine etdirmek. Pagta ýygdyrmak. Ot ýygdyrmak. Gül ýygdyrmak. 2. Ýygmagyna sebäp bolmak. Bişmedik garpyzy sen ýygdyrdyň. 3. Ýygmaga mümkinçilik bermek. Bu howada ot ýygdyrarmyka? ýygdyrtmak [ýyğdyrtmak], işl., ser. Ýygdyrmak. Pagtany ýygdyrtmak. Bede üçin ot ýygdyrtmak. ýygjam [ýyğjam], syp. Arasy örän ýakyn, ýygjamlamak [ýyğjamlamak], işl. 1. Bir ýere, bir zada golaýlaşmak, ýakynlaşmak, aralygy gitdigiçe ýakynlaşdyrmak. Ikinji orunda gelýän at pellehana ýakynlaşdygyça arany ýygjamlap barýardy. 2. Tiz-tizden bolmak, hereketiň arasy gitdigiçe ýakynlaşmak, çaltlaşmak. Tolkunyşýan bulutlar çaknyşyp, yzly-yzyna ýyldyrym çakyp, gögüň gürlemesi ýene ýygjamlady (A. Gowşudow). ýygjamlandyrmak [ýyğjamlannyrmak], işl. Ýygjamlanar ýaly etmek. Howlugyp barýan ýigit gitdigiçe ädiminiň arasyny ýygjamlandyrdy. ýygjamlanmak [ýyğjamlanmak], işl. Ýygjam häsiýete eýe bolmak, ykjamlanmak. Elbent bagşy rast oňaýlap, syçana topuljak pişik ýaly ýygjamlaşyp, ýygjamlaşyp, birden ýorganyň üstüne zyňdy, eýeriň üstüne galyp boldy (“Nejep oglan”). ýygjamlaşdyrmak [ýyğjamlaşdyrmak], işl. 1. Aralaryny ýakynlaşdyrmak, biri-birine golaýlaşdyrmak, ýygy etmek. Doly haltalary ýygjamlaşdyryp goýmaly. 2.Hereketiň arasyny ýygylaşdyrmak. Ol öýüniň ýakynlaşdygysaýy barha ädimlerini ýygjamlaşdyrdy. ýygjamlaşmak [ýyğjamlaşmak], işl. 1. Arasy ýakynlaşmak, biri-birine golaýlaşmak. Pellehana golaýlaşdygyça atlaryň arasy ýygjamlaşýardy. 2.Ýygy-ýygydan bolup başlamak, hereketiň arasy ýygylaşmak, çaltlaşmak. Şol günden başlap, olaryň duşuşygy ýygjamlaşdy (G. Kulyýew). ýygjamlatdyrmak [ýyğjamlatdyrmak], işl.,ser. Ýygjamlatmak. ýygjamlatmak [ýyğjamlatmak], işl. Ýygjam etmek. ýygjamlaýyş [ýyğjaýyş], iş ady. Ýygjamlamak ýagdaýy. ýygjamlyk [ýyğjamlyk], at. Arasy örän ýakynlyk, ýygylyk, biri-birine has golaýlyk. ýygjamrak [ýyğjamyra:k], syp. Bolmalysyndan ýa beýlekilere görä ýygjam. ýygma [ýygma], iş ady. Ýygmak ýagdaýy. Pagta ýygma. Ot ýygma. ýygmak [ýyğmak], işl. 1. Ýygym işlerini geçirmek, ýygnap hasylyny almak. Pagta ýygmak, däne ormak daýhanyň bagry badaşan işleri. 2. Gözläp tapyp almak, üýşürmek. Üç sany gyz meýdana ýuwa, kömelek we şulara meňzeş zatlar ýygmaga gidipdir (“Türkmen halk ertekileri”). 3. Mal, mülk, pul we ş.m. zatlary ýygnamak, toplamak. Gapyl adam ogly, saňa bu maldan, Ne peýdadyr, ýygar, ýygşyr gider sen! (Zelili). 4. Ýygym almak. Ýygymyny ýygmak. 5. Saklamak; erkine goýbermezlik. Nebsini ýygan soltan bolar (Nakyl). Diliňi ýyg! ýygmaklyk [ýyğmaklyk], iş ady. Ýygmak ýagdaýy. ýygnak [ýyğnak], at. 1.Bir meseläni ara alyp maslahatlaşmak üçin guramanyň, edaranyň agzalarynyň umumy ýygnanyşygy, maslahat. 2. syp. Biri-birine ýakyn, ýygjam. \n\t‣Ýygnak ýönekeý sözlem dil b. diňe eýe bilen habardan ybarat bolan sözlem. ýygnalmak [ýyğnalmak], işl. 1. Ýygnalyp alynmak; goýulmak, eýe çykylmak. 2. Üýşmek, toplanmak, jem bolmak. Bu ýerde dürli eýýamlara degişli tapyndylar ýygnalandyr (“Türkmenistan”). ýygnama [ýyğnama], iş ady. 1. Ýygnamak ýagdaýy. 2. Böleklerden ýygnalyp gurulýan, düzülýän. Daýanç diregleri üçin kärhanalarda ýasalan ýygnama demir-daş binýatlary ulanylýar. ýygnamak [ýyğnamak], işl. 1. Hasylyny ýygnap almak, hasylyny ýygnap toplamak. 2. Gizläp goýmak, ýygşyrmak, ýaşyrmak. Me, muny öňki ýerinde ýygna-da goý! (N. Saryhanow). 3. Bir ýere jemlemek, üýşürmek, toplamak. Adamlary ýygnamak. 4. Ýygym almak, salgyt toplamak. Hüşür-zekat ýygnamak. 5. Hossarlyk edip, öz ýanyňa almak. Atanyň uly agasy, Bizi ýygnady ýanyna (A. Nyýazow). 6. Artdyryp, tygşytlap goýmak, beýläňe geçirmek, artdyryp toplamak (pul, mal, mülk hakynda). Ýygnan – sygnar (Nakyl). 7. gepl.d. Türmä salmak, tutmak, basmak. 8. Ýerli-ýerinde goýmak, tertibe salmak, dagaşyp ýatan zatlary tertipleşdirmek. Içeri-daşaryny ýygnadyk. 9. göç.m. Eýelik etmek, saklamak. Her kim özüne degişli dogan-garyndaşyny ýygnady. 10. Kem-kemden toplanmak, üýşmek, iriň kültemek. Ýara iriň ýygnaýar. ýygnanmak [ýyğnanmak], işl. Bir ýere toplanmak, jemlenmek, üýşmek. Adamlar ýowar geçiriljek ýere ýygnandylar. ýygnanyşmak [ýyğnanyşmak], işl. Ýygnanmak, üýşmek. ýygnanyşyk [ýyğnanşyk], at. 1. Bir mesele, iş we ş.m. barada köpçülikleýin edilýän maslahat, mejlis, ýygnak. Tejribe geçýän talyplar öz ýygnanyşygynda gündelik ýöredişleri hakynda pikir alyşdylar. 2. Toý-tomaşa, oturylyşyk, çakylyk, üýşmeleň. Ýygnanyşygy dynç gününde geçirmeli etdik. ýygnaşdyrmak [ýyğnaşdyrmak], işl. Bir ýere jemleşdirmek, tertipli edip, bir ýere goýuşdyrmak, ýerli-ýerinde goýuşdyrmak. Içerini ýygnaşdyrmak. ýygnaşmak [ýyğnaşmak], işl. 1. Ýygnamaga kömek bermek. Hasyl ýygnaşmak. 2. Bilelikde ýygnamak. Olar gaplary ýygnaşyp ýör. ýygnatdyrmak [ýyğnatdyrmak], işl., ser.Ýygnatmak. Galla hasylyny öz wagtynda isripsiz ýygnatdyrmak. ýygnatmak [ýygnatmak], işl. 1. Ýygnap aldyrmak. Toýuň beýemçisi ýere ýazylan halydyr keçeleri ýygnatdy. 2. Gizletmek, ýaşyrtmak. Ene çagalar gelmänkä, tikinçilere iňňe-temenleri ýygnatdy. 3. Jemletmek, bir ýere üýşürtmek. 4. Salgyt, ýygym we ş.m. toplatmak. Ýygym ýygnatmak. 5. Hossarlyk etdirmek, ugruna sereder ýaly etmek. 6. Pul, zat we ş.m. serişde üýşürtmek. 7. gepl.d. Tertip- düzgüne seredýän guramalara tabşyryk berip tutdurmak. 8. göç.m. Tertibe salmak, arassalamak. 9. Kem-kemden üýşürtmek, toplatmak. Ýabyň öňüni bekläp, iki-üç günde birneme suw ýygnatdy. ýygnaýjy [ýyğnaýjy], at. Toplaýjy, toplap bir ýere üýşüriji, gurnaýjy. Bu ýaşuly öň harp ýygnaýjy bolup işläpdir. ýygnaýyş [ýyğnaýyş], iş ady. Ýygnamak ýagdaýy. ýygra [ýyğra], syp. Utanjaň, çekinjeň, uýaljaň. Ýygra ýigit. ýygralyk [ýyğralyk], at. Utanjaňlyk, çekinjeňlik, uýaljaňlyk. ýygrarak [ýyğrara:k], syp. Çalarak ýygra. Bu ýigit dostlaryndan ýygrarak eken. ýygryk [ýyğryk], syp. Ýygyrt-ýygyrt, epin- epin bolan, ýygrylan. ýygrykma [ýyğrykma], iş ady. Ýygrykmak ýagdaýy. ýygrykmak [ýyğrykmak], işl. 1. Utanjaňlyk etmek, utanmak, çekinmek, uýalmak. Ol öten agşam öýlerine aýsyz garaňky gijäniň sagat birlerinde geldi we özüniň şeýle giç gelmeginden birjik-de ýygrykman, gapylaryny gaty-gaty kakdy (N. Saryhanow). 2. Ýaýdanjaňlyk bilen hereket etmek, ätiýaç etmek. Durdymyrat özüniň ýygrykmagyndan reňkini ak tam edip, derrew geldi (N. Saryhanow). 3. Ürkmek, biri-birine gysmyljyraşyp gorkuly durmak, ýygrylmak (süri hakynda). Süri ýarygije ýygrykdy. ýygrykmaklyk [ýyğrykmaklyk], iş ady. Ýygrykmak ýagdaýy. ýygryk-ýygryk [ýyğryk-ýyğryk], ser. Ýygyrt-ýygyrt. ýygryljyramak [ýyğryljyramak], işl. 1. Utanjyramak, çekinjeňräk bolmak, uýaljyramak. Emma ýygryljyrap, utanýan ýaly ýüzüni öwürýär. 2. Üşemek ýa-da näsaglyk zerarly birneme ýygrylmak, bükütmek. Näme beýle ýygryljyrap dursuň? ýygrylmak [ýyğrylmak], işl. 1. Ýygyrt atmak, gasyn-gasyn bolmak, gasyn atmak, epin tutmak. Ol köýneginiň ýygrylan ýerlerini ýazyp başlady. 2. Üşemek ýa-da näsaglyk zerarly bükülmek, çugutdyrmak. Ogulgerek sowukdan gorkusyna ýorganyň içinden elini-aýagyny çykaryp bilmän, ýygrylyp ýatyşyna, gijäniň bir wagtlary oýandy (N. Saryhanow). 3. ser. Ýygrykmak I. Men bolsa düşnüksiz ýygrylýan kem-kem. ...Şeýle ajap adam bagta mätäçkä, Adam öz bagtyndan utanjak eken (K. Gurbannepesow). 4. Ürküp, biri-birine gysylyşyp durmak. Süri ýygryldy. ýygşyrma [ýyğşyrma], iş ady. Ýygşyrmak ýagdaýy. ýygşyrmak [ýyğşyrmak], işl. Bir zady görünmez, bilinmez ýaly bukup goýmak, ýygnap goýmak, gizlemek, ýaşyrmak. Sen ýygşyryp, maňa aýtmajak bolýarsyň, derrew tap! (“Türkmen halk ertekileri”). ýygşyrmaklyk [ýyğşyrmaklyk], iş ady. Ýygşyrmak ýagdaýy. ýygşyrylmak [ýyğşyrylmak], işl. Gizlenip goýulmak, ýygnalmak. Olarda ýygşyrylyp goýlan zat köp. ýygy [ýyğy], syp. 1. Aralary ýakyn, golaý bolan, gür. Agaçlaryň arasy ýygy bolupdyr. 2. Tiz-tiz bolýan, tiz, çalt bolup geçýän. Ýolagçy ulaglary ýygy gatnaýar. ýygyjy [ýyğyjy], at. 1. Çaphanada harp ýygýan işçi. Ol harp ýygyjy bolup işleýärdi (B. Kerbabaýew). 2. ser. Ýygymçy. Her bir pagta ýygyjy, Gurban aganyň ýa-da Jumagülüň ýanyndan ýygmak isleýärdi (A. Durdyýew). ýygylamak [ýyğylamak], işl. Arasyny golaý, ýygy, ýakyn etmek. Setirleriň arasyny ýygylamak gerek. ýygylanmak [ýyğylanmak], işl. 1. Arasy golaý edilmek, ýakyn edilmek. 2. Çaltlanmak, tizlenmek. Sungat ussatlarynyň ýerlerdäki çykyşlary has-da ýygylandy. ýygylmak [ýyğylmak], işl.1.Hasyly alynmak. Bu ýerleriň üzümleri ýyglyp gutarypdyr. 2. Toplanmak, üýşmek, ýygnanmak. Ýyglypdyr gyz-u juwan, Hak hemmäni kylsyn aman (“Kasymoglan”). ýygylyk [ýyğylyk], at. 1. Ýygy halda bolmaklyk, aralary ýakynlyk, golaýlyk, gürlük. Oturdylan miweli agaçlaryň arasynyň ýygylygy olaryň hasylyna täsir edýär. 2. Yrgyldylaryň, söz ulanyşyň we ş.m. gaýtalanyş tizligi. ýygym [ýyğym], at. 1. Hasyl ýygmak işi, hasyl ýygnamak möwsümi. Pagta ýygymynyň ýaňy başlan döwrüdi (“Edebiýat we sungat”). 2. Belli bir maksat, sebäp üçin ýygnalýan pul, zat, töleg. Salgyt ýygymy. ýygymçy [ýyğymçy], at. 1. Hasyl ýygnaýjy, hasyl ýygnaýan işgär. Ýygymçylaryň gözi Annagula düşdi (A. Durdyýew). 2. maliýe. Ýygym ýygnaýjy, töleg, salgyt toplaýjy. ýygymçylyk [ýyğymçylyk], at. Ýygymçynyň käri, işi. ýygym-düýrüm [ýyğym-düýrüm], at. Ýygym möwsümi bilen bagly ähli işler. Ýygym- düýrüm ýaly zat barmy! Onuň her hanasy bir teňňe-le (B. Kerbabaýew). ýygyn [ýyğyn], at. 1. Bir ýere ýygnanan märeke, mähelle, üýşmeleň. Şeýle agyr ýygnyň guruljagyny öý eýesi göz öňüne getiripdir (A. Gowşudow). 2. kön.s. Goşun. Ýygyn gelip, sap-sap bolup durdular, Subh-säherden nagarasyn gurdular (“Görogly”). ýygyndy [ýyğynny], at. 1. Birnäçe eserler, goşgular, makalalar toplumy. 2. Dürli tarapdan ýa-da dürli ýerlerden ýygnalan adamlardan düzülen topar. Daşoguz şäheriniň pälwanlarynyň ýygyndysy göwnejaý çykyş etdi. ýygynmak [ýyğynmak], işl. Özüň üçin ýygmak. ýygyrak [ýyğyra:k], syp. Az-kem ýygy. ýygyrma [ýyğyrma], iş ady. Ýygyrmak ýagdaýy. ýygyrmak [ýyğyrmak], işl.1. Büzüp kiçeltmek, daraltmak. Telpegiň etegini ýygryp tikmek. 2. Ýygyrt-ýygyrt etmek, epin tutdurmak, epin-epin etmek. 3. Birneme düýrmek, özüňe tarap çekmek. 4. Ýetip barmak, golaýlap barmak, golaýlaşmak, ýakynlaşmak. Ol gaçanda zyk etdirmän, kowanda iki arany tiz ýygyrýardy (B. Kerbabaýew). 5. Süriniň bir tarapyny içine tarap kowmak. Süriniň çepini-sagyny ýygryp, köprüden geçirdiler. ýygyrmaklyk [ýyğyrmaklyk], işady. Ýygyrmak ýagdaýy. ýygyrt [ýyğyrt], at. 1. Ýygrylyp emele gelen epin. Köýnegiň ýygyrdy. 2. Ýüzde, maňlaýda we ş.m. ýerlerde emele gelýän gasyn, çyzmyk, çylgam. Onuň ýüzüniň ýygyrtlary mylaýymlyk bilen ýazyldy (B. Seýtäkow). \n\t‣Ýygyrt atmak ýygyrt emele gelmek, epin emele gelmek. Keteni köýnegiň käbir ýerleri ýygyrt atypdyr. ýygyrtlanma [ýyğyrtlanma], iş ady. Ýygyrtly görnüşe geçme, ýygyrt atma. ýygyrtlanmak [ýyğyrtlanmak], işl. Ýygyrt bolmak, gasyn atmak, epin tutmak. Gözüň daşky dury bardasynyň ýygyrtlanmagy onuň möçberiniň kiçelmegine getirýär (S. Karanow). ýygyrtlanmaklyk [ýyğyrtlanmaklyk], iş ady. Ýygyrtlanmak ýagdaýy. ýygyrtlaşmak [ýyğyrtlaşmak], işl. Ýygyrt- ýygyrt bolup başlamak. ýygyrt-ýygyrt [ýyğyrt-ýyğyrt], syp. 1. Epin-epin bolan, köp ýeri epilip ýygrylan. Ädiginiň gonjy baldyrynyň ýumry etinden geçmän, edil gadymky demirçileriň körügi ýaly ýygyrt-ýygyrt bolup dur (N. Pomma). 2. Gasyn-gasyn, gasyn atan. Ýüzi güne ýanan, maňlaýy ýygyrt-ýygyrt...bir adam içini hümletdi (B. Kerbabaýew). ýygyş [ýyğyş], iş ady. Ýygmak ýagdaýy. ýygyşdyrmak [ýyğyşdyrmak], işl. Ýygyp çykmak, hemmesini ýygmak. Galan ýorunjany ýygyşdyryp bede etmeli. ýygyşmak [ýyğyşmak], işl. 1. Ýygmaga kömek etmek. Pagta ýygyşmak. 2. Ýygmakda ýaryşmak. Men Durdy bilen pagta ýygyşdym. 3. Bilelikde ýygmak. Aýallar sogan ýygşyp ýörler. ýygy-ýygy [ýyğy-ýyğy], syp. 1. ser. Ýygy- ýygydan. Ol gözüni açjak bolup, Demin aldy ýygy- ýygy (R. Seýidow). 2. Ýakyn-ýakyn, golaý-golaý, gür. Germew agaçlary ýygy-ýygy dikilipdir. ýygy-ýygydan [ýyğy-ýyğydan], hal. Çalt- çaltdan, tiz-tizden, basym-basymdan. Magtymgulynyň golunyň zarby gitdikçe güýjedi, çekiç barha ýygy- ýygydan inip galdy (G. Kulyýew). ýykajan syp. Gören zadyny ýykyşdyrýan, döwüşdirýän, döküşdirýän (garagol çaga hakynda). ýykanda-sürän [ýyka:nna-sürä:n]: ýykanda-sürän bolmak gyssanyp barşyna bir ýykylyp, bir galmak. Emma ol birden turdy-da, ýykanda-sürän bolup ýazzyny beräýdi (“Görogly”). ýykan-ýumran [ýyka:n-ýumra:n]: ýykan- ýumran bolmak weýran bolmak, derbi-dagyn bolmak, agdar-düňder bolmak, ýykylyp, dargap gitmek. Ol ýykan-ýumran bolan, ýöremesi kyn bolan köçe bilen barýarka, maşgalalary hem ýadyna düşdi (N. Saryhanow). Ýykan-ýumran etmek wes-weýran etmek, derbi-dagyn etmek, agdar-düňder etmek, ýykyşdyrmak. Onsoň gyzlaryň hemmesi döwüň öýüni ýykan-ýumran edip, gaçyp gidýärler (“Türkmen halk ertekileri”). ýykan-ýumranlyk [ýyka:n-ýumra:nlyk], at. Ýykylyp, ýumrulyp giden ýagdaýynda bolmaklyk, agdar-düňder halda bolmaklyk. ýykdyrmak işl. 1. Ýykmak işini başga birine etdirmek. Toýun palçykdan köne kepbämi ýykdyrdym, ýerine şarňyldap duran köşk ýaly jaý gurdurdym. 2. Ýykmak işi başartmak. Bu öküz ikimize ýykdyrarmyka? ýykgyn : ýykgyn etmek bir tarapa uýmak, bir ugra ýa-da bir zada göwnüňi bermek, meýilli bolmak. ýykgynçy at. Ýykgynçylyk, bozgakçylyk işlerine baş goşýan adam. ýykgynçylyk at. Ýykgynçy bolmaklyk, bozgakçylyk. ýykma iş ady. Ýykmak ýagdaýy. Onuň uly-uly pälwanlary-da ýadadyp ýykmasy bardy. ýykmak işl. 1. Sökmek, weýran etmek, berbat etmek, ýumurmak. 2. Ýeňmek, üstün çykmak. Armanym, ýok, pelek, bir söweş kylsam, Ýa ýyksaň, basylsam, ýa seriň alsam (Magtymguly). 3. Dik duran halyndan ýere ýaplamak, ýere ýatyrmak. Güýçli ýel agaçlaryň birnäçesini ýykypdyr.4. Bir zadyň içine gaçyrmak, itekläp bir zadyň içine düşürmek. Böwedi ýykmak. 5. gepl.d. Synagda kanagatlanarsyz baha goýmak. ýykma-ýykylma hal. Bolşuňa görä, bir mydar edip, körmydar. ýykmaklyk iş ady. Ýykmak ýagdaýy. ýykmazlyk iş ady. Ýykmak hereketini etmezlik, ýykman durmak. ýykygrak [ýykyğra:k], syp. Birneme ýykylan. ýykyjak syp. Ýykyk ýagdaýdaky (kiçi zat hakynda). Şol mahal edaranyň bir ýykyjak jaýy bar eken. ýykyk syp. Abat däl, weýran, berbat bolan, ýykylan, ýumrulan. ýykyk-ýumruk syp. Weýran bolup galan, berbat bolan, haraba öwrülen. Uly ýol bilen gidip barşymyza ýykyk-ýumruk jaýlara gözümiz düşmedi. ýykylmak işl. 1. Agdarylyp ýere düşmek, bir zadyň üstünden ýere gaçmak. Düýeden ýykylmak. 2. Dik oturan zat bir gapdala agmak, gaýtmak. Demlengi demkeş ýykyldy. Agaç ýykyldy. 3. Ýeňilmek, asgyn gelmek. Ýykylsaň, uludan ýykyl (Nakyl). 4. Taýyp, büdräp ýere ýazylmak. Ýykylany ýer götär (Nakyl). 5. göç.m. Keramatly hasap edilýän güýçlere kömek sorap ýüz tutmak. Ak işana ýykylmak. 6. Synmak, dargamak, ýaşamagyny bes etmek. On ýedinji ýylda ak patyşa ýykyldy. 7. Synagda kanagatlanarsyz baha goýulmak, ikilik almak. Sürmekden synag geçirilende ýykyldym. \n\t‣Ýykylanyň ýeňsesinden depmek ýoldaşlyk, hossarlyk etmezlik, kynçylyga düşülende goltgy bermezlik. Ýykylanyň ýeňsesinden depmek biziň häsiýetimize mahsus däldir. Ýykylsaň dişiň döwüljek hiç zat bitmedik, şyr takyr, gaty (ýer hakynda). Ýykylyp ýatmak gaty söýmek, gowy görmek, halamak. Sen şol gyz diýip ýykylyp ýatyrsyň- la... ýykylyp-sürüşmek [ýykylyp-sürüşmök], işl. 1. Kä ýykylyp, kä aýaga galyp, kynlyk bilen ýol geçmek, öňe gitmek. Ýykylyp-sürşüp, haşlap, Barýar goşlaryn taşlap (R. Seýidow). 2. göç.m. Durmuşda ýalňyşlyk goýberip, şowsuzlyga sezewar bolmak. Ara şeýtan düşürmejek bolmaly, birek-biregiň ýykylan- sürşen ýerinde maňlaýyndan direjek bolmaly (G. Kulyýew). ýykylyşmak işl. 1. Ýumrulyşyp, dargaşyp başlamak, çagşaşyp başlamak. Tam ýykylyşypdyr, onuň suwaglaryny täzeläp, käýerlerini täzeden örmeli. 2. Köp zat ýykylmak. Üzümiň direg agaçlary ýykylyşyp ýatyr. 3. Ýerli-ýerden, birnäçe bolup ýykylmak. Oglanlar näme ýykylyşyp ýatyrlar? ýykyp-ýumurmak [ýykyp-ýumurmok], işl. Ýykan-ýumran etmek, agdar-düňder etmek, ber-bibat etmek. ýykyrdamak işl. Ýykyr-ýykyr edip gülmek, ýykyrdyly gülmek. Gyzjagazlar ýykyrdap gülüşdiler. ýykyrdaşmak işl. Ýerli-ýerden köp bolup bilelikde ýykyrdamak. Oturanlar ýykyrdaşýardylar. ýykyrdy at. gep.l Çalarak çykýan şatlykly gülki sesi. Öýüň içinden biriniň ýykyrdysy eşidilýärdi. ýykyrdyly syp. Ýykyrdy bilen, ýykyr-ýykyr edip. Ýykyrdyly gülüşmek. ýykyr-ýykyr s.ş. aňl.söz. Yzly-yzyna ýykyr-ýykyr edip gülnende çykýan sesler. Ýykyr- ýykyr etmek. ýykyş iş ady. Ýykmak ýagdaýy. ýyl at. On iki aýdan ybarat wagt birligi. \n\t‣ Ýyla dönmek köp wagta çekmek, belli bir wagt aralygy uzak bolup görünmek. Her bir aýym ýyla döndi. Ýyl dönümi adamyň, edaranyň, wakanyň we ş.m.doglan, döredilen, bolan senesiniň bellenilýän güni, ýaş toýy. Ýylyny bermek ýogalan, ölen adamyň hatyrasyna ony ýatlap, bir ýyldan ölen gününi etmek, sadaka berip ýogalan gününiň bir ýyllygyny bellemek. Ýyl ýazuwy (ýazgysy) her ýyldaky taryhy wakalaryň, ýerine ýetirilen işleriň ýazuwy, jemi. ýyladyjy syp. Ýylylyk beriji, ýyladýan. Ýyladyjy desgalar. ýyladylmak işl. 1. Ot ýakyp ýyly edilmek, gyzdyrylmak. Bug bilen ýyladylýan ähli jaýlarda bir sydyrgyn howa saklanýar. 2. Iýmezden öň oduň üstüne goýlup, birneme gyzdyrylmak. Düýnki palaw ýyladyldy. ýyladyş iş ady. Ýylatmak ýagdaýy. Ýyladyş ulgamy. ýylak at. Gumda bitýän uzyn hem insizje ýaprakly ýaz oty. Birnäçe ýyl mundan öň, boldumly ýaz günlerinde şu meýdanyň ýüpek ýaly gyrtyjy, ýylagy dyza çykardy (A. Gowşudow). ýylaklyk at. Ýylagyň köp biten ýeri. Çopan goýun sürüsini ýylaklyga tarap gaýtardy. ýylama iş ady. Ýylamak ýagdaýy. ýylamak işl. 1. Çala gyzmak. Oduň başynda goýlan kündügiň suwy ýylady. 2. Maýlamak. Howa ýylady. ýylamaklyk iş ady. Ýylamak ýagdaýy. ýylamazlyk iş ady. Ýylamak derejesine ýetmezlik, ýylap bolmazlyk. ýylan [ýyla:n], at.haýwanat d. Egrem-bugram bolup suwlup hereket edýän zäherli we zähersiz süýreniji. Ýylanyň ýigreneni narpyz, ol hem hininiň agzynda gögär (Nakyl). \n\t‣ Ýylan garagy (garaçygy)ýok ýagsyz, düýbünden ýagy bolmadyk (nahar hakynda). Çorbada eger-eger ýylan garagy-da ýok eken (“Edebiýat we sungat”). ýylanbalyk [ýyla:nma:lyk], at. haýwanat d. Ýylana menseş inçe, uzynja balyk. ýylanbaş [ýyla:nmaş], at.haýwanat d. 1. Görnüşi ýylanyň kellesine çalymdaş, köplenç, süýji suwly akar suwlarda ýaşaýan kiçijik jandar. 2. Içi diş- diş boşlukdan emele gelen ýylanyň akja kelle süňküne meňzeş, göz degmesin diýip yrym edilip, köplenç, çagalaryň egin-eşigine dakylýan tebigy ýa- da emeli bezeg daşy. 3. Kebelek ýa-da owadan älem atly äleme salynýan nagşyň goçagynyň towlanyp duran ýylana meňzedilip çitilýän ýaşyl çitimi. ýylançyr [ýyla:nçyr] I, at.haýwanat d.Suwulgandan ulurak, ýylpyldap duran hamly süýreniji. \n\n\n ÝYLANÇYR [ýyla:nçyr] II, at. 1. Gaňyrçak görnüşli nagyş. 2. zergärç.s. Şaý-sepleriň gyralaryna salynýan alagowurdaga meňzeş nagşyň ady. ýylandodak [ýyla:nno:dok], at. Ýapraksyz, owadan ak gülli, gumda bitýän gol boýy ösümlik. ýylanma iş ady. Ýylanmak ýagdaýy. ýylanmak işl. Oda, peje we ş.m. çoýunyp, endamyňy ýylatmak. Pejiň oduna ýylanmak. ýylanmaklyk iş ady. Ýylanmak ýagdaýy. ýylanmazlyk iş ady. Oda çoýunyp, endamyňy ýylatmazlyk; ýylanmakdan saklanmak. ýylanyş iş ady. Ýylynmak ýagdaýy. ýylaşmak işl.Birneme ýylamak, kem- kemden ýylamak. ýylatdyrmak işl., ser. Ýylatmak. Nahary ýylatdyrmak. ýylatma iş ady. Ýylatmak ýagdaýy. ýylatmak işl. 1. Çala gyzdyrmak; iýer ýaly birneme gyzdyrmak, ýylytmak. Suw ýylatmak. 2. Mähir bermek, mähire çoýmak. Ene mähri çagalarynyň ýüregini ýyladýardy. ýylatmaklyk iş ady. Ýylatmak ýagdaýy. ýylaýyş iş ady. Ýylamak ýagdaýy. ýylba-ýyl [ýylva-ýyl], hal. 1. Her ýylda, her ýyl. Ýerlerden alynýan hasyl ýylba-ýyl artýar. 2. Ýylyň-ýylyna, ýylba-ýyldan, ýyl-ýyldan, ýyl geldikçe. Önümiň özüne düşýän gymmaty-da ýylba- ýyl aşakladylýar. ýylba-ýyldan [ýylva-ýyllan], hal, ser. Ýylba-ýyl 2. ýylboýy [ýyl-boýy], hal. Bütin ýylyň dowamynda, ýylyň başyndan ahyryna çenli. Daýhanyň ýylboýy eden azabynyň reýgan bolmazlygynyň alajy görüldi (“Türkmenistan”). ýylçyr syp. Ýüzi ýyldyrap duran, ýylmanak. Dagyň ýylçyr gaýasyndaky mumyýa gözüň ýetip durka, şony ele salyp bilmeseň, nebsiň nähili agyrýar! (B. Kerbabaýew). ýylçyramak işl. Ýylçyr görünmek, ýyldyrap durmak, ýag çalnan ýaly bolup görünmek, ýylmanak halda öwşün atmak. Gaýanyň ýüzi ýylçyrap durdy. ýylçyratmak işl. 1. Ýylçyrap durar ýaly etmek. Tamyň ýüzi soýlan goýnuň ýagy degip ýylçyrap durdy. 2. Ýylçyraýan halda bolmaklyk, ýörmeklik. Aman hem kellesini ýylçyradyp gelýär. ýylçyrlyk at. Ýylçyr halda bolmaklyk. ýyldyrama [ýyllyrama], iş ady. Ýyldyramak ýagdaýy. Aýnanyň ýyldyramasy ýaňy ýuwlanyndan habar berýärdi. ýyldyramak [ýyllyramak], işl. Ýyldyr- ýyldyr etmek, ýylpyldyly şöhle salmak, ýylp-ýylp etmek. Dogrudan hem sagat ýyldyrap durdy (A. Nazarow). ýyldyramaklyk [ýyllyramaklyk], iş ady. Ýyldyramak ýagdaýy. ýyldyramazlyk [ýyllyramazlyk], iş ady. dy.Ýyldyr-ýyldyr etmek, ýyldyrdysy bolmazlyk. ýyldyrar [ýyllyra:r], at. Altyn, kümüş şaý- sep. Garry ene uruş ýyllarynda bar şaý-sepini ýeňiş üçin bagyşlady, özünde ýeke ýyldyrary galmady. ýyldyrarsyz [ýyllyra:rsyz], syp. Şaý-sepi ýok, şaý-sepsiz. Aýna gelnalyjylara göz gezdirende, bir ýyldyrarsyz, ýönekeý sowsany köýnek, çaprazly çabyt bilen oturan gelnalyjylary-da gördi (B. Kerbabaýew). ýyldyraşmak [ýyllyraşmak], işl. Ýyldyr- ýyldyr edişmek, ýylpyldyly öwşün atyşmak, ýylpyldaşmak.Onuň ýyldyraşyp duran gara gözlerinde diňe haýyş alamaty uçganaklaýardy (B. Gurbanow). ýyldyratmak [ýyllyratmak], işl. Ýyldyrar ýaly edip görkezmek. Dişlerini ýyldyradyp, ýüzüni göge tutup, uludan-uly demini alýar (A. Durdyýew). Ýüzügi keçä sürtüp ýyldyratdylar. ýyldyraýyş [ýyllyraýyş], iş ady. Ýyldyramak ýagdaýy. ýyldyrdamak [ýyllyramak], işl., ser. Ýyldyramak. ýyldyrawuk [ýyllyrowuk], syp. Ýyldyr- ýyldyr edýän, ýylpyldyly, ýyldyraýan, ýylpyldawuk. Eýeriň gaşyndaky ýyldyrawuk çüý bezeglerini dyrnaklary bilen dyrmalady (“Görogly”). ýyldyrdy [ýyllyrdy], at. Bir zadyň şöhlesiniň, yşygynyň, ýalkymynyň we ş.m. göze kaklyşýan ýagtysy. ýyldyrym [ýyllyrym], at. Gök gürlände howada birden ýüze çykýan ot şekilli ýylpyldy. Daňdana golaý gök gübürdäp, ýyldyrym çakdy (Gurbanguly Berdimuhamedow. Älem içre at gezer). \n\t‣Ýyldyrym urmak ýyldyrym degmegi, täsir etmegi zerarly, heläk bolmak, heläkçilige sezewar bolmak, hatardan çykmak. Ýyldyrym ýaly (dek) çakdanaşa çalt, tiz. At ýyldyrym ýaly süýnýär. Otly ýyldyrym dek öňe gidip barýar. ýyldyz [ýyllyz], at. 1. Gije ýokarda ýaldyraşyp görünýän asman jisimleri. Ýyldyz ýygnanyp, Aý bolmaz (Nakyl).Ýow gününde agyr derde ulaşsam, Ýyldyzlara bakyp derdim dep bolsun (G. Ezizow). 2.Bäş burçly şekil. 3. göç.m. Iň meşhur, atly-owazaly adam, şamçyrag (esasan, sungatda). Türkmen aýdym-saz sungatynyň ýyldyzy.4. Yryma görä, ýerde, öňüňde ýyldyz bolsa, şol gün toý tutulmaýar, jaýyň düýbi tutulmaýar we ş.m. Bu gün gitseň, ýyldyzdyr (“Görogly”). 5. Halynyň gyrasyna ýyldyza meňzedilip salynýan, uçlary peýkam şekilli köp burçly nagyş. \n\t‣ Ýyldyza toýnak salmak keýpiň kök bolmak, wagtyň hoş bolmak, mes bolmak.Nädersiň az salymdan ýyldyza toýnak salyberseň (N. Pomma). Ýyldyza ugran (ýörän) ýaly bolmak işiň şowsuz bolmak, edeniň ters bolmak, işiň oň bolmazlyk.Ol neresseler ýyldyza ýörän ýaly boldy (B. Gulow). Ýyldyz süýnen ýaly gaty çalasyn, örän çalt, ýyndam (hereket hakynda). Bu maşyn ýörände, edil ýyldyz süýnen ýaly bolýar.Ýyldyzy düşüşmezlik gylyk- häsiýetiň deň gelmezlik, oňuşmazlyk (köplenç, ýaş çatynjalar hakynda). ýyldyzsyz [ýyllyssyz], syp.1. Ýyldyz bolmadyk, ýyldyzy ýok. Ýyldyzsyz asman. 2. göç.m. Gözüňe gelmeýän, bolşy, gylyk-häsiýeti ýaramaýan (adam hakynda). ýylgalla [ýylğalla], at. Bir ýyla ýeterlik galla. Ýurt boýunça bir günde alynýan hasylyň mukdary öňki zamandaky ýylgalladan hem köpdür (“Watan”). ýylgaý [ýylğaý] I, at. 1. Ýylgyna meňzeş gyrymsy agaç. 2. Oglana dakylýan at. \n\n\n ÝYLGAÝ [ýylğaý] II, hal, gepl.d. Elmydama, hemişe, birsyhly, mydama. Ýylgaý bir zady iýip ýörmek hem jana oňaýly täsir etmeýär. ýylgyn [ýylğyn], at. Syrdam-syrdam inçe şahaly, pürlek, gyzylymtyl gabykly, topbak gögerýän gyrymsy agaç. Kimiň eli gaňrakly, kimiň eli pürli ýylgyn çybykly goýunlary seçmäge başladylar (H. Derýaýew). ýylgynlyk [ýylğynlyk], at. Ýylgynyň köp biten, gögeren ýeri. Meniň gapdalymdaky giden gök ýylgynlygyň içinden ullakan bazar ýoly geçýär (A. Durdyýew). ýylgyrjaklamak [ýylğyrjaklamak], işl. Sessiz gülümsiremek, çalarak ýylgyrmak. ýylgyrjaklaşmak [ýylğyrjaklaşmak], işl. Ýerli-ýerden, birnäçe bolup ýylgyrjaklamak. Ýetginjekler işikden ýylgyrjaklaşyp girdiler. ýylgyrjaklatmak [ýylğyrjaklatmak], işl.1. Ýylgyrjaklaýan halda bolmak. Ol bir hili ýüz- gözüni ýylgyrjakladyp işikden girdi. 2. Ýylgyrjaklar ýaly etmek. ýylgyrjyramak [ýylğyrjyramak], işl., ser. Ýyljyraklamak. Dostum ýylgyrjyrady we aşak oturdy. ýylgyrjyramaklyk [ýylğyrjyramaklyk], işl. Ýylğyrjyramak hereketi. ýylgyrjyramazlyk [ýylğyrjyramazlyk], iş ady. Ýyljyraklamazlyk. ýylgyrjyraşmak [ýylğyrjyraşmak], işl. Bilelikde ýylgyrjyramak. Onuň aýdanlaryna gyzlar ýylgyrjyraşdylar. ýylgyrma [ýylğyrma], iş ady. Ýylgyrmak ýagdaýy. ýylgyrmak [ýylğyrmak], işl. Gülümsiremek, sessiz ýuwaşja gülmek. ýylgyrmaklyk [ýylğyrmaklyk], iş ady. Ýylgyrmak ýagdaýy. ýylgyrmazlyk [ýylğyrmazlyk], iş ady. Ýylgyrman durmak, ýylgyrmakdan saklanmak. ýylgyrtmak [ýylğyrtmak], işl. 1. Ýylgyrar ýaly etmek. Lak atyp, çagany ýylgyrtmak. 2. Ýylgyrmaga sebäp bolmak. Sen meni ýylgyrtdyň. 3. Ýylgyrmaga şert döretmek, maý bermek, mümkinçilik döretmek. \n\t‣Dişini ýylgyrtmak bir zat bilen begendirmek. ýylgyryş [ýylğyryş], iş ady. Ýylgyrmak ýagdaýy. ýylgyryşmak [ýylğyryşmak], işl. Bilelikde ýylgyrmak. Saglyk-amanlyk soraşyp, ata-ogul biri- biriniň ýüzüne ýylgyryşyp seredişdiler (A. Durdyýew). ýyljak syp. 1. Ýylysy gitmedik. Ýyljak ýer. 2. Sowuk ýer gowy ýyladylan, gyzdyrylan. Ýyljak ýerde işläp otyrdym. ýyljajyk syp. Ýylysy gowuja saklanyp galan. Ýyljajyk çorba iýseň-ä şu wagt kem däl ýaly. 2. Gowuja ýyladylan, gyzdyrylan. Içeri ýyljajyk eken, heziller etdim. ýyljyraklabermek [ýyljyrakla:vermek], işl. Ýyljyraklap ugramak. ýyljyraklama iş ady. Ýyljyraklamak ýagdaýy. ýyljyraklamak işl. Gözüni güldürip ýylgyrmak. ýyljyraklamaklyk iş ady. Ýyljyraklamak ýagdaýy. ýyljyraklamazlyk iş ady. Gözüni güldürip ýylgyrmazlyk. ýyljyraklaşmak işl. Ýerli-ýerden birnäçe bolup ýyljyraklamak. Olar hiç zat bolmadyk ýaly ýyljyraklaşyp barýardylar (R. Allanazarow). ýyljyraklatmak işl. Ýyljyraklamak katdyna ýetirmek. ýylky at.haýwanat d. Atyň ähli jynsyny öz içine alýan umumy ady, gylýal. Müň boldy goýuny, ýüz boldy ýylky, Döwlet başa gelen jaýlar, hoş indi (Hatam şahyr). ýylkyban [ýylkyva:n], at. Ýylky çopany, ýylky bakýan adam. ýyllyk at. Bir ýyl üçin hasaplanan, bir ýyl möhletli, bir ýyl dowamynda bolýan. Talyplar birinji- üçünji ýyllarda ýyllyk işlerini ýazýarlar. ýylma iş ady. Ýylmak ýagdaýy. ýylmak I, işl. Täze gaýan düýäniň düwen düwünçegi onuň patyrdyklap gitmegi sebäpli bozulmak. Düýämiz ýylypdyr. \n\n\n ÝYLMAK II, işl., gepl.d. Sözüňde, ähdiňde tapylmazlyk, wadaňda durmazlyk. ýylmama iş ady. Ýylmamak ýagdaýy. ýylmamak işl. 1. Ýüzüni endigan, tekiz etmek, büdür-südürini aýyrmak. Tagtanyň ýüzüni ýylmamak. 2. göç.m. Timar bermek. Oraz geýnip, saçlaryny ýylmady. ýylmamaklyk iş ady. Ýylmamak ýagdaýy. ýylmamazlyk iş ady. Ýylmanak şekile getirmezlik. ýylmanak syp. 1. Ýüzi endigan, tekiz, büdür-südürsiz. Ýylmanak oklaw hamyryň içinde bir ýitip, bir görnüp gidýärdi.2.göç.m. Görmegeý, görmekli, syratly, owadan. Ol iri süňkli, gara sakgally, ýylmanak ýüzli daýaw adamdy (B. Seýtäkow). \n\t‣Ýylmanak gürrüň (söz) sypaýyçylykly, mylaýym söz, hoşamaý gürrüň. ýylmanmak işl. 1. Tekizlenmek, büdür- südüri aýrylmak. Ýylmanan dört goşma bilezigi etlek bileklerine dakynyp, kümüşli heýkeli ýanyn dakyndy (B. Kerbabaýew). 2. Özüňe timar bermek. Näme beýle ýylmanýarsyň, bir ýere gitjekmi? 3. göç.m. Belli bir tertibe, mazmuna salynmak, düzedilmek, yzygiderli beýan edilmek. Şol hekaýadaky büdür- südürlikler ýylmansa, ony okyjylar köpçüligine hödürlemek bolar (“Edebiýat we sungat”). ýylmanylmak işl., ser. Ýylmanmak 2. ýylmanyşmak işl. Ýerli-ýerden, birnäçe bolup ýylmanmak. Gyzlar saçlaryny darap, sypanyşyp, ýylmanyşyp otyrdylar. ýylmaşdyrmak işl. Bir ýan ujundan yzygiderli ýylmamak. Soňra ige bilen onuň o taýyny, bu taýyny ýylmaşdyrdy (G. Kulyýew). ýylmaşmak işl. 1. Ýylmamaga kömek etmek. Ussa tagta ýylmaşmak. 2. Bilelikde birnäçe bolup ýylmamak. Olar şire suwag bilen gara suwagyň ýüzüni ýylmaşyp durlar. ýylmatmak işl. 1. Ýylmamak işini başga birine etdirmek. Keseriň sapyny ýylmadanyň gowy bolaýdy. 3. Ýylmamak başartmak, başa barmak. Agaç gaty eken, zordan ýylmatdy. ýylmaýjy at.Ýylmaýan, tekizleýän işçi ýa-da ýörite maşyn. ýylp s.ş. aňl.söz. Birbada öçügsiräk ýanyp- sönen,ýylpyldan yşygyň, oduň we ş.m. şekiliniň ady, öwüşgini. Garaňkynyň içinde öňümizde bir zat ýylp eden ýaly boldy. ýylpyldama [ýylpyllama], iş ady. Ýylpyldamak ýagdaýy. ýylpyldamak [ýylpyllamak], işl. 1. Öçügsiräk ýylpyldyly şöhle, ýagty saçmak, ýylp-ýylp etmek. Garanky gijede al-asmanda çala ýylpyldap görünýän ýyldyzlar meni pikirlenmäge mejbur etdi. 2. göç.m. Häli-şindi göze kaklyşmak. ýylpyldamaklyk [ýylpyllamaklyk], iş ady. Ýylpyldamak ýagdaýy. ýylpyldaşmak [ýylpyllaşmak], işl. Yzly- yzyna ýylpyldyly şöhle saçmak (köp zat hakynda). Ýylpyldaşyp galan enaýy ýaşyl ýapraklar agaçlaryň heniz ýalaňaç endamlaryny bütinleý örtüp bilmändir (B. Kerbabaýew). ýylpyldatmak [ýylpyllatmak], işl. Ýylpyldar ýaly etmek, ýylpyldamak katdyna ýetirmek . ýylpyldawuk [ýylpyllowuk], syp. Ýylpyldap duran, ýylpyldyly öwüşgin atýan. Ýylpyldawuk daş. ýylpyldaýyş [ýylpyllaýyş], iş ady. Ýylpyldamak ýagdaýy. ýylpyldy [ýylpylly], at. Arasy kesilip, yzly- yzyna öçügsiräk ýylpyldaýan yşygyň, oduň we ş.m. şekiliniň ady, öwüşgini. Oduň ýylpyldysy. Çala görünýän ýylpyldy. ýylpyr at. Gara däneli, bogun-bogun bolup ösýän arpa meňzeş ot. ýylp-ýylp s.ş. aňl.söz. Arasy kesilip, yzly- yzyna ýylpyldaýan yşygyň, oduň we ş.m. şekili. Tamlaryň, kepbeleriň, öýleriň içinden yşyklar garaňkynyň içinde ýylp-ýylp edip görünýärdi (A. Durdyýew). ýylsaýyn [ýylsa:ýyn], hal. Ýyl geçdigiçe, geldigiçe, ýyl-ýyldan; barha, gitdigiçe. Bugdaýdan we pagtadan alýan hasylymyz ýylsaýyn artýar. ýyly syp. 1. Çalaja gyzan, çala gyzgyny bar bolan, sowuk däl. Ýyly suw. 2. Sowuk däl, maýyl. Ýyly jaý. 3. Sowuk geçirmeýän, gyzgyn saklaýan. Ýyly geýim. \n\t‣ Ýyly mähir (duýgy) rehimdarlyk duýgusy, yhlasly ýürek söýgüsi. Ýyly nazar örän mähirli, söýgi bilen garaýyş. Ýylysy bilen derrew, gijä goýman, pursaty elden bermän. Ýylysy bilen işe girişmek gerek. ýylylyk at. Howanyň ýa-da bir zadyň gyzmagy netijesinde ýüze çykýan yssylyk. Mekgejöwen ýylylyk söýüji we gurakçylyga çydamly ösümlikdir. Gün hem ýagtylyk, hem ýylylyk berýär. ýylym at. 1. Bir ujy kenarda berkidilip, beýleki ujy suwa alnyp girilip, aýlaw edip yzyna çykmak arkaly balyk tutulýan, ortasyna ýakyn ýerleri ownuk gözli, haltaly tor. 2. Guş tutmak üçin ulanylýan tor. ýylymsyramak işl. Ýylym-ýylym etmek, çala ýylgyran bolmak, ýyrşarmak, gülümsiremek. Köçede duran ýük maşynyň üstünde abşarylyp duran murtlak pyýada oňa ýylymsyrap seredýärdi (N. Jumaýew). ýylym-ýylym : ýylym-ýylym etmek dylym- dylym etmek, iki erni bir ýere gelmän gülümsiremek. ýylyndyrmak [ýyllynnyrmak], işl. 1. Ýylnar ýaly etmek. Gar oýnan elleri buz ýaly çagalary öýe salyp ýylyndyrdyk. 2.Ýylynmagyna sebäp bolmak. Seniň meni ýylyndyranyň gowy boldy. 3. Ýylynmaga mümkinçilik bermek. ýylynma iş ady. Ýylynmak ýagdaýy. ýylynmak işl., ser. Ýylanmak. Muny aňsatlar tutaşdyrybam bolmaz, ýylnybam bolmaz (N. Saryhanow). ýylynmaklyk iş ady. Ýylynmak ýagdaýy. ýylynmazlyk iş ady. Ýylynman durmak, ýylynmakdan saklanmak. ýylyň-ýylyna hal. Ýyl-ýyldan, ýylyň- ýylynda. Dilimiz ýylyň-ýylyna kämilleşip, barha ösýär we baýlaşýar. ýylyrak [ýylyra:k], syp. Birneme ýyly. ýylyssy at. Ýönekeý ýyly nahar. ýylytdyrmak işl. Ýylytmak işini başga birine etdirmek. Nahary täzeden ýylytdyrmak. ýylytma I, iş ady. Ýylytmak ýagdaýy. \n\n\n ÝYLYTMA II, syp. Ýyladylan nahar. ýylytmak işl., ser. Ýylatmak. ýylytmaklyk iş ady. Ýylytmak ýagdaýy. Jaýy ýylytmaklyk işi talabalaýyk ýola goýlupdyr. ýyl-ýyldan [ýyl-ýyllan], hal. Ýylba-ýyl. Bardykça, ýyl-ýyldan möwç urar gyşyň, Dert ýamany garrylykdyr, ýaranlar (Magtymguly). ýympygrak [ýympyğyra:k], syp. Tagamy birneme ýympyk. ýympyk syp. Duzsyz, duzy az atylan, ýuwan; tagamyna doly gelmedik (nahar hakynda). ýympyklyk at. Ýympyk bolmaklyk, ýuwanlyk, turşy dällik. Maňa naharyň ýympyklygy ýarap baranok. ýymsarmak işl. Ýerliksiz çekinjeňlik, utanjaňlyk sebäpli diýjegiňi diýip, aýtjagyňy aýdyp bilmezlik, gerek zadyňy, hakyňy talap edip bilmezlik. Beýdip ýymsaryp durma-da, gerek zadyňy aýdyber! ýymsy syp. Ýerliksiz çekinjeňlik, utanjaňlyk sebäpli diýjegini diýip, aýtjagyny aýdyp bilmeýän, gerek zadyny, hakyny talap edip bilmeýän. Senem gaty ýymsy bolýaň, gyssagly işiň çykan bolsa, başlygyňdan rugsat soraýarlar. ýymsylyk at. Ýymsy häsiýetlilik. ýyndam [ýynnam], syp.1. Çalt çapýan, gaty gidýän. Ýyndam at. 2. Çalt ylgaýan, ýüwrük. Durdy örän çalasyn hem ýyndamdy (H. Derýaýew). ýyndamlyk [ýynnamlyk], at. Ýyndam bolmaklyk. Pişigiň ýyndamlygy samanhana çenli (Nakyl). ýyndamrak [ýynnamyra:k], syp. Birneme ýyndam. Indi-hä atyň ýyndamrak görünýär. ýyp-ýylmanak syp. Örän ýylmanak. ýyp-ýyly syp. Gaty ýyly, ýylyjak. Jaýymyz ýyp-ýylydyr. ýyrak [ýyra:k], hal. Uzak, alys, daş. Ýer gaty- da, gök ýyrak (Nakyl). Däli köňlüm, bir söhbetsiz kişiden, Daş ediban, ýyrak eýle özüňni (Magtymguly). ýyraklyk [ýyra:klyk], at. Uzaklyk, alyslyk, daşlyk. ýyrşarma iş ady. Ýyrşarmak ýagdaýy. ýyrşarmak işl. Çala ýylgyrmak, bir hili dylym-dylym etmek, ýüzüňde ýylgyrma alamaty peýda bolmak. Perman hem ýyrşaryp, öýlerine bakan tigirlenip ugrady (A. Nazarow). ýyrşarmaklyk iş ady. Ýyrşarmak ýagdaýy. ýyrşarmazlyk iş ady. Ýyrşarman durmak, ýyrşarmakdan saklanmak. Şeýle gülküli gürrüňe bu adamyň hatda ýyrşarmazlygy ünsi çekdi. ýyrşartmak işl. Ýyrşarar ýaly etmek. Ol saçlarynyň ujuny süýem barmagyna çolap, dodaklaryny ýyrşartdy (B. Gulow). ýyrşarylmak işl., ser. Ýyrşarmak. Oraz ýyrşarylyp işikden girdi. ýyrşaryş iş ady. Ýyrşarmak ýagdaýy. ýyrşaryşmak işl. Ýerli-ýerden birnäçe bolup ýyrşarmak. ýyrtdyrmak işl. 1. Ýyrtmak işini başga birine etdirmek. 2. Ýyrtylmagyna ýol bermek, ýyrtyk ýagdaýa getirmek. Köýnegiňi agajyň şahasyna ýyrtdyraýdyňmy? ýyrtma 1. iş ady. Ýyrtmak ýagdaýy. 2. syp. Ýylyň günleri görkezilýän we her gün ýyrtylyp aýrylýan (senenama hakynda). Ýyrtma senenama. ýyrtmak işl. 1. Kagyz, mata we ş.m. ýuka zatlary çekip, dartyp bölmek. Agşam oňa göwünlik berip ýazan hatyny ertir irden ýyrtyp taşlady (B. Kerbabaýew). 2. Ýüzleý ýara salmak, sypjyryk- sypjyryk etmek. Seniň ýüzüňi kim ýyrtdy? \n\t‣ Geýip ýyrtmak nesip etsin täze telpek, geýim, köwüş alan gutlananda edilýän dileg. Egniňde ýyrtylsyn täze geýim alana edilýän dileg. Ýüzi ýyrtylmak ýüzi açylmak, utanjaňlygy aýrylmak. ýyrtmazlyk iş ady. Ýyrtmak işini, hereketini etmezlik. Köýnegiňi çöp-çalam ýyrtaýmasyn. ýyrtygrak [ýyrtyğyra:k], syp. Birneme ýyrtyk. Ýyrtygrak köýnek. ýyrtyjy syp. Käbir jandarlaryň wagşylyk häsiýeti, wagşy. Şol döwürlerde ýyrtyjy haýwanlar hem süri-süri bolupdyr (B. Annageldiýew). ýyrtyjylyk at. Ýyrtyjy, wagşy häsiýetde bolmaklyk. ýyrtyk syp. 1. Ýyrtylyp böleklere bölünen, para-para bolan, ýyrtylan. Tanalar ol has bedewler, Köne ýyrtyk jul biläni (Magtymguly). 2. Köpçülikden sussy basylmaýan. \n\t‣Ýyrtyk elek içinde syr saklamaýan, gep saklamaýan, aýtmagyn diýlen zady aýdýan (çaga hakynda). ýyrtyklyk at. Ýyrtyk ýagdaýda bolmaklyk. Geýimiň ýyrtyklygy. ýyrtykýaprak [ýyrtykýapyrak], at. Ýapraklary kertik-kertik ak üzüm. ýyrtyk-ýirik syp. Ýyrtylyp-ýirlip duran,deşim-deşim. Ýyrtyk-ýirik düşek örtünji bolar, Dert ýamany garrylykdyr, ýaranlar (Magtymguly). ýyrtyk-ýyrtyk syp. Köp ýeri ýyrtylyp, bölek-bölek bolan, jyrym-jyrym bolan, eleşan bolan. Kagyzlaryň gyrasy ýyrtyk-ýyrtyk, sahypalaryna el kiri düşüp, yz galdyryp gidipdir (N. Saryhanow). ýyrtym-ýyrtym : ýyrtym-ýyrtym etmek ýyrtyp bölek-bölek etmek. ýyrtylmak işl. Ýyrtyk hala gelmek, getirilmek. Ýaka bolsa ýyrtyldy ... (“Görogly”). ýyrtylmazlyk iş ady. Ýyrtyk hala gelmezlik, ýyrtylman galmak, ýyrtylman durmak. Köýnegiň matasy gaty berk eken, her näçe ýyrtjak bolsaňam ýyrtylanok. ýyrtyş iş ady. Ýyrtmak ýagdaýy. ýyrtyşdyrmak işl. Matany, kagyzy we beýleki ýyrtylýan zatlary ýyrtyp çykmak, ýyrtym- ýyrtym, jyrym-jyrym etmek. ýyryş-ýyryş : ýyryş-ýyryş etmek çala ýylgyrmak, dylym-dylym etmek, gülümsiremek. Ýyryş-ýyryş edip, erni-ernine gelmedi (R. Gelenow). z Türkmen elipbiýiniň otuzynjy harpy. zabt [zavyt], at, ser. Zarba 1. \n\t‣ Zabt etmek 1) harby güýçleri toplap hüjüm etmek, çozmak. Duşmanyň berkitmesini zabt edip almak. 2) depgini güýçlendirmek, zor berip işlemek. Gyzlar, şu günkimiz ýaly ertir hem pagta zabt etsek, birigün irden kerwen ugradarys (A. Durdyýew). zabun [zavu:n], syp. 1. Gaty rehimsiz, gazaply, zalym. 2. Örän güýçli, batly, gazaply. 3. Erbet, agyr, muşakgatly. Dert zyýat düşüpdir, zabundyr hallar (Magtymguly). \n\t‣ Zabun tutmak gaty berk saklamak, berk tutmak. zabunlaşmak [zavu:nloşmok], işl. 1. Zabunlygy artyp başlamak, zabun bolup başlamak, rehimsizligi, zalymlygy güýjäp başlamak. 2. gepl.d. Güýjäp başlamak, gazaplanyp başlamak, güýjemek. Howanyň sowugy-da gitdigiçe zabunlaşýar. zabyrdabermek [zavyrda:vermek], işl. Wazlap çalt hereket edibermek, dazlap gidibermek, çalt-çalt gidibermek. zabyrdama [zavyrdama], iş ady. Zabyrdamak ýagdaýy. zabyrdamak [zavyrdamak], işl. 1. Wazlap çalt hereket etmek, dazlap gitmek, örän çalasyn gitmek, dazyrdamak. Maşynlar deňimizden zabyrdap geçýärdiler. 2. göç.m. Agzy-agzyna ýetmän gürlemek, örän çalt geplemek, agzynyň ýetişipbildiginden geplemek. Zabyrdama-da, haýalrak okaýsana! zabyrdamaklyk [zavyrdamaklyk], iş ady. Zabyrdamak ýagdaýy. zabyrdaşmak [zavyrdaşmak], işl. 1. gepl.d. Birnäçe bolup bilelikde zabyrdap gitmek, dazyrdaşmak, dazlaşmak. Maşynlar zabyrdaşyp barýardylar. 2. göç.m. Birnäçe bolup örän çalt geplemek. Olar goşgyny zabyrdaşyp okaýardylar. zabyrdatmak [zavyrdatmak], işl. 1. gepl.d. Bir zady örän çalt hereket etdirmek, dazlatmak, dazyrdatmak. Ol elindäki daşy zabyrdadyp saldy. 2. göç.m. Haty, ýazgyny çalt okamak, sözleri çalt aýtmak. Ol haty zabyrdadyp okaýardy. zabyrdaýyş [zavyrdaýyş], iş ady. Zabyrdamak ýagdaýy. zabyrdy [zavyrdy], at. 1. Çalt hereket netijesinde çykýan sesiň ady, dazyrdy. 2. Çalt okalanda, geplenende döreýän sözleýiş. zabyrt-zabyrt [zavyrt-zavyrt], s.ş.aňl.söz. Yzly-yzyna zabyrdyly çykýan batly ses. zada [za:da], at, k.d. Käbir goşma sözleriň ikinji bölegi hökmünde gelip, "dogan, doglan, dörän, emele gelen" ýaly manyny aňladýar. Hyzmat kylsaň, bolsun bir asylzada, Ata-babasyndan beýik begzada (Magtymguly). zag [za:ğ], at, k.d. Garga. Bilbil uçup, zaglar gondy güllere (“Saýatly – Hemra”). Ol ne zagdyr – bilbil bilen hemhana (Misgingylyç). zagammyr [zağammyr], at. Ädik, köwüş tikilende, onuň üstki gaýşyny galyba çekip berkitmek üçin ulanylýan egri we küti agyzly atagzynyň bir görnüşi. zagara [zağara] I. at. Jöwen ýa-da mekge unundan bişirilýän kiçiräk tegelek çörek, tötek. Gurak zagara bogazyndan zordan geçýärdi (A. Gowşudow). Zagara sähel gyzandan, ony arka ýüzüne öwürdi (O. Ödäýew). \n\n\n ZAGARA [zağara] II, at. Süýji suwlarda ýaşaýan, ýasyrak, togalak, gyzylymtyl teňňeli balyk. zagpyran [zağpyra:n], at, k.d. Açyk sary gülli ýakymly ysly köpýyllyk otjumak ösümlik. Keremiň reňki zagpyrana dönüpdir (“Asly – Kerem”). Eý gyzym, seniň ýüzüň Hindistan almasy kibi erdi, zagpyran kibi solupdyr. (“Seýpelmelek – Medhaljemal”). zagyp [za:ğy:p], k.d. 1. syp. Güýçsüz, ysgynsyz, ejiz, hor. 2. at. Aýal. Ýigidiň abraýy ýagşy zagypdyr (Magtymguly). Kişä halal däldir kişi zagyby (Zynhary). zagyplanmak [za:ğy:planmak], işl., k.d. Güýçden düşmek, ysgyndan gaçmak. Ärhasana on iki ýerden ýara düşdi, zagyplandy (“Görogly”). zagyrdama [zağyrdama], iş ady. Zagyrdamak ýagdaýy. zagyrdamak [zağyrdamak], işl. Bir zatdan gorkusyna titremek, sandyrap durmak, zagyrdyklamak. Seniň sesiňi eşidende, zagyrdap dursa nädersiň! (B. Kerbabaýew). zagyrdamaklyk [zağyrdamaklyk], iş ady. Zagyrdamak ýagdaýy. zagyrdaşmak [zağyrdaşmak], işl. Köp bolup zagyrdap durmak, sandyraşyp durmak. Mallar möjek görenlerinden zagyrdaşyp başladylar. zagyrdatmak [zağyrdatmak], işl. Zagyrdamak katdyna ýetirmek, zagyrdamaga mejbur etmek, bilelikde gorkmak. zagyrdaýyş [zağyrdaýyş], iş ady. Zagyrdamak ýagdaýy. zagyrdy [zağyrdy], at. Gaty gorkup durmaklyk, güýçli gorky. Bedenime elhenç zagyrdy aralaşdy. zagyrdyklamak [zağyrdyklamak], işl., ser. Zagyrdamak. Ozal aýdylanyny etmän, zagyrdykla-da dur indi. zagyrdyklaşmak [zağyrdyklaşmak], işl., ser. Zagyrdaşmak. zagyr-zagyr [zağyr-zağyr], s.ş.aňl.söz. Gorkýan adamyňy gören wagtyňda süňňüňi gaplap alýan titreme duýgusy. Zagyr-zagyr etmek. zag-zag [zağ-zağ], s.ş.aňl.söz. Gaty üşäniňde ýa-da gorkuly bir zady göreniňde süňňüňi gaplap alýan titreme duýgusy. Sowukdan ýaňa inim zag-zag edýär. zahyr [za:hy:r], syp., k.d. 1. Aýan, äşgär, belli, görnüp duran, mälim. Bularyň gül kimiň meňzini soldurmaýyn, kişä zahyr etmäýin diýip, çykyp gitdi (“Zöhre – Tahyr”). 2. Oglana dakylýan at. zakgun [zakgu:n], at. 1. Öňden gelýän düşünjä görä, dowzahda ösýän, miwesi zäherli agaç. Ajysy, kekre bilen burç-a beýlede dursun, zakgundanam ajydy (N. Pomma). 2. göç.m. syp. Örän ajy zat, zäher, awy. Zäherdir içenim, zakgun – iýenim (Zelili). zakyja [za:kyja], at. Ýylpyldawuk gara ýelekli kiçijik gara garga. zaluwat [za:luwa:t], at. Adamyň kimdir birine bolan içki duýgusyny ýüze çykarýan söz; ýeser, zaňňar. Bu zaluwatlar özlerine gerekli zady aýawlyja saklaýan ekenler (Ş. Borjakow). zal [za:l], at. Köpçülikleýin sport we beýleki çäreleri geçirmek üçin ullakan giň jaý. Ol dünýä standartlaryna laýyklykda enjamlaşdyrylan desgalaryň birnäçesinden – stadionlardan, açyk we ýapyk sport meýdançalaryndan we zallardan, basseýnlerden, welotrekden, tennis kortundan, lukmançylyk-sagaldyş merkezinden, myhmanhanalardan, bir söz bilen aýdylanda, sportuň dürli görnüşleri boýunça, şol sanda halkara derejesindäki ýaryşlary geçirmek üçin ähli şertleri göz öňünde tutýan toplumdan ybarat bolar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Ahalteke bedewi – biziň buýsanjymyz we şöhratymyz). zalym [za:lym], syp. Rehimsiz, doňýürek, adamkärçilik häsiýetini ýitiren, adamlary ezýän, ejize ganym. Zalymlar har bolar, galar aýakda, Garyp, sen ýyglama, şir dek bolar sen (Magtymguly). zalymlyk [za:lymlyk], at. Sütemkärlik, doňýüreklilik, ýowuzlyk. Heý, şeýle-de bir zalymlyk bolarmy?! (G. Seýitliýew). zaman [zama:n], at.1. Döwür, zamana, eýýam. Müň şükür, zaman ýagşylyga barýar (“Watan”). 2. Wagt, çag, mütdet. Bir zaman diňle sözümni, Sen eşit arzymny bu (“Gül – Bilbil”). Bir zamanda bagt bilen akyl jedel edipdirler (“Türkmen halk ertekileri”). 3. dil b. Hereketiň öten, geljek we häzirki wagta degişlidigini aňladýan işlik şekili. Işlik zamanlary. Işligiň öten zaman şekili. Işligiň häzirki zaman şekili. Işligiň geljek zaman şekili. 4. Oglana dakylýan at. zamana [zama:na], at, ser. Zaman I. zamanabap [zama:nava:p], syp. Öz döwrüne, zamanasyna dogry, bap gelýän, döwrebap. Zamanabap bolmak. zamandaş [zama:nnaş], at. Biri bilen sol bir zamanda ýaşan, biri bilen bir döwürin adamy, döwürdeş. Biz öz Watanymyzyň, öz halkymyzyň, öz zaman-daşlarymyzyň bagtyna guwanýarys. zambur [zammur], at, k.d. Ary. Zambur deý ýapyşyp, tutar bilgeniň (Zynhary). zamça at. Togalakdan ýumşagrak, daşy dilim- dilim gawunyň bir görnüşi. zamun [za:mu:n], at. 1. Bir adamyň eden etmişini gaýtalamajagyna güwä geçip, onuň ähli jogapkärçiligini öz üstüňe almaklyk, kepil. 2. Güwä geçmeklik, şaýat bolmaklyk. Şol dänäni daýhana paýlasaň, indiki ýyla çenli ölmän çykjagyna men zamun! (B. Kerbabaýew). \n\t‣ Zamuna almak kepil bolup, garamatyny öz üstüňe alyp azat etmek. zamunlyk [za:mu:nluk], at. 1. Bir adamyň eden etmişini gaýtalamajagyna güwälik, jogapkärçilik, kepillik. 2. Güwälik, şaýatlyk. Gepine zamunlyk üçin Omar Haýýamyň rubagylaryndan birini göwnügöçgünlik bilen ýatlady (G. Kulyýew). zamy [za:my], at. Zamçanyň bir görnüşi. zand [zann], at. Ruhy binýat. \n\t‣ Zandyna guýulmak Ýüreginde, özünde öňden haýsydyr bir zada höwes, isleg bar bolmak. Adamyň zandyna guýlan bolmasa, her bir zady aýdyp etdirip bolasy ýok. zandyýaman [zannyýaman], syp. Päli bozuk, niýeti ýaman (adam). zandyýamanlyk [zannyýamanlyk], at. Zandyýaman gylyklylyk, zandyýaman bolmaklyk. Ol özüniň zandyýamanlygyny äşgär etdi. zaň at. 1. Jaň. Sagadyň sesi uly zaňyň sesi ýalydy. 2. Jaň ýa-da ýörite gural arkaly döreýän ses. Hemişekilerim ýaly, sagadyň zaňyny turjak wagtyma deňläp goýupdym (R. Gelenow). 3. göç, m. Owaz, ses. Şol gün beýik Garaşsyzlygyň şanly zaňy ýaňlandy. zaňlama iş ady. Zaňlamak ýagdaýy. zaňlamak işl., ser. Zaňňyrdamak. zaňlamaklyk iş ady. Zaňlamak ýagdaýy. zaňlatmak işl., ser. Zaňňyrdatmak. zaňlaýyş iş ady. Zaňlamak ýagdaýy. zaňňar at. 1. Ýeser, ýeserlik bilen iş görýän, zaluwat. Heý zaňňar, agasynyň malyna el garyp başlady-ow (“Görogly”). 2. syp., göç.m. Başarjaň, tutanýerli (adam hakynda). Göroglynyň kyrk zaňňary daşynda, Ýeňiş keýpi joş urýardy başynda (G. Ezizow). zaňňyldama [zaňňyllama], iş ady. Zaňňyldamak ýagdaýy. zanňyldamak [zaňňyllamak], işl., ser. Zaňňyrdamak. zaňňyldaşmak [zaňňyllaşmak], işl., ser. Zaňňyrdaşmak. zaňňyldatmak [zaňňyllatmak], işl., ser. Zaňňyrdatmak. zaňňyldy [zaňňylly], at, ser. Zaňňyrdy. zaňňyrdama iş ady. Zaňňyrdamak ýagdaýy. zaňňyrdamak işl. Zaňňyrdyly seslenmek, zaňňyrdyly ses çykmak, zaňňyldamak. Asmasagat zaňňyrdaýardy. zaňňyrdaşmak işl. Birnäçe zat bilelikde zaňňyrdamak. zaňňyrdatmak işl. Bir zada zaňňyrdyly seslenmäge mejbur etmek. Sandygyň gulpuny zaňňyrdatmak. Jaňy zaňňyrdatmak. zaňňyrdaýyş iş ady. Zaňňyrdamak ýagdaýy. zaňňyrdy at. Demirden edilen gaplara urlanda ýaňlanyp çykýan sesiň we zaňyň sesiniň ady. Uzakdan bir zaňňyrdy eşidildi. zar [za:r], at. 1. Ahy-nala, zeýrenç, nalyş. Zarymbar-da, zorum ýok (Atalar sözi). 2. Mätäç, zat tapmaýan, ýetirinip bilmeýän. Men iýmäge zar däldim, içmäge-de zar däldim (“Görogly”). Ilde ogluň dyrnagyna zar bolup ýörenler hem bar (A. Durdyýew). 3. Arzy-hal. Senuber diýr budur zarym (“Gül – Senuber”). 4. Çyn ýürekden isleýän. Senuberdir seniň zaryň, Gije-gündiz intizaryň (“Gül – Senuber”). \n\t‣ Zar aglamak ser. Zar-zar aglamak. Zar çekmek birini görmek arzuwyny edip, zarynlap aglamak, ahy-perýat etmek. Zar etmek mätäç etmek, garaşly etmek. Mert tükenip, her namarda zar etse, şol gün hakyň beren ýaşy gerekmez (Zynhary). zarba [zarva], at. 1. Urulýan urgynyň täsir edýän güýji. Pişegiň zarbasyndan ýanlyk ýarylara gelip, goýy gatyklar suwaşyp, aýrana aýlanyp, ýagy ýeljikläp ýüzüne galmaga başlady (H. Derýaýew). 2. Hüjüm edilip görkezilýän basyş. Duşman goşunlary urulýan zarba çydam bermedi. 2. göç.m. Depgin, zor bermeklik. Galla oragyny bir zarbada tamamlalyň. 3. Bir gezekde, birden, bir bada. Ol sowan çaýy bir zarbada başyna çekdi. \n\t‣ Zarba urmak zabt etmek, hüjüme geçmek, çozmak, aýgytly hüjüm etmek. zarbygyş [zarvyğyş], iş ady. Zarbykmak ýagdaýy. zarbykdyrmak [zarvykdyrmak], işl. Beterletmek, azdyrmak, agyrysyny güýjetmek. Ýarasyna sowuk suw degrip, ol ony zarbykdyrypdyr. zarbykma [zarvykma], iş ady. Zarbykmak ýagdaýy. zarbykmak [zarvykmak], işl. Zor görüp beterlemek, zor görüp azmak, agyrysy güýjemek. Aýagymyň ýarasy zarbygypdyr. zarbykmaklyk [zarvykmaklyk], iş ady. Zarbykmak ýagdaýy. zark syp. Gereginden artyk berk tutýan, pugta tutýan, özünden bidin hiç bir zat etdirmeýän. Pylany gaty zark adamdy. Ol çagalaryny gaty zark tutardy. zarlamak [za:rlamak], işl, şahyr. Ahy-zar çekmek, zaryny çekmek, nalyş etmek. Ady ýagşy jan balam! Eneň zarlap galdy-la! (Halk döredijiliginden). zarlanmak [za:rlanmak], işl. Gynanmak, zar çekmek, ahy-perýat etmek. Söwdügim ýabanda galmyş, Bile ýanaly zarlanyp (Andalyp). zarlyk [za:rlyk], at. Zar ýagdaýda bolmaklyk, zar-zelillik; mätäçlik. Çörege zarlyk. zarňyldabermek [zarňylla:vermek], işl. Zarňyldap başlamak, zarňyldyly ses çykarybermek. zarňyldama [zarňyllama], iş ady. Zarňyldamak ýagdaýy. zarňyldamak [zarňyllamak], işl. Zarňyldyly ses çykmak, zarňyldyly seslenmek, zaryň- zaryň etmek. Örän gurat, kirişleri zarňyldap duran dutar, eliňe alyp çalybermeli (N. Saryhanow). zarňyldaşmak [zarňyllaşmak], iş1. Birnäçe zat zarňyldamak, bilelikde zarňyldamak. zarňyldatdyrmak [zarňyllatdyrmak], işl. Zarňyldatmak. zarňyldatmak [zarňyllatmak], işl. Zarňyldyly ses çykartmak. Sandygyň agzyny zarňyldadyp açdy (N. Saryhanow). zarňyldaýyş [zarňyllaýyş], iş ady. Zarňyldamak ýagdaýy. zarňyldy [zarňylly], at. Uly jaňyň, diwar sagadynyň we beýleki owazlanýan metal zatlaryň güýçli täsir netijesinde çykarýan sesiniň ady. zarňyl-zarňyl s.ş.aňl.söz. Zarňyldap çykýan ses. \n\t‣ Zarňyl-zarňyl etmek. ser. Zarňyldamak. zarp [zaryp], at. 1. Batly hereketiň ýokary tizligi, täsiri, güýji. Ol ýapraklar bolsa, şemalyň zarbyna paýraşyp dökülýärler (B. Gulow). 2. Urgy, zarba. Ölüm zarby üç tarapdan uruldy, Akylym dagylyp, haýrana geldi (Magtymguly). zarpçy [zarypçy], at. Önümçiligiň öňdebaryjysy. zarplandyrmak [zaryplannyrmak], işl. Güýçlendirmek, güýjüni artdyryp başlamak, batlandyrmak. Sesiňi zarplandyrmak. zarplanmak [zaryplanmak], işl. Güýçlenmek, güýji artyp başlamak, batlanmak. zarply [zaryply], syp. 1. Batly, güýçli, zarp bilen çykýan. Onuň soňky sözi örän zarply çykdy. 2. Bat bilen, batly, çalt, gaty. Zarply kakylýan depleriň sesi çapyp barýan atyň aýak sesi ýalydy (“Edebiýat we sungat”). \n\t‣ Zarply sesler dil b. zarp bilen aýdylýan çekimsiz sesler. Mysal üçin, bag, gar sözleriniň başynda gelýän b, g sesleri zarply , oba, dag sözlerindäki b, g harplary [v], [ğ] ýaly aýdylýan süýkeş seslerdir. zarplylyk [zaryplylyk], at. Batlylyk, güýçlülik, zarby, güýji barlyk. zarpsyz [zarypsyz], syp. 1. Batsyz, güýçsüz, çala çykýan. 2. Ýuwaş, çala, gowşak. zaryn [za:ry:n], syp. 1. Ýüregiňi gyýyp barýan, ýürek awadyjy, örän gynançly. Magtymguly, gara ýüzüň, Diňlemezler zaryn sözüň (Magtymguly). 2. Gaýgyly, naýynjar eşidilýän (ses hakynda). Onuň bagryňy paralap barýan zaryn sesine hiç döz geler ýaly bolmady (N. Pomma). zarynlama [za:ry:nlama], iş ady. Zarynlamak ýagdaýy. zarynlamak [za:ry:nlamak], işl. Zaryn ses bilen zeýrenip, ahy-nala çekmek. Öňünden ylgap çykan çaganyň üznüksiz sowaly, häli-şindi gapa ylgamagy, zarynlamagy ejesiniň ýüregini has-da mynçgalady (B. Kerbabaýew). zarynlamaklyk [za:ry:nlamaklyk], iş ady. Zarynlamak ýagdaýy. zarynlaşmak [za:ry:nlaşmak], işl. Bilelikde zarynlamak. zarynlaýyş [za:ry:nlaýyş], iş ady. Zarynlamak ýagdaýy. zarynlyk [za:ry:nlyk], at. Adamyň gaýgyly, naýynjar hal-ýagdaýy, ýürek awadyjy ahwalat. zaryn-zaryn [za:ry:n-za:ry:n], hal. Örän nalyşly, ýüregiňi gyýyp barýan. Zaryn-zaryn aglamak. zaryň-zaryň s.ş.aňl.söz. Zarňyldap çykýan ses. \n\t‣ Zaryň-zaryň etmek, ser. Zarňyldamak. zary-zar [za:ry-za:r], hal, k.d., ser. Zaryn- zaryn. Görse bu halymny kimse, halyma zary-zar ýyglar (Magtymguly). zarýad [zarýa:t], a., 1. Partlaýjy maddanyň partlatmak ýa-da oky atmak üçin kesgitli mukdary. 2. Bir zadyň düzümindäki elektrik energiýasy hakynda. Elektrik zarýady. Zarýadyny ölçemek. Batereýiň zarýady gutarypdyr. Ownuk bölejikleriň položitel zarýady. zar-zar [za:r-za:r]:zar-zar aglamak zaryn- zaryn aglamak, zarynlap aglamak.. zar-zelil [za:r-zeli:l], syp. Bir zadyň ýoklugyndan gynançly halda bolmaklyk. Beýdip zar- zelil bolup oturma, garyplygam geçer.Zar-zelil eýlär seni, Nebis ugrunda bolsaň mydam (Seýdi). Biz seni göresimiz gelip zar-zelil bolduk (A. Gowşudow). zat [za:t] I, at. 1. Esasan, ýaşaýyş-durmuş, zähmet işleri we ş.m. ýagdaýlarda zerurlyk edýän her bir aýratyn önüm, her dürli çig mal serişdeleri, harytlar, goş-golam we ş.m. Käbir adamlar näbelli bir zadyň netijesine garaşmagy gowy görýärler (B. Seýtäkow). 2. Bolan maddy närse, emläge eýelik edýän, ony peýdalanýan we oňa ygtyýarlyk edýän fiziki we ýuridik şahsyň emläginiň bir bölegi, raýat hukugynyň obýekti. 3. Her hili ýagdaý, bolýan hadysa, waka, ahwalat we ş.m. Arkaýynçylyk wagtynda-da seniň hemme zada akylyň hem ýetýärdi (B. Kerbabaýew). Onuň bolýan zatlardan habary barmyka? 4. Üýtgeşiklik. Birneme köpräk işläniň bilen saňa-da zat bolasy ýok. \n\t‣ Zat diýmezlik birine gaty-gaýrym söz aýtmazlyk.Oňa karz pul bermediň diýip zat diýäýmegin. Hiç zat hiç bir söz. – Sen maňa näme aýtjak bolduň? – Hiç zat. Men-ä oňa hiç zat diýemok. \n\n\n ZAT [za:t] II, at, k.d. Adamyň, bir zadyň asyl gelip çykyşy, asly, esasy, ýerligi. Hasan ogluň münen aty, Ajap kandan bolan zaty (“Görogly”). Jöwher tuwulgany bozardy kürsi, Zaty jöwher paltam, indi gal indi (Magrupy). \n\n\n ZAT [za:t] III, 1. Arap elipbiýiniň on bäşinji harpynyň ady. 2. Ebjet hasaby boýunça sekiz ýüz (800) sany aňladýar. zaw [za:w], at. 1. Dagda deräniň gutaran ýerindäki uçut, kert ýer. Kimsi depäniň üstüne abanyp duran çalbaş dagyň mähnet zawlaryna haýran galyp bakýar (A. Durdyýew). 2. Köwek. Ýeriň arkasynda, gençli daglarda, Aždarha eýelär zawuň ýagşysyn (Magtymguly). 3. Oba ady. zaýa [za:ýa], syp. 1. Ynjamak, dymyljamak sebäpli ulanmaga ýaramaýan, isrip edilen, harap bolan. 2. Biderek, manysyz. Tohum sal, orar sen, geldiň bu jaýa, Ömrüňi geçirme beýhuda zaýa (Magtymguly). Zaýa geçen ömür haýsy? – diýip soradylar (“Watan”) 3. göç.m. Ahlak taýdan bozuk, ýoldan çykan, azan. Zaýa adam özüňe belli. zaýaçyl [za:ýaçyl], syp. Her bir zady zaýa edegen. zaýaçylyk [za:ýaçylyk], at. Zaýa edilmegiň netijesi, yrýa, isrip bolmaklyk. Sähel bir ýalňyşlyk goýberseň, giden bir zaýaçylyk (R. Gelenow). Olar ylaýta-da aýallardan, çagalardan zaýaçylyk bolmagyndan ätiýaç edýärdi (Ý. Mämmediýew). zaýalabermek [za:ýala:vermek], işl. Zaýalap başlamak. zaýalama [za:ýalama], iş ady. Zaýalamak ýagdaýy. zaýalamak [za:ýalamak], işl. 1. Ulanmaga ýaramsyz etmek; harama çykarmak, yrýa etmek, isrip etmek. Nahary zaýalamak bolmaz. 2. Hatardan çykarmak, uly zyýan ýetirmek; döwmek, bozmak. Ýigitler biri-biriniň yzyndan ýerlikli usul tapyjylyk hem çalasyn hereket etmek bilen duşmanlaryň agyr ýygnyny zaýaladylar (A. Gowşudow). 3. göç.m. Gyzlyk namysyna degmek, gyzlyk mertebesini basgylamak. 4. Ýoldan çykarmak, ýaramaz ýola itermek. Neşe öwredip, ýoldaşlary ojagaz oglany hem zaýalapdyrlar. zaýalamaklyk [za:ýalamaklyk], iş ady. Zaýalamak ýagdaýy. zaýalamazak [za:ýalamazak], syp. Zaýalap durmazak, zaýa etgiç däl, zaýalagyç häsiýeti bolmadyk. zaýalamazlyk [za:ýalamazlyk], iş ady. Zaýaçylyk etmezlik, zaýalap durmazlyk, zaýa etmezlik. zaýalanmak [za:ýalanmak], işl. 1. Öz- özünden zaýa bolmak, ulanmaga ýaramsyz bolmak. Yssyda et zaýalanýar. 2. Biri tarapyndan zaýa edilmek. 3. Zyýan ýetmek, hatardan çykmak, bozulmak, döwülmek. Agyr ýük maşynlarynyň geçmegi sebäpli, ýollar kem-kemden zaýalanypdyr. 4. göç.m. Etmesiz zatlara baş goşmak, ýoluňy urdurmak. Onuň kiçi ogly zaýalanypdyr diýýärler, agzyny hapa urupdyr diýýärller. zaýalaşmak [za:ýalaşmak], işl. Bilelikde zaýalamak. zaýalatdyrmak işl., ser. Zaýalatmak. zaýalatmak [za:ýalatmak], işl. Zaýalamagyna, zaýa etmegine ýol bermek, zaýalanmagynyň öňüni almazlyk. zaýalaýyş [za:ýalaýyş], iş ady. Zaýalamak ýagdaýy. zaýasyz [za:ýasyz], syp., hal. Zaýa etmän; içinde zaýasy bolmadyk, ýok. Pagtany zaýasyz ýygnamak gerek. zaýyp [za:ýyp], at,k,d., ser. Zagyp. Zaýybyndan zat bolmanka kazasy ýetip, Adybeg soltan dünýäden ötdi (“Görogly”). ze [ze:], Türkmen milli elipbiýiniň "Z" harpynyň ady zeberdest [zeverdes], syp., k.d. Zor, başarjaň, çalasyn; güýçli. zeberjet [zeverjet], syp., k.d. Altyn öwüşginli, sarymtyl-ýaşyl reňkli gymmatbaha daş. Altyn, kümüş, zeberjet sen boýnuňa dakar sen (Mollanepes). zebun [zevu:n], syp., k.d. Biçäre, pakyr, haldan düşen, ejiz, erbet, agyr. Görse bu zebun halym bady- saba, daň-säher (Magtymguly). Derdim zebun habar alsaň, Akgala soltan ederin (Baýly şahyr). \n\t‣ Zebun bolmak hor düşmek, horlanmak. Zebun boldy meniň halym (“Şasenem – Garyp”). zebur [zebu:r], at. 1. kön.s. Ýazgy. 2. Dawut pygamberiň dini kitaby. Zebur okap halka nesihat kyldy (“Görogly”). zehin [zehi:n], at. Bir zada akyl ýetirmek üçin adamda bar bolan tebigy ukyp. zehinli [zehi:nli], syp. Zehini güýçli, ýiti zehini bar bolan. zehinlilik [zehi:nlilik], at. Zehini barlyk, zehinsiz dällik, zehini güýçlülik, zehini ýitilik, ukyplylyk. Bu ýetginjegiň düşbüligine, zehinliligine hemmeleriň syny oturýar. zehinsiz [zehi:nsiz], syp. Zehini bolmadyk, zehini ýok,ukypsyz, körzehin. Öwez zehinsiz däldi (A. Gowşudow). zehinsizlik [zehi:nsizlik], at. Zehinli dällik, zehini ýokluk, körzehinlik, ukypsyzlyk. zekat [zeka:t], at. Yslam dininiň kada- kanunlaryna görä, hojalyga düşýän girdejiniň kyrkdan biri möçberinde her ýylda berilýän salgyt. Kimseler döwletment, kimseler garyp, Kimseler haýyr edip zekatyn berip (Magtymguly). Allan-allan al beren, Sallançaga sal beren, Zekadyna zer beren, Hüşürine ner beren (Hüwdi). zelalat [zela:lat], at, k.d. Ýalňyşmaklyk, hakykatdan daşlaşmaklyk. Ýada salmaz haýyr işiň, tapgan zelalatdan nyşan (Magtymguly). zelel at, ser. Zyýan. \n\t‣ Zelele çapmak peýdasyz işe baş goşmak, zyýanly iş etmek, haýryna çapmazlyk.. Düşünýän adam öz zeleline çaparmyka? zelelkeş syp., ser. Zyýankeş. zelelkeşlik at, ser. Zyýankeşlik. Köp zelelkeşlik heňin çalan gördüm, elhepus (A. Salyh). zelelli syp., ser. Zyýanly. – Aý, ol zelelli zat däl-le – diýip arkaýynsyrady. zelelsiz syp., ser. Zyýansyz.Zelelsiz derman. Zelelsiz adam. Zelelsiz zat. zelil [zeli:l], syp. Hor-homsy, pakyr, biçäre, ejiz. Erenlerdir, zelil bolup sürünmez, Ol beladyr, gelse göze görünmez (Magtymguly). zelle at, k.d. Galyndy, sarkyndy, agyzdan galan nahar. Toýdan, aşdan iýip-içip, Elter öýüne zelläni (Gaýyby). zellet at,gepl.d. Iýmitiň, naharyň tagam- tagsyry; ýokumy. zemin [zemi:n], at, şahyr. Ýer, toprak. zemistan [zemissa:n], at, k.d. Gyş. Zemistanda gezen zagy-zagçalar, Horram bolan täze güli begenmez (Kätibi). zemmil at. Agramybir puta çenli zatlary çekip bolýan el terezisi. zemmirek at.Düýä ýyklenip äkidilýän kiçeňräk top. zemzem at. Käbäniň golaýynda ýerleşýän bir guýy. zemzen at. Arkasy ownuk teňňeli melemtil- saryrak reňkli, boýnunda, arkasynda we uzyn guýrugynda kese goňur zolaklary bolan çölde we dag eteklerinde ýaşaýan uly hažžyk sypatly süýreniji jandar. Muny gören zemzen hyşşyldap, onuň üstüne towusdy (O. Ödäýew). \n\t‣ Zemzen haýbatyny urmak (etmek) ugursyz haýbat atmak, gorka haýbat atmak. Gaýly aga nökere garap, zemzen haýbatyny urdy (“Edebiýat we sungat"). zen at, şahyr. Durmuşa çykan aýal maşgala (ärine gatnaşygy boýunça). Ýagşy zen barsa pis äre, Ömrüni ýakan ýalydyr (Zelili). zenan [zena:n], at. 1. k.d. Aýallar (zen sözüniň köplük sanda gelen şekili). 2. Jynsy boýunça erkeklere garşylykly jynsdan bolan adam. zenjebil [zenjevi:l], at. Dagda bitýän, köki miweli, şibite meňzeş otjumak ösümlik. zenzele at. 1. Bir näçe sesleriň goşulyşmagyndan dörän güýçli şowhun, güwwüldi; goh-galmagal, gopgun. Uzyn gije olaryň zenzelesi ýatmady-la? 2. k.d. Ýer titremesi, ýer yranmasy. Nägehan bir ýere ýetenlerinde, kybla tarapdan bir tupan peýda boldy. Älem zenzeläge düşdi (“Seýpelmelek – Medhaljemal”). zenzeleli syp. Goh-galmagally, gopgunly. zeň at, gepl.d. Yzgar çekme zerarly jisimleriň ýüzünde emele gelýän pos. Ol ne göwher, berseň ne kimse almaz, Ol ne altyn, külde hiç bir zeň bolmaz (Zelili). Altyna zeň ýokmaz, asla üýtgemez, Ýagşy çykmaz, bedasyldan bet galar (Aşyky). zeňleme iş ady. Zeňlemek ýagdaýy. zeňlemek işl. Pos baglamak, zeň baglamak, poslamak. Gazuw-agtaryş wagtynda zeňläp giden gadymy pullar tapyldy. zeňleşmek işl. Bir topar zat kem-kemden zeňlemek, dura-bara zeňlemek, zeňläp başlamak, poslamak. zeňletmek işl. Zeň baglatmak, zeň aldyrmak, poslatmak. zeňleýiş iş ady. Zeňlemek ýagdaýy. zeňli syp. Zeň bilen örtülen, pos basan, posly. zeper at. Şikes; zelel, zyýan. Zeperim ýeter sizlere! (“Seýpelmelek – Medhaljemal”). Şundan muňa zeper ýeter diýip, ýatsam-tursam kelläme gelenok (T. Gurbanow). zeperli syp., gepl.d. Şikesli, şikes ýeten, kemli. Halk oňa sagat mal bermän, zeperlisini bererdi (N. Pomma). zer at, şahyr. 1. Altyn, tylla, gyzyl. Aňla sözüm, ner zarbyny ner tanar, Har bakan har tanar, zergär zer tanar (Magtymguly). 2. Gyzyl, kümüş suwy berlen ýaly reňkli sapak we şolar ýaly sapak bilen salnan nagyş. Matanyň zer sapaklary altyn öwsüp durdy. zerarly [zera:rly], "Sebäpli, ýaňa, üçin, ötri" manylarynda ulanylýan sözsoňy kömekçi. zerbap [zerva:p], at, k.d. Zer bilen bezelen, zerli sapaklar goşulyp dokalan mata. Ýüz müň ak otagly zerbap ýapylan, Ýüz müň hoşboý müşki-anbar sepilen (Aşyky) zerçibe [zerçive], at. Nahara atylýan yslyja ot. Zerçibe çorbany tagamly edýär. zerdaly [zerda:ly], at, k.d. Erik (agajy we miwesi). Zerdaly saýasynda Mätäji taryp etse (Mätäji). zereň I, at. Kerkawlar maşgalasyndan bolan agaç. \n\n\n ZEREŇ II, syp., gepl.d.1. Başarjaň, ökde, ýiti. Ol zereň oglan. 2. Çalasyn, çakgan ýüwrük. Tüweleme, atyň-a zereň eken. 3. Keýpi kök, saz. Ýagşy ýoldaş bolsa, keýpiň zereňdir (Zelili). zerewşan [zeröwşa:n], at, k.d. 1. Zer-altyn pürkilen, altyn çaýylan. Gara gözli, zerewşan käkilli kenizler ony görüp, akyl-huşdan aýryldylar (“Saýatly – Hemra”). Badam gabak, ýakut saçly, Zülpi zerewşanym gelýär (Zelili). 2. Gülüň ady. Sährada zerewşan güller açylypdyr. zergär [zerğä:r], at. Kümüş ussasy, kümüşden, altyndan şaý-sep ýasaýan hünärli adam. Zer gadryny zergär biler (Nakyl). zergärçilik [zerğä:rçilik], at, ser. Zergärlik. Zergärçilik önümleri orta asyrlarda- da Türkmenistanyň çäklerinde giňden mälim bolupdyr. zergärlik [zerğä:rlik], at. Zergäriň kesp- käri, zergärçilik. Zergärlik senediniň täzeden güllemegi Garaşsyzlyk döwrüne degişlidir. zerleme iş ady. Zerlemek ýagdaýy. zerlemek işl. 1. Zer çaýmak, gyzyl çaýmak, gyzyllamak. 2. göç.m. Zer, altyn çaýylan ýaly owadan görkezmek. Eýýäm gün ýaşypdy, emma onuň altyn nurlary, ýalňyz buludy mylaýymja zerleýärdi (N. Jumaýew). zerlemeklik iş ady. Zerlemek ýagdaýy. zerlenmek işl. Zer çaýylmak, gyzyl çaýylmak, gyzyllanmak. zerleşmek işl. 1. Zerlemäge kömekleşmek. 2. Bilelikde zerlemek. zerletmek işl. Zerlemek işini başga bitine etdirmek. zerleýiş iş ady. Zerlemek ýagdaýy. zerli syp. 1. Zer çaýylan, zer bilen bezelen. Baryň, tizden oglanyň egnine iki sany zerli don getirip ýapyň! (“Nejep oglan”). Ýurdumyzda her ynsany bezesin, Ýürekden dokalan zerli matalar (M. Seýidow). 2. Gyza dakylýan at. zernigär [zerniğä:r], syp., şahyr. Altyn suwy berlen, gyzyl çaýylan. Täji-tagty, lagly-göwher, Zernigär istär köňül (Gaýyby). zerre at. 1. Bir zadyň iň kiçijik bölegi. 2. göç.m. Sähelçe, hiç, hiç bir. Men bilmedim, mende zerre günä ýok, Hatam bolsa, geçgin günähim, Döndi (Zelili). zerrin [zerri:n], syp., k.d. Zer bilen bezelen, gyzyldan ýasalan (şaý, bezeg hakynda). Başynda karkara, zerrin otaga, Şasenem sypatly gyzlary bardyr (Magtymguly). Zerrin kemer. \n\t‣ Zerrin bolmak bir zatdan gowy doýmak, gerk- gäbe bolmak. Süýji gaýnatmadan iýip zerrin bolduk. zerur [zeru:r], syp. Hökmany suratda gerek, möhüm, derwaýys bolan, gerekli, wajyp, derkar. zerurçylyk [zeru:rçuluk], at, ser. Zerurlyk. zerurlyk [zeru:rluk], at. Juda gereklilik, örän wajyplyk, möhümlik, derkarlyk. zeruryýet [zeru:rýet], at, ser. Zerurlyk. zerzaw [zerza:w], syp. Gaty agyryly, azary alyp barýan. Onuň bütin ýagyrnysy zerzawdy (B. Kerbabaýew). zerzaýa [zerza:ýa], syp. Gaty harap bolan, juda zaýalanan, tutuşlugyna harama çykan. Ýene-de bary zerzaýa bolar galar (H. Garabaýew). zerzaýaçylyk [zerza:ýaçylyk], at, ser. Zer- zaýalyk. Zerzaýaçylyga ýol bermäliň. zerzaýalyk [zerza:ýalyk], at. Bütinleý haraplyk, doly zaýaçylyk, has zaýa edilmeklik. zeý at. Ýerasty suwlarynyň gereginden köp bolmagy sebäpli ýokary çykýan yzgar, şor. Zeý suwy. zeýbent [zeývent], at. Zeý geçirmezlik üçin jaýyň binýadynyň üstünden goýulýan pürs, agaç. zeýilli syp., gepl.d. Kimin, ýaly, dek. Bize gereklisi şu zeýilli enjamlar. zeýirdäbermek [zeýirdä:vermek], işl. Zeýirdäp başlamak. zeýirdeme iş ady. Zeýirdemek ýagdaýy. zeýirdemek işl. Zeýir-zeýir etmek, zeýrenmek. zeýirdemezlik iş ady. Zeýirdäp oturmazlyk, zeýirdemekden saklanmak. zeýirdeşmek işl. Bilelikde zeýirdemek. zeýirdetmek işl. Zeýirdemegine mümkinçilik döretmek, zeýirdemegine ýol bermek. zeýirdeýiş iş ady. Zeýirdemek ýagdaýy. zeýirdi at. Zeýirdemek arkaly ýüze çykýan zeýrenç. zeýir-zeýir s.ş.aňl.söz.,at., ser.Zeýrenilende çykýan zeýirdili sesler. Seniň zeýir-zeýriň galmady- la. \n\t‣ Zeýir-zeýir etmek zeýrenip gürlemek, zeýirdemek. Ol zeýir-zeýir edip, bolan wakany gürrüň berdi. zeýkeş at. Ýeriň artykmaç şor suwlaryny çekdirmek, akdyrmak üçin ýörite gazylýan uly ýap. zeýkir at. 1. Goýun gyrkylanda, gyrkylyk agyrtmaz ýaly başam barmaga saralýan ýüň. 2. Barmaga geýdirilýän üç gaşly we üç sany kiçijik şelpeli ýüzük. zeýleme iş ady. Zeýlemek ýagdaýy. zeýlemek işl. Zeýalmak, zeý çykmak, şorlamak. zeýlemeklik iş ady. Zeýlemek ýagdaýy. zeýleşmek işl. Birneme zeýlemek, zeýläp başlamak. zeýletmek işl. Zeý aldyrmak, şorlatmak. şor suw ýeri zeýledipdir. zeýleýiş iş ady. Zeýlemek ýagdaýy. zeýli syp. Zeýi bar bolan, ýüzüne zeý çykan, zeý alan. Zeýli çukur. zeýlilik at. Zeýi barlyk, zeý çekenlik, zeý alanlyk. Ýeriň zeýliligi oba hojalygyna köp zyýan ýetirýär. zeýrenç at. Bir zatdan dilgir bolup käýinmeklik, bir zada närazy bolup, söz bilen bildirilýän nägilelik. zeýrençli [zeýrenişli], syp. Zeýrenç bilen beýan edilýän, zeýrenç bilen syzdyrylýan. Zeýrençli gürrüň. zeýrençsiz [zeýrenişsiz], syp. Zeýrenç gatanjy bolmadyk, zeýrenmän. Sen zeýrençsiz hem bir gürrüň etsene! zeýrendirmek [zeýrennirmekl, işl. Zeýrenmegine sebäp bolmak. zeýreniş iş ady. Zeýrenmek ýagdaýy. zeýrenişmek işl. Biri-biriň bilen zeýrenmek. Japbaklar bir gün üýşüp oturyp, öz aralarynda zeýrenişdiler (B. Kerbabaýew). zeýrenjeň syp. Mydama zeýrenip ýören, zeýrenip ýörmäge endik eden. Zeýrenjeň adam. Zeýrenjeň bolmak gowy däl. zeýrenjiremek işl. Zeýrenen bolmak, çalarak zeýrenmek. Zeýrenjiräp gürrüň bermek. zeýrenme iş ady. Zeýrenmek ýagdaýy. zeýrenmek işl. Bir zatdan (durmuşyňdan, biriniň bolşundan, umuman, hal-ýagdaýyňdan we ş.m.) nägileligiň hakynda gürlemek. Akylsyzlar akyl gözlär, zeýrener, Akyl bolan diýer: "Aklym köp bolsa" (Magtymguly). Bu bagt üçin sen zeýrenmän, Alkyş aýt kysmatyňa (G. Ezizow). \n\t‣ Zeýrenmek zeýren(mek) gepl.d. gaty zeýrenmek. Ol ýanymda oglundan, diýip-aýdar ýaly däl, şeýle bir zeýrenmek zeýrendi, oňa özümiňem ýüregim awap gitdi. zeýrenmeklik iş ady. Zeýrenmek ýagdaýy. zeýtun [zeýtu:n], at. 1. Howasy yssyrak ýerlerde ösýän hemişe gök salyp oturan agaç. Daýhanlar kärendesine alan ýerlerinde zeýtun agajyny ekdiler. 2. Şol ösümligiň miwesi. zäher at. 1. Zäherlenme döredýän, öldürýän jisim, awy. Ýylanyň daşy ýumşak, içi zäher (Nakyl). 2. göç.m. Bir zadyň ajy, ýiti, ýaramaz täsiri, oňaýsyz täsir edýän zat. Şekerlikden zäher boldy sözlerim, Zagpyran dek sargarypdyr ýüzlerim (Magtymguly). 3. göç.m. Bir zada gahar bildirilip aýdylýan gargyş sözi. Zäher etdiňmi, ýok bol gözümiň öňünden, görünme (A. Durdyýew). zäherleme iş ady. Zäherlemek ýagdaýy. zäherlemek işl. 1. Janly-jandara zäher bermek; bir zada zäher gatmak, awy goşmak, bir zady awulamak. Zyýanly mör-mojekleri zäherlemek. 2. göç.m. Birine erbet söz bilen täsir edip, ters pikire uýdurmak. zäherlemeklik iş ady. Zäherlemek ýagdaýy. zäherlemezlik iş ady. Zäher bermezlik; zäher goşmazlyk, zäher garmazlyk. zäherlenmek işl. 1. Bir zada zäher gatylmak, awy goşulmak, awulanmak. 2. Zäher berilmek; zäher berlip öldürilmek, awulanyp öldürilmek. 3. göç.m. Biri erbet söz bilen täsir edilip, ters pikire uýdurylmak. zäherleýji syp. Zäherläp öldürýän, zäherleýän. Zäherleýji jisimler. Zäherleýji gaz. zäherli syp. 1. Düzüminde zäher bar bolan, awuly. Zäherli ýylan. Zäherli jisim. 2. göç.m. Erbet täsir edýän ýaramaz söz. Zäherli sözi hergiz-hergiz diliňize almajak boluň! zäherlilik at. Zäheri barlyk, awulylyk. zähersiz syp. Düzüminde ýa-da özünde awusy, zäheri bolmadyk, zäherli däl. Zähersiz ýylan. zähim at. Kesel, şikes, azar. Gyşyň zähmi bardyr, ýazyň howasy, Ol hem maňa degsin, ýara degmesin (“Saýatly – Hemra”). zähmet at. l. Belli bir maksat üçin adamyň akyl hem-de beden güýjüni talap edýän iş. 2. göç.m. Azap, görgi, jepa. Ýeriň zähmetini çekmedik eşret görmez. 3. Oba ady. \n\t‣ Zähmet bermek birini azara goýmak, işdengoýmak. Size zähmet berdim. Zähmet çekmek köp işlemek, köp güýç sarp etmek, azap görmek, jepa çekmek. Zähmet depderçesi gullukçynyň ýa-da işçiniň işlän döwrüniň dowamlylygy, alan sylaglary hem-de işine degişli başga bellikler görkezilýän depderçesi. Zähmet görmezlik bir işi etmegi, ýerine ýetirmegi kyn görmezlik. Sen, inim, zähmet görme- de, bazara gidip gel. Zähmet haky çekilen zähmet üçin tölenmeli hak, aýlyk. Işleýänleriň zähmet haky girdejiniň hasabyna barha ýokarlanýar. Zähmet okuwy zähmet terbiýesiniň möhüm bölegi bolan okuw sapagy. Zähmet öndürijiligi çekilýän zähmetiň ýerine ýetirilýändigi, işiň netijeliligi, ykdysady taýdan görkezijisi. Zähmet pälwany işde uly üstünlige eýe bolan, zähmetde özüni görkezen adam. Zähmet rugsady işçilere we gullukçylara ýylda bir gezek berilýän birnäçe hepdelik dynç alyş. Zähmet şertnamasy işgär bilen edara ýolbaşçysynyň arasynda zähmet hakynda belli bir möhlete çenli baglaşylýan ylalaşyk. zähmetkeş at. 1. Öz beden güýjüniň ýa-da akyl zähmetiniň haky bilen ýaşaýan adam (işçi, daýhan, gullukçy). 2. ser. Zähmetsöýer. zähmetli syp. Köp zähmet talap edýän, zähmeti köp sarp etmeli bolýan, kyn. Zähmetli iş. zähmetsiz [zähmessiz]. Köp zähmet talap etmeýän, aňsatlyk bilen amala aşyrylýan, ýeňil bitýän, kynçylyk döretmeýän. Men seniň öýüňi hiç bir kynçylyksyz, zähmetsiz, aňsatlyk bilen tapdym. zähmetsöýer [zähmessöýör], syp. Zähmetçekmegi halaýan, jepakeş, zähmetkeş. zähmetsöýüjilik [zähmessöýüjülük|, at. Zähmete bolan söýgi, zähmete berilmeklik, işi halamaklyk. zähre at. 1. Öt haltasy. 2. k.d. Takat, sabyr. Ýok erdi zähresi toba kylara (Sopy Allaýar). \n\t‣ Zähresi ýarylmak birdenkä gaty gorkmak, allaniçigsi bolmak. Annaguly muňa zähresi ýarylan ýaly arkan serpildi (A. Durdyýew). zährimar [zährima:r], at. 1. Ýylanyň zäheri, ýylanyň awusy 2. göç.m. "Bela, zakgun, awynyň sapy" ýaly manylarda gelýän käýinç söz. Gap sesiňi! Sem bol, zährimar! (A. Nazarow). 3. gepl.d. Zäher goşulan ýaly ajy zat, arak, neşe. Şol zährimardan datsaň, maşgalanyň gününi bularsyň. zäk [zä:k], at. Alýuminiň, demriň, şonuň ýaly- da aşgarly metallaryň ikili kükürtturşy duzy. Kümüş zäge mätäç, altyna – simap (Mollanepes). Gül tikensiz bolmaz, daglar gaýasyz, Ýüpüň hiç reňk almaz zäksiz, boýasyz (Kemine). \n\t‣ Zäk ýaly örän ýiti, turşumtyk ajy tagamly. Suwuň tagamy edil zäk ýaly diliňi ýaryp barýardy (B. Kerbabaýew). zäkleme [zä:kleme], iş ady. Zäklemek ýagdaýy. zäklemek [zä:klemek], işl. 1. Ýüpek, ýüň we ş.m. zatlary öz agramynyň bäşden birine deň bolan zägiň ergininde gaýnatmak. Ýüpegi zäklemek. 2. Zäk atmak, zäk gatmak. zäklemeklik [zä:klemeklik], iş ady. Zäklemek ýagdaýy. zäklenmek [zä:klenmek], işl. Bir zada zäk gatylmak, goşulmak. Bu ýüň zäklenipdir. zäkleşdirmek [zä:kleşdirmek], işl. Köp zady zäkläp çykmak. zäkleşmek [zä:kleşmek], işl. Zäkletmäge kömekleşmek. zäkletmek [zä:kletmek], işl. Zäk atdyrmak, zäk gatdyrmak. zäkleýiş [zä:kleýiş], iş ady. Zäklemek ýagdaýy. zibil [zivil], at. Taşlandy, hapa-hupa, galyndy, köne-sana, zir-zibil. zibilhana [zivilha:na], at. Zibil atylýan ýer. Zibilhanalary ýaşaýyş jaýlaryndan uzagrakda goýmaly. zibillik [zivillik], at. Köp hapa atylan ýer, zibiliň köp ýygnanan ýeri. Zibillik ýer. zikge at. Metaldan ýasalan pul. \n\t‣ Zikge kakmak pul ýasamak, pul çykarmak. Zikge kakylýan ussahanalaryň tüýnüklerinden çykýan gara tüsse galanyň depesindäki gara keçe ýaly asylyp duran gijäniň içine siňip gidýärdi (B. Seýtäkow). Näme, men zikge kakýandyr öýdýärmiň? zikgehana [zikgeha:na], at. Metal pullary, şaýylyklary zikgelemek we döwletiň metaldan ýasaýan döşe dakylýan tapawutlandyryş nyşanlaryny taýýarlamak bilen meşgullanýan kärhana. zikir at, k.d. 1. Ýatlama, ýat etme. 2. Hudaýyň adyny gaýtalama. Ryzk üçin gam iýme, haka zikr eýle, Ezelde ýazylan senden daş bolmaz (Magtymguly). 3. Küştdepdiniň bir görnüşi. Toýlarda ýerine ýetirilýän zikire "Yşky zikir" diýlipdir (A. Jykyýew). \n\t‣ Zikir çekmek hudaýyň, öwlüýäleriň adyny tutup, köne dini kitaplardan sesli gazal okamak. zil [zi:l], at, gepl.d. Tutuş. Almalar zil gurçuklapdyr. zille : zille bolmak 1. kön.s. hor bolmak, horlanmak. Men bu ýolda şunça zille bolmuşam, Munda galyp, ejizligim bilmişem (Magtymguly). 2. kimdir birine ýa-da bir zada garaşyp-garaşyp bizar bolmak, halys bolmak. Zilläň çykmak bizaryň çykmak, lütüň çykmak, halys ýadamak. Garaşmakdan ýaňa zillämiz çykdy. zillezar [zilleza:r], at, gepl.d. Intizar. Garaşyp-garaşyp zillezar boldum. zinde [zinne], syp., k.d. Diri, janly. Imanyň bolsa, zinde sen, Sen hem öter sen ogulsyz (“Hüýrlukga – Hemra”). zinet [zi:net] I, at, kön.s. Hormat, sylag. On sekizgün at baýragy berildi. Günde ýüz müň zinet- de-şan ýetişdi (Allahy). ziňk : ziňk etmek ser. Ziňkildemek 1. Ol ziňk edip tisgindi. ziňkidiklemek işl. Agsaklap çalt ýöremek, leňkildäp çalasyn hereket etmek, ziňk-ziňk edip çalt ýöremek. ziňkildeme [zinkilleme], iş ady. Ziňkildemek ýagdaýy. ziňkildemek [ziňkillemek], işl. Birden tisginip gitmek, ziňk etmek. Ol edil böwrüne dürtülen ýaly ziňkildäp gitdi. ziňkildemeklik [ziňkillemeklik], iş ady. Ziňkildemek ýagdaýy. ziňkildemezlik [zmkillemezlik], iş ady. Ziňkildäp durmazlyk. ziňkildeşmek [ziňkilleşmek], işl. Bilelikde ziňkillemek. Egniňi ziňkildetmek. ziňkildeýiş [ziňkilleýişJ, iş ady. Ziňkildemek hereketi. ziňkildäbermek [ziňkillä:vermek], işl. Birden silkinibermek, tisginibermek. zire [zi:re], at. Däneli otjumak ösümlik. zirek [zi:rek], syp., k.d. Ýiti pähimli, akylly, başarjaň, öňünden biliji adam. Ol pähimli we kemal tapyp, dana hem zirek boldy (“Asly – Kerem”). Onda Bany diýen bir akylly zirek keniz bar erdi (“Saýatly – Hemra”). "Soltanyň zirek akylyna haýrandyryn!" diýipdir (B. Kerbabaýew). zire-zire [zi:re-zi:re], syp. Däne-däne bolup duran, seçelenip duran, digir-digir. Gökje-gökje, zire- zire güllerden, Aýagyma zerrejikler gaçýardy (K. Gurbannepesow). zirk at. Sarytikeniň dym-gyzyl turşy miwesi. \n\t‣ Zirk ýaly gaty turşy, örän turşy. Burçuňyz ajymy? – Datdajyk göräý, edil zirk ýalydyr... (K. Gurbannepesow). zir-zibil [zi:r-zivil], at. 1. ser. Zibil. Köçeleri zir-zibillerden arassa saklamaly. 2. göç.m. Derde ýaramaýan, bolgusyz, ugursyz kişiler. Biziň aramyzda öňe gitmegimize päsgel berýän zir-zibiller bolmaly däldir. zob [zo:p], at, lukmanç. Galkan şekilli mäziň agyryly ulalmagy; galkan şekilli mäziň ulalmagy bilen döreýän kesel. zogdurylmak [zoğdurulmok], işl. 1. Batly akmak, zarply çogup çykmak. Nebit turbany dürten ýeriňden zogdurylyp durmukan öýdýärdik weli, beýle däl ekeni (B. Kerbabaýew). 2. Burum-burum bolup çykmak. Öýleriň depesinden burum-burum bolup, gara tüsseler zogdurylýardy (“Edebiýat we sungat”). zoguldama [zo:ğullomo], iş ady. Zoguldamak ýagdaýy. zoguldamak [zo:ğullomok], işl. Zoguldyly ses çykmak; zoguldyly ses çykarmak. Surnaýlar zoguldady. zoguldaşmak [zo:ğulloşmok], işl. Köp ýerden zoguldap ses çykmak. zoguldatmak [zo:ğullotmok], işl. Zoguldyly seslendirmek. Çagalar tüýdüklerini zoguldadyp çalýardylar. zok [zo:k], at. 1. Gämilerde, otlularda, iri kärhanalarda we ş.m. ýerlerde batly signal berýän mehaniki enjam. 2. Zoguň sogup çykýan ýogyn sesi. Gämi özüniň ilkinji zoguny çalyp ýola düşdi. zok-zok [zo:k-zo:k], s.ş.aňl.söz. Zoguň ýa-da üflenip çalynýan saz guralynyň bölünip-bölünip çykýan sesi. Zok-zok edip çalyber, ahyry öwrenersiň. zol [zo:l] I, at, ser. Zolak. Mälikguly tomusda kümeçilik diýlip atlandyrylýan ýazlagda — derýanyň aýagyndaky zoluň* kepellerinde – suwlary kepän tekiz meýdanlarda, kümäniň gapdalynda asmana bakyp ýatmagy gowy görýär (Gurbanguly Berdimuhamedow, Döwlet guşy, 449 s.). Iki gumuň arasy zoluň ugrudy. \n\n\n ZOL [zo:l] II, hal. Yzyny üzmän, gaýta-gaýta, öwran-öwran, birsyhly, garşy-garşy, häli-şindi. Zolmen gürläp otyryn, sizem bir zat diýiň. zolak [zo:lok], at. 1. Matanyň we käbir haýwanlaryň, mör-möjekleriň bedenindäki zol-zol çyzmyklar. Ol guşuň ganatlarynyň üstünde ak zolak bar. Gyzlar bazardan içinden zolak zer geçen mata aldylar. 2. Bir zadyň ýol-ýol bolup uzap gidýän ugry. Owadan zolaklarda dürli güller ekildi (“Mugallymlar gazeti”). 3. Giňişligiň bir ugra uzap gidýän bölegi. Dagyň eteginde uzalyp gidýän agaç zolaklary döredildi. 4. Meýdan, giňişlik, çäk. zolakly [zo:lokly], syp. Zolaklary bar bolan, zolak-zolak. Onuň egninde zolakly nepis matadan tikilen penjek bardy. zolak-zolak [zo:lok-zo:lok], syp., Birnäçe zolakdan ybarat bolan. Zolak-zolak matadan tikilen köýnek. zolly [zo:lly], syp., ser. Zolakly. Onuň aýagynda gara zolly köwüş bardy. zoly [zo:ly], at, k.d. Howply tussaglaryň boýnuna salynýan uzyn zynjyrly demir halka. Bendi edip zoly salsam boýnuňa (“Ýusup – Ahmet”). zol-zol [zo:l-zo:l] I, syp., ser. Zolak-zolak. Ol ýazyna geýmek üçin özüne zol-zol matadan geýim buýurdy. \n\n\n ZOL-ZOL [zo:l-zo:l] II, hal, ser. Zol II. Ol zol- zol uludan demini aldy. zom [zo:m], syp.,gepl.d. Gödek, gödeksi. Bir iş edende usul bilen gymyldaman, zomap bir zat etjek bolýan adama zom diýilýär. zomama [zo:momo], iş ady. Zomamak ýagdaýy. zomamak [zo:momok], işl. Güýç bilen öňe omzamak, göwräňi öňe berip dyzamak, zor salmak. Duşman aljak bolup, nebti, gallany, Öňe zomap, iýýär gyzgyn gülläni (N. Annagylyjow). Nobatda yzda duranlar zomap, öňe geçjek boldular. zomamaklyk [zo:momokluk], iş ady. Zomamak ýagdaýy. zomaşmak [zo:moşmok], işl. Birnäçe bolup bilelikde ýerli-ýerden zomamak, güýç bilen öňe omzaşmak. zomaýyş [zo:moýuş], iş ady. Zomamak ýagdaýy. zomp : zomp etmek bir ýerden duýdansyz çykmak, zompuldap birden peýda bolmak. Onýança ol zomp edip, ýene-de guýrugyny şapyrdadyp gitdi (A. Atajanow). zompa [zompo], hal. Garaşylmadyk ýagdaýda, duýdansyz, birden. Zompa çykan alaka oglanlary birbada arkan serpikdirdi (N. Esenmyradow). zomparma [zompormo], iş ady. Zomparmak ýagdaýy. zomparmak [zompormok], işl. Depesi çürelmek, somalyp durmak. Onuň telpeginiň depesi zomparyp durdy. zompuldama [zompullomo], iş ady. Zompuldamak ýagdaýy. zompuldamak [zompullomok], işl. Birden çykmak, birden peýda bolmak, zompa çykmak. Şol wagt gapdaldaky alaňyň üstünden üç-dört sany atly zompuldap çykdy (Ý. Mämmediýew). zompuldaşmak [zompulloşmok], işl. Birnäçe bolup yzly-yzyna zompuldamak, yzly-yzyna zompa çykmak. Suwa düşýän çagalar birden suwa çümüp zompuldaşyp çykýardylar. zompuldaýyş [zompulloýuş], iş ady. Zompuldamak hereketi. zoňk :zoňk etmek Bir sebäp bilen oturan ýeriňden zöwwe galmak. Birden peýda bolan garadan gorkyma zoňk etdim. zoňkuldamak [zoňkullomok], işl. Zoňk- zoňk edip hereket etmek, ýöremek. zoňk-zoňk : zoňk-zoňk etmek bir kada ýöremän, her ädim ädende göwresini galdyryp ýöremek, ziňkildäp ýöremek. Zoňk-zoňk edip ýöremek. zoňňarmak [zoňňormok], işl. Somalyp durmak, somalyp oturmak. Öz boýun alan işiňi oňarmajak bolsaň, näme üçin ol ýerde zoňňaryp otyrsyň? (B. Kerbabaýew). zoňtar [zoňtor], syp. Gödeksi, gödek, ýerliksiz. Pökgeniň zoňtar gürrüňleri Öweze gaty degdi (A. Gowşudow). Olaryň ikisiniň hem ýeňsesinden çatybermeli zoňtar murtlary bardy (N. Pomma). \n\t‣ Zoňtaryny oklamak gürrüňçilikde ýerliksiz bir söz aýtmak. zoňtarlyk [zoňtorluk], at. Ýerliksizlik, bijaý hereket. Zoňtarlyk edip ýörme-de, edepli bol. zoologiýa [zoolo:ğyýa], at. Haýwanat dünýäsini, haýwanlaryň gurluşyny, ýaşaýşyny we olaryň ýaýraýşyny, ýaşaýan ýerine gatnaşygyny we ş.m. öwrenýän ylym. zor [zo:r] I, syp.1. Güýç, kuwwat, gujur. Ganymlardan aldyň ary, Kuwwatlandy goluň zory (Durdy Gylyç). 2. Güýçli, edenli, kuwwatly, gujurly. Her ýerde zor adamlar bar-ow. 3. Oňat, gowy; ökde, gaýratly. Dag göwsünden nebit alýan zor oglan (G. Seýitliýew). \n\t‣ Zora düşmek zorluk görmek, güýçlä sezewar bolmak. Atam meni zora düşüp barýandyr hyýal etmesin (“Görogly”). Zor bermek köp güýç sarp etmek, güýçli hereket etmek, bir işe janypkeşlik bilen ýapyşmak. Araňyzda geleňsizlik bolmasyn, Zor berip işläliň ýygym wagtynda (A. Salyh). Zor etmek zorluk etmek, güýç görkezmek. Meni goşunçylyga ýaratsalar, dagy men zor edip ýaratdyraýynmy? (A. Gowşudow). Zor görmek güýç görmek. Aýgytly söweşde gudrat görkezýär, Näçe zor görse-de, bermeýär ýeňse (B. Kerbabaýew). Zor salmak ser. Zor bermek. Biri-biriniň sesini basmak üçin bokurdaklaryna zor salyp gygyrdylar (B. Seýtäkow). \n\n\n ZOR [zo:r] II, at, gepl.d. Duz. Naharyň zory ýetipdir. zoraýakdan [zo:raýakdan], hal. Zorluk bilen, güýç bilen, zora galyp, nalaç, bialaç. zorbagy [zo:rva:ğy], at. Hamydyň aşak uçlaryny birleşdirmek üçin ulanylýan bag. zordan [zo:rdon], hal. 1. Kynlyk bilen. Gözlerinden biygtyýar dökülen ajy ýaşy tiz süpürip, zordan saklandy (H. Derýaýew). 2. Çala, çalaja. Aýaklaram zordan hereket edýärdi (“Edebiýat we sungat”). zorlama [zo:rlomo], iş ady. Zorlamak ýagdaýy. zorlamak [zo:rlomok], işl. 1. Güýç bilen bir zady etmek, zorluk etmek, bir zat etmäge mejbur etmek. Sen özüň keýpihon gidýärmiň ýa agaň zorlap iberýämi? (B. Kerbabaýew). 2. Güýç ulanmak bilen aýal-gyzlaryň namysyna degmek. zorlanmak [zo:rlonmok] I, işl. 1. Zor edilmek, güýç bilen etdirilmek, zorluk edilmek, mejbur edilmek. 2. Zorluk bilen namysyna degilmek (aýal-gyzlar hakynda). \n\n\n ZORLANMAK [zo:rlonmok], II, işl. Suwy azalyp duzly bolmak, duzy artmak, güýçlenmek (nahar hakynda). Çorba birneme zorlanypdyr. zorluk [zo:rluk], at. 1. Adama edilýän jebir- jepa, sütem, zulum. 2. Güýç, kuwwat, güýçlülik, kuwwatlylyk. \n\t‣ Zorluk etmek gynamak, horlamak, sütem, zulum etmek, jebir çekdirmek. Eger zorluk etjek bolsa, Ýumrugy birden salmaly (Ç. Aşyrow). zorlurak [zo:rlura:k], syp. Azda-kände zorly, duzlurak. Nahar zorlurak bolupdyr. zorly [zo:rly], syp. 1. Duzy köpräk atylan, duzy artygrak düşen, duzly, güýçli (naharyň tagamy hakynda). 2. Güýç-kuwwaty bar bolan, edenli. Ol güýç zorly ellerde, Polat, demir eredýär (A. Kowusow). zorruk syp. 1. Ýogyn, güýçli, gödek (ses hakynda). Zorruk ses. 2. göç.m. Gorkak, bolgusyz, züwwetdin. Aý, sen-ä bir zorruk ekeniň! zorugyş [zo:ruğuş], iş ady. Zorukmak ýagdaýy. zorukma [zo:rukmo], iş ady. Zorukmak ýagdaýy. zorukmak [zo:rukmok], işl., ser. Zorlanmak II. Naharyň soňy zorugypdyr. zorukmaklyk [zo:rukmokluk], iş ady. Zorukmak ýagdaýy. zorzemin [zo:rzemi:n], at. Ýylandodak atlandyrylýan derman otuň bir görnüşi. zow : zow deşik gepl.d. öte sadalygy sebäpli içinde gep ýatmaýan adam, hazzyk. zowal [zowa:l], at. 1. Päsgelçilik, garşylyk, bökdenç, zyýan. Kylma sen men-menlik weli, Her dem ýeter ýüz müň zowal (“Melike – Dilaram”). 2. Hasap, hasabat. 3. Betbagtçylyk, heläkçilik. Çopan, amanatyň gel, al! Emma oguzyň başyna zowal getirdiň – diýdi (“Kitaby dedem Gorkut”). 4. gepl.d. Igenç. Şundan saňa zowal gelmez. zowalsyz [zowa:lsyz], syp., gepl.d Päsgelçiliksiz, garşylyksyz, bökdençsiz, zyýansyz. Daýhanlar indi öz işini hiç bir zowalsyz ýöredip bilýärler. zowk at, kön.s. Keýp, sapa, lezzet, eşret; hyjuw, höwes. Zowkum köpdür nirde ýagşy zat bile (Seýdi). zowky-sapa [zowku-sapa:], at. Keýpi-sapa, aýşy-eşret, lezzet. Gutarmagyl gelen zowky-sapany, Bikär gezip, ömrüň ýele sowurma! (Mätäji). Ahyr zowky-sapa süren Müminler ötdi dünýäden (“Gül – Senuber”). zowladybermek [zowloduvermek], işl. Bogazyňa sygdygyndan gygyryp başlamak, zowladyp başlamak. – Aý, pylan çopan, how, goýnuňy gurt aldy, how! – diýip zowladyberýär (“Türkmen halk ertekileri”). zowladyşmak [zowloduşmok], işl. Birnäçe bolup zowlatmak, bilelikde zowlatmak, üýşüp gygyryşmak. Ýogyn sesleri bilen zowladyşyp, aglaşmalaryny goýup, göz ýaşlaryny süpürdiler (A. Gowşudow). zowlama [zowlomo], iş ady. Zowlamak ýagdaýy. zowlamak [zowlomok], işl. Ýogyn ses bilen dowamly seslenmek. zowlamaklyk [zowlomokluk], iş ady. Zowlamak ýagdaýy. zowlatmak [zowlotmok], işl. Bokurdagyňa sygdygyndan gygyrmak, gaty sesli gygyrmak. Ol aýdyma zowladyp ugrady. zowlaýyş [zowloýuş], iş ady. Zowlamak ýagdaýy. zowwam [zowwa:m], syp.1. Bir ugurly, göni geçýän, gös-göni gidýän, dogry. Bu gara ýol ilerligine zowwam geçip gidýär. 2. Sogup çykýan, dowamly (ses hakynda). Otlynyň zowwam owazyny her säher eşidýäris. zowwam-zowwam [zowwa:m-zowwa:m], syp.,ser. Zowwam 1. Anha, gyrasy derekli, garagaçly, tally, tutly zowwam-zowwam köçeler terslin-oňlyn geçişip kesişýärler (N. Esenmyradow). zowzanaklama [zowzonoklomo], iş ady. Zowzanaklamak ýagdaýy. zowzanaklamak [zowzonoklomok], işl., ser. Zowzuldamak. Ol zowzanaklap durşuna bir agyz hem söz gaýtarman çykyp gitdi. zowzanaklamaklyk [zowzonok- lomokluk], iş ady. Zowzanaklamak ýagdaýy. zowzanaklaşmak [zowzonokloşmok], işl. Birnäçe adam bolup zowzanaklamak. Näme beýle zowzanaklaşyp ýörsüňiz. zowzanaklatmak [zowzonoklotmok], işl. Alňasatmak, oda-köze düşürmek, ynjalyksyzlandyrmak. zowzanaklaýyş [zowzonokloýuş], iş ady. Zowzanaklamak ýagdaýy. zowzuldama [zowzullomo], iş ady. Zowzuldamak ýagdaýy. zowzuldamak [zowzullomok], işl. Aýagyň bişen ýaly, oda-köze düşüp ýörmek, howsalaly, aladaly hereket etmek, ynjalyksyz ýagdaýda alňasamak, zowzanaklamak, sazanaklamak. Girer, çykar zowzuldar, belli bir iş bitirmez (Mätäji). zowzuldamaklyk [zowzullomokluk], iş ady. Zowzuldamak ýagdaýy. zowzuldaşmak [zowzulloşmok], işl. Birnäçe adam bolup zowzuldamak, bilelikde zowzuldamak. Olar nirede oturyp, nirede turýanlaryny bilmeýärdiler, zowzuldaşyp bir içeri girýärdiler, bir daşary çykýardylar (B. Seýtäkow). zowzuldatdyrmak [zowzullotdurmok], işl., ser. Zowzyldatmak. zowzuldatmak [zowzullotmok], işl. Zowzuldamaga mejbur etmek, zowzuldar ýaly ýagdaýa salmak. zowzuldaýyş [zowzulloýuş], iş ady. Zowzuldamak ýagdaýy. zöhre [zöhrö], at. 1. Gün sistemasyna degişli ýyldyzlaryň biriniň ady. Dogdy asmanyň Zöhresi, Çyn aşyga döwran bu gün (Magtymguly). 2. Gyza dakylýan at. zömmek [zömmök], syp. Ujy, depesi çürelip duran, dik, çüri. Zömmek şypyrma. zömmerilmek [zömmörülmök], işl. Çürelip durmak, çürelip görünmek. Indi şol jülgäniň goşa depesi, Bu ýerde zömmerlip galypdyr diňe (A. Kowusow). zömmeriş [zömmörüş], iş ady. Zömmermek ýagdaýy. zömmerişmek [zömmörüşmök], işl. Zömmek-zömmek bolup durmak, uçlary çürelişip durmak ( köp zat hakynda). Obanyň içindäki ululy- kiçili howlular zömmerişip görünýärdiler. zömmerme [zömmörmö], iş ady. Zömmermek ýagdaýy. zömmermek [zömmörmök], işl. Ýokarsy çürelip durmak, dik görünmek, gitdigiçe çürelmek. Uzakda bir zat zömmerip görnüp başlady. zömmermeklik [zömmörmöklük], iş ady. Zömmermek ýagdaýy. zömmörtmek [zömmörtmök], işl. Zömmek edip goýmak, zömmek edip geýmek, dik geýmek. Telpegiňi zömmerdip nirä gelýärsiň? zörlediş [zörlödüş], iş ady. Zörletmek ýagdaýy. zörledişmek [zörlödüşmök], işl. Birnäçe bolup bilelikde zörletmek. zörletme [zörlötmö], iş ady. Zörletmek ýagdaýy. zörletmek [zörlötmök], işl. Möňňürip aglamak, uly iliň bilen aglamak. Öýüň şatyrdysy ýüregine düşen Nurjahan bogazyna sygdygyndan zörledesi gelýärdi (B. Kerbabaýew). zörletmeklik [zörlötmöklük], iş ady. Zörletmek ýagdaýy. zöwük at. Bir çapraz ýüplügiň ýa-da ýüpegiň leklekide saralan altydan ýa-da sekizden bir bölegi. Bir zöwük ýüpek. zöwwe [zöwwö] : zöwwe galmak (turmak) birden aýak üstüne galmak, tarsa ýeriňden turmak. Çary zöwwe ýerinden galdy-da, ýüzüme jüýjerip bakdy (H. Garabaýew). zöwzüldeme [zöwzüllömö], iş ady. Zöwzüldemek hereketi. zöwzüldemek [zöwzüllömök], işl., ser. Zowzuldamak. zöwzül-zöwzül : zöwwül-zöwwül etmek ser. Zöwzüldemek. Aladasy köp bolany sebäpli, bir ýerde karary ýok, ýöne zöwzül-zöwzül edip girip- çykyp ýör. zulmat [zulmot], at, k.d. Tümlük, garaňkylyk. Ýagty salar gider zulmat tününde (Magtymguly). zulmaýy [zulma:ýy], syp. Uzyndan inçe, näzik, gelşikli (barmak hakynda). Zulmaýy barmak. zulum at. 1. Ynsana çekdirilýän ezýet, jepas, jebir, sütem. Ne zulmatdyr, kamar şöhlesin salmaz (Magtymguly). Kemine diýr, geler bir gün şum ölüm, Kimsäge toý-baýram, kimsäge zulum (Kemine). Ülkäni eýläpdir zulumdan halas (K. Gurbannepesow). \n\t‣ Zulum etmek horlamak, gynamak, jebir, sütem etmek. Ejize zulum etmek namardyň işi (Halk döredijiliginden). Zulum görmek horluga, süteme sezewar bolmak, jebir çekmek. Aşyk olan gaçmaz ança zulumdan (“Gül – Bilbil”). Aşyk bir zulum görmese, Aýra düşermi ýaryndan? (Mollanepes). Zulum çekmek ser. Zulum görmek. Zulum çekýänleri etjek bolsaň şat, Batyr işiň görsün bütin adamzat (R. Seýidow). zulumdar [zulumda:r], at, ser. Zulumkeş. zulumdarlyk [zulumda:rlyk], at, ser. Zulumkeşlik. zulumkeş syp. Zalym, zulumkär, jepa, sütem beriji, zulum ediji. zulumkeşlik at. Zulumkärlik, zulum edijilik, jepa berijilik, sütemkeşlik, zalymlyk. zulumly syp. Zulum edijilikli, sütemli, horlukly, jebirli, jepaly. Öňler halkymyz zulumly durmuşda ýaşaýardy. zut [zu:t]: zut gitmek çalasyn, örän çalt gitmek. Ol telpegini eline aldy-da, jaýdan zut çykyp gitdi. zuwala [zuwa:la], at. Aş kesmek üçin hamyryň ujundan ýolnup alnan kiçiräk bölek. Ol iki zuwala hamyry ýaýyp, aş kesdi. zülal [züla:l], syp., k.d. Päk, arassa. Bolma hursant bu çagyma, Dil uzatma zülalyma (“Tulum Hoja”). zülp I, at. Aýal-gyzlaryň iki çekgesinden towlap goýberýän saçy. Seýkin basyp, zülpün tutup, Geler sallana-sallana (Kätibi). Mährijemal dört ýaşyny dolduran wagty ýeňsesinden çokul, iki çekgesinden zülp we alyn saç goýlupdy (A. Gowşudow). \n\n\n ZÜLP II, at, gepl.d. Gabsa, derwezä we ş.m. kakylýan halka görnüşli ildirgiç. Ikinji gezek bat bilen depilende gabsanyň zynjyra zülpi jyňňyrdap zyňlyp gitdi (B. Kerbabaýew). zülpe [zülpö], at. Düýäniň öýken keseli. Düýäni zülpe keselinden saplamak üçin duzly arpa berdiler. zülpükar [zülpüka:r], at, kön.s. 1. Hezreti Alynyň gylyjynyň ady. 2. Şahyr. Kesgir gylyç. Arap at, ýowly ýigide, Almaz zülpükar gerekdir (Magtymguly). zümerret [zümörröt], at. Açyk ýaşyl reňkli gymmatbaha daş. Dokuz goýun, bir öküz, Toýluk geler, leýeran, Altyn-kümüş, zümerret, Boýluk geler, leýeran (Toý aýdymy). Bizdenki ýüzüň sowup, ka ýan, ka ýan bakar sen, Altyn-kümüş, zümerret dal gerdene dakar sen (Kemine). zünnar [zünna:r], at, k.d. Guşak. Jigerin daglaý-daglaý, Zünnaryn baglaý-baglaý (Magtymguly). zürreliş [zürrölüş], iş ady. Zürrelmek ýagdaýy. zürrelme [zürrölmö], iş ady. Zürrelmek ýagdaýy. zürrelmek [zürrölmök], işl. Depesi ýa-da bir ujy inçelip, çowlanyp gitmek, ýokarsy çüri bolmak. Ýes-ýekeräk bir ýan çetde, Zürrelip dur garaja öý (B. Kerbabaýew). zürreltmek [zürröltmök], işl. Depesini ýa- da bir ujuny inçeltmek, çüreltmek, zömmertmek. zürrük syp. Ýokarsy çüri, çowly, aşagy gabarak görnüşli. Görseler, olaryň düşlän ýerine golaý çolaja bir ýerde zürrüjek garaja öý oturan eken (B. Kerbabaýew). zürýat [zürýa:t], at. Ogul-gyz, çaga, perzent. züwwetdin [züwwötdüýn], syp. 1. Gorkak. Annagula köpçüligiň ýene bir dakan ady züwetdindi (A. Durdyýew). 2. Baryp ýatan, tüýs. Tüýs züwwetdin ýalançydy. züwwetdinlik [züwwötdüýnlük], at. Baryp ýatan gorkaklyk. zyba [zy:va:], syp. 1. Görmegeý, gelşikli, owadan, gözel. Zer geýip, zyba ýörişli, Sapaly jaýlara geldim (Talyby). 2. Gyza dakylýan at. zybalyk [zy:va:lyk], at. Görmegeýlik, gelşiklilik, owadanlyk, gözellik. Hulky-hoýuňy, bu husnuňy, bu zybalygyny, Bir nazar görse, bolar Ýusuby Kengan sadaga (Seýdi). zyban [zyva:n], at, şahyr. Dil, söz, sözleýiş. Il- günüme bagş etdim, Zyban içre asalym (Magtymguly). zybrym [zyvrym], syp. Sap, bütinleý, tükel, durşuna, tutuş. Ol zybrym bäşlik okaýar. zybyk [zyvyk]: zybyk jahyl men diýen ýigit. zybyrdama [zyvyrdama], iş ady. Zybyrdamak ýagdaýy. zybyrdamak [zyvyrdamak], işl. 1. Sesli çalt ýöremek, çalasyn hereket etmek, dazlap gitmek, dazyrdamak. Kimdir biri zybyrdap geçib-ä gitdi. 2. Tiz, çalt geplemek. zybyrdaşmak [zyvyrdaşmak], işl. Yzly- yzyna zybyrdamak, dazlaşyp gitmek, dazyrdaşyp gitmek. zybyrdatmak [zyvyrdatmak], işl. Tiz, çalt okamak. zybyrdaýyş [zyvyrdaýyş], iş ady. Zybyrdamak ýagdaýy. zybyrdy [zyvyrdy], at. Çalasyn hereket, okgunly gymyldy, birsyhly çalt hereket. zybyrtda-zybyrt [zyvyrtda-zyvyrt], s. ş.aňl. söz. Yzly-yzyna çalt bolýan hereket. Maşynlar deňimizden zybyrtda-zybyrt bolşup geçýärdiler. zygdyrylmak [zyğdyrylmak], işl., ser. Zogdurylmak 1. Maşyn tigirleriniň astyndan çäge zygdyrylyp yza zyňylýardy (“Edebiýat we sungat”). zygyldama [zy:ğyllama], iş ady. Zygyldamak ýagdaýy. zygyldamak [zy:ğyllamak], işl. Zyk-zyk edip seslenip durmak, zygyldyly ses çykarmak. zygyldaşmak [zy:ğyllaşmak], işl. Bilelikde zygyldamak, zyk-zyk edişip seslenişip durmak, zygyldyly seslenişip durmak. zygyldatmak [zy:ğyllatmak], işl. Zygyldyly ses çykarmak, zygyldyly seslendirmek. Gyjagyny zygyldadyp, dutaryň sesine sazlaýardy. zygyldaýyş [zy:ğyllaýyş], iş ady. Zygyldamak ýagdaýy. zygyldy [zy:ğylly], at. Zyk-zyk edip çykýan sesiň we käbir sazyň owazyna meňzeş sogup çykýan sesiň ady. Gyjagyň zygyldysy. zygyr [zy:ğyr], at. Dänesinden ýag alynýan, baldagyndan bolsa süýüm önümleri öndürilýän, boýy 20-40 sm ýetýän birýyllyk ösümlik. \n\t‣ Zygyr ýagy 1) zygyrdan alynýan ýag. Zygyr ýagyna bişirilen palaw. 2) gepl.d. Çigit ýagy. zygyrçy [zy:ğyrçy], at. Zygyr ösümligini ösdürip ýetişdirýän adam. zygyrçylyk [zy:ğyrçylyk], at. 1. Oba hojalygynyň zygyr ösümligini ösdürip ýetişdirmek işi bilen meşgullanýan pudagy. 2. Zygyr ekilen meýdan. Şundan beýlesi giden zygyrçylykdyr. zygyrdyklama [zyğyrdyklama], iş ady. Zygyrdyklamak ýagdaýy. zygyrdyklamak [zyğyrdyklamak], işl. Bir ýere yzyny üzmän gatnamak, yzly-yzyna, häli-şindi gatnap durmak, zygyr-zygyr gatnamak. Ol mäşrik ýüwürdýän ýaly zygyrdyklap, häli-şindi bize gelýär. zygyrdyklamaklyk [zyğyrdyklamaklyk], iş ady. Zygyrdyklamak hereketi. zygyrdyklaşmak [zyğyrdyklaşmak], işl. Köp bolup bir ýere yzyny üzmän gatnap durmak, bilelikde belli bir aralyga yzly-yzyna gidip gelmek. zygyrdyklaýyş [zyğyrdyklaýyş], iş ady. Zygyrdyklamak hereketi. zygyrlyk [zy:ğyrlyk], at, ser. Zygyrçylyk 2. zygyr-zygyr [zyğyr-zyğyr]: zygyr-zygyr gatnamak ser. Zygyrdyklamak. Bolasy, bir zygyr- zygyr, Gatnamaň bar diýýädim-le (K. Gurbannepesow). zyk [zy:k]: zyk etdirmezlik yzyndan ýetdirmezlik, tutdurmazlyk, örän çalt ylgamak, ele düşmezlik. Ol gaçanda zyk etdirmän, kowanda iki arany örän tiz ýygyrýardy (B. Kerbabaýew). zyk-zyk [zy:k-zy:k], s.ş.aňl.söz. 1. ser. Zygyldy. 2. gepl.d. Gyjak. Ugrubir zyk-zygyňy alyp gel!... (B. Kerbabaýew). zym at. Çişirilip, uçurylyp oýnalýan çaga oýnawajy. \n\t‣ Zym uçan ýaly bolmak ýom-ýok bolmak, ýitirim bolmak, gürüm-jürüm bolmak, sumat bolmak. Tylla ýüzügiň zym uçan ýaly bolanyna, megerem, üç gün boldy (T. Gurbanow). zymdyrylmak işl. 1. Gaty, tiž, çakgan ylgamak (adam hakynda). Ol yzyny garaman zymdyrylyp barýardy. 2. Ýokary tizlikde geçip gitmek (ulag hakynda). Ýeňil maşyn deňimizden zymdyrylyp geçdi. zym-zyýat [zym-zyýa:t]: zym-zyýat bolmak ser. Zym uçan ýaly bolmak,Ol bir göründi-de, zym- zyýat bolaýdy. zyna [zyna:], at. Biwepalyk, azgynlyk, bozuklyk. Kaýsy welaýatda köpelse zyna, Zemin jümmüş eýläp, lerzana gelgeý (Magtymguly). \n\n\n ZYNA [zy:na], at. Merdiwanyň basgançaklary. Şol wagt Jahan şa narbanyň ýokarky zynalaryny basyp barýardy (ІGöroglyІ). zynagär [zyna:ğä:r], at, ser. Zynahon. zynahon [zyna:ho:n], at. Zyna iş edýän adam, zynagär. Zynahon sylamaz ilin-ýurduny, Gaýra teser görse äriň merdini (Magtymguly). zynahonlyk [zyna:ho:nluk], at. Zynahon bolmaklyk, zynahonyň ýagdaýy, zynagärlik. zynat [zy:nat], at. 1. Bezeg, owadanlyk, serenjam, gelşik. Gündize Gün zynat, gijäge magtap (Kemine). 2. Gyza dakylýan at. zynatlama [zy:natlama], iş ady. Zynatlamak ýagdaýy. zynatlamak [zy:natlamak], işl. Owadan görnüş bermek, serenjam berip bezemek, owadanlamak. zynatlanmak [zy:natlanmak], işl. Owadan görnüş berilmek, serenjam berlip bezelmek, owadanlanmak, gelşigine gelmek. zynatlaşmak [zy:natlaşmak], işl. Owadanlaşmaga kömekleşmek; bilelikde zynatlamak. zynatlatmak [zy:natlatmak], işl. Owadan görnüşe getirtmek, bezetmek, owadanlatmak. zynatlaýyş [zy:natlaýyş], iş ady. Zynatlamak ýagdaýy. zynatly [zy:natly], syp. Owadan görnüşli, gelşikli, serenjamly, bezegli. Paýtagtymyzyň zynatly binalaryny görmäge göz gerek. zynç at. Şepbik. \n\t‣ Zynç bolmak baslygyp berkişmek, baslykmak, demrikmek. Suwarylan ýer basalanyp zynç bolupdyr. Zynç ýaly örän gaty (öň ýumşak zat hakynda). zyndan [zynna:n], at. Tussag saklanýan jaý, tussaghana, gazamat, türme. Patyşa zyndana girip, bendi ýatan adamlary hem: "Görogly türkmeni görseňiz tutuň" diýip boşatdy (“Görogly”). Ýa öler sen, ýa zyndana düşer sen (“Gül – Bilbil”). Dynç gabyr ýagşydyr, ýaman zyndandan, Daş gaçawer dost köňlüni bozandan (Aşyky). zynjyr at. 1. Biri-biriniň içinden geçýän demir halkalaryň düzümi. Zynjyr, künde bilen saklarlar seni, Azapda, hasretde – kände, çilimkeş! (Magtymguly). Derwezäniň agzynda zynjyryndan boşadylan gyňyr gara köpek ýatyrdy. 2. Howply tussaglaryň aýagy, eli baglanýan enjam. 3. Biri-birine ildirilen halka görnüşli keçä salynýan nagyş. \n\t‣ Zynjyrdan boşan ýaly guduz açan ýaly, örän gaharly, gazaply. zynjyra at. 1. Şaý-sepleriň aýry-aýry bölekleriniň arasyny birleşdirýän halkajyklar. 2. Kiçijik inçe zynjyr. ...Gabsanyň zynjyra zülpi jyňňyrdap zyňlyp gitdi (B. Kerbabaýew). 3. zergärç. Gelin-gyzlaryň bezeg şaýy hökmünde boýnuna dakynýan inçejik zynjyry. 4. Gaýma, basma bilen elde bejerilýän önümlere, halynyň, keçäniň gyra nagşyna dürli reňkde gezekleşdirilip salynýan nagyş. zynjyrlama iş ady. Zynjyrlamak ýagdaýy. zynjyrlamak işl. Zynjyr bilen baglamak, zynjyr bilen daňmak, zynjyr salmak. \n\t‣ Zynjyrlaýmaly bolmak däliremek, akylyndan azaşmak. Ýöne muny zynjyrlaýmaly bolaýmasa ýagşydyr (A. Gowşudow). zynjyrlamaklyk iş ady. Zynjyrlamak ýagdaýy. zynjyrlanmak işl. Zynjyr bilen baglanmak, zynjyr salnyp bent edilmek, daňylmak. Aýagy zynjyrlanan at adam garasyny görüp, çalaja kişňedi (G. Kulyýew). zynjyrlaşmak işl. Zynjyr bilen baglamaga kömekleşmek. zynjyrlatmak işl. Zynjyr bilen baglatmak, zynjyr saldyryp bent etdirmek, daňdyrmak. Ýarak itleri zynjyrlatmak. zynjyrlaýyş iş ady. Zynjyrlamak ýagdaýy. zynjyrly syp. 1. Zynjyr bilen baglanan, zynjyr salnyp bent edilen. Boýny zynjyrly özüne üýrüp duran ak iti gördi (A. Durdyýew). 2. Zynjyr arkaly hereket edýän. Kärendeçi şu ýyl zynjyrly traktor satyn aldy. zynhar [zynha:r], hal, k.d. Asla, hergiz, hiç wagt, hiç haçan. Gadam goýma taýýar ýerlere zynhar (Sopy Allaýar). Ýykmak ony bil, günählerniň başy, Mümin erseň, kylma zynhar bu işi (Döwletmämmet Azady). Adam ogly, zynhar häzir bolawer, Nebsi- şeýtan saňa sürnüp durupdyr (Magtymguly). zynharlama [zynha:rlama], iş ady. Zynharlamak ýagdaýy. zynharlamak [zynha:rlamak], işl. 1. gepl.d. Bir zady özelenip haýyş etmek, zarynlap sargamak. – Beýtmesene, meniň maslahatyma-da ýekeje gezek gulak salsana – diýip, Haýdar zynharlap ýalbardy (N. Jumaýew). 2. Zarynlamak, bir hili ejizlän ýaly bolmak. Baý, Köse zynharlaýarsyň-ow (“Görogly”). zynharlaýyş [zynha:rlaýyj], iş ady. Zynharlamak ýagdaýy. zyňdyrmak işl. 1. Zyňmaga mejbur etmek, batly oklatmak. Çüýşe döwüklerini zibilhana zyňdyrdyk. 2. göç.m. Ýaramaz endigini, gylyk- häsiýetini we ş.m. goýdurmak, bes etdirmek, taşlatmak. zyňma iş ady. Zyňmak ýagdaýy. zyňmak işl. 1. Bir zady, mysal üçin, kesegi, daşy we ý.m. eliňi aýlap batly oklamak, atmak. 2. Harap bolan, zaýalanan ýa-da derde ýaramaýan zatlary aýryp taşlamak. Bu gün geler, erte geler bilen güllerine suw sepip, iki-üç günläp saklasa-da, ahyry zyňmaly boldy (N. Pomma). 3. Ýüz döndermek, bes etmek, goýmak, taşlamak. Ýaltalygy zyňmak üçin, Kynçylygy ýeňmek üçin, Tutanýerli bolgun, inim! (A. Salyh). 4. Batly towusmak, bökmek. Ol ýatan ýerinden aýratyn bir güýç bilen ýokaryk zyňdy.Olaryň näzik aýaklarynyň aşaklary ýaýly ýaly bolup, diriň- diriň her bökende, ýigrimi ädimden artyga zyňýana meňzedi (B. Kerbabaýew). 5. Ahyryna çenli ýetirmän, dowam etdirmän taşlamak, goýbolsun et- mek. Jaýyň boýuny ýetirmän zyňyp gidäýdiler. zyňmaklyk iş ady. Zyňmak ýagdaýy. zyňňyldama [zyňňyllama], iş ady. Zyňňyldamak ýagdaýy. zyňňyldamak [zyňňyllamak], işl. Zyňňyldyly ses çykmak, zyňňyldyly seslenmek. Çybynyň zyňňyldysy. zyňňyldaşmak [zyňňyllaşmak], işl. Köp bolup zyňňyldyly ses çykaryşmak, bilelikde zyňňyldamak. Çybynlar peşehananyň daşynda zyňňyldaşýardylar. zyňňyldatmak [zyňňyllatmak], işl. Bir zady zyňňyldamaga mejbur etmek, zyňňyldyly ses çykartmak. zyňňyldaýyş [zyňňyllaýyş], iş ady. Zyňňyldamak ýagdaýy. zyňňyldy [zyňňylly], at. Çybynlaryň çykarýan sesiniň ady. zyňňyrdamak işl. Zyňňyrdyly ses çykmak, zyňňyrdyly seslenmek. Olar ýöränlerinde şelpeleriň zyňňyrdysy çalaja eşidilýän ýaly bolýardy. zynnyrdaşmak işl. Birnäçe zat zyňňyrdamak. Telefonlar zyňňyrdaşdy. zyňňyrdatmak işl. Metaldan bolan zatlary biri-birine degrip, zyňňyrdyly ses çykartmak. zyňňyrdy at. Jaňjagazdan, metal gaplardan we ş.m. çykýan sesiň ady. zyňybermek [zyňyvermek], işl. Yzly-yzyna zyňyp başlamak. zyňylmak işl. 1. Uzaga düşürmek üçin batly oklanmak, dazyrdadyp goýberilmek. Ýabyň içinden çykarylyp, raýyşdan zyňlan palçyklar doňup, bir- biriniň üstünde dagyň daşy ýaly bolup ýatyrdy (B. Seýtäkow). 2. Atylyp goýberilmek, aýrylyp taşlanmak, aýrylmak. Zaýalanan we ynjan zatlaryň hemmesi zibilhana zyňyldy. zyňyndy [zyňynny], at. Derege ýaramaýanlygy üçin zyňlan zatlar, taşlandy. Emma bu demir gyryndysy zyňyndy däl ekeni (A. Atajanow). zyňyş iş ady. Zyňmak ýagdaýy. zyňyşdyrmak işl. Dumly-duşa ýaýradyşdyrmak, taşlaşdyrmak, oklaşdyrmak. Ol elindäki pamyklaryny tertipsiz zyňyşdyrdy-da, hiç kime, hiç zada seretmän, gapa tarap ylgady (B. Seýtäkow). zyňyşmak işl. 1. Zyňmaga kömekleşmek. Jaý gurýan ussa kerpiç zyňyşmak.2. Bilelikde zyňmak, oklaşmak, taşlaşmak. 2. Biri-biriňe zyňmak, oklamak. Olar iki topar bolup, gar zyňşyp barýardylar (B. Annageldiýew). 3. Zyňmakda ýaryşmak. Kesegi daşa zyňyşmak. zypdyrun [zypduru:n], at, gepl.d. Ýalançy, aldawçy, kezzap. Senä-ä bir barypýatan zypdyrun ekeniň. zyr : zyrdäli 1) barypýatan däli, tüýs däli, dübläp duran däli. 2)göç.m. örän garagol, gaty ýakymsyz. Bu bir lälik saklanan oglan, öz ugurragyna kowaýmasaň, zyr dälidir. zyrladan syp., gepl.d. Aldawçy, ýalançy. zyrlamak işl.,gepl.d. Yzyna garaman, gaty gaçmak (çaga hakynda). zyrlatmak işl., gepl.d. 1. ser. Zyrlamak. 2. Aldamak, çypdyrmak. Beýle-de bir zyrladaýmak bolarmy? zyrmyldama [zyrmyllama], iş ady. Zyrmyldamak ýagdaýy. zyrmyldamak [zyrmyllamak], işl. Örän çalt geçip gitmek, çalasynlyk bilen hereket etmek, ýyldyrym çaltlygynda gitmek. Zyrmyldap gitmek. zyrmyldaşmak [zyrmyllaşmak], işl. Yzly- yzyna zyrmyldap gitmek, bilelikde çalt ýöräp gitmek. Ýaşlar biri-birinden galmajak bolup zyrmyldaşyp barýardylar. zyrmyldaýyş [zyrmyllaýyş], iş ady. Zyrmyldamak ýagdaýy. zyrp s.ş.aňl.söz. Syçan, ýeňil maşyn gapdalyňdan çalasyn geçende emele gelýän ses. Deňimizden zyrp edip geçen maşynyň sürüjisinem saýgarman galdyk. zyrpyldamak [zyrpyllamak], işl. Gapdalyňdan zyrp-zyrp edip çalasyn geçmek. zyrpyldy [zyrpylly], at. Syçan gapdalyňdan çalasyn geçende emele gelýän sesiň ady. zyrp-zyrp s.ş.aňl.söz. Syçanlar yzly-yzyna eýläk-beýläk çalasyn geçende emele gelýän sesler.Syçanlar eýläk-de-beýläk zyrp-zyrp edip geçýärdiler. zyrrajym [zyrrajy :m], syp. Diýeniňden has beter, barypýatan, tüýs. Zyrrajym ýalançy. zyýa [zyýa:], at, kön.s. 1. Ýagtylyk, nur, şöhle. Kylaýyn men hem ýüzün köňlüm zyýasy (Sopy Allaýar). 2. Oglana dakylýan at. zyýada [zyýa:da], syp., şahyr. 1. Gereginden artyk, artykmaç; oňat, gowy. Ýa şeýle güýçlümi yşkyň zyýada... (Magtymguly). Güýçjagazy häli-hälem Seňkiden-ä zyýadadyr (K. Gurbannepesow). 2. Uzak, uzyn (ömür hakynda). Sözle ýarym: ömrüň bolsun zyýada (“Gül – Senuber”). 3. Gyza dakylýan at. zyýan [zyýa:n], at. 1. Birinden ýa-da bir zatdan ýetýän zelel, zeper, şikes. Tiliň ýyg sen, bardyr zyýan, Akyl onuň haýranydyr (Magtymguly). \n\t‣ Zyýan görmek zyýan çekmek, haýyr, peýda görmezlik (söwdada). Zyýan ýetirmek maddy taýdan zyýan bermek. Hasaplap görsek, lomaýja zyýan ýetiren eken. Zyýanyňa çapmak öz peýda görjegiňi bilmän nädogry hereket etmek. Kim öz zyýanyna çapar? Zyýany ýok aýbyýok, zeleli ýok, owarram. Zyýany ýok, zyýany ýok, şemaldyr bu, bir gün soldan öwser, bir gün sagdan (T. Gurbanow). zyýankeş [zyýa:nkeş], at. Ösümliklere zyýan berýän mugthor mör-möjekler. zyýankeşlik [zyýa:nkeşlik], at. Zyýanly iş alyp baryjylyk. zyýanly [zyýa:nly], syp. Zyýany bar bolan, zyýan ýetirip bilýän, zyýan ýetirmäge ukyply, zyýan berýän. Bugdaý bişip, hasyly orulýan wagtlary ýagyş gaty zyýanlydyr (A. Gowşudow). zyýanlylyk [zyýa:nlylyk], at. Zyýanly bolmaklyk, zyýany barlyk. Agzalalygyň zyýanlylygyna düşünmelisiňiz. zyýansyz [zyýa:nsyz], syp. Zyýanly däl, zyýan ýetirmeýän. Biz zyýansyz adam... diýip gygyrdy (A. Gowşudow). zyýansyzlandyrmak [zyýa:nsyzlannyrmak], işl. Zyýan ýetmez ýaly etmek, zelelsiz etmek, zelelsiz edip goýmak. Ýere gömlen minalary zyýansyzlandyrmak. zyýansyzlyk [zyýa:nsyzlyk], at. Zyýansyz bolmaklyk, zyýanly dällik, zyýany ýokluk. Iýilýän gök önümleriň zyýansyzlygyna aýratyn üns bermek gerek. zyýapat [zyýa:pat], at, k.d.. Edilýän hezzet- hormat, meýlis, oturylyşyk. Dürli zyýapatlar her şamu-saba (Seýdi). \n\t‣ Zyýapat bermek oturylyşyk gurap, hezzet- hormat etmek. Sapar Köse muňa şady-horram bolup, myhmanhanasynda kyrk ýigidine zyýapat berip, giýewilik lybaslaryny geýip, bilini mäkäm guşap, gelniniň ýanyna girdi (“Görogly”). zyýarat [zyýa:rat], at. 1. Keramatly ýerlere tagzym etme. 2. Görme-görüş, baryş-geliş. Hem zyýarat, hem tüjarat (Nakyl). Sebäp bilen zyýarat, palçyk bilen ymarat (Nakyl). \n\t‣ Zyýarat etmek keramatly ýere aýlanmak, baryp görmek. Käbä zyýarat edip, haj parzyny berjaý edip geldiler (“Garagum”). Zyýaratyňyz kabul bolsun! bir ýere zyýarata baryp gelen adama ýüzlenilip aýdylýan dileg. zyýaratçy [zyýa:ratçy], at. Zyýarata gidýän, zyýarat edýän adam. Häzir zyýaratçylary gatnatmak üçin ýörite awtobus ugraýar (“Watan”). zyýat [zyýa:t], syp. Bolmaly sanyndan, mukdaryndan artyk, köp (ser. Zyýada).